Әбіш Жиреншин-Абай және Орыстың Ұлы революциашыл демократтары

Терт ауыз сезге адамнын ©\\прлж максатын, непзп адамгсршОл'К мшдетш философиялык толгаута сигызып айтады. Бул Абай лоэзиясында — екпшп эстетикалык ирин- ципп'ц, аз сезге терен де кеи •магма берш, тыцдаушыны тандандыра алатындыгына далел. А'байдын аскан cypenui, керкем сезд1ц устасы, взшн керисгек акьшдыгы>мсн тамаша газсль-жырла-рды мар- жандай теплдлретншп оныц лирикалык влекдершен де. анкыи кершсдк С у сылдырлал, ж ел гулеп, кун шуактан, Жылылык пен достыкты турса мактагт. «©нгси. ескен жаксы» леи емен агаш , Тенселш айтып турса ол шайкактагй1 Жазгы туида Абай эсем де керкем сезбеи суреттейдп Ж елаз тунде жарык ай, С эул еа суда дфктдеп, Ауылдык жакы терец сай, Тасыган езен курьтдепЗ. Абайдын бул елендерш окыганда мах аббат пен дос­ тыкты, i3ri ripiuLniKTi немесе езен бойындагы ауылдын тунп тыиыштыкта тек капа кур]‘лдеген езен мен самала- дай айдын судагы д'фБчдеген cayjieci кез алдына елеетеп, тунп табигаттыц керкемд1пмен плдес/предг Жаз кер'К1*, табигат сыры, Абай елецжде ем1рмен,т|р- шшкпен уштасып отырады. «Жазкытуры» деген елецш- де акын былай дейдТ* Туне боздап, кон коздап ~ корад а шу, Кобелек пен кустар да — сайда ду-ду. Гул мен агаш майысып Караганда, Сыбдыр кагып, бурацдап агады су... Мунда да табигат кубылысы ©Mip прш шпмен кор- кейш, жазбен >6ipre туйеге де, конга да, кебелекке де, кустарга да, гулге де, агашка да жан 6iTin, масайраган тор1‘зд*1. Немесе: Кун куйеуж жер коксеп алакыстай, Б1реуше fiipeyi косылыснай; Keuijii кун лебже тойганпан соц Жер толыксып, турленер тоты кустай3 1 Абай. А Т Ж , 1945 ж ., 208 бет 2 Бул да сонда, 202*бет. 3 Спада. 114-115-беттер. - №—

Жазбен 6ipre жан OiTin, каратастан басканыц бэрi жадырар — дсп Абай айткандай, кун мен жердщ epAi зайыпты адамдай 6ipiMe« oipi рашык екендтн, кун кез\\ кул1мдеп нурын теккенде, калыадыгы жер как -маиса ж асыл желепн жамылып, тоты куста й турленел'нш га­ маша келпредь А'байдын аскан cvpeTKepairi сонда, ол м-ещреу таби- гатка да жан «6iripin, мунын айткызып, адам'дай еюспТп кояды: Конады 6 ip кун жас булыт. Жартастын reciu кушактап. Женелд1 ертек, калды ум1'т, Кек ж уз1‘не ойнактап. Аж ы мдм жуз] терш]’ген. Kopi ж артас тац капты, «Dopi осы-ay» дел кыз деген, ‘Гомсарып турып жылапты. 1 б а м д ж пен жэнджтен журдай болтан жып-жылтыр жартасга да ем ip 'бар, оньщ да ынтыгы бар, ол кеудееш к-ушкан жас булт, туман 6олса, жартаска да жан б1тед1, ал булт кеткенде томсарьгп турып жылайды. Ocipece, Абай Л«ерманто втык «Терекпц сыйы» деген влецгн аудар- ган-да, табигаттыц данышпан суретшгс! скенд1г{н, езшш шеберлж -шынына жеткендЫн керсетедь Сонам узиип келырешк: А сау Терек долданып, буырканып, Гауды бузып, жол салган, тасты жарып. Арыстаннын жалындай буйра толкын, Айдайардан буктслш, жуз толганып. Кавказдан шыкты жайнаи, кмлып у-шу Тузу жердей жол кериеп, улгайды су. Калын кайрат бойында, бет! кулш, Момынсынран шшшмен ага д ы — ку. — «Кавказдай» кузда тугая иерзенттелмш, Булттыц cyrin iiuin ержеткенмш. Казбектен агам, сеш кексеп шыгып. Ю м кактыкса жолымда куйреткенмж. # Зор кеуде адамзаттыц айласына, Кенбей бупн куипм;и керсеткенмш. Ею сзу1м Kenipin, айгайласам, Ш ын кутырсам, шын тасты тсрбеткенмж. Аптыгып, асау iiiin келдк аксакал! Тау-таска, адамзатка салып жанжал, «Д ем алайын» дсп келд1м, аш койнынды. Сэлем-саукы т экелдш , кош коpin ал! I А бай. А Т Ж . 1045 ж., 240 бет. /т /

Абай аударганда Лермонтовтын бул елекшщ нег1зг! сюжет! мен идея-сын рана сактагап, ол казак тусшпне кондырып ез акындыгьпмен ©те шебер erin mbiFapFan. Кейб!р жерлерi Tim i Лермонтовта жок, «Экелген буры менен маралым бар» немесе «Бакш а, зауат жайларды кылдьгм талкан, op6ip бай жалдап жатыр жуз кедейдЬ деген сиякты жолдарды ез ойынан коскан. Сез жок, бул кур рана аударма емес, Абайдыд ез тол- рауымен тыцайтып, турлснд1рт, эсерленд!рт жазган до­ лы «Теректщ» мшез-кулкы. Абай TepeKTiH асау толкы- нын, мшезш: Арыстанньщ жалындай буйра толкьш, АйдаЬардан буктелт, жуз толгаиыи. немесе «Eki езу1м Kenipin, анкайла-сам, шын кутырсам, шыц тасты тербеткенмш»,— деп суреттейдь Сондай долдаиыи, буырканып, езушен кабж шашьгп, айдаЬардай буктелГп, жуз толганган TepeKTiH алкынып келгеи асау арыиы тешзге келт кулагандагы cyperreMeci мынадай: Kopi Каспий кара кек кезш ашгы, Жылы жузбен Терекке амандасты. Жыбыр KaFun, козгалып, сылк-сылк кулп1, Катыиды алды, кытыксыз ара ласты. Арыны катты дария жольигдагы адамды да, ацды да, тау тасты да буйым кермей, каншама екпмдеп, долда- ньгп кел'се де, ушан теюз €\\та келт куйганда оньщ жу* мырын-а жук болмайтындытын, бурынкы еркели< кетт, жыбыр карып козралып, сылк-сылк кул т, Каспийдт улы денеане майдай сщетпп ©те шебер келт1р1лген. Ка­ зак одебистшде табигатты осьпгдай суреттеуде Абайга тсидее акын болтан жок десек, катслеепейм^з. «TepeKTiu сыйыныц» Лермонтов жазган нускасы мен Абай жазган нускасын салыстырып, eKcyiniii де аскан керкем екенш, соньгмен 6ipre булардын ©3i орасан зор шеберлжтщ улпед екешн кересщ. «Теректщ сыйы — дей- Д* Белинский — поэзияльгк салтанаттын. айгагы, бул та- маша, керкем -пьесадан бул жиЬазды, скпшдк куанышты фантазийны бвлшекгеу мумкш емес».— лей келт, Белин­ ский мынандай корытындыга келедк «Б1з Лермонтовты Байронра да, Гетеге де, Пушкинге до тецемейм1*з. Бул тек капа Лермонтов», — дейдГ - /5? ~

Лер'моитовтыц «Выхожу один я на дорогу» деген вле­ ти де Абай сондай гамаша дэлме-дэл аударран; ммсал- га алганда ею жолып салыстырып кореек, Лермонтов: — Вы хож у один я иа дорогу — Сквозь туман кремнистий путь блестит- десе Абай: Ж олка шыктым 6 ip жым-жырт тундс жалгыз, 'Кастак жол жаркырайды будан эла’з. Сол сиякты А'бан Лермонговтыц атакты Гетеден ау- дартан еледгн казакшылаганда да аска-н шеберлж кер- сетсдг легенд i Горные вершины, Спит во тьме ночной. Тихие долины, Полны свежей мглой. Не пылит дорога, Не дрожат листы... Подож ди не много, Отдохнешь и ты.— Абай был ай аударады: KapauFU тунде тау калгып, Уйкыга кетср балбырап. Даланы жым-жырт, дел-сал рмп, Тун басады салбырап. Ш ан шыгармас жол даты. О лкш е алмас жапырак. Тыныгарсын сен дагьг, Сабыр кылсан азырак. Кандай тамаша елен, кушиэп харакеттен босаганда, тунп тыныштыктыц бехнгше тербелген адам ce3iMiHiu сымбатты ацызын Гете бер-е бьпои дей келш, Белинский Геген!Ц езшен кем туспей аударган Лермонтовтыц еле- нтне сондай риза болып иасаттанады. Гете! Гетеден — Лермонтов, Лер-монтовтан — Абай! Кандай тамаша поэ- зиялык рухтын уштасуы, акындьгк мэдеииетшщ уласуы десешзшП Алайда Абай муны каза-к т!лiiie шебер аударып кана койган ж ок, табигаттыц тунп тыныштыгына лайык та­ маша мелодия — эп де шыгаргаи. Бул еленд1 отмен дом- бырака косып, суйсше айтуга болады. Оны журт осы кунде де айтып жур. - №-

