Әбіш Жиреншин-Абай және Орыстың Ұлы революциашыл демократтары

ры ны ц т а б и г а т к а е у ш с п е и ш к и к л е б ш е н б у са н га н же]) б е т ш д е п са н а л у а н жем1стерд1 б[р-б\\рлеп терген ад ам - д а й , А б а й д а о р ы с гум ан и стер ! се п к е н ш ы и д ы кты ц уры* гын ж иды . К азак , д ал асы н а сол уры кты ексе, каулап е с е т ш ж е м ю м е н вз'\\ к у т к е н м о л е ш м 1* д с б а р ед П Б iр а к ол урыкты сепкенде ез топы рагы пы ц куй касы н а, ерек- ш е л 1п н е к а р а й е г у к е р е к е к е н д т ш д е а к ы н е с к ср м е й калган жок! Эйтпесе кур ты рмалап тастай берген ж ер­ д е й у р ы к ©Hi.M д е бер м ей д 1 Foft. О л у ш ш к а с и е п ч ур ы к ты ал а оты ры п, ез топы рагы на ecip y ж о л ы н i3Aen, коллары бар дуниеш акы л елег1нен е т к Ы п , са р а п т а п , домд1сш, к у а т т ы сы н а л ы п , ж о г ы и о р ы с м э д е п к е т ш о н 1‘з д е у к а ж е т болды. M ine сонды ктан да Абайды н. Евгени й Онегин ро­ маны и аудар ган д а, оган арнаулы м елодия ж азуы , Кры- ловтыц казак угы м ы иа конымды, ж у р е п н е жылы мысал- дары н а у д а р у ы , «к ай м агы и ы ц » о р н ы н а « к а сп а гы » деуч де сол ез топы рагы ны н. ер екш ел М н еск ер ген д Ы . Онегин мен Татьяна хаттары А бай ы ргагы м ен к а з а к даласы нда ш алы ктады , ал дол осы дан буры й 1903 ж . К азан д а ба- сылып, М олдан и яз Беким овты ц ау д ар у ы мен ш ы ккан П у ш к и ш м ц « К а п и т а н кы зы » ол а б р о й г а ж ете ал гам жок! Рухани кеш тщ 6ip гана бет алы сы н тузем ей, оныц кал'пын д а , сэ н -са л т а н а т ы н д а т у зет у к е р е к , кэд1м п мо- дениетт! е л д е р д т кец ж ол ы к а, к е л е ш е п зо р , epicTi ж о- лы на сал у к аж ет болды . О л уш ш 6ip ж агы н ан ха лык м у ц ы н , у л т т ы к , е л д ж е е з 1м д ! к у ш е й т е , к а л ы п т а с т ы р а отырып, тек сонын ш ецберш де калы п койм ай, баска озат достурлi мэденнет ул п еш ен байы ту, улттык шекге- луден repi, и итернационалды к б агы тк а торби елеу icre- pin бастауш ы А б ай болды . А л ай д а осы ж а ц а и деяларды тер ец с е з !н у ifie к а з а к - тын Абайдан бурынгы карапайым акьш дары ны н epeci жетпедк Буган А бай ды н ж етуш е 6ip ж агы н ан , взш щ уздж даналыгы и епз болса, екпнш ж агы н ан орыстыц улы дем ократтары ны н ocepi тидк Т ар и х и тагды р А бай- ды орыстыц револю цияш ы л д ем ок р аттар ы м ен 6ip агы м- г а , 6ip м айдан ра т у ш е п р д к О л а р д ы ц эд е б и м ур асы б у ­ к и ! дэ>чрд1 к а м т ы д ы . О ры сты ц у л ы д е м о к р ат т ар ы н ы н ецбегж деп азатты к уш ш курес, ем iр ш ы нды гы мен реа­ лист! к эдебиеттщ кайнар булагыиа ай н ал са, Абайга да 1з г 1 ж е н егтгед к « ...А к ы н к а н ш а м а н ы г ы з о р б о л с а , ол ©3i ескеи когамга да сонш ам а тшетц сон ш ам а оныц талам- --100 -

тынын б а гы т ы , д а м у ы , TinTi r y p i де со л когамны н. т а р н ­ ой д а м у ы м е н т ы г ы з б а й л а н ы с т ы » 1. В у л м ы са л д ы Б е л и н ­ ский Л ер м он тов ж ай ы н да ай ткан -ды . А л 6iз муны А б а й - ра д а THicxi д е й \\ п з . в й т к е ш , е з т во р ч е ст в о сь ш а т у га н елйпц eM ipi м атериал болея оны и геруде, тани бнтуде, корытынды ж а са у д а , тужырып айтканда, искусстволык (формата т у сгр у д е у л п ш акын оры с классиктерш еи алды . Б ул реттен акы н шын бавдтты болды . вйткеш ол сон ау Пуш киннеи б а сга п , Л ер м о н т о в ™ д а , Толстойды д а, Гоголы й д е, Салтыков-1Цодринд1 д е, Белинскийд! де, Крыловты д а , Чернышевскийд1 де бойлап окып, боршеп де зор мэнд1 багы т алды. B is А бай д ы н оры с классиктерш еи эсер алуын, уйре- Hviu, р и б р а т е т у ш , и д еял ы к, к е р к е м д ж б о я ул ар ы н т ек 6ip ран а с ы р т к ы у к с а с т ы к т а н , т у р у н д е е п г ш е н 1з д е м е й . терец идеядан, рухани мурагерлж тен, мазмун ундесть rin e ii \\злс\\'1 \\йз к е р е к . Д а ры н д ы а к ы н — e p ic i i о й ш ы л дол сондай exin ж азайы нш ы дем ейдк ол ж ал ан елж теу, эпкгонды к б о л а р едк О н ан repi о зат ор ы с эдебие'и м аз- мунын ез бойы иа байымдап спиргендж тен, онык идеч- сы н а м е й л 1*н ш с к а н ы к к а н д ы к т а н , р у х т а п г а н д ы к т а н ж а - зады ? ¥лы классиктердш мурасы акы л ой тамы рлары на тарап, идеясы на идеясы ундескеннен, ой дуниесш ш ту- гырына киял кусы дэл конранды ктан ж азады . О сы А байра тон im ni сы рларды н, iuiKi д ун и ен щ орыстыц он гешзше куйган дариядай толкынка толкыны уласы п, м ай ш а с щ ш , ж ы м д а с ы п , д е м о к р а т т ы к ул ы агы м р а, зо]) арнага куйы п ж атканы н кередмз. B ip aK сол улан бай- так ой т е ш з ш д е А б а й ез ы ррары н, ез ж ет п еш , оз р е ц к ш сактап, кун нуры нан нар алгандай ез1ндж бояуы н, ну- рын ж ой м ай ж а т ад ы . Белинский 6ip эдебиеттщ екш гш эдебиетке эсер ш куннщ ж ерге тиг1зген иурлы лебш дей, сол л е г т c itu p e оты ры п, ол ri эд еб и ет ©3iniu т у р ш , р ухы н кектемдег1 м асаты д ай кулпы ртады — дейдй Абай ерекш е элеуметтж, философиялы к, агартушы- лы к т-акырыпта ю т а п ж азран ж о к . B ip a K , А байды н гак - л и я — кара сезд ер ш д е, сом-сом ел ен д ерш д е элеум еттж , философиялык ойлары тарамыстай тарап жатады . А байды н ел ец мен к ара сездерниц идеялы к батыты 6ip, 6ipiH-6ipi толы кты ры п, дам ы ты п, е р к т е т щ оты рады . Сонды ктан д а, А байды н дуниеге кезкярасы , табигат т а - ft Г (>е.1чнгкии. О классиках Русск. литературы, 1950. стр 222 - /л/ -

нуы, э л е у м е гп к п т р л е р к м азм уи ы терец, мэш зор, epicTi болы п к ел ед к « ... ¥ лы а к ы и д а р — дей д1 Белин­ с к и й — о й ш ы л б о л у ы к е р е к , о н с ы з т а л а н т т ы к ез\\ де пе- райбьч... А л п о э з и я н ы ц ж см 1 сп б о л у ы у ш ж 6ip рана т а­ л ан т ем ес, о н ы ц е з д е\\чр in iu р у х ы н а с а й д ам у ы керек... Худож ник дегеш м1з «ж алпы когам ойыныц жоктау- ш ы сы ». А бай д ы ц ф и л о со ф и я л ы к , э л е у м е т т ж , этикалы к кез- к а р а с т а р ы , с у т у б ш д е шеккен м а р ж а н д а й , т е р е ц ой ды ц тукп1р1нен м о н ш а к ш а Tepin, ой ж 1 б ж е т1збсктеуд1 т ж е н - д ь B i3 д е с о л а с ы л т а с т а о д ы т е р у ш и п н 6ipiMi3. Е т ек к е не тускенш ел бай кар ! АК.ЫННЫН. ФИЛОСОФИЯЛЫК. КОЗКАРАСЫ Op6ip калым хамм емес, 9p6ip хамм калым. (Абай) Абайды ц ф илософ иялы к ой-ep ici, дуние тануы ез за- м аны ндагы к а з а к ет ж а гд ай ы н д а т ер ец ойдыц тубж е, ахи хатш ы л сез1 м н щ ш ы цы на ж е т у г е у м ты л ран едк М а т е р и а л и з м и щ Heri3i т у р а л ы В . И . Л е н и н , « М а т е ­ рия дегеш мйз ф и л ософ и ял ы к к атегор и я, ол адам ра сырт- кы ссз1мдер1 ар к ы л ы сезж ед к ол б1здщ сез1м муш елерЬ м1з а р к ы л ы с у р е т к е т а р т ы л ы п , к в з !м » з г е ел сст ей д к соны - м ен 6ipre о л ад а м к у з ы р ы н а н т ы с e.Mip cypymi накты лы ш ы нды к»1 — дейд1. Д уние тану м эселесж де А бай м атер и ал и ст а кезка- расты куаттады . Оны н дуниеш н, таиы луы на, м атсриалды к ем1рдж барлы ры на кез1 ж ет т к А б а й ш а , д у н и е н ! ад ам ец ал- д ы м е н с е з 1м а р к ы л ы , о д а н с о н е ц б е к а р к ы л ы , е ц б е к т е н с о ц ©Mip к у б ы л ы с т а р ы н ы ц с и п а т т а р ы н б Ы м м е н , т э ж Ь рибемен коры ту, тую аркылы таииды . 0 йткен1 адам « К е з 1'м е н к е р ш , к у л а к п е и e e r in , к о л м е и у с т а п , т ж м е н татып, мурынмен ш скеп тыстагы дуниен! болж айды . Ол болж амны ц унам ды сы н унамды калп ы м ен , унамсызын унам сы з калп ы м ен эр недйк оз су р еы м ен кдц!лге туйе- д1».2 А б а й о с ы и д а й -коры ты нды ж а с а й д ы . Абайды ц оры сты ц ф илософ тары Б ели н ски й дш , Чер-• • В . И . Л енин, Материализм я ^чшгриокрт ш ппм 1930 г стр У1 Абай. А Т. /К. 1945 ж . .496-бет i. Ш2

нышсвскийдщ, Писзревтщ ецбектерш кеп окыганы ч>- лiм. Акынныц философиялык ойлары Н. Г. Чернышев- скийдщ «...бгз адамда eivi турл1 Kepinicri, dipiumi ма­ териалдык icepinic (адам тамак шедц журедО, ек1ни»i рухани к©рiнiсi (адам ойлайды, сезедц кумартады) Ь> --- деген идсясымен уштасып жатканын керем1з. Демск, Абайша сырткы кержктер материалдык бол- мыстыц сзулеск Сондыктан сез1мнен тыс танылмайтын дуние жок. Ойткеш «Жан куатымен адамныц тапкап eHepjiepi де купле тексерсец, кунде асады»2, дами береди Шынында да материалдык дуниеде, дсйд1 Аба и. «Адам балясы ei<i норсемен; 6ipi тэн, 6ipi жан, ол ексун орталарында болтан нэрселердщ кайсысы жибли (epiK- пз), кайсысы кэаби (ецбекпен жететш иэрсе), омы бiл- мек керек. 1шсем, жесем демектщ басы — жибли, уйык- тамак та соган уксайды. Аз ба, кеп пе бипсем екен, кер- сем ексн деген талаптаиу, булардыц да басы — жибли. Акыл-гылым булар косif)и ецбактен»3— денди Сейт»‘п Абайша imceM, жесем, уйыктасам деу — ол адамнын ерnineл тыс болатын тэн cc3iMi— табиги титек, ал окысам, билсем, гибрат алсам деу — ол ецбекпен та- былатыи жан ceoiMiu, рухани кдсиетщ. Осы ei<i cc3iM, ек'\\ касиет езге маклуктардан repi адамда етс айкып, аник, енбек аркылы терецдеп, езпнц даму шыцына жеткен. Тэн ce3iMi, Абай тануыида, жан сез1м1мен тыгыз байланысты, 6 ipiii-6ipi дамытып, то- лыктырып отырады. Демек, Абай адамныц бул iпiкi- сырткы сез1'мдерппц айналадагы дуниеш сезш, керш, та- нуынак улгая тусетймн, толыгатынын, 6ip калыпта тур­ ман унем1*дамып отыратыиыи, ягин адам сырткы дуниени табигатты канша мекгерсе онын акыл ойы да соншалык eceTiniii дэлелдейди «Адам ата-анадан туганда ecri бол- майды: ecTin, Kepin, устап, татып, ескерсе, дуниедеп жаксы-жаманды тануындагы сондайдан бьлгеш, кергеш кеп болтан адам 6i/iiM/ii болады» 4— дейдн Осы матери­ алиста кагидапы опаи да opi дамыта отырып акын: «Жас бала да анадан туганда ек\\ турл1 мшезбен туады; 6ipeyi — инеем, жесем, уйыктасам леи туады, булар 1 Н . Г. Чернышевский. Набранные Сочинения. 1038 г. стр. в2. 2 Абай. А . Т. /К. 1045 ж. .407-бет. Сопл а 39G-бет • Сопля 343 Cvi №

тэннш кумартуы, булар болмаса тэн жанга конак уй бола алмайды жоне ©3i еспейдк куат таппайды. Bi- peyi — бигсем екен демектж, не нэрсе керсе соган тал* пынып, жалтыр-жултыр сткст болса, оран к ы зы ры п ау- зына салып, дэмш татып карал, тамагына, бетше басып карал, сырнай-керней болса, даусына умтылып, онан ер- жетщюрегенде ит уРсе> мал шуласа да, 6ipcy келсе де, 6ipey жыласа да, тура ж у п р т , «ол немене, бул немене» деп, «ол неге уйтед!», «бул неге буйтедЬ» дел,кез1 керген, кулары ecTireniiiK 6opin сурап, тыныштык кермейдк Му- ныц 6opi жан кумарлыгы. Дуниешн кершген Ьэм кершбе- ген сырым тугелдеп, сн болмаса денелеп б'пмесе, адам- ды'ктын орньг да болмайды. Сол epicierin ©pimmAi узар- тып, кумарланып жиган казнамызды кобейтпек керек, бул жанныц тамагы едК Топнем жан артык едн Тэнд*1 жанра бас уррызса керек едц жок 6i3 олай кылмадык, узактай шулап, каргадай баркылдап, ауылдагы боктык,- ган узамадык»1,— дейдк Абай тэнкен рухани ткнек, жан кумарлыгы артык, тэнд1 соцгыга билетсек санадан, ойдан алга басамыз, жас кушм1здеп том мен жан касиетше ер жеткенде би- летиедж узак пей каргадай ауылдагы бсжтыктан уза­ мадык — ал тон болатын болса, ол: М ал да да бар жан мен тэн. Акыл сез1м болмаса. Т^рнллжтщ Heci сан, Геренге бет коймаей?!»2 деп ашып, батыра керсстедк Абай адамныц дуние тану, табиратты мецгерудеп ыитыгын, ой дуниеслшц дамуын 6ip рана сырткы жоне сез1ммен шектемейдц муны тек болжап, оезш, ке- pin, Tycinin, ойга дардыландыру куралы ретшде гана алады, ал непзшси адамныц материалды дуниеш тану- ын, опы ©3ine менгеруш ол рылым мен байланыстырады. «Адамныц гылми 61лiMi хакикатка, растыкка кумар болып, эр норсешц Ty6in, хиюметш (Нлмекке ынтыктык- пен табылады»3. Сондыктан да: «Bia гылымды сатып мал ^здемек 1 Абай. А. Т. Ж . 19-15 ж .. 327-бет 2 Булда сонда, 207-бет л Сойдя. 371-бет. !П1