Бул Лбайдыц поэзиялмк мадениепнщ жогары ша- бытга бол га идыры к долелдейдк 0 з Aoyipiinaeri казак акындарынаи Абайдыц куиш болрандыгын, олардан аиагурлым асып жаткандыгып, акыидар агасы болганды- гын Абайдыц ©Mipi мен творчествосынан айкын керем^з. Абай erKip сыншы болды. Ол кана к, эд'ебиетшде, поэзия- нын элеумегпк мацыньш кет1ргеи, керкеьшк дэрежесж lycipin, Ьетен сезбен шубарлаган нем-еее ем1рден аулак. кур гак киялга туекен акындардын шыгармаларын yiieMi сыпал, комийлiriн K ep ccT in поэзияны дамытып, керксйтт отьфды. Бул жешпде талай мысалдар келлруге болады. 1889 жылы Абай Тобыкты мен Найман йшндсп кврнскп уш акьшиыц жазгаи елецдерж естндк Оныд 6ipi Абай­ дыц доеы, шэюрп Кекбай, езшщ 6ip поэмасындагы ге- poi'ibiH сею араб журтыныц батыры Элимен тецесНредк eK im nici акын Opin Тэц'фбсрдин езж'щ «Зайда» деген поэмаеыпда эйелдщ квркемд1гш «Алтын иск, сарала кыз, rayhap жузд‘|» деп мактайды, ушгшш керенау жас: акын Абайдыц iiiici UJoKepiM e3iиiн елецшде кэршкл* жамандап, огам елгмнен баска т1римлгк жок, сондыктан жастык артык деп жастык-салдуарлык ©м1рд1 мактайды. Абан булардыц yineyin де катал сыпан, былай деп жа- зады: Опт айтгы.м Oiipor Ojii, лнд.тЬарсыз, Л1 унда ж ок алтын иск слры ала кн.т, Кэр']л'пт жамандап, елш riaen, 1>олсыи летел жср1м жок ж Ш г арсыз. vOcipc кыаыл емсс* дсп жиренбефт, Tyfii торец сет лргык. 6 ip баикарсыч1. Деп yineyin де б1р-ак туйреп тастайды. Жастарды енер-бЫм уйренуге шакырмай салдуар- лык. тураксыз жец1л мшез-кулыкка шакырып, не бол- маса адамиыц керк1н алтьпгмен, гауйармен, кайратын айда!|ар'мс,н салыетыргандык реализмге, шындыкка жат- пайды, ол битаралыкты iKepcerc\\ai, акын улплц магласы терец елец айту керек,— дейд1* Абай. 1885 жылы, екд дуан бас коскан 6ip жиында2 Абан мэжшете отырганда Эскемен жагынан келген Найман Саржомарт елшщ ру басы — ipi чиновник Элихан Ti- леуберд1 баласынан сол елдщ Жылтыр деген акыны на- сыбай сурап: \\ М а й А. т. ж. 1945 ж., 77-бетт ^ ‘МСЙ. Вскомон уоз’| бос К0СК.Я11 жиылыс. /■ »/ -

Э р ю мнщ 6 ip жары бар басы байлы, Кызылсу Шарра1 куйман тасымайды. Ж а манга жаксы колы ужымактай, О лхэн ж ан Cepi таста насыбайды — дегенде, Абай отырын Элханга карап, ccxi акындардьщ осылары Heei екен, уйдеп эйелдердк даладагы ак'Кан су- мен TCKecTipin косканы Heci, онан да былая айтсакшы дептк Ханым сен, карашынмен, басы байлы, Ханы жаксы болс.а. карашысы жасымайды. Ж ам анга жаксы колы ужымактай. Элханж ан 6 epi таста насыбайды. Жиналган журт Абайдыц елецш утьимды деп табады. Ал сол *кездеп кептеген акындардыц елендершде уй- кассыздык, сез алалыгы, орынсыз тенеулер жш ушырай- ды. Бул МашЬур Жусште дс, Нармамбетте де, Орште де, езге акындарда да кездесш отырады. Мысалы, Пармамбет эйелдщ керкш мактаганда: Алтын бас калкам. Лк мандай. КауЬарлы жузш ЖауЬардай. Оймакауыз, А к т а бет nicTe мурын, Ж сз такдай2 — дейдк Эйелдщ сулулыкын мактаганда: аузын оймакпен, бе- TiH актамен, мурнын шетемен, гандайын жезбен, ба'сын алтыигмен, «кауйарлы жузщ жауйардай» деген 6ip сезбен cyperrcyi em5ip акындык июберлгкке жад­ на иды. Абай ©лендершдеп аса 6ip зор касиет оныц 0Л'еш ба- сынан акырыиа дейш, imi-сырты 61'рдей болып, ;керкем- дгк, магналык ж ел id уз!лмей ойы мен C03i тутасып жа- тады. Абай ©лендержде адамиын суретж, келбепн, дене мушелерш ыдыс-аяхпен, болмаса а-сыл тастармен, не 0зенмсн тенеулер жок. Абай адамиын imni сезш дуниеан, адамперцнльк ка- сиеп'н ешуакытта оный сулулыгынан бвлмейдь Бул — онын eiciinui артыкшылыгы. 1 Кызылсу — Ш а р , Семен облысындаьы езендердщ аттары. 2 Нармам’бст ©лсндер!, 66—67-бсттер. - И)Г> -

Кандай акын болса да Абай езгнщ журепне конбатан еленл болса, соган жауап ретшде олармен акындык та- ластырып, сын-елец жазып отырран. Кезшде Квкбайра жаздыкупг1 ауылдын Kepinicin ж аз деп тапсырып, онын, жазганы нашар болып шьткканда, сондай-ак аттыц сы- нын да оныц жазганына канагаттанбай Абайдыц 03i жазгандырын 6i3 жаксы бипем1з. Абай жазран «Аттын сыны» мен «Ж аз» дегеи ©лендер казак поэзиясьгнда эл\\ тендссл жок шыгарма! Абай Нармамбегин.: Hanoi ж ел, кещ‘л езен толкын урган, \\$ Ми патша, акыл дария кенес курран. Таупыксыз акыл макул болмайды екен, Бктмесен, кур суретсш бекер турран. деген елеши естт: Ой самал, елек дария толкын урран, Ми патша, акыл yo3ip кенсс курран. Рылымсыз акыл таупык болмайды екен, Болмаса кур суретсш бекер турран, деп тузетт жазады. Бул жерде сырт караганра екеу] де керкем, шебср айтылган, 'бграк А'байдын тузетгп жазга- ны ан-арурлым ewipre жуык, марналы болып шьгкканы кумэжпз. Нармамбегпц ©лецгнде кайтармалау бар: ол б1резен- Д1 6ipece «кошлге» 6ipece «акылга» тецоп оюушты MaF- нада алады. Немесе тагы 6ip мысал: Ы . Алтынсариншн. мьпга 6ip олсш'н естт Абай оньгмен акындык ©нер салыс- тырады: Адам KepKi бастагы, Мандайдагы кастары. Кснш ш кте эрк|'м дос, Таршылыктары кайрылран достэры . Абай муны былай айтады. Бес мушедеи белекше бас та взгеше, Кираш б1Ткен мандайдары кас та езгеше. Кенш1Л1кте дос та дос, касын да дос, Таршылыкта кайрылран дос та езгеше! Абай елецдершщ утымды жатканын Ti3in жатпасак та болар. Ал Абайла 6ip сезд!* ею рет, ею магнада кайталау

жок, елецшн, мазмуны ой мен хиялга, акылра байланыс- ты iшкi жгбш узбеиди Белинский акындыктыц, талаиттыц, данышпандык- тыц маныэды жэне курдел1 касиеттерши!. 6ipi оныц ерек- шелЫнде, езгеш елтнде, будан кейш оныц идеясы мен мудделершщ терещигшде, кауьгмшылдыгьшда жэне ©3i- ifiii 0Mip сурген до\\чрше тарихи эсершдс екенш айта ке- лш, былай дейдк «Данышпаады-к дегешлпз жеке адам- ныц творчсстволык ец бимс еатысы. Талант данышпан- дыкка Караганда творчествоныц кемiрек дарындылыкы. BipiHUiiAepi мезплшде гуснйлмей, танылмай, кебжесе ез замандастарьгнан курьгн мен коре алмаушыльгкка ушы- райды, олардыц |дацкы келешекте еэдершщ суйектер1 ку- рап калганда мэл!мденедк oKiniuLiepi оз дэучрнпц суйе- тш, беделш журпзетш адамдары болады, 6ipaK TipicinAe курметтелш, мактаумеи бакытты бон отсе де, елген сон бул мацызды ала бермейдк ал кейде коз т1ргсшде де олар ©з дацкыныц сенгенже куэ болады»1 Осы туррыдан Караганда Абай нагыз данышпан акын. Келешекке жол ашкан, одебиеттш жаца AoyipiniH басы болтан Абайдыц улылыгы 6ip рана казактьщ сын- шыл реалистж поэзиясьш жасаумснен тынбайды, оныц акындык мэдениеп орыстыц улы классик акынд-арынын мелдгреген тунык 'eyымен суарыльш, асылданыи, аскак- тай тускен ардагер акын. Бул ретте Пушкиннщ Абай ау- дарган «Евгений Онегшии» айтпай кетуге болмайды. Евгений Онегин поэмасы орыс поэзиясында тецдеез жок роман, ©з заманындагы орыс ©Mipinin айнаеы. Сол тамаша романды казак тонне аударган Абай Евгений Онегины!д ж&пе Татьянаныц образын казак халкына суй- кш д1, елшщ улы м>ен кыздарыиын обр-азындай erri. Ха- льгкка угымды болып, тез тарауы ушш ол Онегин мен Татьянаныд хаггарына лайыкты мслодиялар шыгарды. Ж ан cyficiHep елец айт бон ер1рлж, ©лгенге кыбырлатып жан берерлж. К апа кешл кайгысын таза ж уы п, Сергеи деле мае болып сенделерлж.—- деп, акын Акылбай айткандай, Абай лоэзиясы естушгнщ боиын еляпретш, булдыр за манда жаркырап тугаи жул- дыздай, казак адебиетшщ улы поэзиялык рухы ед]. Осы 1 «В. Г . Белинский, Обзор русской литературы от Ломоносова до Пушкина. 1898 г. стр. 56.

улы дзрсжеге желбзген, oip жакынаи Абайдыц езшш аскан даналыры болса, екнпш жагынан, орыстык аскан классиктернпц улплерь олардын тешздей терен ойлары едк Абай мурал>ары Салтыков ггсн Гогольдщ шыгарма- ларымен уштасын, олеуметтгк, демократиялык “кезкара- сы Белинский, Чернышевский, Толсгойлардыц идеясымен жымдасып жатады. Терек поэзиялык yjirLiepi Пушкин- мен; к©юл кути, ж урек сыры, та:бигат cyperreyi Лермон- товпенен уласыл кетедк Осылардын улы идеясы мен улпл-epi Абай поэзиясында казак шындыгы аркылы енш отырады. А'байдыц поэзиялык данышпандыгыныц ер'еклшпп сонда, ол niKip мен ойдык таусылмас казыпасындай. Оныц шыгармасы идея мен мазмун жакынан кеп кырлы, терец сырлы болып !келсдц ©йткеш оны окыган сайын эр адам жацалык тауып, жана ойта, тын урымга, колтума пшрлерге молырып отырады. Оныц талянтыныц купил сыры Mine осында. Абай поэзиясы бейне^р жарк етш нурын шашкан алмаздай, мыцдаган бояу тегт, сэуле мен кубылыс 6epin ешпестей нурланып жатады. АБАЙ ЖЭНЕ ШЫРЫС КЛАССИКТЕР1 Абай шыгыска сырт айналран еместк Сонымен 6ipre окан бусанып, кулай берктген де жок! Шыгыска легенде 6i3 алдымен оныц классикалык эдебиетш айтамыз. Шы- рыстыц мэдениетшщ алтын доупршде шыккан ешпес жулдыздары Э бтхасы м Фердауси, Низами Ганжеви, Хо- жа Хафиз, Омар Хайями, Абдурахман Жами, .Эл1*шер Науаилар ©з заманыныц рухаии басал'касы, батагейк акындыктыц кайнар булагы 1болды. Ш ырыс одебиетгне ел1ктеп 6ip кезде батыс классиктеpi де талай-талай ода- лар, эпиграммалар, шыгармалар жазкан: Шекспирдш, Гётенiк, Байрониын, Монтескьенщ, Шиллердщ, Пунжин- Hiu, Лермонтовтын (куншыгыс мотив^не, одебиетше арнап жазган ©лен мен шыгармалары аз емес? Ульям Шекспирдщ «Отеллосы», Джон Гордон Бай- роннын «Абидостык калыцдыгы», Александр Пушкин­ иан «Бахша сарайындагы фонтаны», Ш арл Монтескье* нщ философиялык роман мен жазылган «Персиялык хаттары» — француз ехпрЬген Персия ©.viipin жарыстыра отырыл, романныц бас кейшкер1 бзбек хаттары аркылы батыстыц буржуазиялык салт-саиасын, деспотизма сы- - 158 -

науы, Мари Франсуа Вольтердщ куншыкыс та-кырыбына ж азти трагедиялык драмалары: «Заира», «Мухам мет». М. 10. Лермонтовтыц грузин халкыиыц емipжен алым жазган моэмасы: «Демон», «Мцыри», немесе Низами Ганжевидщ «Жег! ару» (Хафет Пейкер) дастанын Фридрих Шиллердщ назарын аударган Карло Гоцидкк «Принцесса турандотыныц» сюжетже юргенi сиякды мы- салдар келИруге болады. Ертеде дуние жузше тараган Низами мен Науаидыц бос дастанын «Хамсзсш», яиш «Лэшн Мэжлугпн», «Хосровиген LLIipin», «Фархат-IUipiH», «Еокенд1р намэ», «Сырлы казнасын», Ж а м и д щ «Ескен- лiр намэа», «Жусш Зылихасы», «Лэйл! Мэжиуш», «Ал­ тын тасбыгын», «Жет! так.тын», Фердаусидж «Шах на- мэсж», арабтыц «Мын 6ip тун1н» бктмейтш 'каз1рде Азия мен Европада халык жок деуге болады. Bip рана «ЛэйлГМэжнун» адам суйюпеншЫггнщ улы дастаны, улы романтикасы. Дунис ж узш ц эдебиет каз- насы бол Fa н Шекснирдщ «Ромео мен Джульсттасынан», «ЛэйлБМэжнуи» кем бе, далiрек айтсак Ромео Джульет- таныц алдьгнда турган гамаша даст ап осы рана? Араб- гык Арон Рашид халифа заманында, Индияныц улы моголдары, Персияныц сасанидтер мен сельджуктар ту- сында музыка, архитектура, философия дамуы ез зама- ныныц шыцына жстп, сонымен 6ipre уш континент*!! туйкл бол ран Орта тенлз аркылы бушл Европаныц руха- ни дамуына да куншыгыс эсер еттк Нем ютin, улы идеал­ ист — философы Гегель: «Гылым мен бш м , ocipece фило­ софия, арабтар-дан батыска ауысты, германдыктардыц арасында поэтикалык жалын мен бостандык фантазия- сьгн гутатка и Куншыгыс болды. Оуел! Гетенш ©3i де кун- шырыска шырай 6epin ©3iniu «Диванында» em:6ip тевд-eci жок тэтт1 хиялымен жанкозгарлык 6ipneine поэзия маржандарын бердЫ. Бул жерде Гетешц «Диваныныц» скшпл тар ay ы «Хафиз ютабина» арнадганын айтадьг. Ал Гетснщ езше келеек, Шыгыстын жет\\ акыны бар, со- лардыц ец на-шары менен артык деп жазадьг. Бул кутты мубэрэк, а к ниеттш'к болса, оида шындыктыц да сары- ны жок емеспгш е кешл. Олецнен мен орнаткан бш'к сарай, С о к са да несер, дауыл талай-талай. | В. Гегель. Лекция по философии истории, т. IX етр. 435—437. - 149 —

Кзймыкпас жылдар боны бул ецбепм, Саналы ой оки берср эрмен карай1. деген Фердаусидщ бэйтнде де атакты лирик Омар Хайямныц «Зираттагы гул мен шептер эзгеден езгеше каулап кулпырып еседк муньщ топырагы мыцдаган адамныц тэчимен тыцайтылган, 6i3 аягымызбен таптап басып турган шейте, (бэлшм 6ip за манда еонша кадфле- ген адамныц ген мушеа бар шыгар, осы кунге дешн га- жайьгп сезше пемесе энше тацдантам адамныц да дене боршасы бар шыгар. BLiin кой, басып турган жерщ ищ атомында, Тьшысы сул у жаннык есплгендей»2 — дейдй Алайда сырлы сездердщ букпесж'де озатшыл ойдыд сыралап туруы, хош uteri кызкалдактан ел1м лебшц ес- Twyi, даналыцтыц да Kipi-птарлык пен муктаждыкка ду- шарланган тэрш заманы алысга калды, Kepi тарих пен оныц бейнеЫ де в и т . Тек археология галымдары ерте заманныц калган материалдык мураларын зерттеп, гыл- ми мэл!меттер жасайды. Ол заманиан '6 i3re элемге эйп- л\\ куншыfыстыц Аккрдеп «Тадж — Махалы», Самаркан­ да гы «Шах — зиндасы», «Эл Регистаны» Стамболдаты «Ая софья» сиякты сарайлары, эжейгп кумбездер! мен классикалык тамаша поэзиясы калды. Элемиа ттреткен патшалар елдГ BipaK, халык даналыгынан туган искус­ ство шсбсрлеринц ici мен eciMi елген жоц! Кабырыма бас иш ©ткендерге, Тэц|р1 м жалгасын цурмандык сткендергс. — дейд1 Саади. Кене ехпрдщ кэгшдеп сол уркердей же- Ti жулдыздыц шннде ездершщ данышпандыгымен Ев­ ропа мен Азия га кэп тараган Фердауси мен Хожа Хафиз, ец соцгы зор тулгасы Обдурахман Жами едк Ocipece Хафиз бен Жами терец сырлы, нозкк, жап- ныц аккан булагьшдай лирик акыны, булардыц газельде- pi эл1 кунге дешн куншыгыс эдебиетшщ алтын 6eciri. Булбулша сайраган Хафизге улы Гете «©лшеуаз» деген элецш арнап жазды; онда ол Хафизге мынадай бага берген: 1 Эбмхасым Ф ердауси. Из Шахнамэ. 1949. 13 стр. 2 Омар Хайями, 32-бет1. - 160 -

Акындыктыц ген кьтп тулгаи аскан, Тулараи толкындардай жырын шашкаи. Эз1рмш жарысуга толкыныцмен, Кернеген кеудемд1 елен суш а таскай. Ш елдеген, акызаган кецл1м менен, Ж у р е п м кушак жайып койнын анисам!.— дсп келед! де: Ж ан 6epmi жалындатып поэзияца К ап ш а есмрсец боларсын сонша жана. Mini улы «Фаустыц» авторы Гетешц аузынан шык- каи та маша ©лен» осыкдай. ¥лы Пушкин де 1829 ж. Ха- физге арнап «Майдандагы дан,кыца бос мастанба» деген елецш жаздьг, согал ундесе кейшде Хафиз газелдерпиц улгкпм'ен: «Торга тусп'м Раушан кыз, Уялмаспы з тордаи 6i3», Гул бакшанын булбулындай, Он epKCci сайра имыз 6i3. Mine осыларды зерттеген, окыгам Абай да: Фзули, Шэмси, Сэйхали, Наули, Сагди, Фердауси, Х о ж а Хафиз — бу Ьоммэси, М эдот бер я шагири Фарияд! деп сыйынады. ©лец1ме м-едет бер, улы акындар! Бул жас акыинын. туцрыш тырнак алдьгсы, лоэзияньщ ecirin енд1 тана ашып, акыидык табалдырыгынан алгаш ат- тауы. Шынында одига осылай сдГ Абай ец алгаш Семейде мусьглман медрececiiгде окыдьг, онда шыгыс кпабы, шы- гыс окуы, шытыс эдебиетшеи баска дуниен1 керге-н де жок едц алгаш ©Mip шымылдыгын ашканда оган керш- ген куншыгыс эдебиетшгн улгкд болида. О дегенде ар- шылмаган ж ас акындыктыц куаты буганда nip тутып, сыйьгнганы шыгьгс классиктер1 болды. Бул елецд1 Абай 14 жасында жазган. Сол медреседеп жылдарында ол шыгыс классиктерь не бой урып, солардыц улпшмеи газельдер тур!нде «СХпфби», «Иуз1 раушан»— деген ею елец жазады. Бул влецдерге фарсьшыц гаруз елшемш колданган. Соньгмеп1 1 0лсцдерд1 аударган автор. Гете. Избранная лирика, стр. 214. JJ О. Жиревшим - 161 -

6 iрге еленн'щ елшем! де, т ш де, уйкасым ыргагы да lUbiFbicTbiH. нгагатай улгкнмен, шагатай мэдениетппц акындарына уксас жазылады. Осыган айкын долел «Эл1фби» елень Абай: А . Ол1ф дек ай йузще гибрат етт1м, Б. Би, бэлаи дэртща нисбат егпм . Т. Тн, тЫ мнон шырарып турл1 эбият, С. Си , сонаи модхща хурмэт етп'м, Ж . Ж см , жамальщ кандай ак рузи MaFaH, X . Х и , халанык таппадым ж эш м сэнан дел араб элшпесшдег1 29 эрттщ эркайсыныц атымсн бастап лирикалы-газель жазады да с©зж: Я ,— ярым калай болар ж ауап сезщ! Мат касын, т о ш т н т -K ipn iK , co ki' h кезщ! Абай адресаз кызга арнаран осы 6 ip влешндс араб эрпш тупел ецгерс леп белгктершде канжыгасына бай- лап ап: Yxip мен асты устш жазу да бар, Болуга асты устш кенсен езщ ! деген эз1лкой мыскылмен 6iTipezii! Бул не? Оган жауап беру ушш езбектщ X V гасырдагы улы акыны Науаидщ: Ш аЬзадара антты ол рылым суй деп, Fылымнын нспз! сол «Эл!ф-бн» дсп, Ол1ф — алам взшше укты Ф архад, Би — бола тыцдау болмас содан артык. Кайры онын тал бойын билеп суй in, Алмак болды ол!фт! талша ш'п1. Осы сиякты Науаи, баска парсы, езбек, шагатай акындары тек жеке эрштерд1 елец араеына злде калай пайдаланган болса, Абай буюл apinri тугел альт, тама- ша шеберлГкпен 6 ip сэтте жазьгп шырады, сез TipKecrepi, жуйелер! кабысып, 6ipiMen 6ipi жымдасып, 6ip ойга, 6 ip максатка 'кызмет стедк бул эрине онын, акындык шабы- тыньщ иэрменд! куатынан. Абайдыд осы куатын 6i3 кс- шшрек «Оспанга» жазган жоктау еленшде де кврелпз, бул, эрине, сырткы формата бойсуну немесе жалан apin- ке куйттеу емес, ©йтаеш канша сулу жазылганмен кур Тацдамалы елецдер!. Алматы, 1949 ж . Ю3-бст1. — 162 —