емесшз, малмен рылми каст кылмакпыз; еиер е:п до мал, енерд1 уйренбек ©3i де жаксылык.»1. Мен 03iM «гы- лымды i3Aen, дуниеш кездеп eKi жакка ук ш и м »— дей* д1 Абай лирикалык еленднде. Рылым дуние танудыц neriari кезц таусылмас була- tы, адамнын. акылын, ©wipiii байытатын да осы. ©йт. кеш «Адаспай тура 1здеген хашмдер болмаса, дуние ой- ран болар едк Адам iciniu кызыгы осы жаксы хашмдер, эр нэрсе дуниеде солардын ойларымен пайдага аса- ды»2,— дейд1 акын. ©зшщ осы философиялык терец толгауын дэлелдеу унпн Абай вм1рден жанды мысал келт1редк «Бул хашм- дер'— уйкы, тыныштык, эуес, кызыктыц бэрш копып, адам баласына пайдалы ic шыгармактылырына ярнй электрд1 тауып, аспаннан жайды бурып алып, дуииешц 6ip шетшен кэз1р жауап алып турып, от перс сура кайла- сын тауып, мыц адам кыла алмастай кызметтер ютетш койып туркандыры, оныц бер жакында адам баласыныц акылы-niKipiH, хак пен батылдьгкды айырмакты уйрет- кеплiri баршасы нафирлы (иайда кел^рунм) болтан сои, 61зд1ц оларта мждеткерлпн\\пзге даруа жок»3— дейдк Бул сезшде Абай рылымныц ойлап итыгартан жана тех- никасы — электр, телеграф, пардык зор келешеп мен касиетш айтады, казак сиякты карацры елге тусшд1ре- &\\. Осы ры лы м ны ц пайдасын ол алдын ала кандай тама- ша керегенджпен сезгенд!гш карашы! Дол K93ip онан анагурлым жотары есксн рылымныц табыстарын 6i3 де мактал етем1з! Бр'рак, кылым ецбека'з табылмайды. «Ецбегпш сау», «ецбек кылсан, кара жер де бередц кур тастамайды»4,— дейд1 акын. Абайдыц дуние танудагы Heri3ri KOHFan максаты асыл шындык. Сондыктан да дейд1 ол: «Gp6ip хакикаг- ка тырысып иждийатыцмен кезщ жетсе сопы тут, ©леек де айырылма»* Ол ymin, ец алдымен, адамгершЫк ке- рск, адамгерш Ы ктт neri3ri касиет1 тцршшкп сукшплж, тэрбие, махаббат мэселелерк Адамга дурыс торбие бе- рin, шындыкка калыптайтыи порселер: «Акыл, гылым», 5 Абай. А . Т. Ж . 1945 ж. -383-бет. 2 Сомда .381-бет. 3 Сонда, 382-бет. 4 Соида, 324-бет. ’> Соида. 361-бег. - /По

«Муныц табылма-ктыгына cc6ein<ep 6 ipiiniii сезш, екш- nii — той саулыгы, булар адамда туысынан болады. Ал калган езге касиеттщ 6opi «Ж аксы ата, жаксы ана, жаксы курбы, жаксы устаздан болады. Талап пен угым махаббаттан шырады. Гылым быпмге махаббаттандыр- мак олп айтылгап ушеужен болады»1,— дейдй Абай адамныц максатты ewipine терец сынмен, 6ip гана оныц табигатпен карым-катынасы емес, олеуметт\\к eMipiHAeri де туйиш сырым аша сейлейд1 омы мына елецнен байкауга болады: Ю м журер п'рш1л1'кке квщ*л белмей, М ан п кой мае дунненш MiiiiH кермей. АЛini кайда скешн б!ле алмансын, Терек ойдык телдпрт соцына ермей2 Бул жерде ол адам бал асы дуниеге келш, K©3in ашып жаркьш QMipAiu сэулесже калай ыитыгатынын, тон ку- марлыгы мен жан кумарлырыныц калай дамитынын, терец мысалдармен сипаттап отедк BipaK,— дейд|‘ акын, — бул тек адамныц алгашкы TipuiijiiriHeti туган табиги тума касиеттер, келешек oMip жолдары отс узак, кым- кигаш, сан алуан. Жасыцда талнынып бьлуге, керуте, сезуге тырыскан кабьпетщ адам ер жеткен сайын, дуние iciiie араласкан сайын езгередй вмкрдщ куресше, дунне- nin талкысына туседк Жасында кийрысыз, ежмак бол­ тан» беактеп ewipin, улгайган соц юшкене 6eciK тупл, \"сондай ушан-тешз шекедз дуние саган да тар болады. Кен ж айлау — жалрыз бес»к ж ас б ал а м , Алла асыраган бэндеа' аш бола ма? Пр жеткен сон симассыц кен дуниеге, 1ьшыштык. пен зар боллрсыц бас папага1. Жас кезпщеп, 6eciK кушарындапд дуние тануыц ес* кенде улан-байтак дуниешц сан алуан кат-кабатына uie- cin; 6ipre кайнайды, соныц бай киялымен коса шарык- тайды. Бэрш бйлпц келедц бэрш орнаткыц келедц жак- сылыцтыц 6opiii адам пайдасына жумсагыц келедь Аз OMipiii шолак болады, шын бостандык пен тецдж жок жерде улкен дуние тарга айналады, ойлагандарыцнын кеб!*не жете де алмайсыц, TinTi оннан бiрiн 1*ске асыра 1 Абай, Л. Т. Ж . Ю45 ж , 370-бет. 2 Бул да сонда. 170-бет. я С.онза. 11 бет

алмайсыц. Ocipece дуниеш бму, оган кол сермеп макса- тына ж урпзу, мецгеруге 6ip улкен жагдай керек. Ол т1* келей олеумегпк ©Mipine, туган ортака, котамдык куры- лыска «байлаиысты. Сондыктан ез заманыныц жаман жатый былай керсетп А'бай: Мен керД1м дуние деген иттщ кетш, Жен жур гой 6ipeyiuiH 6ipeyi eTin. Ойлы адамга кызык жок, бул жалганда, Квбппц сырты вбут|’н, imi тутшС Вйткенк 0Mip дуние дегенш, Агып ж аткан су екен. Жакеы жамаи Kepreiiia, Ойлай берсек у екснЗ. «bip кайгыны ойласан, Ж уз кайгыны козгайды»3. «Адам баласы жылап туады, кейш еледЬ>4. Саналы ем!рде адам ewipimH к©бш куресте, талас-тартыста, ар- палысуда етюзедк бул еткен когамнын адам басына ту- cipeTiH бугалыгы едк «Эрю мд! замам суйремек. Заманды кай жан билемек. Заманга жаман куйлемек. Замана оны илемек*. Осындай терец философиялык тужырым мен толтау- ларды Абай ез ©мipim*к суретшсн, ©3i корген окигада- рынан алып отыр. Ол дэучрде шынында да, «ойлы адам- Fa ©м1рдт кызыFbi да жок едЬ>. Сейтсе де Абай еткен ©Mipine екшбейд!,, кешлш ке- лешекке сермеп, азаттык пен тыныштыкты аксайды.©:>1 канша азап, корлык керсе де, ал кейде сол ауыр минут- терде Лермонтовтай камыгып, жабыркаса да, ол оптн- мизмге жеширедк 0Mipre еткен биттей екшбсймш, Азаттык пен тыныштык кексегешм6. 1 А бай. А. Т. Ж ., 1945 ж:, 210-бет. 2 Сонда, 136-бет. 3 Сонда, 142-бег. 4 Сопла, 323-бет. '• Сонда, 251-бет ’• Сонда, 20? бс! . Ш7 .

Канша бейнет, коршылык керсе де Абайдын журеп- и*1н оты сенбей келешек урпагы уш ж : Тарткан бейнет, еткеи ж ас, рухтандыры\", Ж урекп’н отын с0 НД|рмес' - - ДОИД1. Соидыктан да акын езше дем 6epin, акыл айтады: Кол ж азуды ермек ст, жатп^ бекер, Бул квшлетз дуниеден коп жыл отер. ©31 кызык, 03i асау, тептск вм ф . АрттаРЫРа 6ip белп койса нетер!2. Абай жаратылыс дамуынын диалектикалык закын сезген. Оран айкын дэлел бола алатын мысалдар: «Д\\- ние 6ip калыпта турмайды; адамнын куаты да, ©Mipi де 6ip калыпта турмайды»3, барлыры да ©шед1, ©нед1, кай* тадан туады, «дуни-е улкен -кел; замана соккаи ж ел, ал- дыцры толкын агалар, арткы толкын нплер, кезекпс- нен елшер, баягыдай квршер»4,— дейдк Шешендгкпен салмактаган осы асыл сездер кеп ойлардын корытыи- дысы ретшде айтылады. Дуниешн мэнп козгалысын, эрекетш, ашып айткап- да 6ip рана табигат емес, замай да езгеретшдшн, дуиие сырт KapaFaura «6ip калыпта», «баягыдай» болып кер1- Hyi тек капа сырткы кврпйс, жалран сурет екеидтн, ал шынында 6opi кимыл эрекетшде, езгер1сте тураты- нын дэлелдейдь Абай езшщ 27-Hiui раклиясында ecKi дуниенщ атакты филооофтары Сократ хашмнш Арестодим деген шэшрп- мен табигаттын улы сырына танданып; «бул раламды кердт, елшеуше акылын жетпейд1*; кел1ст1 эсем- Д1пне жэне кандай лайыкты, жарастыкты законмсн жа* ратылып... оныц «елшеуше ой жетпейтш дуние, op6ipi б1'ртурл] керекке бола жаратылып жэне 6ip-6ipiHc се- беппен байланыстырылып, пенденщ акылына елшеу бер мейтш мы-кты, корнем законге гдератылып жаратыл- ды»5, — деген сездерш келт1редк ' Абай. А . Т. ж . 1945 ж . 113-бет 2 Сонда, 186-бет. * Сонда, 344-бет * Сонда, 369-бет. •* Сопла. 383-бот.

Сонымен 6 ipre Абай, метафизиктердщ дуние езгер- MeiUu, табигатта козралыс жок деген теориясына карсы. дуниенщ козралыс эреке-ri занды касиет екенд1гш, oci- ресе элемдсп сан алуан заттар, денелердщ 6ip-6ipine тэуелд!, себепкер екенш, олардыц барлыгы кездейсок, быт-шыт кубылыс емес, табикаттыц мыкты зацына суйе- iicTiiiAirin тапыды. Дуниедеп шеказ жулдыздар мен табираттыц кубы- лыстарыньщ кимыл орекел гама емсс, барша жаи, ма- кулык, еЫмджтер де сол зацмеи дамитындырын Абай сезедй 03iniH бул диалектикалык боджауларын кейб1р елеидершде де келп'редь Готы кус тусп\" кобелек. Ж аз жанларда гулемек, Бэйшешек солмак, куйремек, Кобелек елмек, сиремек. Адамзатка не керек, Суймек, сезбек, ктнбек. Харекет кылмак, жулрмек, Акылмен ойлап сейлемек1— дейд1. 0а'мд1'к те, жондп< те eMip суретшдши, оларра да TipmwiKTin кымбат екендтн Абай ез басына тускендей эдем1 суреттейдк Мен керД1 М с.ынык канат кебелектЦ О да бьтер ©Mipfli 1здемект1, Кун шуакта жатады калт-култ етш. О дан гибрат алар жаи 6ip белект12. 9cipecc, осы о йларына, философиялык шарыкта ум­ на Караганда, Абай дуние тануды, адамныц 6ip Fana кунделж т!рш ш пнен асырып, оны кен дуние, байтяк eMip кубылыстарымен уштастыруга эрекет жясайлы. взшен бурый казакта eui6ip ойшыл дэл осындай тужы- рып, корытып, керкем тйч, терек оймен eMip кубыдысы- ныц терец сырларын ашкан жок деуге болады. Абайдыц таиуыида адамныц жаратылыс iierni \\и- териалдык заттан, жер бетждеп элементтерден турады; «Адамныц депесл, взщ журген жердщ бипмдей кумына уксас емес не? Денеде болтан дымдар жсрдсг1 сулар- дыц 6ij) тамшысыидай емес не? » 3 — дсйд1 ол. 1 Абай. А . Т. Ж. 1945 ж. 251-бет. - Сойдя. 210-бет. :i Сопла. 353-бег — ЮН

©знпн 38 каклиялык-гибрат сезшде Абай адам ба- ласынык п р ш ш к байлырынын аса зор екендтн, дуние* деп еспмдж, макулыктар, табигат куштерш мецгерт алатындыгын, адамныц табиратка кожа екендтн, рыл- ми жолмен эм ipin журпзе алатындырын да айтады: «Акыл К0з1мсп кара: кун кыздырып, тегмзден булт шыгарады екен, ол булттардан жанбыр жауып, жер жузшде иеше тур;и дэндсрд1 ecipin, жем1стерд1 ей* д1р1п, кезге керж, кешлге рахат, гул-бэйшешектердк агаш, жапырактарды, кант камыстарын шшрш, хай- уандарды сактатып, булактар агызып, езен 'болып, езен- дер агып дарпя болып; хайуандарра, куска, мал?а су- сын, балыктарра орып болып жатыр екен. Жер макта- сын, KCHAipiH, жемкпн, кен байлырын, гулдер гулш, кус- тар жунш, ет1н, жумырткасын, хайуандар етш, сутш. куш'ш, керкш, Tcpicin, сулар балыгын, балыктар икра- сын, хатта ара балын, балауызын, курт ж 1бепн, Ьамма- сы адам баласынын иайдасына жасалып, em6ipnme бул м е н т дерлж 6ip иэрсе жок, 6api адам баласынын таусылмас азыры. Миллион хикмет б1рлэн жасаган машина, фабрик адам баласынын рахаты, пайдасы ymiH жасалса, бул жасаушы махаббат б1рлэн адам баласын суйгендш емес пс?»1. Абайдын терец философиялык толгауларга бойкуйездтгпн 63i акындык мэдениетше, ой-хиялынын жап-жакты шарыктауына байланысты. бйткеш: «И с­ кусство — дейд1 Белинский,— ешкашан да жеке дара, пем-ссе тэуелаз болып дамымайды, керкпнше оныц дамуы да сананыц баска сфераларымен эркашан байла­ нысты, халыктардыц сэбшпк, жастык дэуйршде, искус­ ство азды-кепт1 болсын— дши идеялардыц кершюш бейнелесе, ал ержеткен дэу1ршде — философиялык угымдарды бейнелед]»2. Осы философиялык терец угымдарды поэзия тш - мен, керкем сезбен тусшд1рш отырран Абай, муны тек капа жалац философиялык. тусШктермен аяктамайды, онан THicTi корытынды жасап, адамныц мшдетше сай баяндайды. Соншама олемге, т!ршшкке ие болран адам баласы 1 Абай. Л. Т. Ж . 1945 ж. 375-376-беттер. “ Белинский И. Г . Толы к жинак, V I ГГ том, 1907 ж. Г>3-бот •НО —

кандай болуы керек? Опыц адамдык мшдетк касиет! не- де? Абай оран да токтап етсдк «Адам баласына — адам баласынын 6opi дос»1. Адамды бузатын тек монсапкор- лык, кундестж, дуниекорлык, жауыздык. Сондыктан да дейд1 Абай,— «Адам балаеыи замал ecipeAi, юмде-юм жаман болса, оныц езппц замандастарыяыц 6api вино­ ват»2. Бул жерде Абай адамды тузететш ©з ортасы, зама- ны дсп корытыпдылайды. «Мен, егер закуй куаты ко лымда бар Kici болсам, адам мшезш тузеп болмайды дегсн Kiciaiii типи несер ед1м»3. Абай адамды оныц олеуметт/к ортасынан белш алып, жекеше проблема етш карамайды. Адамды ез ортасымен, элеумегпк ©MipiMeu, оныц адамгершшк борышымен тутастырып алады. ©йт- кеш, жене адам ниц кауымсыз ©Mipi емгр емес, ол хайуанмен тец. 9p6ip адамныц азаматтык борышы ко- рамга, кауымга кызмет ету. «бзщ ушш ецбек кылсац, ©3i уш1*н оттаган хайуанныц 6ipi боласыц, адамшылык- тыц карызы ецбек кылсац, алланыц суйген кули- нык 6ipi боласыц» 4— дейд1 Абай. Адамшылык, карызы унпн кызмет ет, ейткеш, «экесБ нщ баласы адамныц душпаны, адамиьгц баласы — бауы- рыц,»г\\ Акын айтцандай, окенщ баласы болма, халык- тыц, елдщ баласы бол—Mine адам деген атты сонда гама актайсыц. «... Корам идеясы м ет мыктап кушагына ал- ды, кашан кеудемде жалын сенгенше, колымнан калам ыршып гусксншс ецбек етемш»6 деп 1840 жылы Белин­ ский Бо гкинге хат жазды. Осы идея мен Абай ойлары да жалгасып жататын T9pi3;ii екешн жорарыдагы мы­ салдар дэлелдейдк Абай ушш жаратылыс пен материя иацтылы акикат- тын. 6e;irici. Адам турмысыныц neri3i де, жаратылыс не- ri3i де — сол материя, ол ©Mip т1ршшпшц дамуымен ты- рыз байланысты, еншорсе де себепаз жаралмаган жэне де жоктаи бар болмаган. Мше акын осылай тужырым жасайды. Бул Абайдыц ©з ем1ршдеп кергендержен тэж1рибс 1 Абай. А . Т. Ж . 1945 ж., 364. 2 Сонда, 368-бет. 3 Сонда, 368-бег. 1 Сонда, 368-бет. 1 Сонда 368-бет. г* Белинский Н. Г. Письма, т. 11, 1914. 16-бет. - П/ —