рана opirrri айту да эстетикалык ман шамалы, бул i<epi- ciinue imKi рухтыц ж-eMici, ой агымыныц желкд, акыи- дыктын тамаша ернеп, тел улп, колтума форма, тыц са- рын, казак улгкн. Дэл1рек болу ушгн елещц келпрейкк: Ж айнаган туын жыгылмай, Жасканып жаудан тырылмай, Ж асаулы жаудан бурылмай, Ж а у журек жомарт кубылмай. Ж аксы ©MipiH бузылмай, Ж а с куатыц тозылмай, Ж алын журек суынбай, Ж ан бЦкеннеи тущ'лмей, Ж ара лай жайлау доулетщ, Ж асы л шоб'щ куармай, Жаркырап жаткан езекщ, Ж ай д ак тартып суалмай, Жайдары жузш жабылмай, Жайдактап кашып сабылмай, Ж ан бЦкенге жалынбай — Ж аксы елшсщ япырмай!.. «Ж а» орлз'мен бастальгп «ай» мен аякталатын бул жоктау елецi, акындык арыиныц -еркиицп, сездщ езшен ©3i булактан аккандай Tiricin бнвдрмей жымпиып ту- тасьш кеткеш’ /(е айгак. Жыр шалкан аттай жосылып жа* тыр. Осы сыкылды Абайдыц «Жалын мен оттай жара- лип», «Самородный сары алтын» атты шебсрлжтщ улпсш кврсетерлж елецдер1 окушыны тамеаидырады. Дыбыска куйттеи курылраи елецд{ «аллитерация» деес- дк Ол улп шыгыс классяктершен кеб1рек кездеседц ба- тьгс акындарында да жок емсс. BipaK А:бай «куйттеу1» сол И — 15 жасындагы «0л1фби» мен барана epinri 6ipaK miri enrcpin окетедi де тынады. Терсшрек Караганда: Уп'р мен асты устои ж азу да блр, Болура асты ycTiai кенсец взщ! деген корытыиды жолында ягии соныц езшде з1лс1з мыскыл жатыр, онысында ЭЛ1 ашылмагаи 6ip терец сыр бар снякты? Оган жауапты iceiiiHiре>х табамыз. Ал «Ос- панга», «Самородный сары алтын», «Жалын мен оттай жаралып»— бул aphrri тугендеуден Kepi, акындыктан тугаи жемгс, «9 л1фбн» сиякты эршке жалац елжтеу емес. Батые пен Шыгыс акындарында Абай тэр1здц «СЫ фбидЬ тугом елец ету немесе 6ip эршпен 6ip ойды тутас беру улпсш б]’з кездеелре алмадык, сощыктан бул Абайдыц езз'не таи ерекшелт.

«0л1фбиден» сон Абайдын сол жылдар куншыкыс классиктеj)iно турш, мазмунын, уйкасын уксастырып ж азFan елещ — \\Iуз i раушан». И у?,\\ рауша н, K03i rayhap Лагылдек бег yuii ох мэр, Тамагы кардан Ьам бкйтяр, Кашын кудрет, коли шнгэ... Бул да сол ж ас кезшдеп алгашкы «кергеи шыгыс классигппц «гаруз» улпсй Шыгыс эдёбиетшде касырлар боны адам бейнесш, куатьгн, сезЬпн — кьшбатты, асыл затка, жиЬазга тенеу дзетур болды. Сол сарынмен Абай да су.пудыц K03in rayhapra, 6eTifi «лагылдек» асыл таска тенейдк тамагы кардан ак, колы шига дейдй Бул еленд! айтып туркан а'кындъгктыц ecirin енд! капа ашкап жас Абай. Ал ержеткен, акылы толган, кемелше келген Абай не дейд!', eir;ii сока и келейгк: Сез айттым эз|‘рет эл1, айдайарсыз, Мунда жок алтын иек сары ала кыз, Kopi-ainri жамандап ©Л1м т1леп, Болсын деген жер1м жок ж ш т арсыз. «0cipe кызыл емес» дсп, жиреибешз, Ty6i терец свз артык 6ip байкарсыз. Бул 1889 жилы акыннын 44 жасында уш акынды сы­ п а л — бiрi Кекбап езгшц поэмасыпдагы геройын ecKi араб одебжгптц геройы 0з1рет Эли мен тснесе, екишп акын Opin Тэщрбердин езппц «Зайда» атты иоэмасып- дагы эйелдщ корюн «алтын иек, сары ала кыз, rayhap жузд1» дел суреттейдн ушпгнп акын >кэр1лжт1 жамандай- ды. Бул жерде Абай ж алан сез, жылтыр тенеуд! сынап, адам кслбет1н затпен, табигатпсп салыстыру сиякты шыкыстыц ccKi достуршен Kepi адам сулулырын ©зшен, кешикердш iiiwd ceaiM дуниесшен 1здегешн поэзияда «pcipe кызыл» арзан сезден Kepi, терец магналы сез- дщ утымды екеиш айтады. Сейтгп Абайдын -сыншыл реа- лизмге мыктап ауысканып керем^з. Тары да 6ip мьгсал келлрейгк. Ол 18G6 жылы 8 мартта Абайдыц тукан inici Халиуллага жазган хаты1. *С1зге гизатлу уа хурматлу казизи мукарам iнiмiз Халиулла мырзага б1зки акацыз Ибрайимдан дукай солем...». Хат аягына аганыз Ибра- Ним КупанбаП утлы даиу бплеаз» деп кол койкан. Бул 1 «Казак одебистЬ, 12/V I. 1959 жилы. - 164 -

хат тугелдей сол замандагы ресми кецсе, медресе т1лin- де, ягии шагагай тшнде араб, парсы сездсрш молынан колдана отырьгп жазылган. Абай заманыныц «кiтаби жаз- ба т1лi Mine осындай ед\\. Эрине бул т*1л карапайым ха- лыкка TyciHi-Kci3 болдьг. Bi-рак «Эл1фби», «Иузи раушан», «Халиуллага» жазылган хатында ©хпрден аулах халкы- на туспнкслз кпаби тьпден Абай тез шайлыгады. «Ол1ф- биге» елгктеу, алтын, кумыке слжтсу де калады, булар жалац форма екешне кез1 жетедк Hiui мунан былайгы жерда езпнц ана тшмен, соныц тэгп, шурайлы, епюр, орамды улпл-ерш шебер колданып. дамытытт, поэзияны, эдеби п*Л1Д1‘ байытады, казак сездерш бал тамкандай та- мылжытады. Акын ©3iniu бул ойын: Максатым т\\л устартып, енер шашпак, Изданный кецлш койып, кезш ашпак. деген елецшде апык сезд|*редн Абай б1*здщ эдеби плБ м1з;и устартушы, сомдаушы акын. Ол 6ip гана пл устар- тыл, жетjVirin кой гаи жок, ол п’лд|* баска моденметi жога- ры улттардыц — орыстыц, араб, парсыныц, шагатай илдерипц сез байлыгын ал ганда 03i айткандай елсгии «acipe кызыл» ярки сондеу макса ты ушш емес, ана ллш толыктыру ушш, орынды, конымды жерде гана ез тьтпнон coFan лайык балама, туснпк берсрлгк сез табылмаганда гана альт отырган. Бгрнеше мысал келлрежк: Д уннс де e3i, мал да езк Гылымга кешл берсешз. Бьтгендердщ сезше, Махаббатпеи ерсею'з,— д е й д й Осы жердеп рылым, дуние, махаббат деген сездер араб c©3i. Kctf6ipeyi, закунчик, Ондырмассып берсс арыз. Keft6ipeyi nipre кол берген, Iiui залым, сырты абыз. Закунчик орыс c©3i, nip—фарсы сез\\, абыз ерте заманнан ескГ т ы т п з . Ол кезде рылым махаббат, nip, закунчик деген сез-дер казак типнде жок та едг Абай казактын колтума сездер шщ взт де устартып, тзлай-талай жана бояулы, ж ана реп, жаца шырай 6epin тын сездер жаса- ды. Буран мысал: «кутырган eiuxi кездешп», «ала жылан

аш бака кутлдектер», «кыркын, мшсен, кырка аспас ецкей кикым», «уксайды каса -сулу шомылганга», «А'яцы булбул какьги журпзгендей», «Дегенге бука буга, азбан дура» дсген сиякты жацадан устартылтан астарлы сез- дер. KyHmbiFbiic эдобиеН Абайра улп емес, ток азык кана. Оран Фрнедие тарихи себеитер болды. Абай а деп оку- дьщ шымылдырын ашканда керген сахнасы шырыс бол­ ды, 6ipaK орысша окып, кала ©MipiMCH таныса бастаран- нан Kciiin ол торю шыгыстан ©згсшо, баска дунисш, алые атамзамангы кущчрт дуние смсс, езше ундес, сырлас, кунделж ©MipiMCH 6ip каэанда 6iie кайнап жаткан ©Mip- щ к©рд! — ол орыс ©Mipi едк Ал «©норд1 енср учли» емос, ©Mip ymiii жумсаган Абай жалан искусствога елжтеу, «Иузи раушан к©31 rayhap», «Элифби» сиякты жансыз сездсрден repi: «Калыц c.iiw , казлрым, кайран журтым, Устарасыз аузыца тусп муртын»— ды артык кордк Ол нелгктен? Ш ырыс классиктер1 Фсрдау- с.и, Низами жырлакан ©Mip мазмуны жарынан мыц жыл бурынры даучр, алые та, жат та ©Mip едк окушы уийн ол 6ip ертеп, ©TKenneri KQpinic. Шырыс поэзиясынын эсем ернектерше Абай тушынса да, олар жырларан ©Mip ка- льгбы, койраи максаты, заманасына, халкынык ©\\прше уйлеспедк Абай халык жокшысы, алдымен поэзияда сол халыктыд туйагш , мудын жырлайды, дервиш сиякты 6ip гаиа жоке, ©з басындык болса кктегей, жалад формата гана елжтер e;Ti де, «алтын иек сэры ала кыздан» узама- ран да болар едк Ж ок, Абай ол емес, заман уш, соиын соккан тамыры, озат екш болды. Сондыктан ол Шортан- байлар сиякты «баягы замандагы», жойылган хандыкты кексемеш, келешекггщ камын ойлады. Абай мусыл ман азиясына тара Fan софы-акындары Хожа Ахмет Яссауи, Сулеймен Бакыррани, Софы-Ал- лаярды мектептс окыса да оларды жактамады, софылык, мистикалык огаи ж ат едд сонымен 6ipre казактын ocxi эдет, гурпы да оган жат болды. Оран да 6ipep дэлел: 1880 жылы Акмола ведомоетшде косымша казак тiлiндe шыратын «Дала уал анты» газепндс Маш hyp Жусш К©- песв Кунанбайды мактап, елген экеие ас бермедщ «ата- /66-

T S ^ r Jis JS lft jL L ^ . <_ L-</ G s ^ y C yrfs-'U * / / S* w * ~\" <* ' *' 'A ' * » ^ * у Д ~f ^ ( ^ / l y j£ b b G lX ) y 1w t / , * /* > J y ' *J\\ X ^ s a ijr £ s? ^ s '? / -* '/ ,V ^ >j 6 ^ / t - £ y <S4’ ^ ■/ | . pj> G ^ y J j ^ U ^ (J J.KfO 1~ - ‘ . /)-J>/ t j j y KJ -^ и у ь / ^ y y o ^ i tL -fo * J* -~^~> -У __^ jr-^ sj s**j G ' * J .1 $■ — » jrJ*j> ajpfJ> C'm - **' /'~^7 & ' ^s^ss' j^y.6 Ь jj j ^ is ^ l Q *^Af / ^ *jf\\y'r~*j> ^ s$/ sjp ^ jy fv i^J ^ K ZT 'U s* js 'jd & k ' ^ 'Л/йг ^ *6 '7 '/ '^ ° J, О у ^ ^ /tj/sJ» LJ>>i> ^ yJ^ o S f i f V 7 K /7 / . * .^ Т л /. a* * / : , и ^ ь / }/ ^ ^ Ы А Ш к г^ < А ^ Лба«д*И цолжазбасы.

дан бала туей гель ата жолыи кусигедЬ дсп Абайды жа- маидайды, согаи жауап ретшде Абак темеидеп олекд1 жазады: Соры к,алык, сокки жегек пышанамыз, Кайтып, суып жалганнан кусе аламыз, Кур дэр1мен атканра елмейд1 екен, © M ip i мактаншакка нысанамыз. Абай елершен 6ip жыл бурый 1903 жылы 18апрельде Ссмейдщ сотые губернаторы Сухотин казак арасында exi метке карсы ундеу тар ап жур деп соны жедел тексеру- ге э\\пр етодк aci-pece Аркат почтасы аркылы пркелт вт- кен Абайга арналган кудйт хатты 1здетед1. Осыган тгн- ту журпзген чиновник былай деп рапорт береди «Мен сол сотте-ак Шыцгые болысындагы Кунанбаевтын. аулы- на жур in кетт1м, 25 апрель Kyui, кунд1‘зп сагат 12 де сол болыстыц казагы Ибрагим Кунанбаевтын кыстауы мен оран TuicTi сол кыстау мацындары уш кшз уйге — 6ipi езпмкь eneyi баласьг Магауия мен Турагулдш — мукият типу журпздгм. Tiirry успнде Кунанбаев пен Ибраги- мовтардыц кеитегеи сандьгктары мен уйлердег1 жазба хаттарын apecTire алдым».— Патша ек!метш с.астырган бул хат Кбкчиетау молласы Шаймерден Кощыруловтш, Абайра пантюркистермен одактаоайык, дгн мусылман бо- льгп CipireniiK согаи агсалыс деп шакырган ундеу хаты екен1, бул усынысын Абайдыц кабылдамай тастаганы мэл1м. Манагыдан 1зщегендерщ мынау ма деп Абай кал- тасыиан элп -кагазды алып 6epinTi дс, осы 6ip адам кан- дай «накурыс», танымасам да сонымнан калмайды деп- ri2. Сонымен Абай мусылман фанатиктерше де, онын. дш- мусылмаи уреднына да косылFan жок. Ал ол кезде Иома- рул Распренскилер муны модага айнялдырган-ды. Абай езшеи бурьиты казактыд ecxi акындары мен 'билеряin де ата мураоын кутан унамсыз кылыктарын -сыпал, маи­ су к errin отырран. Бурым гм ceni 6ид1 турсам барлап, Макалдап айтады екен, сез косарлап, Акындары акылсыз, надан к е л т , Кер-жерд1 влек кыиты жоктан карман... Еск! бише отырмен бос макалдап. EcKi акынша мал ушш турман зарлап, 1 Каз. Орт. архивы, фонд 64, ic 938, 145 лисп*. 2 Тураш ecTericineii. - 168 —

Сез тузелд! тыцдаушы сен де тузел, Сен дер те де келейш енд1 аяндап. Патырды айтсам, ел шауып алган талап, Кызды айтсам, кызыкты айтсам, кыздырмалап, Энш еж н кун етк1*ябек эцпме ушш, Тыкдар едщ ар сезш мынга балап1. Осы арада да сыншыл акын, эшейш атам замангы эцпмеден repi ез замаиыныц -плени, арманыц кексейдг «Акырын жылжыганнан торьткла, 6ip жерде турганнан корык» лсйд1 кытай мэтелшде. Di3 орыска дейш араб мэдеииеНмен 6—7 гасырдай ем ip сурд'гк, сондагы жыл- жыранымыз инонiц жасуындай гана, кэл1мг! 6ip таязга •кедin к айранд ап калган кемедей бегелш калдык. Зама- нашыл, 0 М1*рипл акын А'бай муны сеэ'бей де койган жок! 0йгкегп, ъ т р х ей тыс поэзияныц e3i де оган арзан, ке- рекс!з, ж алац куйттеу едк Елдщ кебiрек назарыи аула- ратыл А’бай «Ескегшр», «Масгуд», «Эз1м» атты уш поэма жазды. И я, муныц уигеупп'ц де такырыптары шыплс тур- мысынан, шыгыс адебиел'нен. Абайдыц бул поэмаларды кай кезшде жазгаиы мэллмаз, жылы керсеплмеген, <йз- яЫ ойлауымызша, егде тарткан KC3i емес, жас кез1пде жазган сиякты. О FaH жогарьгдагы 1887 ж. жазган «влец сездщ патша-сы, сез сарасы» деген елецшсн кел- Tipreri « С 03 тузелдь окушы сеиде тузел» легенде, ендiri i3Aereni ерт-eri, eciri хякая емес, ез замай емiрi, мшез- кулыкгарьг такырыбьша кешкемin айтады. Ал жогарыдагы уш поэманык сюжет!, такырыбы шы- гыс классиктерше уксаганымен де мунда шагатай п л 1, уйкасы, upraFbi мулдс жок, ез тЫ мен, казак улпЫмен жазылган. Идея, мазмунына келеек ол шьггыс класснк- тершен мулде баскаша, ол заманиыц д^стур1ыеп Kepi вз зама мыиьгн кальгбына, мудареine сай жазылганы ба ика­ лады. Мысал ушш «Ескенд1*р» поэм асын алайык. Муны алгаш рет жазган улы Низами X II гасырда ©м!р сурген. Поэманыц бас геройы Еокеид1р такта отыргаш философ, галым, данышгган, мейршд1 адам бон суреттеледк Ал Абай поэмасында кан iiuep, сопле кумар, дуниег-с K03i тоймайтын мешкей па-тша болып суреттеледг Шындык та солай гой! Низами поэмасыиыц «Икбал намо» (ба- кыт xira6i) деген eKinuii тарауында EoKetfjip айпаласын- I \\ W i . А. Т. Ж . 1945 ж., 55-бетi. - J69 -

даты ежелп замашшц атакты xaiciMwepi Аристотель, Аполлони, Гермес, Платон, Сократтар аталады, алайда олардын, CSiaripjiiri Ескенд1рге жетпейдк Ал М ай поэма- сында Ескенд1рдщ тоймас аранын Аристотель акылмен тойгызады, токтатады. Аристотель акыл иес1‘ болып кв- piuce, Ескевдир зорлык neci, арансыз, жалгыз ©3i жал- ганды жутатындай жем!т болып кершедь Бул Абайдык орыстыц сыншыл реализмшен алран эсер!. Абай: Бул адам коз суйеп дед1 xaHFa, Тояма адам кез1 мынмен caHFa, }KeMiT кез, жер жуз'ше тоймаса да, ©лее тояр кезше кум куйранда. Кэп ip кездщ дуикеде араны улкен, Алган сайы» дуниеге тояма сксн, Канша Tipi журсе де елген куш, ©зге кезбен б'|рдей-ак болады екен. Сондыктан: Мыктымын деп мактанба, акыл б1лсец, Мыкты боле ац e3iKHiK нэпсщд1 жец — деп Абай окушыга е*сиет айтады. Сайып келгенде Шы- рыстан Абай не тапты деген занды сур ак туады? Абай muFbrc эдебиетш азык eiri, шырыстыц классикалык му- расынык рационалды дэнш рана алды, оныц езш де сын- шыл реализмнщ елегшен ©даздк Абайдыц устаган ул- rici улы орыстыц X IX гасырдагы классиктер1 болды, ол 6ip гана улылыгымен емес, заманалырымен акынныц ойын теб]'рентт, мунымен табысып жатты, 'бул жайында жетерл1'ктей Lnrepi тарауларда баяндадык. Алайда бутан карал Абай шырыстан кол уздк немесс юны сыртка TenTi деген кортынды жасау да ушкарылык бол ар едк Бойлап Караганда, Абай творчествосын да, ewip куресш де шы- гысты окта-текте жанап ©т1п отырады, ансыз мумкш де емес едь вйткеш вшрпе квзш тырнап ашкандагы алгаш суын татып, Муктар айткаидай, жагалауында ©скен шы- Fbic, кейде соныц жылы леб1, акынныц елецдер^не сы­ рым, бояуын т и п зт , елее 6epin отырады, мысалы: Ceucin жан лэззаты, Сенсш тон шэрбэттК Сулуды суймектж, Пайрамбар суннэт1. - 170 -

деген тэр1зд1. Буран каратт А'бай шырыстын. жсмк! деуге де болмайды. ©итогеHi бул бону, бул елестер тубегейл! эсер, T\\'6ip»ni кершктер емес, окта-текте орынды жерде ундест калу рана. Бул эхо еспледк елестейдц 6ipaK ол акынныц уне\\п койнында емес. M i не Абай шырысы осын- дай. Тек осылай урынсак капа сагымды, сэуледен айыра- мыз. Алайда коз ip ол кездеп шырыс ж ок. Koaipri шырыс Абай тусындары емес, те=бгренген, оин^аи, бостапдыкка жаппай жумылган шырыс. Сапа жагынан жана шыгыс. Ол отарлык бурауынын ккенш узгп шыккан К,ытай, И н­ донезия, Индия, Араб елдерк олар ж ана ом1р жасап жа- тыр, ешип шырьгстыц болашары зор, какпасы кец. Б1зд1ц мшдеть\\пз орыс, европа клаосипмен 6ipre K03ipri iiibiFbic- тыц да OMipiH, тыпн, бул купи мэдениет ернектерш де зерттеу, игере бiлy, ейткеш: Такаббар адамзаттыц улымын мен, Кулдыксыз азаттыктыц кулымын мен деген улы Хафиздщ арманы icxe асып келе жаткан шы­ рыс.