алый, берти! кеде орыстын атакты материалист-фило- софтары: Белинскийдщ, Чернышевскийдт, Добролюбов- тыц шыгармаларын окып, соларлыц идеясынан нзр ал- ган материалиста козкарастары. BipaK Абайдын мате­ риалист кезкарастары yneMi жуйесш узбей, 6ip жол- дан айнымайтыи, тиянакты корытынды болып отырмай- ды. Табигат занын, дуние кубылыстарын сан турл*1 эле- менттердн байлыкты, адамныц TipuiuiiK процесш сои- шама айкын материалист туррыдан баяндап келедл де, олардыц туши казыгын Абай кудайдан, соньщ хик- метжен 1*здейдк Абайдын. тары 6 ip олкылыгы ец алды- мен когамдык дамудын козгаушы куштсрпнц занын идеалист тургыдан тануынан байкалады. Абайдын сезушше, тарихи даму идсянык дамуымен байланысты, онын niKipiinne корамныц козгаушы ку­ пи адамныц ой-санасы мен бш мк Когамды езгерту ха- лыкты акарту аркылы юке асады. Сондыктан, «Рылым- сыз — акырет те жок, дуние де жок» дейш ол. 9p6ip галымныц, искусство канраткерлершщ, сонын imiiiAe Абайдын да рухани мурака, гылымга, искусство мен эдебиетке коскан улесш баралауда 613 диалектика- лык принциптен карауымыз керек. ©йтксш, тек сол ра­ на киыи-киын жайлардан дурыс корытынды жасауга кемек етедц вткендеп эдебиет пен искусство кайраткер- лерше бага бергенде кэз1рп ©Mip талабынан емес, сол ©з Aoyipi койран талабынан, муддесшен топшылау ке­ рек. Сайып келгенде ойшылдардын 6i3re берген мурасы- нын кай жагы басым жатыр: жаксылыкка жен алтеген сэулел1 жагы басым ба? Немесе ©Mip келенкесжен турап субъективен мотивтер1 басым ба? Мжеки бул — ЭД1Л сын айту ymiH еске алатын жэйт. Абай жвншде муны ес- кермей кетуге TinTi болмайды. Gcipece онын философия- лык ойларына келгенде, б1зд1 осы диалектикалык ме­ тод сара жолга салатын ceniMzii акылгешмгз. Абай философиялык толгауларыи езгермейтш, буд- жымайтын метафизикалык зад туррысынан емес, езгер- in, ©Hin, ©ciji, туып туратын диалектикалык зан турры- сыпан сурыптайды. Сонымен Cipre дуниешц, табигаттыц злам санасынан тыс ©Mip суретжд1гш ескертедь Ал, Абайдын философиялык кезкарастарынын келенке жа- гына келетш болсак, ол осынша жаратылыс дуниесппц байлыгы мен зацдылыгында материалисты тани оты- 112-

рып, Гйрак соларна 6ip тупк1 ие бар, ол жаратушы ку- дай-тагала д-ейди «Алланыц озi де рас, сез1 де рас» деген еленшде осы ойын анык та, басым айтады: З а мала, шаруа, м'жез кунде езгердй Оларра — ксз-коз1мен нибн келдИ К.агида, шарираты езгерее де, Тагрип алла еш жерде взгермедП. Акын «Барша адам езгерер— алла езгермес»12 деп таглим кылады. Б|'рак Алла (кудай) Абай туаш гш де— тек дуниеш жаратушы тана, ал дуние б1здщ саиамыз- дан тыс, адамныц араласуыисыз ез зацымен дамиды. Адамныц 1‘стеген эреке'п меп TipuiLiiri ymin кудай жау- апты емес, сол адамдардыц ездерк когамдык тэртш жауапты — дейдк Бул мусылман дппшн клерикалдык шагын угымыпан езгеше, т1ринлжтщ o3in, ондагы бо­ лып жаткаи сан окигаларды тек алла ici демей, адам ici деп тануы Абайдыц ой дуниесшщ ислам угымынан жогары екендшш, эдьтегп, TipiiilniKTi квктен емес, нак- ты ем1'рден 1здеу керек деп укатындыгьш далелдейдй Сейтш ол еабекиллердщ муддесш молла мен поптарша о дуниедегк немесе KOKTeri киялка алтемей, нактылы eMip сахпасынан (здеу керек деп бйаедк MineKH, сондыктан да Абай алланы осы дуниенщ шартты бастамасы ретшде гаиа, адамды тэрбиелеудеп этикалык у рым, правстволык категория ретшде рана таниды. Абайш а, алла шеказ де елш еуаз, ал адамныц акыл-ойы болса, ол шект1 де ©лшеулк Сондыктан да, 6i3 олшеул1 бола ту рып елш еуаз, ш еказ нэрсеш та нуга дэрмеиазб1з: Абай философиясыпыц келецке жары туй- ы ц ты ры , Mi не, осыидай. Бул жерде А'байдыц ойы 6ip рапа ез Tyciniri, ез топ- шылауы деу дурыс болмас едп бул тургыдан ол, 6ipin- диден, ез! кеп окыран Сократ, Платон, Аристотельдер- дiн идеалист1к шылауында болса, екшппден мусылман ш ы ры сы н ы н . расырлар боны кальгптаскан баныргы уты- мы мен кезкарасынык acepi болды. Ы рак, нem ri, кун- дел iKTi ем ip т1рш ш гш де, элеуметтж проблемаларда Абай орыс демократтарыныц жолынан, материалиста 1 Нэби (Плйрамбар, хaKiм>. Тагрип — аллаиы гапу 2 Абай А . Т. Ж . 1945 ж .. 252--25» б е н с р . 8 О. Ж нрсишии — из —

туррыдан, принциптен айнымайды. С е й т т , бул жары, философиясыныц т1ршш«кке ел к а ж е т саулел! жагы, дсигей де, басым да, салмакты да жатады. Осы ерекше- лгкке тусжбеген аяа*мдар, Абай философиясыныц туйР U1H шешуде зацды .киындыкка кездосель Кейде оиы идеалист, ал кейде Tiirri сомдалган материалист, атеист лылута тырысады. Абай философиясы— ол жалрыз ра­ на ез басыныц, ез ойынык туындысы емес; ол eMip туындысы, заман xteMici. Ал Абай фнлософиясындагы кукпрт, элстз жактары — сол ©Mip кайшылыгыньщ ке- pinici, казак ел Ын, сол за мандаты олеумегпк дамуынын темей дэрежеде болгандыгыныц ocepi. OcbiFan Караганда, шынына келеек, Абай ез елшщ байыркы урымынан, уйренцимч TyciHiriHCH жогары да герец, тын идеялар бердь Сондыктан Абайды 6i3 казак тарихындары туцгыш рет философиянын. бетш ашкан ойшыл деп атауга аузымыз бара алады. Философиялык кабьчеп жагы-нан ол езге казак ойшылдарынан ерекше- де тур. Ол ез ортасыныц мешеулнше карамастан, Сократ, Аристотель, Платон сиякты ipi философтарга ундесе ке- лш, акыл-ойы ержете келе орыс философтары мен де- мократтарына бултаксыз бой урады. Сонымен 6ipre бгз- ге езшщ терец философиялык тушндкчер! бар: «©лее елер табигат, адам ©лмес», «Мен керд1м узын кайыц ку- лаганын», «©леем орным кара жер — сыз болмай ма», «Тоты кус туст1 кебелек», «Журекте кайрат болмаса, уйыктаган ойды кш туртпек», «Ескенд1р», «Масгут» си якты поэтикалык шыгармаларын, кырыктан астам кара сезбен жазгац философиялык гаклиясьш калдырды. внер бш мге молыккан Петербург, Париж, немесе Афи­ ны, Рим жагдайында емес, кешпелц рушылдык уызы арылмаран казак елшде бул да едоу1р алга баскандык ели 0 зге философтардай университет 6 m p i n , европалык б1л!м алса, зор мэденист табагынан тоя дом татса, Абай- дыц бул ой-дэрежесЫц оган шскболмауы кумэназ емес пе? TyFan елшщ артта калуына Абай кшаги емес екешн де естен шыгармауымыз кажет. 0 йткеш,сол артта калу- шылык пен ©Mip сатысынын темендтнен де ол тарихи материализмд! тус*шу дэрежесше жето алмады. Мше. сондыктан да, оныц философиялык ойында материа- лизммен катар идеал и с т ауыткулардын болуы да езТ //•/-

нен-ез! TYciiiiKTi. Екнишден, ол когам дамуыныц объек­ тивен заны, оный, езгертунп куил агартушылыкта деп туанш, адамдарды таза, KipuiiKci3 эдептшккс, жогары ар-инабаттылыкка тэрбиелссе, оларды эдш болуга, кан- рымдылыкка, адамгсршшкке баулыса, окытып, сауа- тын ашса ceaci3 тузелер ед1 деп сендт Агарту маселeciire когамдык. курылысты озгертетшдей шешугш роль 6epyi Дбайдьщ, эрине, сол тарихи материализм дэрежесше жстпегеидтнен, оныц киялыиап тугаи кезкараеы едг А:бай тупл оны к ез! устаз кып отырган орыс философта- ры Чернышевский, Добролюбовтар да тарихи материа­ лизм дэрежесше жетпедк дурысырак айтканда «орыс емгршщ жетьпмерендтнен ол дзрежеге -кетерше алма- ды»,— дейд1 Ленин. Абай философиялык к-атдаларды сол Чернышевскийден, Белинекийден уйрендк Бул женш- де ocipeoe Черны шевскийдщ шыгарган «Современник» журиалындагы оныц фило-софиялык кезкарастары, ашып айтканда, «Философиядагы — антропологиялык при'Н- цинтер» деген ецбеп эсер eni деп айт*а -алаодыз. Бул ец- бек I860 жылы «Соврсменникте»'басылып шыкты, ал оны Абайдыц узбек окыга-ны жайында Колотай да. досы Ми- хаэлис те айтып 1кетксн-дг Бутан долел, Абай филосо- фиясыныц тубегсйл'! мэселоа (antropos) адам, адамнын таf дыры скеш айкьш Kepi нш жатады. Тужырып аигкай­ да Абай материалист багытындагы агартушм-философ. Ол вз дэу1рнпц ом ip сатысыныц шектелушеи гаиа тарихи материализм дэрежесше жетгоегеи. Осыныц салдарынан дуниешц туткасын кудаимен уштастырып, муны идеа- листерше тусшген ойшыл. Ал айда, онын. философиясында куцпрт жаплилн repi coyло.л\\ жапл басым. Сондыктан 6i3re Абай сол уппн кымбат, сол ушж кадгрлк сол уипн де ол мэцп жасайды. АКЫННЫН Д1НГЕ К03КАРАСЫ Абай 03iniH 27 гаклиясында дуние туралы, оныц жа- ратушысы туралы Сократ хакч'ммсн Арестодимн1н nifcip таласын келт1редк Сократ хаю’ м езшщ liiOKipTi Аресто- димге дуниеде ©Hepiife таныркап, бас иет!н кандай адам бар дегенде ол атакты бэйпчш (акын) Гомердц траге­ дия жазушы Софоклды, суретил Зевксисл айтады. О а п 8! - U 5 -

Сократ xaniM канагаттанбай, KiM аса тацдануга лайык, жансыз, акылсыз, кур шшшд1 жасайтын cypermi ме? Я жан neci, акыл neci адамды жаратушы ма,— дейдь Лрестодим де соцрысы лайыкты деп келгседк Сократ— адамнын сырткы бес сез1м*1н, кезд! дуние- де жаксы-жаманды керу ушш, мурынды жаксы жаман Midi бшу, дем алу учли, ауызды тэгп, ащыдан лэззат алу ушш, кулакты жаксы ун, куй, эн, музыканы тындау ушш жараткаи; «кездк мурынды ауызка жакьгн жара* тыпты, iium-жеген асымыздыц тазалыгын керш, шсш 6iain, iuiin жесш деп; 6i3re Keperi бар болса да жшрке- нерлш жер1 бар тесжтердк бул бастары газиз 6ijiiMAi жерлер1м!зден алые апарып recinTi, муныц 6api хик- метпен б ш п , гстелгендшше дэлел е<мес пе, депть Сонда Арестодим тахик ойлап тексергенде жаратушы артык хикмет neci екенд1г1 жэне махаббатпен жараткандыгы- на шубэа калмапты»1,— денд1 Абай, жогарры раклия- сында. Ежелп дэу1рдщ философы Сократтын осы niKipin куаттап Абайдын, ез1 де 38-гаклия созгнде: «...Кудай- тагала бул галамды акыл жетпейтш келшммен жарат- каннан баска, 6ipiHeH 6ipi пайда алатыи кылып, жарат* ты»2. Сондыктан да: Махаббатпен жараткан адам затты, Сен де суй ол алланы жаннан TOTTi, Адамзаттын 6opiH суй «бауырым» деп, Жаке как жолы осы деп гадалатты3,— ДСЙДК Француз халкыныц дацкты арартушысы, философы Вольтер де Сократ сиякты 6ip кездерде «Дуниенщ* акыл- мен, рет1мен белил» 6ip тэртпипен жаратылтандыры ку­ да йдыц барлыгынан деп дэлелдеген». Солай бола турса да Вольтер Францияда болран абсолютизмдк католик дш иелерй-i, феодалдык тэртшгп катты сынайды. Ку- дай, Вольтердщ уруынша, мшез-кулыкты, адамды тузе- ту ymin KepeKTi курил. Б1ракта, Абайдын 6i3 Вольтерд1 окыган окымаранын бммейьиз. Бул жерде Абайдын, дш- ге, дуниенщ жаратуы мэселесше келгенде деизм багы- тын устаранын байканмыз. Ал онан бурый болран кей- 1 Абай А. Т. Ж . 1945 ж. 352—353-беттер. 2Абай. А. Т. Ж . 1945 ж., 375-бет. 3 Сопля, 252-бет. —Ив —

6ip атаклы ок^ымысты — философтарда да, hfhh Арис- тотелыдс, Д'екартта, Платонда, Вольтерде деистж кезка- рае болрандыгы мэл1м. BipaK, Абай кудайды таныганымен, ислам дшппн схоластикалык. куррак дэлелдерше косылмайды, оран карсы шырады, оны катты сынайды. Ислам AiHi адам ем1ршдеп барша киындыктар: кедейиплж, ауру, турл1 бакытсыздыктын, барлыры алланын oMipiMen болады — дейдп адамды сол жазмышка, тардырга карсы келмей, барыныштылыкка шакырады. Ал оран Kepiciume, Абай бай болу, жарлы болу, турл1 жамандык iciep де алла- дан емес, адамнын взшен, заманынан, ортасынан бола­ ды, «бай кылра'Н, ксдсй кылран кудай емес деп, на- ньгп ук*сак болар, зйтпеое жок»1,— дейд1 28-раклия- сытда. 9cipece ислам дЫ н таратушы кожа-молдаларды ет- Kip мыскылдармен елт1ре шенейдк олардын дши шолак уагыздарына Абай косылмайды. Ю'тапты молда T e p ic окыр, Д агарадай болып сэлдеа, М алкум ар кен ш бек сокыр, Буркггтен кем бе жем ж е а ? 2— дейд1 ол. Думше молдалардын надандырын, елд1 бузатынды- рын, ж е п п т г ш керген Абай былай деп жазады. «Бу- лардын суйенгеш надандар, сейлегеш жалган, дэлслдс- pi тасбыгы мен сэлделерк онан баска ешнэрсе де жок»3. Ойшыл акын ziiHH адамдарды батыл ошкерелейдк Ол: «Моллалар туралы, ocipece, бул заманнын ишандарына бек сак болындар. Олар 6улд1руцл, булардан залалдан баска панда ж ок» 4 деп анык та ашык айтады. Абайдьщ ерекше данышпандыры с о л — ол исламнын джи окуынын адамныц бш м алуына, табигатты мецгс- рунне, акыл-ойы, сана- сез1м ш т есуше азык бере ал- майтындырын, халыктыц прогреске умтылуына бегет бо- латындыгын ашык айтады. 9cipec.e, Ислам дшйпн кур- рак, жалан какидаларын оку, арабша б ш м : «Узак жыл- ' Абай. А . Т. Ж . 1946 ж. 252-бет 2 Сопла, 121-бет. 3 Сопла, 384-бет ‘ Солдя, ЗЯ4 бег - ц7 ...

дар ем ip erKi3in, гылымды пайдасыз, усак бакастар 6ip- лон кушн 6TKi3in, TipmuiiK дуниеде надан 6ip есЫз адам болып шыра-ды да, харекетке, лай каты жок болтан соц адам аулауга, адам алдау Fa салынады» — дейд1 А бай. Д 1ии окута Абай ры л ы м и окуды, рылым табысын карсы кояды. Молдалардай емес, «Хаюмдер дуниеде т е и н пайданы сейлейдi»12— деген прогреошл он тас- таиды. ' Д 1.н . мен гылымнык арасынын алшак та, алые та екендшн, молдалардыц ры лы м табыстарына карсы бо­ латынд ы ры н Абай мына сез!меп эдш туйедк «Бул заманнын, моллалары хаю м атыиа душпан бо- лады, пул-ары б ш м а з д ж , бэлсси бузык, лирыл «эл-ин- сан радду лама жайилге» (япги бузыктыкка — Э. Ж-) хисап»35.* «Олардыц шэюрттершщ K©6 i Oipaa араб, парсыдан ты уиренсе, б1рл1-жарым болымсыз сез бахас уйренсе, соган мэз болып, ©3ine езгешелж беремш деп ауре бо- лыи, жургка пайдасы тимек туп'л, турльтурл1 зарарлар хасил кылады. «Ьай-Ьои» менен, мактанмен кауымды адасл ырып о т peai»'1. Bumiei3, «надан кожа-молдалар- .ыц kVPP3k мактаныиа, онымен коймай, гылымнын сез- 13 дэлелдерше карсы шыкдандыкына акын ыза бола- ды, шындыкка сенгенджтен онан т е э т отыра алмайды. ас сезге ор казып, тор курмак, не деген нысап, кур в31мш1лд1к»-— деп кынжылады ол. _ л иман Аеген угым ол, шыидык пен одьиеичк. Сои- [, тан ? а. Абандын AiHi онын. езш щ алнан бшмше сай -сезшшен ту Fan дши философиялык туйишлерк < ят ккмде бол'са — иман сонда»6. Сонды клан дейд1* жокам»7. «Клмнщ уяты жок бол са— онын имамы да Д 11пе, онын тарихыиа Абай сын ке:пмен карады. Ис- ам £ 1Шнен бурый, казак елшде жабайы табынушылык- тыд оолрандырын, KefliHipeK шаманизм д Ы (муешге та- 1 Абай. А. Т. Ж- Ю45 ж .. 383—384 бет. 2 Сонда 370-бет. л Сонда, 382-бет. 1 Сонда, 382-бет. 5 Сонда, 382-бет. 6 Сонда, 366-бет. 7 Сонда, 377-бет.

бынушылык) орын алып, отырган ел, жаулап алушы арабтармен ере келген ислам дЫ н б1рден мойындай коймарандырын Абай ашык жазады. «Сол уакыттарда арабтан бул Орта Азияга дш исламды уйретулплер коп эскермен келш, халыкты жана дшге каратып журген- дершде Кутайба атты Kici Кашкарга пгеГпн «елin халык­ ты исламга «вид ipгеи де булар да (казактар да — Э. Ж.) мусылман бол дык дегш. Сейте е де, бурыинан баксы, балгерге иланып, отка, шыракжа табынатын одеттермен исламга тез туеш т кете алмапты. Ол кезде шала-пула хат таныган Kicici болса оны «Абыз» дейд] екен. Ол Абыз демш, эуелде шаман дшгндеплердп!, ез молдасына коятын аты екеч. Дуниеде не нэрсенщ ссбебше xesi жетпесе, сол иэрсеш кудай кылып тур дсп, дш тутына- тын эдеттерш б1зде кей жерде K©preHiMi3 бар. Келш тус- кенде улкен уйдщ отына май куйьш, «Ог ана, май ана жарылка!» д е п зт , бас ургызган сеюлд1 «блген аруак- ка» арнадык деп шырак жаккан секьлд!, жазгытурым эуел1‘ булт кур кiрегенде, катьгндар шем1гшмен уйдщ сыр- тын урып, «Сут квп, комip аз» деген секьлдЫ табыну- шылыктар ЭЛ1 жойылган жок — дейд1 Абай. Абай бул сездершде, дшшц эволюциялык жолмен дамырандыгын. ислам дшнпц алгашкы ретте зорлыкпе йен, эсксри кушпен таратылрандырын, кейш бойга, суй* екке ciitfce келш, мемлекегпк джге айналраиын баян- дайды. 0Mipiniu соцры жылдарында Абайдын дшге кезка- расы бурыирыдан да босакси туседк Бул женшде сол уакыттардары Абаймен кездескен адамдардын естепле- pi дэлел бола алады. «1897 жылы кыстыгуш мен Камали xaeiperriH мед- ресесшде окып жургешмде Мусабай норайдын уйшде гуратын Абайра барыл сэлем 'берд1м, — дейд1* Ниязбок Келд1’бскулы. Абай xiran окып жатыр екен, 'басын кетерш алып менен, не каст штейсщ деп сурады. Мен турып, мед1реседе «Бидан» дейтin кггап окып жатка- нымды айттым. Абай менщ бет!ме назарын сала карап. Бидан бас* таганда арабша «кудай» ол дуниеде де, бул дуниеде де сен |'зп бакытты боласын» .деген сезбен басталады. ' Абай А Т. Ж 1945 ж.. 403—404 беттер. - /1 9 -

Сен осы cKi дуниеде де бакытты боламын дсп журсщ бс? — дедн Ж ауап кантара алмай, уидемей калтанымда, Абай: бш м isдесен, орысша окы, мал тздеоец, кырта барып егж ©ал, ал Биданнап 4.4ii6ip панда жок.»1— дед!. Абайдын e 3i намаз окып, такуа кылматан адам. экс- сшдей кажыга да баркан жок, тек барша oMipin гылым дуниеамен, халкына кызмет ету жолына сарп етедк Kiw адал болса, онын досы сол, имаи да, хасист те сонда. Бурын 03i урлык кылыи, еши такуалыкка Tycin, Me- ксre барып «Хажы» атагын алып келмокнп болтан, кел- ген сон ел кезше «хасиегп» адам кержбекцн ниетшдеп мырза руыныц Байбосын дегеи байы 1901 жылы Абайка кел1п, «Меке жолы туралы акыл суратанда: — ceniu Ха- жыга барганда максатык не? Dipiiimi, сен «Хажымын» деп кад!рл1 болып, торге отыргыц келедц екшин, Мекеге барып кудайдыц «угпн» керген «хасиегп» адам атан- гыд келедк ушшшь кунэларыцнан пак болгыц кслед1. Ал сешн тутан-туыскандарыннын 6opi урлык кылады, ез1ц де уры устап, мал жннадыц. Хасиет кажылыкта емсс, адамдыкта. Мешц акылымды алсац, уйще кайтып барып, туыскандарынды жинап, Хлжыга ус.тайтын ма- лынды сойып, киянат пен урлыгын коюды сура. Кедей, нашарларына мал бер, erin салдыртып, адал харекетке баулы. Сонда торге де отырасын, ел1не де кад1рль<$ола- сын, халыкка пандан коп тисе, шын касиет сонда,— деп акыл берген екен»2. Жалпы Абайдын, дши-философиялык кезкарасын ек- шеп, корытканда, табигат кубылысы» жаратылыс зацы- мен дамиды. Бай болу, жаксы, жаман болу ол кудайдан емес, адамныц ез1иен, тугаи жер, ecipren ел, eMip сурген заманыцнан, дейд1 ол. Тэщр тек дуниен1ц себепкер1 (жиырма ceri3iHUii гаклиясыпан). Калган ем1рдщ бэрБ не адам оз1 кожа, e3i би, не icrcce де сонын оз колында, дуниеге не сол адам бал асы. Сондыктан Абай ©Mipre битарал карамай, бел'оенд1 Kipicyre, гекжатпа\\та, 1ске, эрекетке шакырады. Онын бул терец туйшд1пер1 б1здщ кэз1рп заман т1лег1мен, ятни котам icine белссши каты- сушы болуды, ом1рд1 езгертуш1, ж а на рту шы адам болу- ды мегзеген идеяларымен кабысып жатады. ! Ниязбек К с .idiuctiовтын oeioriciiie» алыиды 1947 wm.im — чкг.|ГМ1г.,1н;л*: жязы» я.иинль; — tyo -

СЛЯСИ-ЭЛЕУМЕТТ1К К03КАРАСЫ Аба йдай хал кин сушп, халкынын, тардырына куйin- ген, кундренш, кезшщ жасын, журектщ канын теккеи, халкы ymiH шьш елжграп, игш кп се здер айгкан адал адам бурынры казак тарихында ьтуде 6ipey рана едк Туып ескен ел1‘, кшдж (кескен жерк кем байтах. са-р- далада мал багыи, карацрылыктыц торьгнда, сэуле-rri ewipre кезтн аша ал май шырмалран халкынын кайгысы Абайра да мандайра тиген тастай болды. 0з халкынын xeaeuieri мен тардырын ойлаганда, Абайдыц керген ху- ш\\ кыска тунде кырык аупап, муз тесенin, та'с жастан- гандай болды. ©3i айткандай, «кайкы мен ызз кьгскан сон зар шырады тшмнен» деп ол кайгы «мен зарын ак кагаздыц бет!не теге бердь Тунерген халык мунынын тунгиыгына шомылран акын Абайдыц ет журег1 елж1реп, талай-талай толгаулар -мен мунды жырлары туйдек тас- кындап: «Кальгц ел1м казагьгм, кайран журтым», «Кар- тайдык кайгы ойладык, улгайды арман», «Байлар жур жиган малый коргалатып», «Кешлгм кайтты достан да, душпаннан да», «Караша жел токсан мен сол 6ip exi ай», «Кайтсе жен!'л бол ады журт билемек» дегеи T9pi3Ai акынныд елендершде ел арманы, халык муны жайынан шьш мэшнде келел1 сездер козгалады. Бул жарынан да Абай Пушкинге уксайды. вйткеш, дейд! В. Г. Белин­ ский: «Пушкин тюэзиясы орыс шындырыныц тамаша ай- paFbi, ол орыс табигатын немесе орыс мшезш суретте- генде, offbfft уш ж алии унмен уласып, оны орыстып улт- тык акыны, халык акыны erri»1. Абай да 6ip сословисти, немесе 6ip белгш топтыц акыны емес, казактыц улттык моншдеп* акыньг. Mine, сондыктан да опын ноэзияс.ынан б!з заманындагы ка­ зак ©Mipiiiin айнасьин керем1з. Абай т1лi сонша бай, куат- ты, пармещи тьт. Ол сейлегенде жеке ез хезкарасы тур- рысынан емес, бук\\л халык жанарынан карагапдай, улт­ тык хиялды козгагандай шебер Т1Л, шебер сезбен, ел емеу'фшен сейлейдг Ei3re оньщ кымбатты жагы да мше сонда жатыр. Ол улт мшезш— характер1н жаманнаи аршып, жаксыра кальштастырура умтылды. Пушкин жайында да осы халд!, KepinicTi сезген Н. Гоголь: «Онда орыс табигаты, орыс рухы, орыс тьт!, орыс мшез1 дурб?- : Б<>1ингкии В 1 t) русских ;<лг.чС»5х^х. «т р Мб ~ 41 -

пщ буаз шынысынын аузындагы сэуледей таза, мелдТ реген сулулыгымен Kepiнд1»,— дейдк Тур аксыз, кешпел1 ем ip келмеске Kerri. Бул ар ха- лыктыц да басынан к-emipreii кезен^ рой. А л сол емйрдш акикат суретш алраш полотнора TycipreH Абай 6ip рана жалац керппсж 6epin койган жок. Онда ол тек фотограф кана болар едк Ол сол ©м'фге араласа отырып, онын тамырынык согуын айырды. «Бет квргенге шырайы сон- дай жаксы» — деп ©3i айткандай, казактыц сырткы мТ Heai емес, онын. iunci ауруын да шырайынан iKepi эжй Min кере б1'лдТ оны турызушы себептерш де айыра бьчдь Mi не бул жарынан — ол шын художник. Эцпме вшрдш мелшие караган мешреу сурет!'н туciруде рана болса, онда жешл де тиген болар едк Шынында, эцпме онын сол ©М1рд1 байымдай бкчушде, терец бойлал, сырткы бей- Hcc.i емес, оныц iiuKi дуниесше де ене бьлушде, онын imiH актарып, сырт айналдырып керсете бкдушде. Мшеки, сондыктан да, сол замаинык eviipine Абай карапайым катысушы, тек байымдаушы рана болса, он­ да онын 6i3re c©3,iepi де баокаша, жалац, сырдакы-сыл- дыр желд1рм-е болып келер едй Ол тек байымдаушы рана емес, барлаушы да, ©Mip сандырын актарушы да, емдеу- ш\\ де болды. Тузетпек ед1 м заманды, Таппадым кемек e.mie, Кенбед! cuiium ceaiMe, дегенде, карацры надан квпшшкп* тузетем, жаман кы лыгынан — рушылдык, партияшылдык, барымта, кун- цллднс сиякты мшезден арылтып, -емдеймш деп журш, ©3i де ж-irepi де к.ум болгандай жапа шегедк Сол кездер* де к©п.лi сая таппай, хиялга, мунлы моменттерге де кам- шм басады. Онын бул желкггер1 Лермонтовтын ыргарына уштасып, у идееin жататын едк E'Ki зор ацьгн 6ipiniu ке- кейiи 6ipi таныгандай, iurrefi уксасып, 6 ipin 6ipi кер­ месе де, дэл 6 ip плдескен ада'мдай болады. Бул тургы- дан Абай «Iniiм елген, сырным сау», «Кайры шытар шм- неи», «©кппши кеп ©Mip кеткен етш», «Жапырары куарган eoKi ум ini in» Tapi3Ai ©3i ойыныц, жеке басынын кайгы-муцын елестеткен ©лендер жазды. Орыс акында- рыныц пшнде ец кеп аударганы да Лермонтовтын жу- рек Te6ipeHTeTin, кецкд куйш шертетш H03iK лирикасы, бул да кездейеок емес. Журегше дон, язык болрандык- — 122 —

Tail кулды 6ip жан а'шыр жакынын кергенде квцктде Luepi бар адамдай жылап-жылап ал ран снякты, Абай да кещ'л mepiii мвлд1ретт твпп-твпп жгбередн Абайдыц осы тсктес квн^л куйш баяндайтын кайрылы: Кайгы шыгар шмнен, Ыза шыгар бшмнен, Кайгы мен ыза кыскан сон. Зар шыгады тшмиен!1 делен ©лсндер1 сырт кергенге тарыру, зарыру, тундлу, шаршау сиякты боп гурады. Ертерект-е осы жайды айьгп еткендер де болды. Ал сырт кар амай, А'бай кезтмен ка- расан, бул жеке басыныц куйттеу1 емес, халык муны, халык ар малы болыи шыгады. «Мен шшеген у бар ма?» — дейд1 Абай, «Кулактан Kipin бонды алар» дерем елецжде. Одиетже 1келсек те солай, эз басына туокен 'бакыгсыздыккз, елшщ муцы да косылыл, тутальгп жатады. Ооынау <лр Абайдыц кешрек сандьгкылын юлтш 61з тары да орыс классиктершен та- бамыз. Бул желшде В. Г. Белинский былай деп ескер* тедк «Улы талаи!тта, jiiini субьективтж элемент асып жатса, ол гуманизм белись Бул багыттаи шошыма, ол сеш алдамайды да, адаетырм<айды да, езш ц «мендтн» айтканда, элеумет туралы, адамзат туралы айтады, ейт- кен1 оиыц бейнесшде сан адамныц ойы мен owipi тупел жатыр»,2— дейдь Та маша ю'лт, бул Абайдыц да сырын ашура жэрдем етт1. Ал еткен тарихи дэу1'рге, оныц адамдарьгна сурау бергелде, оран жауап 1здегенде, 613 оны сол ем1рден, со- ныц еокен топырарынан табамыз. Елгм дегепде «шырт уйкысынаи оянып», TecerineH 6ip аунап тускен Абай: Мамыктан тесен, Тастай боп несен, Жалбаскд батар уйкы жок,3 — денди Сондагысьт ©3i емес пе? 03i деген! ел1 емес не? Осы жайларды терецдете тускен А'бай туган халкы- ныц K03jpri ©Mipin, ертсцп ©м1р!мен салыстырады, кун* 1 Абай. А . Т. Ж . 130-бег. й Белинский В . Г . О русских классиках. 1950 г. сгп 242. ^ Абай. А. Т Ж . 75 бет.