IV Т А Р А У АЛЫСТАН УШКАН КДРЛЫРАШ (Абайдыц влирл1к достары) Е. П. Л1ИХАЭЛ И С ( 1841- 1913) Казак даласына саяси айып танылып жер аударыл- ган, алдыцгы катардагы орыс галымдарымен А’байдын дос болуы, оныд элеуметтж-творчестволык ewipine тын жол ашты. X IX гасырдьщ 6ipifimi жартысында саяси айыптылар- ды аудараты-н орындардыц 6ipi nanua уюметшщ орта- лырынан алые Орьпгбор елкезд мен Батые Казахстан болды. Мунда, белгш акын Тарас Шевченко, Плещеев, Михаилов, кейб1р Петрашевскишшлдер, Полыдаиыц улт- боетандык козгалысыныц кайраткерлер1 тагы баска кеп- теген жер ауда рыл ганда р келген болатын. Казак даласына саяси жер аударылгандардын саны 1882 жилдан бастап удей тустк Будан бурын эш-миплш жолымен сотсыз жер аударылгандардын непзп кешш- л\\г\\ Сгб1рде болды. Ci6ip полициясы ньщ мэл!мет1 бойынша, 1823 жылдап 1887 жылга дейш Ci6ipre 772 979 адам жер аударылган. Булардын кеп ш ш п алтшсыншы жылдардагы Россия- лык революциялык козгалыска байланьгеты. Мысалы, 1853—1862 жылдары 101 238 адам жер аударылган бол- са, ал 1863— 1872 жылдарда булардын сапы 146 380 адам га жеткен. Патша YKi'MCTi Россияда революциялык ic былай тур- сын, Tiirri еркш ой 6Liaipin, «еркш сез» айтканы уипн де адамдарды турмелерде mipiTin, каторгаларга айдап, Ci- 6ip мен Казакстанга топтан шубырта куды. Казакстанньщ даласына, Омбы каласыиа жер ауда- рылгандар темip жол жоктыктан полицияныц ресми ба- кылауына алынып, кел1тшен Петроиавлга, Кекшетауга, Акмола мен Атбасарга, Семей калас.ына, Ксрекуге, вс- кемеиге, Каркаралы мен Зайсапга бвлппп таратылатын. -1 7 2 -

Жор аударылгандарды облыстарра белудi Омбыда- гы Дала генерал-губернаторы баскаратын, ал кала- ларга белепн облыстык согыс гу-бернаторлары сдг Жер аударыл гаидар ушш мунын кей'б!р айырмашылыгы болды. Вйш еш, ол кезде тек капа Петропавлды, Семейдъ 0 с=кеменд1, Павлодарды кала санын'а косуга болатын едк Ал Кдркаралы, Зайсан, Кекшетау, Ахмода мен Ат- басарлар онша улкен емес, 6 ip-e*Ki мыц рана халкы бар ipi поселкалар едк Бул туралы Акмоланыц губернаторы 1883 жылы майда Дала геиерал-губсрнаторына был ай деп хабарлады: «облыстагы Омск мен Петролаялдан бас­ ка барлык кал ал ар ете -кшжентай, онда жер аударыл- гандардьщ кун каре ал-мауы былай турсын, керек десе мунда жумыс гстейтш келгсп уй де жок». Жер аударылрандардын тур мыс-хал i ете ауыр бол­ ды. К епш Ш пнщ емiрi ылги жокшылык пен кайыршы- лыкта erri. Тек олардыц 61'разы га на жасырыи саяси ушрмелср мен кешшлгк уйымдарынан кейде шамалы ке- мек алатыл. Жумыс алу yuiin департамент поляциясы- ньщ руксаты керек болды. Масел ен, Атбасарга жер ау- дарылган му гал гм М. Н. Ивановский 1885 жылы кектем- де жерплпсп казак мектебше кузетил болуга руксат сурады. Ы рак ук1мет орындары осы болымсыз ет1*нiuiiн де кабылдамады. Жер аударыл Fan-дар полицияныц катан •бакылауында болды. Булардын жазган хаттарын да окь мст орпы окып-тексер1п отырды. Казакстанга саяси жер аударылраижар осиплая ауыр жагданда емip cyp;ti. Се- мей каласыпа дэл осы ксзенде саяси айыппен жер ау- дарылып Н . Г. Чериышевокийдщ, Н. В. Шелгуновтыц luaKipii Н. П . Михаэлкс келедн Михаэлис пен Абай 6ipi патша еюметше карсы куресгп, езппц адал ici ушiн екТ меттсн жзб1рл!К merin, Петербургтан e3i бурый керме- ген кешпелi ел ортасындагы сыгырайган Семейге келш, cKiHinici сол дыр даласьшан «етек басты» болып, калага келш б ш м куып, серж 1здеп, мукдасар Kici кезгкпсй жургенде 6ipine 6ipi хез болады. Бул орталыктагы П е­ тербург лен кыр даласи ллдескендей окига едi. Bipiней 6ipi кенлшс куат алым, булар айрылмас дос, айнымас жолдас болады. Евгений Петрович М ихаиле J841 жылы 26 охтябрь- де, Петербург каласында дворян семьясында турам. Ев­ гений Петровичтй* axeci, Петр Иванович Михаэлис окы- - ПЗ -

Е. П . Михаэлис ран, мддениегп адам болган, семьясында: Николай, Александр, Евгений деген уш ¥лы жэне Людмила, Мария деген e-Ki кызы болиды. Ол сырткы ктер министрл\\пнде, кейшнен еоттар палатасында кызмет ютейдь 1839 жылы Санкт-Пстсрбургтын кала началышп болады, 1848 жылы отставкага шыгады. Шлиссельбург уезшдс Михаэлистср- д к «Подол» деген кгшкене ъелт болран. Михаэлиспц uieiueci Евгения Егоровна балаларына зор талгм-торбие бергеи ете саналы эйел екен. Михаэ- листщ карындасы Л. Г1. Шелгунова: «Мешн, шешем ете акылды ойел ед5, Пермьге жер аударылган — Герценмен 174 —

жонс Оболенокийлермен1 танысуы аркасында ютапты кэп окып, дуиие тану жолымеи шугылданды. Расында ол алдыцгы катардагы эйел болатын. Жетшс жаска жет- кенше оныд акыл-ойы, утымы ©згермсдь Кслешск жас- rapFa ол умггпен карады, бет ажарынан да айырылган жок, TinTi менщ шешсм сол уакыттыд езшде отызыншы жылдар а ярында гы ейелдерд1д правосы, эйелдердщ ед- 6eri женш дс сез козгаушы >ед1»2,— дейдь Михаэлистщ meuieci сонымен 6ipre тамаша музыкант болады. Ол 6ip- иешс рог копцсртгсрге адгысады, музыка сабагын да окытады. Евгения Егоровна кернект1 демократ, жазушы Н. В. Шелгуновтан кедес альгп, оныд керсеткен ютапта- рын одиды. Михаэлистщ апасы Людмила Петровна, Н. В. Шел- гуновтын эйель революцияльик козгалысда белсене каты- насады, буран байланысты туткынга да алынады. Лю д­ мила революциялык жумыспен шугылдаиып, езше тап- сырылган мшдеттерд! сешммен аткаращы. Ол осы жолда езшш. iKyfteyi Н . В. Шелгуновка ©ле-елгенше шын адал, мызгымас cepix бола бшедг Bip гана Шелгуиов емес, ре­ волюциялык демократтардыц баска кернекН кайраткер- лерше жан аямай жэрдем кереетедь Мысалы, куйеу1мен 6ipre Нерчинск каторга-сындаты а[кын-революционер М . И. Михайловтыц каторпдсн кашу жумысын уйымдас- гырады, 6 ipaK ic сэтазджке ушырап, колра туап, Kyfieyi еке>нде туткынга алынады. Оныд орыс тшне аударран керкем одобиет шыгармаларыныд ш п 1де Чарльз Дик- 'кснстыд ютаптары да бар едг Ол 6ipneme журналдарда кызмет 1стейд1, Тур'кстан елкесше арналган ен 6ipi»mi оку кггабын курастырады. Орыс халкыныц улы кайраткерлср1 Герцен, Огаревтер- меи де жаксы таные болады. Оныд уйше кезшде орыс- тыд атакты жазушылары, гылым кайратксрлср1* Черны­ шевский, Добролюбов, Писарев, Полонский, Тургенев, Лев Толстой, Писемский, Аполлон Майков, Некрасов, В. О . Ковалевский тагы баскалары жш-жш кслетгн бол­ тан. Евгений Петрович Михаэлие те езшш суйшп апасы- ныц уйже кеп баратын еде Ж ас Михаэлиоке осындай ор- 1 Князь Оболенский Е. П . 1825 жылы болтан патшага карсы Козиалыекз катыскан демократ, белил! декабристердш 6ipi. 2 Л . П . Ш е л гунова — «Из далекого прошлого» С П Б . 1901 г. стр. 11. -1 7 5 —