йен хунте ауырлап, алауыздыктык. ер min, елд\\н '&ерек*ес! кеткеш жанына батып, слш ьгнтымаада, берекеге, бауыр- малдыкка шакырады. «Рас, бурынгы б1здщ ата-бабала- рымыздыц бул замандарылардан 6ini»Mi, кутЬи, сыпаны тип, тазалыгы темен болран, Ф рак (олардын — Э. Ж.) бул замандагылардан артык exi MiHe3i бар сксн» — дей- дь Ол артык exi касистт'1 Абай кешнп урпакка рибрат алу ymin 'Келтгрт отыр. Ол кезде елдщ ойларапы ынтымак пен достык екен. «Бмектщ xyuji, а к найзаныц ушгмен» жургснде, ел би- леуге ец дд!л, ел камын ойлап, халык жолына жанын курбан ететшден адамды тандайтын болтан. Абай былай дейдп «Бас-басына би болсац, манар таута симаосын, бас алкацыз бар •болса, жаиран отка хуймеост» деп, мал ай- тып, Т1‘леу кылып, exi пзпн, 6 ip шылбырды саган бердгк деген сон, кайгып бузылмак тупл, -соныц жетпегенш же- •плтемш деп жамандыгын жасырып, жаксылырын асы- рам деп тырысады екен. Екпиш, намьгскор келед1 ехен. Аты аталып аруак шакырылган жерде, арайынта енге араздыкка карамас ехен, жанын сальисады екен. Буларда арлылык, намыстылык, табандылыктан ке- ледй Булардан айрылдык. Ендшлердщ досты ры пей{л емес, алдау. Душпандыры «кеше емес, не кунд-еспк, не тыныш отыра алмарандык» 1 — дейдт акын. Осы есиеттер- д!н эл1 де сыр бояуы жойылган жок. Абай заманында шенкумар, баккумар, малкумар алаяк-пысыктар кебейш, елд1 кынадай кырды, ру тар- тьгсы, болыстыкка таласу, ел шабу, барьгмта алу кун кургатпады. Ел.д1*н берекесш xeripAi. Сол мшез-кулыкты Абай катты сынады. К увд з кулк!* бузылды, тунде уйкын, Куш сынаскан кумдесп'к бузды-ау илркш. Кай жерщнен кец1лге куат кылдык, Кыр артылмас болтан соц MiHcc кыркын... Вас басына би болтан ецкей кикым Мшеки бузган жокпа елдщ сикыц2 — дсйд1 Дос жылатып айгады, душпен кулд1рш айтады де­ ген ащы 'макал сиякты, Абай елшщ жаман Mine3iir жы- 1 Абай, А. Т. Ж 1945 ж. 389—390 беттег. * Сол ля. 24 бет

латкандай-ак суреттейдк Ол талай Fa-сырлардан 6epi ci- uin келе жаткаи еишиплдшке, ру-патриархалдык. эдет- рурыптарра, турл1 еок} ырымдарна да мейлшшс карсы болады. «Ет1иен ©ткен, суйепне жеткен, атадан мирас алган, ананыц сутгмен емген надандык алдакашан адам- шылыктан Keripren» 1 деп, сол кылыктар туралы А’бай ез шыгармаларында кеп жазды. Ондары 'кейшкерлер мм? Bipiimii, ел сапырган болыс, билер, байлар, ниновниктер. Жака шыккан атка winep, пьгсык KiM? — деп сураса «Ка- лага шапса дем алмай, ©TipiK арыз кеп бсрсе, кергсндер- дсн уялмай»2,— дейд! акын. Сол кездеп 'билеп-тбсгеуцп, мал neci байдыц, бидщ, болыстыд сикын Абай былай ‘суреттейдй Байлар туралы: М ал жияды мактаиын бшдфмекке, Кезге шук.ып малменен куйд1рмекке, ©ji шошка, езгеш ит деп ойлар, Сорпа-сумел, суйекпен суйд1рмекке34 Болыс пен билер туралы: . Бай алады кезжде кеп берем деп, Жетпен туркан жершде тек берем деп, 6и мен болыс алады кушш сатып, Мен казактан кегщд! оперем деп1. Осы бил-еп-тестеуил, момьпндарды жылаткандардьщ барльп ын коса шенегт, акын: Алыс-жакын казактыц 6opi каккып, Аямай 6ipin 6ipi жур кон андып5 деп зэрл1 мыскылмен корыгыдды жасайды. «Казактыц 6ipiniK '6ipinic каскунем -болатыидыгыныц, 6ipinin т 1ле- yiH 6ipi Т1*лемейтшигшщ, рас c©3i аз болатыидырыныц, кызметке таласкыш болатындырыныц, ездершщ жалкау болатындыгыныд 'ce6e6i ire?» — деп акын сурау кояды. Оган берген жауабында жорарыдагы жа'ман адамдар- дьщ жсксурын кылыктарьЕн мысалга желт1ред1‘. Мундай адамдар адамгергшлйш у]яыгыл, дуниекорлыккз, мал- 1 Абай. А . Т. Ж . 1945 ж ., 393-бет. 2 Сонда, 47-бет. 3 Сонда. 21—22-бсттор 4 Сонда. » \"> Сондл, 32-бет. — /25 —

кумарлыкка, мансапкорлыктыц соцына rycin, ел камын ойламай, к аст , егш, сауда, рылым, енер сеюлд1 нэрсе* лермен шутылданбай, тек малым кеп болса екен, экем- л\\, туысымды сагсам да, малды кебейгсем, «етке, кы- мызга тшгып, сулуды жайл-ап, жуйрж™ байлап, отырсам смен»,— дейдк К ы зы ры да, шужыкы да 6ip кана мал. кайтсем соды кебейтем деген ой ерен жатыр. «Осылар 6ipiHe 6 ipi доетьгк ойлай ала ма? Кедей кеп болса, акысы кем бол ар сдк малдан айырыл рандар ке- бейсе, кыстауы босар ед\\ дсп, мен анамы кедей болса •екен деп, ол м е т кедей болюа екен деп, эуелде иш.\\изден кас сактадык, эрберден сон сыртьимызга шыкты, жау- ластык, дауластык, партияластык. Осындай кастарра «сез1м e m u i бол-сын жэне де ептеп мал жиюга кушмш ж е т а д болсы-н деп кызметке, -болыстык, билгкюе та- ластык»1,— дсп кьпгжылады акын. 0 з замандастарыныц адресйге осындай батыл сын, ауыр сездерд! айтканда Абай о-сал кылыктарды cerin, баккумарлык, мансап-корльгк, надандык -сиякты зиянды эдетп мшеп, олардыц келешекте болгм-ауыл кездейдк Абай кур гана мшеп-сынап, жаман мшез, пасык кы­ лыктарды KepceTin кана коймайды. Соны айта отырып, елгн жаксылыкка, адал icxe, жемгст1 ецбекке шакырады. «Тертеу тугел болса, тебедеп кел-едь алтау ала бол- са — ауызд-ары кетсдЬ — дсп халык бекерге айтпаран. Абай да, ен. алдымен, берекеш, б1рлiKTi армаи етедг Берекел1 болса ел, Ж агасы ж айлау ол 6ip кол. Жапырары жайкалран — Булрактайды сокса жел2. Берекс болса, 6opi де болады, ырыс алды береке. Bepeneci кеткен ел — Суы ашыран батлак кел. Адам туги мал турмайтын батпак кел <К1мге турак бола алады. Жалпы елге арнап акыннын талай-талай ащы елец- дер шыгарранын айттык. Солардыц кортындысы сиякты мынау елецш келырешк: 1 Абай. А. Т. Ж . 1945 ж . 320—332-беттср 2 Сопла. 70-бет. — 126-

Галай сез Судан Сурын кеп айтканмын, Тубш ойлап уайым жеп айтканмын Лкылдылар арланып, уялган сок, Ойланып тузеле ме деп айтканмын. Казактын о^ге журттан сез|' узы», Bipiiien 6ipi шапшан — укпас сезш. Кездщ жасы журектщ каныменен, EpiTyre болмайды пите музын. Ж уртым-ай, шалкактамай сезге Tycin, Ойланшы, сыртын койып, сездщ iuiiH, Ыржандамай тыцдасац, нен кетедь Шыгарган сез емес кой экпме ушш. Адасып, аландама жол таба алмай, HcpipcK тузу жолта шык камалмай Не гылым жок немесе енбектс жок. Ен болмаса кетп'н кой мал бага алмай' Осы влек акынныц талай сезжщ туйыиис! ретждс айты- лып отыр. Ел камына камыккан акын халык, муцыи ашына, кушне жы-рлайды да, халкын тузу жолга, hfhh енерл! елA in — Россиянин жолына келуге мегзсйдк со- rajr шакырады; бул оныц зор саяси-элеуметтмс баны- ты екеж -C63CJ3. Сол енер, >бшм ушш, Tijni мал багу ymiii де 6ip кажегп норсе керек; ол — енбек, ецбекл сую; ецбеказ мал да, байлык та, ©пер да, бш м де жок! вйткеж, дейд1 Абай, «Енбекс1з мал дометлек-кайыр- шылык». 0 зщ е сен, езщд1 алыи шыгар, Енбепц мен акылык cki жактан, Жалгандыкка, жецм табыска, окай кэстке сенбе: «енбеказ тапкам мал кардын суы секьлдЬ тез суалалы, ен'бекке сенсец, кор болмайсыц», «сакалын саткан кэрь ден, енбепн саткан бала артык». Mine Абай тужырым- дары осындай. «Егерде мал керек болса, коленер уйренбек керек, мал жутайды, енер жутамайды. Алдау коспай -адал ен­ бепн сат-кап колеиерл1 казактын. эули-eci 'Сол»12,— дейдь Демек, А'байдыи саяси-элеу.м'еттгк кезкара-сында iiemri койган моселелер! б1рлж, енбек, енер-бшм, сиякты прогреетж тшехтер болды. Абайга дешн, егер Шокан мен Ыбырайды айтпасак. 1 Абай. А. Т. Ж . Ю4о ж .. 165 беп*. 2 Сонда. 362-бет. - /27 —

исындай элеуметтис дамудык uporpecTiK жолдарын, то- лык программа eriri eiuiKiм котерген жок. Ен-бектеиу аркылы баска енерлерге де колы жегетжш акын ©MipiHin соцгы жылдарында жазган елещнде анььк айтады: Тубшде баянды енбек епн салган, Жасынан оку окып б ш м алтан, Би болтан, болыс болтан енер емес, Ецбектщ будан езге 6 api ж алтан12. Абайдын жастарды енбекке, адал кэсйтке шакырран ж алыиды сездерн бiздiн бупнп ем ip талабымызбен де ундесш, тарихи-элсуметпк мэш'н жоймай жатады. бзшщ екшпл гаклия сезшде Абай енбекке твселген керцплес туыскан халыктарды— езбек пен тагарларды мысалта алады. Олардыц енбокппл, уйымшыл халык екендтн, казактан repi erin салып, с ауда icTen, бау- бакша erim, кол енергмен шутылданып, Keiuntvii е.чпрден 6ip кадам жогары турганын айтады. «Еши карап турсам, езбактщ екпеген eriHi жок, шы- гарматан жом1‘а жок, еаудагер! журмеген жер1 жок, кылматан шс'берлил жок, ез1мен 03i эуре болып, 61‘ршен 6ipi emoip жауласпайды. Орьгска карамай турганда, ка- зактыц елкине акирет деренк Tiprciniu киiмi'H еол жетю- з т турды. ...Ногайга кар асам: солдаттыкка да шыдайды, кедей- лиоое де шыдайды, 1казага да шыдайды... енбек кьгп ;мал табудыц жолын -солар бьпедк Оныд 6opi 6ipiH-6ipi куып кор бол-май, ша-руа куып, онер тауып, мал тауыл, зор болгандыктан ocepi. брыска айтар сез дс жок»5,— дсй;и Абай. Абай ултшылдык желта мулдем карсы болды, оган барша адам баласы 6ip туыскан едк кай халык болма- сын, соиыц жаксы каоиетш, ерекиге Tayip езгешелп'ш ол кере бшдк Соларды акылыныц толгауына салып, ез хал- кыныц надаидытьгн, мешеулшн кергепде оныц капы кан- нап, езеп вртешп кете жаздайды. «Кеюрек толган кайты, 'ккпнщ взше де билетпейдк бонды шымырлатып, буынды куртып, я квзден жас бо­ лып атады, я тшден сез болып акады»3,— дейд1 акын. 0 з 1 Лбай. А. Т. Ж . 1У45 ж., 274-бет. 2 Сонда, 318-бет. Бул да сонда, 325-бет. - 128 —

халкына жаны ашымаса, куйшбесе осындай бой шымыр- латкан еткгр сезд1 жазар ма ед! ол? «Жер жузгнде ею мын. миллионнан артык адам бар, eKi миллион казак, бар. Б1здщ казактыд достыры, душ- пандыры, мактаны, мьгктылыгы, мал i3Aeyi, енер 1*здеу1, журт тануы, eui6ip халы.кла уксамайды. BipiM i3Ai-6ipi- Mi3 аддып, ж аулап, урлап, KipniK кактырмай отырраны- мыз. Уш миллионнан артык халкы бар дуниеде бip кала да бар, д ун и етд бас-аягын уш айналып корпен K id толып жатыр. 0стш , жор жузшдеп журттыц коры болып, бipiмiздi-бiрiм1'з ацдыл етем1з <б-с? Ж ок, казак ортасында да урлык, eripix, осек, кастьщ калып, ©дердк малды туз- ден — бетен жактан тузу жолмен 1здеп, ерктерлж кун болар ма екен?»1— деп акын зор арман кылады. Суйек- ген 0ГК131*п, намысына типзш айгады ол халкына. Осын­ дай сездер;и окыгаада т м т Абай заманыныц адамынын тартыншактыры'на 'сенщ де ызан желедд Абай халык каб1леп'не, келешекге дурыс жолга гусш, емф сурсп'нд1г1не кэм'т юенедк Оран дэлелге мынa 6ip сезш окиык: «Казак та адам бал асы foA, K©6i акылеыздыгынан азбайды, акылдыд сезш уры-п аларлык журежте Ж1гер, кайрат, байлаулылыктыц жоктыгынап азады»2,— дейд1 Абай. Мунан артык кутну, жан ашу 'бола ма? Адам ез бармагын ©3i кесе ала ма деген сиякты, канша ашынса да, 'айналып халкьгн, туп казыгын табады емес пе? Куншыгьгстыц буржуазиятыл-ы'мырашыл, кертартпа жолдагы Ысмагыл Гаспрен-ский, Нуржан Науша баев, Шанперей Буксев сияктылары «панисламизм», «пантур- кизмд!» насихатгап, орыс мадениетпге карсы шыкса, Абай канаушы таптарды ©тюр сьгдра алды, ©з елш ecxi- лйггщ жолыда тартпай, орыс мэдениетшщ, демократия- лык идеяларын колда>та, барша елмен дос болура ша- кырды. Орыстын рсволюцияшыл-демократтарыныд идеялары Абайра зор ©сер c t t l Абайдыд азаматтык лирижасы мен элеуметт1к мыскыл елоддершде халыкты канаушы бай, би, болысгардыд кесжшдер! айдан-анык эйпленш оты- рады. Абай элеуметтгк сатирара келгенде Салтыков- Щедриншд, Гогольдщ тамаша улплер^мен халыктыц 1 А ба й . А . Т. Ж . 1945 ж. 325-бег. 2 Сонда, 336-бег. <1 У Жиреншмн — /29 —

сана-ссзЫн оитты. Канаушы таптарра карсы талай-та- лай мыскылдар мен етюр сыкактар айтып, rinTi олар- дык саяси бейнесш, кескшш жасап бердп Ол орыс эде- би'ётшдеп Щедрин мен Гоголь жаоаган жинамды образ- д ар — Хлестаков, Городничий, Ляпкин-Тяпкин, Чичи­ ков, Плюшкин, Держиморда, господа Голевлевм сиякгы казак TonbipaFbina сай типтер, образдар жасады: «Ку- лембайга». «Байы мен катыны», «Дугпайга», «Тэкежан», «Кежекбайга», «Ш эртке», «Абралыга», «Кыздарга» •деген ©лецдершде шенкумарлыктын., малкумарлыктын, есемшлдгк пен тураксыздыктын образдарын TycipAi. Бул, эрине, Гоголь -мен Щедрин жасаган образдардын кешГрмесл емес, казак аулындагы тымак пен саптама етгктердщ ындызын, бейшн, ускынын керсететш жиын- ды образдар, сол бейнелерд1 айкын керсететш типтес адамдар едй Мыскыл, сатирага арналган «Кул'ембайга» деген елецше назар салып карайыкшы? Эуел1 пара бе- pin, малый шашып, Kepi игенищ аузына тыкпалап эрец легенде «зор мансапка» — болыстыкка колы жетед1 онын: Болыс болдым мшекей, Бар малымды шырындап, Туйеде ком, атта жал. Калмады елге тырындал. Болыс болганнан кейш езшщ усак айласы, азгана ece6i бар шенкумар, 6ipaK улкеп тэс!л1 жок, Кулембай еле еасады. Ары т а 1бады, 6epi ша'бады, карманады, тюн- •rip in кетедг Лрызшылар кебсйд1, Болыстын K©Ti швмейдг ейткенк дейд1 Кулембай езше езГ Антурганмын ©3 iM де. Bip мшезбен втпеимш. Жуанды койып жуасты. 5ipa3 рана шеттеймш. Коюр-шуюр. кер-жерд!, Пайда керш ептеймж. Барлык сенгешм аздаган айлам едк eiui соныц да кемектеспей турганын карашы: I>iраз гана яилам бар. ; Айлам курсын бжемш. Болыстыктыц жолы тар. — 130

деп ол екшед!, «камыгады», акыры мынадаи корытын- дьгга >келедк К,олдан келмес корлыкка, Неге болдым мушна щкэр. Эбден кылмысы аск.а>н соц езжщ барар жерш пус­ ка иды да: ©з кагазы ез кезш, Ж огалтуга жара иды. Кврмей туры» тусем1з, TeMip кезд1 сарайды. Болысты мунан егкен сыкак, 'келемеж, маскаралау болар ма? Тур менi болыс ymiii «сарай» деп мыекыл ете- д1, бул 6ipey салган наз емес, еэш -плел алтан сазам депзед1 Кулембайга! Осы тэр1зд1 Абай oip капа адам емес, кейде кеппп- лжке тон досгур, мшездерд1 де типп‘к угымга айналды- рады, оны найзага туйреп шапшады, ондай жойларды «ала жылан, аш бака -кушлдектер», «аузымен орак орган ецкей кыртыц», «ку Нлм-ен кулык саутан», «кыска кунде кырык жерге койма койтан» деп ру, тгатриархалдык Mi- нездерд! айтады. Ал патша чинопниктержщ де елге.келу! дол Городни- чийге «Ревизордыц» келушдей коркынышты okhf3 едп Ояз начальный, кейде губернатор келерде болыс, бай- ларда да урей калмайды. Олар да жанын шуберекке туй- гендей -куйге тусед». Ж яй жургенде 6 ip куш, Дтшабар келд1' лешлдеп, «Ояз шыкты, сыяз бар...» «Ы лау» деп, «уй» деп днолдеп Сасып калдым, кун тыплз, Ж урек KCTTi лушлдеп1, Туракеызын ое-зген болыстар ею жакты карсы топ- тын таласуынан кейде орнынан Tycin, катан тускенше баккумар сорлынык, сабыры кетш, кунд!зп ой, тундеп уйкыдан айырылатып. Патша шимеп чиповниктершщ — жандарал ояздардыц «ылай судак балык аулагаидай» койнььконышы парата голады. Болысты сайлау ушш олар эрдайым ру тартысын, ск\\ жакты топты коздырып, 1 А б а й А . Г. Ж 1945 ж., 02—63-беттер. 9- //У/ -

ел;и 6ipi'KTipмейт1и лоцка да уга, ипс-тартыска салады да кояды! Осындай эуре-сарсацмен, айтыс-тартыс, атыс- шабыс устгнде 6ipi тусш, бiрi «сайланып» «кгмд-е мал wen, Kim айлалы, улыкпен байланысты болса, сол жецедо. «Бу- зыл-маса, оган ел тузелген жок» — дел А'бай сондыктан айткан едп Эд1лет, адам гертш к, шындык еейлемей, мал мен акша сейлеген замай ол. Малы бардын— курьжы узын, ел билеупплер дуииеге сатылып, эдьлегп табанына баскан сон, кепшЫктен берек-е кала ма? Кулкыны бу- зылган жемоау, пысыктар, епт1лер, кушыкешгер кебейш, олардын ideneHi киянат, ойлагаиы арамдык, кексегеш мал мен бак болды. Bcipece кедей мен момын шаруалар- ра акыннын жаны ашыды, рахымы туспеген байларды, олардын арам пешлш сынады. Кедейдщ 03i журер малды багыл, Отыруга отын жок узбей жарыи. ToKFan niH жылытып, тонын илеп, Шекпен Tirep катыны буреен KaFwn. Жалшы уйше жан ашып, ас бермес бай, 1 Артык. хайыр, аргыкша кызметке орай, Байда Meflip, жалшыда пей1'лде жок, Андыстырран екеуш кудайым-ай» 1 — дейдь Абай оз заманындагы .казак eMipinin айнасы болды. Хальщты езуип патша чиновниктоpi мен -байларды акын эд1л мьискылдады, олардын айлзкерлш сырткы бейнеа* не -сай болса, шлнде жаманшылык пен зулымдык туней- тищгш кероеттп Bipan Абай осындай таптык айырмашы- лыкгы керш, элеуметтж ем1рдеп кайшылыкты таныган- мен, одан тарихи корытьгнды жасай алмады. Сондыктан да, орыс халкынын шаруаларын Чернышевский шакыр- FaH «балталы» куреске, Абай ез халкын тарихи шенбер- дш тарлыгынан шакыра алмады. Б1рак, халкынын элеу­ меттж ©MipiHA'e, феодалдык-патриархалдьпк ру идеоло- гиясы мен дши фанатизмнщ устемд1п жардайында Абай* дын элеуметтж кезкарасы озат кезкарас, прогреет кезкарас, ез сл\\ ушш чеелеш-ек жаркын дуниенщ нур cav- леа болды. 1 Абай А. Т. Ж . 194Г), 88-бет. — /32

' ЛРАРТУШЫЛЫК, КвЗКАРАСЫ Абай казак халкынын мешеулжтен, артта калушы- лыктан кутылуы, надандьгрын жоюы уш\\н ен непзп ке- реки нэрсе — рылым, оку деп 6itfAi. ©нер уйренсе, баска енерл1 журттардан рибрат алса, сонда ол пайдалы кэсш- <ке д е — егш салу, сауда i-стеу, кол енерше де тез жатты- гар ед1 дейдк Ал осы окудын K©3i — мэдениет казынасын казак кайдан ала алады? «Бул кундеп рыльгм уйрену, еск! медреселер рурпында больгп, бул заманга пайдасы жок болды»1 дей келш, Абай ещи пайдалы рылым, .кунарлы ©нер кайла деген сурауга т1релгенде орыс халкынын. улы мэдениет казына^ына жен алтейдк Содан уйрен, содан рибрат ал, «орысша оку керек, хиюмет те, мал да, ©нер де, рылым да 6opi орыста тур... Сен оныц тш н б1лсен, кеюрок-к©зщ ашылады»2,3— дейд1 акы-н. Орыс гылымын уйренгенде шын магьшасында рылым таны-п, ©нерпе бет бурып, б1лт алу ушш уйрен, чинов­ ник, больгс, адвокат, т!лмаш болам деп уйренбе, Салты­ ков пен Толстойдай галым, дана болуга тырыс дейд! улы ойшыл: Ойыида жок 6ipiHiH, Салтыков пен Толстой, Я Т1лмзш , я адвокат, «Болсам» дегеи бэршде ой, Талап кыл артьтк б1луге! Артык рылым К1‘тапта, Ержбей окып коруге. Военный кызмет /здеме Окалы кшм киюге Бос мактанра еалынып, Бекер кек1рек керуге. Кызмет кылма оязра, Ж анбай жатып сенугеЗ Абай адамды адамнан оздыратыи рылым, «шаман келпенше» 61лiM Heci бол, ©зщнен акылы жорарыдан са- бак ал, сондай хасиетгп нэрсеге елжте, деп ж©н кплтейдь Орыстын. атакты революцияшыл демократы Черны- шевскийдщ 'cepiri Н. А. Добролюбов езпйц «Психология тэдирибесшщ Hcri3i» деген ецбегшде «адамнын хайуаи- 1 А бай А . Т. Ж - 1945, 383-бет 2 Сонда, 349-бет. 3 Сонда. 42-бет.

нан айырмашылырынын 03i — онык саналы,. бшмд! бо- луында» — деп керостеш 'молгм. Ал Абай да ©з ©лен- дергндс осы жэйгп еокертедк адам бШ мге талпынбаса, умтыл.маса, оныц хайуанн'аи жайы «канша артык дейдй Сол рылымды казакка да окып, уйрснуге болатынын тусшдгредк Ьолмасан да уксап бак, Bip галымды керсешз. «Ондай болмак кайда» деп, Ай гпа, гылым, суйсеюз. Ciare гылым KiM берер, Жанбай жатып сенсе^з,1 «Адамнын. кен Ы шын мешрленсе бш м , рылымныц ©3i де адамга мей1рлешп, тезiрек кол га туседЬ12— деп yrirreftai ол. Окуды, рылымды халкыца кызмег icrey уш н Y^P'e” ’ ез кара ба-сыцныц камы ушш уйренбе, тапкан енервдк бипшаш ел унп-н, журт yuii-H жумса, «казакка кузеиш боламын деп, 6i3 де ел болыи, журт >б1лгеид1 61лin, журт катарына косылудыц камын жейж деп, нистгенш уйр«ну керек«3, дейдь Ocipece Абай «жастарды кор кылып, уйде устамай, жетпей жатып «сендгрш», жастай -кольта курык устатып койм'ай, окыт, кайт-сец де окыт», «барыцды салсац да балаца орыстын рылымын уйрет. Мына мен айгкан жол, мал аяр жол емее»4,— дейдк Шынында, да бул жолды Абайдын кептен ацсаш, ©3i кемелше келш, арманынан шьгрып кенеле алмаган, б1ракта «колын 'мезплшен кеш сермесе де» <бер1к сеш'п тускен жолы — орыс халкынын модениeTi иен дуние танып, улгк ©irere алу «едь Mine, сол жолра туеin, окып жаткан казак жастарын ол мейлшше кушатын жайып, куанышпен карсы алды. ©зшщ «Интернатта» деген еленшде: Интернатта окып жур. Та лай казак баласы, Ж ака ©ciiipiM кек epiM, Бейне колдын саласы. ЕжтиЬатсыз, михнатсыз, Табылмас гылым сарасы.5 1 Абай. Д. Т. Ж . 1945 ж.. 36-бет. •' 2 Сонда, 349-бет. 3 Сонда. 350-бет. 4 Сонда, 41-бет. * Сонда, 17-бет.

' у/ »• ‘ ' • \" CeMeudeei Абай туррин уй. деп, шын куанышын б1'лд]рд|. Абай ©з балалары, Абдрах- ман, Магауияны, кызы Гулбаданды Семейге окута бердк оларды ерте куннен-ак гылым жолына, адамгериплж жолына гусе in дедк Адамнын 6 ip кызыгы бала деген, Баланы окытуды жек кермед1м. Баламды Me,iipeeere 6 1 л деп берд1м. Кызмет кылсын, шен алсын деп CepMCAiM1 дейш Абан. 0зш щ влендер1 мен кара сездершде гасыр- лар бойы каранкылыкта келе жаткап казак елш дуние- ге кезш ашып окытса, жаца жолга салса, сонда гана езге ел катарына косылыл, булар да жаман, ecni одет- Tepin тастап, ©нер уйренш, езгелермен терезесн тек болар ед1 деп 6 U ,ii Абай. Олкарацгылык халыктыц соры екешн сездк BipaK иатша ек1метшщ отаршылдык C3yi жагда- йында кегшплгкт! жаппай ©перге, окуга, гыльт-мга тарту, мэдениет дамуынын кен. жолыиа тусгру мумкш де емес едй 0йткенмеп «сиыр су iiifce, бузау муз жал аиды» деген тэр1здк Россияда болып жаткан улы ояну ocepi ауыл-уй конF3H Казакстанга да жетпей калран жок. Абай сол туып, -каулап келе жаткан бшмге, ©перге ша- кырып, «Рыльгм таппай мактанба», «Эеемпаз болма, ©р неге, ©нерпаз болсац аркалан». «Жлпттер ойын арзан. 1 А б а й . А. Т .Ж . 1945 ж. 17-бет -1 3 5 —

кулю кымбат», «Интернатта окып жур талай казак ба­ лясы»,— деген упт-насихат елендерш жазып кетедь «Талай казак баласы »— дегеш де жаны бар сез едь ©йткеш сол кездерде казак жершде, ocipece калаларда, орыс-казак мектептерi, интсрнаттары ашылып, жамыра- ран козыдай жастар бш мсе умтыла 'баетагаи мезгш ед1. Торрай о’блысьина карасты Костанай Актебе, Ыррыз, Торрай уездершщ езшде 1869— 1895 жылдары арасында 51 мектеп уйьгмдастырылран. Dip га»а Ыбрай Алтынса- риннщ ез1 Торрай, Актебе, Ыррыз, Троицк калаларында 1889—90 жылдар арасьрнда казак 'балалары унии интер­ наты мен орысша-казакша eKi кластык училищелер ашып, жет1 болыстык басгауыш мектеп, Орск каласында 1883 жылы казак муралгмдерш дайындайтын мектеп, Торрай каласында ремесло (коленерО училищесш уйым- дастырды, ал Ыргызда казак тар их ьшда тунтыш рет к а­ зак кыздары уш1н пансионды эйелдер мектебш ашкан. «Мектеп— дейдц Ыбрай Алтыне ари и— казактарра 6i- лш алу ушш ец басты тетж, ум гг осыида, тек соларда Fa- ня умпчъбз, казак халкыныц келешеп де оотгда». М ент мтдет1м «ез отаныма кайтсем пайдаиы кеб|'р:ек келт1ру мен1ц ewipiMHiu жалгыз рана !максаты осы, «осыган бар- ша онергмд! силура тшепш, бул MeHiu адал боры- шым»,— дейдь Тунтыш рет ана тшнде казак жастары ушш орьге бш м ш уйрегетж, орыс алфавитгмен жазылган хресто- матияны да баетырган, орыс тьпш уйренетш ютапты да жазып шытарран осы Ыбрай емес не! YcxipiK аязда да, уйткыган боранда да, несер жауында да езппц жанын шуберекке т у й т , мектеп ушш елден тиын-тебен мен отын жинаран Ыбрайды казак даласы умыта ала ма? Елш окыту ушш, надандыктан козin ашу уппн «кап салып, кайыр тшеген» Ыбрай жеке басыпын. камын ойлаеа уй- тер ме едi? Ол Костанай обльисында, Казакстаннын. 6ip муйкш- де куюренсе, Абай -екшип муйкшде кундрендт Bip-6ipiH кер метеHiмен, адал ниет, i3ri ой аркылы жуз керккеннен де х у н т идея жолымен тьпдесгп жатты гой! Ол кезде Се­ мей, >Kericy, Сырдария облыстарында да мектептер, мэ- дениет орындары кебейе бастады. Семейде де турл1 мек- теп пен школдар, училищелер, ютапхана, музей, рылыми когамдар туа бастады. Бул леп, бул тыньге, бул соуле. ой тет‘з1*н1*н ордаеы - 136