танын. идеялык ьгкп-алы улкен эсер етедк Евгений Пстро- вич ©3iniк. акылды апасын opi катты курметтейдч эр! оте жаксы кередк кеши ©3iniH кызыиыц атын Людмила деп кояды. Михаэлистщ -карындасы Мария Петровна да Россия- даты рсволюциялык козгалыска белсене катысады, ол Чернышевскийдщ juoKipii болады. Патша уюмет! 1864 жылы 19 майда Чернышевакийл! халык алдына шыга- рып, азаматтык. ел1мге буйырып, шартты ел1м жазасын колдангаи ксзде, Мария Петровна бую л топты жарып Чериышевскийге гул лактырып халыктыц назарын ау- дарады, oipaK полиция табанда Марияньг туткынга алып, езшщ тугаи жершс аударып, полнциялык бакылау коя­ ды1. К-ешн Мария Петровна «Земля и Волянын» кернек- ri KaiipaTKepi Н . Н . Богдановичке турмьгска ш ы рзд ы . ©зпйн т>тан жершде ол уста дукенш ашады, дукендс студснттер жумысшы болын жургп, шаруалардын. ара- сына рсволюциялык насихат iciii ж урпзедп II Александр патшаны еллрмек болтан А. К. Соловьевтыц iciMeii бай- ланысты деп Мария Петровнаны гуткынга алып 1879— 1881 жылдар атакты Петропавл камалына камайды. Mine Е. II. М'ихаэлис осындай семьяда тэрбиеленедг Бала кезшде оиы француз тш н уйрену уипн Шевалье деген адамныц уйже тургызьип окытады. Евгений Пет­ рович алдымеи Петербургтеп екнши гимиазияда окып, кеймирен Александр Лице nine тусш, мупда уш жыл окп- ды. Лицей ак-суйектсрге арналгаи оку ориы едч оида окыгапдар экгмиллж сатыдан ткч-епен кызметж ала ала- тып, 6ipaK Михаэлис мансан 1'здемс‘йдь Лицей бш *п Ми- хаэлжгп канакаттандырмайды, ол Петербург уииверси- тстпйц физика-математика факультетшщ жаратылыс бо- 1 Сол кездеп Петербургтт элеуметтж толтярына жакын болган адамнин 6ipi Е. А . Штанкшнеидер осы уакига туралы езппн кунде- л1к дэптер|’не 1864 жылы 26 июльде былай дсп жазган: «дарга та- нылган Чернышевскийге Маша Михаэлис Gip топ гул лактырды. Бул уакига 1864 жылы 19 майда сагат тацертецп 8-де Петербургтт Мыт­ ный аланыида болды». Сонымен 6ipre Штанкшнейдср Машанын ерль п'н коз1.мен Keprenin айтады. Кызды туткынга алганда ол полицей- скийд1 акмак дсп ж ею рш , пэуескссшщ iiii'me к’фмекип больанда, полицейски ид! оган ю рпзбей, пэуескенщ артына отыргызды. Ксшн кыздан «Чернышевский еенщ туысканын ба, оран нелжтен гул таста- ДЫН дегенде, ж ауап алып отырган тергеупн'ге «мен оган гашык,- пыя» деп келемеж рып, мазактаган сдЬ — дейдг «Голос минувшего» № 4, 1916 г. стр. 49—50. - 176

л!мже емтихансыз туоед1. Ол -кездеп жастарга жараты­ лыс тану гыл ымы ©те кызыкты ед1, ейткеш жаратылыс тану рылымы жастардыц акыл-ойын ©cipin, дуниеге ма­ териал ист1к квзкарасып калыптастырура жэрдем ететш. Михаэлистщ доу1ршдеп жаратылыс тану рылымыныц дацкты окымыстылары Сеченов, Мечников, Менделеев, агайыиды Ковалевскийлер, Тимирязев, Павловтардыц атагы жер жузш е тарай бастап едК Булар кейжп буын- ра улп болып, жастарды рылымра шакыргандай осер ететш. Евгений Петрович Михаэлис университеттеп уш жыл imiime ©з!и!н зерекппмен, угымталдыгымен, жаксы Mi- иез1’меи, керемет шешендшмен кезге туседк ол студент- тер ортасында api беделдк opi ыкпалды болады, оныц айтканын студенттер ыкласымен, мейлшше мацыз 6epin тыцдаиды. Орыстьщ революциялык козгальгсыныд тарихындагы бул 6ip ipi, ерекше кызу кезец едь Он тогызынигы гасыр- да Россияда болтан революциялык козгалыстын дамуын В. И. Ленин сол кездёп' таптардыц «.атына-суына сэйкес уш турл1* дэу1*рге беледп 6ipijfiui доуjр — дворяндар козгалысы дэу1р! 1825— 1861 жылга дсй1н; еюшш дэу1р— op текплер, ягни буржуазиялык-де- мократиялык козгалыс Aoyipi— 1861 жылдан 1895 жылга лeiiiii; Уцпшш д эу !р — пролетариат козгалысы дэу1р1— 1896 жылдан кэз1рге дей1н деп 1914 жылы жазран едр. Е. П. Михаэлис революциялык арымныц осы екшил дэу1р!нщ «алпысыншы жылдар козгалысы» деп аталган козгалыстын белсенд!* катысушысыныц 6ipi болады, осы «алпысыншы» жылдардагы улы революцияшыл-демо- краг Чернышевойий бастаган козгалыс патша уюмеп'не, оныц орыс шаруаларын езу1не -карсы багытталды. Рос- сиядагы каулап келе жаткан революцияныц ертшен зэ- peci ушкан патша ук1меп 1861 жылы Россия империя- сында шаруаларды крепостниктштен азат егу туралы реформа кабылдады. Патша вкшет1 mipyi жетт, куйре- й1н дел келе жаткан помещикт1к «курылысты осылайша коргал калмакшы болды. BipaK бул алдамыш реформа халыктыц наразылыгын, элеуметтГк сана-сез1мшц ©pic-1 1 В. И . Л е н и н . X V I I том, 341-бет, 3-басылуы. 12 О. Жиреишим — 177 —*

теуiн токтата алмады, бул реформа калыц шаруалар бу- карасынык турмыс халш бурынгыдан да ауырлата т у т . вйткеш, жеке басы азат еплгешмен орыс шаруалары турмыс, шаруашылык жарынан 1Помещиктерге мулдем багынышты кушнде кала бердк олар жераздешп, бурын- рыдан да к у и т каналура душар болды. Сонымен 6ipre бул реформа Россияда арзан жумысшы колы квбеюге байланысты капитализмнщ дамуына жол ашты. Россиядары патшалык режимге, жана шыккан ал- дамшы реформата карсы 60-шы жылдын. басынан-ак на- разылык, есть Шаруалар кетерШск етуденттердщ тол- куы кен ерютедГ Россиянин, тугтюр-туширжен астанара OKyFa келгеи жастар Герцен, Добролюбов, Чернышев- скийлерд1н жанды козрар жалынды создерше датьгктай уйып, болып жаткан катал саней окиталарга тек нара- зылык б1лд1румен тыньгп кана отыра алмады. Е. II. Михаэлис сол X IX расырдын, 60 жылдарында epic алтан студенттер 1КОЗгалысында ерекше мшдет ат- карады. «Расында университетте студенттер арасында ол белши орын алды. Bip куш кешке М -re (Михайлов- ка — 0. Ж .) Добролюбов кел!п: «Михаэлис деген сту- дентпен танысайын деп ед1м, ол ж©н!нде i3ri сездер ecri- дгм, ол маран келш амандасуын кутшей-ак, езЫ 1здеи келд1м»\\— дедГ Михаэлистт аткарран кызмет! жешнде жазушы П. Д . Боборикин былай деп жазады: «Студент­ тер ушрмесшде «Экелер мен балалар» (Тургеневтщ ро­ маны — 0 . Ж .) жарыкка шыкпай турып, жаксы идеяны колдаушы студент Михаэлислен таныстым. Ол Шелгуно- ваныц бауыры, сол кездеп студенттерд!ц басшьгсы, ДА. И. Михайловтыц досы едЬ12. Боборикин тагы былай деп жазады: «Мен ю'рген ушр- меде LiicLiiyш i рольд! аткарран Михаэлис пен арайыиды Неклюдоптар сдк Козкалыста «старостанын» мшдетш ат­ карран Михаэлис болды. Ол акылды да, юкер де бола- тын. Сырткы rypiHiii езшде лицейлгктерден студентке 1 Л . П . Ш ел гун ова , «Из далекого прошлого», 1901, ст. 109. 2 П . Д . Б оборикин. «За полвека», М . Л ., 1929, стр. 154. П . Д . Боборикин, патша ук!мет! реформа туралы манифест жариила- гаи кун), 1861 жылы 19 февральда Михаэлист1н уйшде болган рево- лкщияшыл уГпрмеге катыскан. Онда акын революционер М . И. М и­ хайлов пен Е . П . М ихаэлистт реформами катты сынаганын, онын алдамшы манифест екен дтн эшкерелегенш вз кулагымен е с т е ш н айтады. — 178—

кеигкен, унамды, Тургенев сурегтепен сиякты нагыз та­ за капды нигилист1едн Бул ушрмешц imiiiAe Чернышев- скийге бгрден >6ip арал ас адам *сол гапа сдц ейткеш Чернышевскиймен ол М. И. Михайлов аркылы байланыс- ты болтан га уксайды»2. Осы nixipAi куаттап студенттер козралысынын бел- сенд1 кайраткерлержщ '6ipi Л . Ф. Пантелеев езппц есте калтандарында былай дел жазады: «ушрменщ басшы- лык кызметшде студент Михаэльс болды. Бул студент Н. В. Шелгуновка жакын журд1 жоне 'комитетте катан усыныстарды куаттап отырды»3. Михаэлис туралы Н. В. Шелгунов: «Михаэлис тамаша жеткшшек, мен кер- ген жастардын ец жаксысы едi. Одан кеШн мен ондай уыгты жасты кергешм жок. Оныц жаркын жузшде, арыстандай айбат, кажирлылык, турашылдык. бар едь ©3iH-93i жок кып ж1беруге дейш баратын, онда ерлж, мыктылыкгген катар гоктамдылык, кетилдшк, сопдай жанра ыстык жагымдылык, жугымдылык касиет1 де бар ед!'»4— деген едк Енд1 6ip жерде Шелгунов тагы былай дейдк «Ол та- маша дарьшды, кажырлы жас болды. Ол кездс »мундай кел1ст1 адамдар сирек кездесуни едЬ5. Петербургтеп революцияшыл-демократтардын ал- дынгы катарындагы адамдармен жакындасу Е. Г1. Миха- элиске зор осер етедй Михаэлис Шелгунов пен Черны- шевскийдщ api досы, opi адал moKipri жоне солар баста- Fan icTi журпзуип революционер-демократ болды. Михаэлис патша самодержавиеане, крепостниктж куры- лыска барынша карсы болды. 1861 жылгы реформа ке- з1нде Чернышсвскийдщ кезкарасына толырымсн косыл- ды жопе оны куаттады. Россия тарихыныц осы 6ip революциялык белесжде, 1 Нигилист деп ымрашыл. кертартпа элементтер патша режнмже карсы адамдарды атаган. «Нигилист» дегеи термин «барлырына карсы» деген сез магнасында. Шынында бул саяси багыттагы патша ушметшщ жауларын эдей1 «кубжык» кып корсету уилн келемеждеп айтылган. Нигилистер вз заманыидагы халык муддесш жоктаушы- лар едк Муны солай тусжу кажет. 2 Сопл а, 170-бет. 3 А . Ф . Пантелеев. Из воспоминаний прошлого. «Academia» 1934, стр. 182. 4 И . В . Ш елгунов. Воспоминания, 1923, стр. 3G. 5 Юбилейный сборник литфонда, 1859— 1909, стр. 408. 12* - /7 9 —