Россиядан келген рухани самал, жаига жэГш, журекке жылы таргты. «К,ыр топырагы кацсыса да, шелден >ке- терктген ацыза.кпен куресуге кыр табигаты дорменспз бо­ ла турса да, егер казактардыц ездер1 бас тартпаган кун- де, казак ewipi ymin халыктыц тула бойында куат иен кунардыц мол рухани булагы жатыр»:,— денд1 Г. Н. По­ танин. Казактыц камын жеген карт Потаниннщ осы ce3i окенщ сезшдей омсс не! Осы сезд1 калан тусжуге болады. Ол мынаны угын- дырады. Егер де тшсп, колайлы шарттар, мумюнджтер болмаса, кунары жок тау-таска еккен урыгыц ене ме! Сол тэр!зд1 казактыц колтума, мэдениет байлыгыиа аршьглган арна болмаса, топырарыныц азыпл мен уйткы- сы болмаса, орыс 1мэдениет1 де дэн алмаган да болар едП Оныц да жайлы орын тауып, гул атуына жагдай тапкан шебер дика'ншы —А’бай, Шокан, Ыбрайлар едi. ЭТИКА МЭСЕЛЕЛЕР1 Ж0Н1НДЕГ1 П1К1РЛЕР1 Заманында оз халкыныц энциклопедиясы болган Абай адамгериилж туралы коп жойларды козгады. Со- ныц 6ipi — адамныц »мшез-кулк.ы, дэстур!, салт-санасы, атап айт.канда, казак елшщ психологиялык ewipiniu жаксы, жаман Kepini'CTepi едк Адамныц жеке касиеп, когамдагы орыны кандай бо­ лу кер-ок? О л кайтсе инабатты адам болып, адамгергш- лж борьгшын актайды, кайтсе жаман кылыктардан ары- лып жаксыга умтылмак? Кыскаеы, ол 'моральдык-эти- калык иормалар жэишде кел пшрлер калдырды. Бул ретте А'байдыц Cipimui -коятын талабы — мораль жарынан устамды таза болу. Адам баскага улп болу ушш, баск ага горбие беру ymiH, ек алдымен, ©3i моральдык жагынан енеге керсе- терлгктей болу керек. Бул тургыдан акын алдымен, сыпайы мшездк жаксы кулыкты, эд]легш!л, тыншыл болуды усьшады. Жаман мшездер мен одеттерден, «одепаз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, еурамшак, веский, еп'ршш, алдамшы, кеселд1 осьгндай жарамсыз кьгльгк- тардан сактанып...»2 езш одан жогары санап, ондай кы-1 1 Г. //. Потанин. Русское богатство. 1896 № 8 я Абай А. Т. Ж , 1945 ж .. 345 бет. /.?7 •

лыкгарды басына лайыксыз персе рана адам парасатты болады,— дейдп Муидай мгнездер, «акылдылардыц, арлылардыц, ар- тыктардъщ м ш езЬ 1. Бул мжезд1 бойына туткан жак-сы- лар мактаннан аулак, e3i\\ui жаман депзбесам деп азап- танады, соцынан сез ертпейдп Ал мактан суйгнп кулар: «...демееш дсмейдп десш дейдп Бай десш, батыр десш, ку десш, пысык. десш, эрдайым не турл1 болса да «десш» деп, азаптаиып журш , «демес1нд1» умы­ тып кетед1»21. Жаксы мшез, жаксы кылык кандай болу керск де- генде Абайдыц коятын екпшн талаб ы — турактылык, «...кылам дегенш кыларлык, турам дсгеишдс турарлык, Miнезде азгырылмайтын акылды, арды сактарлык 6epin- riri, кайраты бар болсын»3 Домек, Абай айтып отырран пЫрлер — адамныц ус- тамдылыры, ©Tipi'K айтпауы туралы. Bip мшездк ‘6ip сез- т болу — ол адамгершшкпц табылмас касиетшщ 6ipi. ©з заманындагы eKi жузд!, иатуасыз, уакдасыз адамдар- ды, ocipeee ел билсуиплерд'! сыиап Абай: Кыдыры кеткен мал багып, Киеыны кеткен сез бакыи. Енд1г1 атка мжгендер, Кунде ертецге та.пмайды!— дейдп Сол заманныц ©3i куйреп, туп тамыры жойылса да, б!зде эл1 де болса кунде ергенмен тойгызатын унамеыз кылыктар мен 'мшездердщ калдыкдары Kfefl6ip жеке аза- маттардьщ басында эл\\ де жок емес. Абайдыц адамгершшкке коятьш ушппш талабы — эдкаетдплдгк. Кара кылды как жарган эдктетп устау Абайдыц ©3iHe б1ткен 6ip эор касиеп болгацын 6i3 e.Mip- баянынан квре\\пз. Абай ез заманында нагыз эдшетнил адам болтан, оган досы тупл, каеы да келш жупне- Tin. Бурынры заманда казактыц 6ip унамеыз, жексурын MiHe3i адамныц адамгерпйлшн, халыкка кызметш, ой дуниесш, ©Mipre коскан улесш, гылым мен эдебиеттеп екбег1н оныц манызына, мэшне, жаналырына, кунарлы- 1 Абай. А . Т. Ж . 1945 ж. 345-бет. 2 Сонда, 45-бет. п Спида. 361-бет.

лытына карай баталамай, шен-шекпешне, элдьэлазше карай, кызмет орнына карай, лауазымына карай бата- лайтын болтан. Бул, оринс, эдьлетшЫкке жуыспайтын мжез-кулык, акикаттыц шегше жетюзбейпн жамаи одет. Аба идыц: «Kicire карай сез алма, С езш е карап Kicim ал» дегеи всиетппн манызы эл\\ де жойылгаи жок. ©йткенц Koaipri ом!рде де xetf6ip адамдар осы есм эдет-турыптан арыла ал май жур. Абай адамныц осындай моральдык жогары сап ал а- рын е.\\прмен, котам кызмет!мен байланыстыра айтады. Элеумсттгк мшдетше келгендс ол дуниеш белсенд1 куру­ ины адзмпыц 6ipi болу керек, халкы уинн, отаны ушж кызмет icreyi керек, сонда тана ол адамгершшк мшд'е- Tiir актайды дейдй Абайдыц идеясы, адамта коятын мш- дет}, этикалык иормаиыц жотарты талаптары: «адам ба- ласы — адам баласынан акыл, тылым, ар, мпгез деген нэроелермен озады»1; «адамшылыктын. алды махаббат, тадалет, сезгм»2,— осылар ю мде толык болса, сол нагыз адам,— дейд1 ол. Абай езщ уш ж кызмет icTecen, езщ ушш оттатан хай- уаннын 6ipi боласын.. Халык ушж кызмет кте. Улан бай- так ем1рден езщнщ THicTi орныцды тап. «Сенде 6 ip Kipnini дуииеге — К е т т н тап та бар калан» — деген накыл айтады. Gwipre селкос, шабан, немкурайды кара май, белсенд1 куруши бол,— дейдГ Абайша адам жаксы мшез, жаксы кылык, жаксы торбиеш ескен уясынан, замандасынан, олеуметтж орта- сынан алады. «Уяда не. кореец, ушканда соны аларсыц» деген сиякты, адамды торбиелейтш — ат-а-анасы, ауыл- айматы, курбы-замандастары. Жалпы адамта торбие бе­ ретш, элеуметлк среда сы ол ом ip тезгнщ мыкты хуралы. Екпшп «адамды тэрбиелейтш— ол ецбек, орынды хара- кет». ©йткенц «op6ip орынды харакет 03i де уайым- кайтыны азайтады, кайгыны орьшсыз кулюмен азайтпа, орынды харакетпенен азайт»3. 1 А бай. А. Т. Ж . 194о ж .. 342-бет. 2 Сонда. -101 бет. 3 Сонда. 323-бет. 139 —

Баянды енбок, туракты каст 1стемей кул<К1 баккан- дарра: Орынды icne ж у р т , ой таппаран, Не болмаса жумыс кып, мал бакпаган. Касиетт! болмайды ондай ж 1 пт, Эншейш кур бекерге булрактаран1 Ж астыкта 6 ip кулгенщ 6 ip каралык, Кулк1 баккан 6 ip керер бишаралык, Э уел1 ей ер 1*злел1к, колдан келсе, Ец болмаса, ецбекпен мал табалык2 — ДОЙДЕ Серусндж, оалдуарлык, орынсыз ыржацм-ен еткен ©Mip — ©Mip емес. Ол адамды бузады, ондай адамдар ар, инабат, адал кзспгтен аулак болгандыктан ©TipiK-есек, жсшл табыска елжтеп турады,— дейд1 А:бай. Ынсап, уят, ар, намыс, сабыр, талап, Буларды керск кылмас сшюм калап3 дейд1 ОЛ. «Кулл1 адам баласын к.ор кылатын уш норое'бар. Со- наа кашпак керек. Эуел! надапдык, •екнпша' ершшектж, yiiiiHinici залы-мдык доп бьпесщ, надандык; б ш м — Fbi- лымиыц жоктыры, дуниеде ешнэроеш оларсыз бш п бол­ майды. Б ш м а з д ж хайуандык бол-ады. Ергнш1ект1к кулл1 дуниедеп енердщ душпаны, талапсыздык, Ж1гераздгк, уятсыздык, .кедсйлж 6opi осыдан шыгады. Залымдык — адам баласыныц душпаны, адам баласына душтган бол- са адамнан белшедк Bip ;жыртк,ыш хайуан есебше 'косы- лады»4. Абай кншпеЙ1’лдж'п жактаган адам. Такаппар- лык, кеюректж устаган адамдар ©Mipre де, кауымра да, жолдас-жорага да кершп карайды, орынсыз дардияды. Осындай бояма мшез, орынсыз мактан, 1кушлдекгерг© ыза болгандыктан Абай: Акылсыз взш мактап былжырайды, Бойына влшеп свйлсссц, нец кура иды. Ж аксы болсан, жарыкты кт кврмейд*? 0 з баранды, езщнен kim сурайды5— деп з!лд1 назын б1л'д1редЕ 1 Абай. А. Т. Ж , 1945 ж, 16-бет 2 Сонда, 29-бет. 3 Сонда, 56^бет. 4 Сонда 385-бет •’ Сонда, 291-бет. МП —

9p6ip мактаншак адам 03i api даракы, api кербез ке- лед1. Кер'безд1к деген— 6ip ауру, адамды бузатын кы- лыктыц '6ip ty p i, «.кербеэдЫ ею турл1 кылыгы болады: 6ipi бет ш ш ш ш , сакал муртын, мушесш, журюш, кае- ка'багьгн колдан тузеп, шьштагын кетерш, кольгн тарак- тап эурс болмак.»1. Мундай ксрбездер шаруадан аулак, акылдан бос, ешнэрсеге женд! икем1 жок келедк Осы типтес адамдардыц тамаша бейнелерж суреттеген Абайдын мьша 0Л«ед1н мысалга алайык: 6 ip эршопке шапаны сондай шаи-шак. ! Мушссшен буынып, басады алшак. Карсы алдына жымырып келарем деи, А к тымяктын кулары салтак-салтак. Ж аздыгуш ак. CepKi буктелмейд!, Колыида 6 ip сабау бар олдагы аппак- Керегеге сабауды шаншып койып, Берюн tain, карайды жалтак-жалтак. Ку шалбар — кулырына болган айгак. Т(зесш созрылайды калталанса-ак... Tipi жанра курбы боп жапжасында-ак, Калжындамак, касынбак, ыржандамак. Бет-аузын сез сейлерде, ж уз кубылтып, К ас кермек. моннын бурмак, коразданбак... Сырын тузер 6 ipey жок, сыртын тузеп, Бар ©Hepi ку борбай, сымпыс. шолак2 Осы MiH-ездес K33ipri «гкербеэдердщ» (стилягалардыц) кейбгр нускалары эл1 де арамыздан жогалды деп айта алмаймыз. Абайдын ерекше карсы болып, erxip тктмен тенен, жшросеншгп тар генi — жауыздык, пэлекорлык, -каску- немддк. Ондай адамдар — адамдык бсйнесшен айрылган HaFbi3 жырткыштар, суркиялар, мундайларга халык «ел- курткан алаяктар»,— деп ат кояды! Мшеки сондай адамдарды Абай да: Куйрыгы шаян, 6 eii адам, Байкамай сснбе курбыра! Жылманы сыртта, imi арам Кез болар кайда сорлыга3 — ДОПДГ Бул типтес жандар сырты жылмиып. гулKiшо булац- I Абай. А. Т. Ж . 1945 ж ., 342-бет. 3 Сопла, 27-28-беттер. э Сонда, 122-бет. — 141 -

дай, 0 iip iK кулш, сыпайы-ськмак болып келсдк ал олар- дын 'шинде сасык зэр тунсп жатады. Ондайлар езжен баска Ktcire жаксылык ойламайды, Иамма ойлайтыны кастык, ацдыганы поле, ойлаганы жауыздык, тасытаны ©сек, жала болады. Олар кайтсем *6ipeyAi куйелеп пайда керем дейдь елдВжуртты булд1рш, «берске орньгна эре- кет плеп» етедь эйтпесс кецш ■ кешшм-ейдь Мундай iKtci- лерден ел жыландай жжркенедк Абайдыц езше де Узикбай Бвргбаев сиякты сумдар жала жауып, кезш жоймакдны «болды, жалакорлар ез1н «адалсып» елдщ камин ойлагансьш келад, жа- лакорлыкпенен куниплдгк 6ip туи-скан. Сондай адам- дарра А:бай: «Уялма-с бетке тал мае жак бередП»1,— дейдк Beii уялмаран, цплмркенбеген адамдарда ар-ииабат. адамгершшжтщ ©3i жок болады. Олардыц куралы — «талмае жаты». Курым кипз байлап ауылды, малды ур- кггкендей, коцырауын кагыл олар «мен мундалап» тура- ды. Кайда орынсыз талас, бакастык болса, соны козды- рып, кержпен баскандай тутандырып Ж1<беруге тырьгеа* ды. «...мундай хиял ©3i де бузыктарда болады»2— девд акын. Абай заманында осындай сумырай, суркия адамдар кеп болды. Бош дуниенщ ewipre да к. салран осындай жа- ман кылыктарын'ан Абай келешек урпак мейлгнше жи- ренеш, рибрат алсын деп жазды. Ж ас урттакты, силы, са- налы азаматтарды б1рл1к-берекеге, достыкка,' кайырым- дылыкка, адамгершшкке -шакырды: Кемджун кызык доурен тату erwia, Жетпесе 61р1шйк1н fiipin жетк1з! Куниллдказ, тату бол шын кешлмен, Киянатшыл болмакты естсн кетк!*з. Bip жерде 6 ipre журеец басыц косып, BipiiiHin 6 ipin сейле сезщ тосып, Biprnai 6 ipin, гиззат, курмет eric, Тургандай бейне коркып жанын шошыл»3. «0 зщдЬез1ц силасад, жат жаиынан тундлер» деген секции, Абай 6ipre туган эк-едей адылын айтып, мшез- 1 Абай. А. Т. Ж . 1945 ж.. 358-бет. 2 Сонда, 350-бет. 3 Сонда, 30-бет.

кулыкты гузетуге келешек жастарра зор тэл1м-тэрбие бе- редП Bip рана жолдасыц, досын, кур бы к емес, жамара- тычды да суй, орынсыз куржандама, кершгенмен ыр- жандама; Кдтыныц с е т суйсе, сеиде оиы суй, К о р ж а ц суык кслед| кей еасык. ми, E pi акылды, катыны мшезд1 боп, Тату болса, райыс уетшдсп уй1 — д ей д ь Жагымиаздык, жарамсактык. адамныц сорлылыры- нан, дэрменшздшнсн туады. Ал кейде сол кулардын. жалран м[н«езгшн кырсыгы сондай, ондай адамдар Абай айткандай, колонке сиякты «басынды кун шал-са кашьгп кутыла алмайсыц, басыцды булт алса — \\зд&п таба ал- майсыд»2. Д эл осындай жаяьшпаздар, есепкорлар бугш- ri ©м1рде де кездееедь Олардын кабше кездейтпй ез гтай- дасы. Ж аксы «сушиле жар'бацдап жаиыцнан калмайды, киындык керген кутнде ескерш есше де алмайды. Ж ал- га-н хошемепшлер, жагымпаздар ешуакытта зиянын ти- г1збесе, панда келт1рмейдк 9 p 6 ip адам к а нш а ewip «сурее де, дуниеш' коп керсе де, жас HeMieoe Kopi болса да ез кылыгын, ic эрекетш байы-мдап, есептеп отыруы керек. «Егерде ecri кшлердщ катарында болгыц келсе, кушнде 6ip моргебе болмаса, жумасына <6ip, >ен болмаса айында 6ip езщнен-езщ есеп ал»3,— дейд1 Абай. Заманында А ’байдыц алеуметок кезкарасы, оныц пшнде Т0л 1м-тэрбиелж пш рлерш щ мацызы зор болды. Кептегем ж ас жеткшшектер будан ул п алып, жаксы- лыкка тырысты. Абайдыц т0Л1’м-тарбиел[к, рйбрат сездершщ жастар yiuin, мацызы эл1 де зор. ©йшеш, Абайдын жалпы адам- гершшк сез1М1’нен туран талаптары: моральдык таза бо­ лу, тур акты «болу, юшпгей|'лдш«, эдметш Ы к, адалдык, енбек суйп'штж, халык; уппн, корам уппн кызмет етушшк, достык жэне кунпллдпсгси, мактаншактыктан арылу — мгне бул талаптардыц заманьгмызра сай екендВ гшде em6ip куман жок. 1 Абай. А . Т. Ж . Райыс Гпейнн доге»! сез) 3!--32-беттер я Сонда, 369-бет. з Сонда, 338-бог. - 143 —

ЛКЫНДЫК, МЭДЕНИЕТ1 «Шын художник ушш елпр кайда болса, поэзия да сон- да» (В . Г . Белинский). Tiji — адамдардыц байлаиыс, угыныс куралы. Tiji ар- кылы адам 6ipiNien-6ipi сейлеоедк ryciniceji, iiuTeri ой* хиялынын, тамаша еырларьш ашып, баскаларга баян* дайды. Буюл адам 'баласы dip 6ipiMen ил аркылы элеу- меттгк катынас жасайды. Tiji байлыгы оезде, ал сез байлыгы ушан тешз бейне dip мухит тэр1здк Мше сол мухиттыц тубшде маржаидай ш епп жаткан поэзия — киыннан киыстырылатьгн сез асылы куддьг dip бисер (in- жу) тергендей акын оны сез тешзжеп сузш ал-мак. Абай: «©лен сездщ патшасы сез сарасы, Киыннан кпыстырар ср данасы» — деЙДЬ Поэзия дегепде ацсаган акынныц сусыны канбайтын* дай-ак, кершедц% ©згеге, Koniai.M, тоярсьщ, ©лсши кайтып коярсын?! Оны айткаида толганып, 1 штеп д ергп жоярсыц! Сайра д а, зарла кызыл т1л! Кара к ен ш м оянсын. Ж ыласын, кэзден жас аксын, Омырауым боялсын! 1 Абай ушш ем ip соулепнщ сэул'ес1 де, керкемджтш керк!- де— поэзия. Сол поэзиямен «туганда дуние eciriH аша- ды елец», деп акын тгршш'кгпц 1кайырьгн-а jniHin, ©Mip те* шзшде жузедц туларан толкын кушагында тербелш, талай-талай тамаша жырлар жазады. Акынныц журегБ не азык, 1кендлше корек болран ocpiri, айнымас досы, сырласы да осы елец. 0Mip кайшылыгыиыц кат-кабатына да, табигаттыц сыр-сиггатына да, достык пел ‘махаббатка да, жаксылык пен жамандыкка да акы-нга т\\л катКызыл, шайыр >сэу- лесш туЫретш осы ©лещ ед1. MiHe сондыктан да 6i3 Абай мен поэзияныц, поэзия мен Абайдыц к'ивдпшц бip 'екешип’н, еггздей тел екенш, dipre ©Mip сургенш керем1з. Казак поэзиясы ! АБай А. Т. Ж . 1045 ж.. 111-бет. — IN

Абайды турызса, Абай казактыц сыншыл реалистж поэ- зиясын тугызды. Абайдыц ерекше акындык орны да осы нда. 5i3 казак поэзиясын сез кылгапда, Абайды атаман кете алмаймыз, Абайдын. поэзияда жасаган тамаша бейнелер1 ордайым б!здт акындык. рухымызды ке- гередг Абайдын. e3i елее де, 6i3re оныц 93ine б1ткен акындык. куаты мен керкемдж даньгшпан езгешел1п калды. Абай акынды дол 6ip кырал буркггпен тецейдк Ол «кыралша карал Кырымга», бушл олем го. -кез ж [боре- ДК 0\\п'рд1'ц теекейлген кокке самгал, терттулжл шолады. теб1'рен>ед1', ша-рк уроды, поэзияныц шыцьгна шырады. Поэзиялык муралын улы нафосылыц психологнялык сырын Абай ссылай суреттейдь А . М . Горький акылдык- тыц далыштасуила нспзп элемент ушеу дейдц олар: 1) талант, 2) тож1рлбе, бш м 3) т1л. Bi3 осы данышпан кагидага суйене отырып, акын творчествоеы-н багалау тал аптарыиа токталмакпыз. Жалпы кай акьпшыц бол-са да тнорчествосын бага- лауда neri3ri галаптар, касиеттер тертеу: Bipimui, п*л ш еберлт, сез керкемджц бул oKcvi 6ipi- нен 6ipi туып, септесш езара кабысып отырады. Еюн- шi — акын ойыныц терецдич, философиялык мэш, аз сезге кеп магна 6epin жырлауы; ym ium i— поэзияныц адам емipiмен уштасуы, когам турмьпсы мен элеуметтж тьлектен туып отыруы; тердпшл — тюэзиялыц сырткы коркемд^ше inmi мазмуныныц отасып, imi-сырты 6ip- дей жарасы.мды болуьг — форма мен мазмунныц тутас- тыгы. Абайда осыныц repreyi де толык кездеседг Сондык- тан да ол терт тугл1п сай акын. Поэзияныц iuiuue оныц улылыгы осы бел п лермен дамыл, турленш, байып оты­ рады. Абай тустас жэне X X расырдыц басына дешнп акындарда мундай терт аягын тен. баскан поэзия жор- гасы кездеспейдй Bipeyiniu 6ipi жетсе, 6ipi желтей жа- тады. Bi3 жогарыда акынныц 6ipimni каеиет1 дел келт1рген т\\л ш еберлт, сез керкемдт деген ел тем сулулыкка, поэзияныц эсгегикалык касиетше ж атады. Осы касиет- тщ барлыгын 6i3 Абайдыц елецдершен кездеспрем1з. Мысалы, Абай аттыц сырткы тур in, керкем «елбетш бы- лайша сурсттейдк 10 О. Жнреишнп — /45 —

Ш окпардаи кекш бар, камыс кулак. Кой мойынды, коян жак, бекен кабак, Аузы омыртка ш ы р ы ц к ы , манда жалды. Он жслкелй ущрейген болса сагак- Теке мурын, салпы ерш, узын x ic ii, Кабыргалы, жоталы болса кумгп. Ойынды ет1 беи-белск, омыраулы, Тояттаган бурк!ттей салкы тестР. Ыз осы cKi шумак елецнен аттыц бгпмнпц сулу ек-ен- ;urin .керм-еп-ак, сезш отырмыз. Епсрде су-ретллге осы аттын. келбетж сурегкс сальгп бер десе, ол аттыц езш пермей, оныц кой мойынды, коян жа-к, бекен кабарын, шокпардай кекШ мен камыс кул-арын дэл келт1ре алмн- гаи болар едк Аттын мойны жуп-жумыр, жары коян жак, ай децгелек болып, бекен кабакты, мацдайын-а шокпар­ дай K O K ijii T y c i n турса, ойынды C T i 'буркгтц бетегесшдей шырыцкы, омыраулы, салкы тест*! болса, бул аттыц кел- 6eTi Абай айткандай-ак сулу, керкем болар едк Абайдын сезге шеберл1п сонда, ол аттын жайшылыкта eiuniM ке- шл аудармайтын, мэи бермейтгн тумсырын «теке мурыи, салпы epiH, узын xicji» деп оран 6ip ерекше сын, Kepinic белплерш бергп отыр. Нгер бул тур алы баска 6ipey айт- са, ец мактауын жетюзгеиде wencipiicri, басы 6ip к-ез, ком сауырлы ек-ен доген -болар едг Б1з Абайдын жорарыдары eKi шумак елецшен — оныц 6ip гана плге пгебер, сезге уста екендшгн оезгп отырранымыз ж ок, сонымен 6ipre оныц *аса байкагыш, еы-ншыл екендпш 1кере\\п*з. Opi художник, api сыншыл Абайдын аттын бас б т м ш cypeTTeyi, ел ацызындары атакты Толыбай еыншыныц баласыныц тулпардык ку- рап калган бас суйепн керш, «муны тулнардыц басы деп KiM айта.ды, «меш Толыбай еыншыныц бал асы деп зам ай- тады»,— деп еплш жылаганы еЫц-е туседг Ал Абайсы - пап огырFan icecKin нарыз тулпардыц бас б т м г Бейне-’ 6ip элг1 ку басты тгрштгп жан берпзгендей, оран 6ip ерекше бону, ерекше тецеулер тауы-н, кой мойынды, коян жак, бекен кабак, теке мурыи, салпы «pin, узын Ticri, бота прсек— деп эсерлегшрм осептеген баска жа-нуар- лардыц дер-бес б1ткен ерекшелш, жаратылыс бейгмдерь меи тецеспре суреттейдк Бул аттыц тек сырт 'керппек сырт эсем д т , 6ipaK ол эл1 А'байша кецьпдеп ат емес. Сондыктан Абай аттыц келбет1 туралы айтканда «теке 1 Абай А. Т. Ж . 1945 ж., 38-бет. - 146 —

мурын, салпы epiH, узын пспмен» тынбайды, «Кабырга- лы, жоталы, болса кушп»,— деп, о-ныц iuiiKi расистi де еырткы сулулыгыма сай боле а екен— деген титек бипдг р-ед1. Г Ш д ер л т жуандау, бота T ip c e K , Бейне жел, тынышты, екшнд1 Minin журсек. Eni K©3in тецкерш, кдбыргалап, Белдеуде тьжыш турса, байлпп керсек... Деп онын мшездк жуас, кылыкты болуын айтып ке- лед1 де: — Ш апеа жуйрж, mi'h c c 6opiK, ж уан , жуас, Разы емен, осындай ат м|'нбесем! — ЯЭЙД1. Бул жерде 6ia аттыц сыргкы эсемдтне, касиетше онын iuiKi сырыныц сэикес келш, демек, поэзияныц еырт- кы квркемдт мен inixi мазмуныньгц бйрдей болып шык- каиын кврсм1з. Анны тымакты алшы кипзгендей, KiciHi булбул-кагып журп’згеидей. Ш апкан атка жетказбес бекен ж ел к , Ыза кылдык колыма 6 ip ти п збей .— деп армай етед1 акын. Жайшылыкта, карапайым тыменен аяцшыл, желю- кор, журдсти ат деген сездерге Абай тецеу берш, керкей- Tin «аяцы тымакты алшы кипзгендей, KiciHi булбул ка- гып журпзгендей», деп тындаушыны елжпрш, осерлен- д1рш айтады. Демек, Абайдыц суреттеи отырганы шабаи, байыргы суржшек, жургсшз ат емес, аз1* сулу, 0 3 i мыкты, ез1 жуй- pix, мшезд! ат. Абай сыны тек сомдай атка кана лайык келедг Абайдыц «Аттыц сыны» дегеи елецшде — б1з акын- дыктын 6ipiHiiri жоне тертшип касиеттерплц белплерш кердж. E iu i мунан да ерекше тагы 6ip касиет — Абай­ дыц аскан сыншылдыгы, унемi ел кезше туспейтугын тулпардын, сипатын суреттеп, KtviicTipin айтуында. Адам бейнееше келеек, акын мунда да эстетикалык принциггтерд1 булжытнай колданып отырады. Эйелдщ квркемдт туралы Абай: \\ Кактаран лк кулйсгей кен мацдайлы, Лласы аз кара кезг нур жайнайды. . Ж т к п к е кара касы сызып койгаи, — 147 —

Ыр жана уксатамын тура» айды. М андайдан тура тускен кырлы мурын, Акш а ж у з, ал кызыл бет ^ л байлайды. Аузын аш са, кершер Kipci3 rici, Сыкылды колмен т1зген ini кайнайды. Сейлесе, сез! эдепт1 Нам магналы, Кулюа бойне булбул кус сайрайды. Абай сулу ойелдщ кертин сондай тамаша сурсттеп колени де: Bipeyai K©pKi бар дсп жаксы керме, Лапы лдак керсе кызар н эпаге ерме! Энел ж аксы болмайды кершменен, М!нез1нс к©з ж отпей, кеш л берм е!' — Д6ЙД1. Абай адамныц кер-xi оныц тек сулулыгында, жылты- раган сыртк.ы керЫсшде емес, i-iuxi сыр, hind квркшде екендкш атап керсетедк Абай эйелдщ квркемдшне сай оныц мшездц адепт!, акылды, гскер, 'байыпты болуы керек деген талап кояды: Ж асаулы деп, малды деп байдан алма, Кедей кызы арзан деп кумарланба. Ары бар, акылы бар, уяты бар, Ата*ананын кызынам гаиыл калм а12. A6aiiFa искусство искусство ушш емес искусство eMip ушш жарагылран, сол ем!рдщ керш болып отыра- ды. бйткеш, керкем еиер мен поэзия эл-еумег ушш, халы-к уин'н кызмегг аткаруы кажет, сондыктан да Абай езшш лоэзияга непзп койган максатын: Мен жазбаймын влети ермек уш>'н, Ж ок*барды, epTeriHi термек уш ш , KeKiperi сез1мдк т1л1 орамды, Жаздым улп ж лста рта бермек ymiii — деп ашып айтады. Бул Абай поэзиясындагы уишнии — эстетикалык принциптщ, элеумегпк туйшнщ куштшгш дэлелдейдг Сол сиякты, Абай табираггыц кершкнн, жыл мерзЬ мш, адам мшезш суреттегенде де оныц тамаша ixepiHiciH ©MipMeH, т1риплькпен уштастырып, тшдесгпрш, сулулык- 1 Абай. А. Т. Ж . 1945. 31-бет. 2 Бул да сонда, 32-бет.

ка дэщи ©ц, pyx 6cpin отырады. Мэселен «Куз» деген еленпгде Абай: Ж асы л шел, бэйшешек жок, бурынрыдай, Ж астар кулмес, жупрмес бала шулай. Кайыршы шал-кемшрдсй туа' кетш, Жапырарынан айрылран агаш курай. Сидиран, керкшен айрылран агаш-курайды, мусэшр, ©MipimH керю жок кайыршы шал-жомшрге уксатады акын; немесе; Кар ж ауса да тонбайды бай баласы. Уй жылы, хи!з туткан айналасы. Бай улына жалшы улы жалынышты, Арып журш ойнатар кездщ жасы. Куз ту'сгп, табираттыц кулпырган асем нуры кеткен сон, ол жабырканкы тартып, кабары тусш, сур булт пен дымкыл туман каптал, кара суык малдын да, адамнын да табираттын да реши кеыредк Сонда, куз 6ipeyre кут, 6ipeyre жут боп келедк Бай жылы уйде отырып, ет жеп, кымызын iiuin, сонау куздщ аярына дейт малый ceMip- Tin, согымын баптай отырса, кедей кунд1з карасуыкта мал багып, кошке жыртык уйде бур-сец 'карып, жагура отын, союра сорымы жок, вдлышын суйретгп юеле жат* кан кыстан шыруы оран зор уайьгм болмак. Сондай-ак «Жазды кун цнлде болганда», «Ж аз», «Кьгс» деген ©лен- дершде де акын табигатты ем ipмен, пршшкпен кер кей- тедк Абайра табиратка кур Faк елгкт-еу, ганда ну, «эстет- стволык», жалан «шыдылтыр искусство» жат болды. Бул Абай поэзиясьгндагы ушшин естегикальгк принциптщ белплерше такы да куэ боладьт. Акындыкггыц аса 6ip артыкшылыры, адамнын ой кия- лынын теренд1*п', аз сезге кеп марна 6epin айта бьлушде. Бул жешнде Абай ез тустасы, ©зшен бурынгы казак поэзиясында тецдссл жок акын болды. Абай жастарга арнап: Эсемпаз болма эрнеге, ТСЙДР 0 нерпаз болсан. аркалан, Сен ле 6 ip Kipniiii дуниеге, Ken'riп тап та бар калян! 1 --■ | Абай А ТЖ 1945 ж . 152-бет. - t4r> -