жасырын революциялык уШрменщ жетекплс1 болып, Ми- хаэлис революциялык урандар жазып, оны тарату жу- мысына узбей катынасады. Ол жылдарда революцияка шакыркан уран, ундеулер, прокламациялар ете кеп бола- ды. Оныц 1кейб1рсулер1 халык ортасында улкен 6aFa ала- ды. Жургшылыктыц наэарын тез аударады. Мысалы, Чернышевский жазган «Мырзалардары шаруаларга» жэ- не Шелгунов пен Михайлов жазган «Солдагтарга», «Жас уламдарга» дерен л истовка-уидеулер журтшылыкка тез тарайды, ул'кен эсер етедк Акын М . И. Михаилов жаз- ран «Жас уландарра» деген прокламация 1861 жылы Лондон каласьшдагы Герценнщ «Орыстыц еркш баспа- ханасында» басылып, жасырын турде Россияга жстюзп ледГ Михайлов бул прокламациями лпбералдык-профес- сор Всеволод Костамаров аркылы тараттырады. Коста- маров полицияныц тыцшысы едц ол муны колма-кол мэ- л1мдейдц ел кезшше ез1 де «туткынга» алынады. Михай­ лов муны сезед1 де, Шелгунов пен Михаэлистщ акылы- мен взшш тургын уйшдеп прокламацияны алып, баска жерлерге таратып, 6ip тобын почта аркылы алые аудан- дардакы ipi-ipi аксуйектерге ж1бер1п улпредй BipaK кеп узамай туткынка алынады, оны Шелгунова мен Миха- злис ертш шыкарады. Осы уакиFa женшде кейшнен ол былай жазгаи: «Полиция жауап алранда менен Чернышевский, Доб­ ролюбов, Герцен туралы гана сураган жок, жас Миха- элис пен оныц ап асы Шелгунова жайында да катты су- рады... Бул мырзалармен сейлесу MaFan ©те ауыр болды. (Мырза деп полиция начальнигш айтады — Э. Ж-) Ж а­ уап алганда ете коркытып, корлап, зоре ушырып отырды. Ocipeee, коймастан турл1 адам аттарыл кайталап айтып сурады. 1штен мен олардан сескенсем де, сыр бермед1м. Олар пышакпен ойнаган сикыршыларга уксадьг... 9cipe- се макан Вене (Е. П . Михаэлис— 9 . Ж .) туралы кеп сурактар койды. Ол деревнядан катан келдц Петер бург- те болды ма? Мен шет елден кашан кайттым? Осылар- дык бэрС суралды. Эрине, бул сурактар меш камалка камар алдында койылды»1. Акырында Михайлов бар кшэш ез мойнына алып, жолдастарын, ocipece Михаэлистч керсетпей, аман сак- 1 М . И . Михайлов — Записки, 1922 г., стр. 30— 36. 180 —

тайды. ©3i Ci6ipre жер аударыльгп, кеп узамай айдауда кайтыс болады. «Ж ас уландарра» деген ундеудщ авторы, шынында Н. В. Ш елгунов едц 6ipa>K ол Михайловтыц катынасуы- мен жазылган болатын. Ундеу .расында 60-жылдардары орыс революцияшыл-демократтарыныц саяси платфор- маеы болды. Бул ундеудщ саяси багыты Михаэлиске де зор эсер eTin едь Ундеуде 1861 жылгы реформа талданып, сшыц маз- муны катты сыналды. Крепостнойлык правоныц жойы- луына ■ байланысты Россияныц саяси жайы, халык тур- мысы ундеуде айкын керсетз'лдь Ундеуде патша eKiMCTi де, оныц алдам-шы реформасы да, екЬкуздшк саясаты да катты сыналды. Ундеудеп революцияшыл-демократ- тардыц neri3ri олеумегпк багыты осындай бола турса да, оныц саяси талаптары айкын, пакты койылмзган едГ 1861 жылы сентябрь-октябрь айларында Петербург студенттер ш щ козгалысы бурк ете туседь Бул козгалыс- тыц тез шыгуына мынадай жардай себеп болды. Ж аца ережелер мен жаца пускауларга сэйкес университетте студенттер ездерппц депутаттарын сайлай алмайтын бол­ ды. Жордем кассалары жабылды, оку акысы кобейНлдц студенттгк форма кшлмейтш болды. Студенттердщ-ютап- ханасы жэне оку уйлер1 жабылды. Студенттер буган коне алмай реакцияга карсы куреске шырады. Олар кетерШс жасайды, полиция мен жэне аскер '6вл1мдер1мен кару алып шайкасады. Барлык бостандык суйпш жандар олардыц курес1не зор кецйт аударып карайды. Студент- терд1 кор ran «Колоколдыц» бетшде Герцен мен Огарев макала ж азады . Чернышевский «Современникте» мака­ ла жазып, студенттер козгалысын ашык куаттайды жэне олармен кецесш, акыл 6epin, байланыс жасап отырады. Студелттердщ кернокп басшысыныц 6ipi, уйымдастыру- шысы Ми ха элис болады. Россиядагы туцгыш студенттер козгалысыныц уйым- дасуы жвншде «Россиядагы жумысшы козгалысыныц жэГй» деген белпл1 ютаптыц авторы В. В. Бсрви-Флс- ровский бул туралы ез[нщ естеплершде былай деп ж а ­ зады: «...Мундай юке xipicy уш1н студенттер ездершц жак- сы дайындалганын керсетть Олардыц ортасындагы Ми- хаэлис деген -6ipey, бул жумысты icne асыруга ете акыл- ды жослар жасаран. Студенттер бмрнеше уй1рмеге белш- 181 —

ген, Михаэлис олардын, iiiiiHGH сешмд!, icKepaepin ipi'Kren альт, орталык басшы уШрме жасаган, олар патер уйде не баска жерде купил жиналып, мэселеш талкылап, не гстеуд1 ынгай квпшшк дауыспен шешш отырган»1. «Михаэлис аркылы б\\з универоитеттт тамырынын ка­ лан согуын 6Liynii едж», — дейд1 Шелгунов. Кеп узам ай ттатша укгмет1 квтерЫске катыпаска- ны ушгн Михаэлиспен *6ipre уш жуздсй студент' туткын- га алады. Гиш icTcp министршщ жэне Петербург гене- рал-губернаторыныц басшылыгымен курылган ерекше комиссия <б!ржарым айдай тергеу жумысын журпзедг Комиссия 32 ст у д е н т окудан шыгарыи, кетершстщ басшыларынан алты студент жер аударумен тынады. 1861 жылы декабрьде Михаэлисты Петрозаводск1ге жер аударады. Гмряк, губернатор А’рсеньевтын — «каяадан 20 шакырым жердег1 кыз узаткан тойга катынасты»,— де- ген ©ripiK жаласын сылтау erin, 1863 жылы Михаэлисп Тобол губерниясындагы Тара каласына ж1бередк Н. В. Шелгунов — «Ci6ipre, TinTi Тара каласына 18 жастагы балапы жер аудару баланын келешепне балта шапкандык едь расында да Михаэлис С[б1рде калды. Михаэлис сынды дарынды адамдар Kopi тарихпен 6ipre жасына жетпей картайды»2— дейди Революциялык журтшылык Михаэлист1 айдауда жур- генде де умыткан жок. Терт жыл ©ткеннен кейш 1865 жылы шет елде, Женева каласында басылып шык- кан М. И. Михайловтын вл1мше деген атты шагын клтап- шада онын аты суйсМп аталады. Тара каласында Михаэлис алты жыл турады, 1869 жылы оны Семей каласына ж1бередг Муяда ол 13 жыл турады. Семей каласында жургенде Е. П. Михаэлис Абаймен танысады, оный, келешегже улкен жол плтейд!. Семен каласында саяси айып тагыльгп, айдалып кел- ген жуз шамалы адам бар едг Ол кезде Семей каласын­ да 2000-дай гана халык туратын, -ол топырак пен кум баскам memepi, -кеншаз каласымак ед1. Жагдай осындай бола турса да, Семей каласы Ci6ip- ге караган казак даласынын ©те к а ж е т сауда орны 1 ^^Яви-ФлеровскиЙ, Голос минувшего № 4, 1915 г. с-тр. 156—157. 1 Эдебиет корыныч мерекел1 жинагы, 1859— 1900 ж. 408—409. беттер. - 182-

болды. Te.Mip жол катынасы болмаса да, Орта Азия мен, Кытаймен сауданы дамыту уипн Семей кал асы Россия- ныц Heri3ri сауда базасынын 6ipi болды. Сауда жумысын ©ркендету уинн Е р п с аркылы ж уретш кемелер Семейд1 баска кал а л ар мен байланыстырып отырды. Ертюпен то­ мен карай кытайдын товарлары ж1бер1лсе, жогары ка­ рай, былгары жэне баска Ci6ip товарлары женелНлдк Оран косымша Семей облыстыц орталыры болды. Бул облыска вскемен, Павлодар, Каркаралы, Зайсан жэне Семей уезд ерi карады. Ол кезде кала халкыныц ден1 алып-юатар саудагерлср, олардыд кеп ш ш п орыстар, та- тарлар, усак колонерпплер болатын. Кала жонделмеген, мздениет те артта калган-ды. Каланын халкы кебше арак, сыра iuiin, той жаса-п, дши мейрамдар етюзумен болатын. Каланыц Toyip жарында Орта Азияныц алып- сатары, байлары турды. Патша уюмет! саяси жауларын айдайтын улан байтак Россия м-емлекетжщ алые тупкь ршдеп Семей каласыныд сыр-сипаты осындай ед1. 1870 жылдан 1880жылга дейш Семей каласына саяси айыпталган эртурл1 улттардан 120 адам айдалып келдк Олар белорус, грузин, украин, еврей, поляк, армян тагы баскалар. Булардын мамандыгы да эргурл1 болатын: студент, жумысшы, дар1гер, окыгушы тагы-тагылар. Булар сонымен 6ipre эртурл1 саяси топта болтан адам- дар ед1. Саяси жумысына байланьгеты айдалып келгендер ай- даудыц, бакылаудын киын жагдайына тезе журш , ез KyuiTepi ж етегш ктерш ктеуден тартынган жок, кайта кайраттана, шоктыкгана журш халыкка жэрдем типзу- ге талпынды. «Айдалып келгендердщ алдынгы катарлы- лары оздер!не тын елкедеп халыктын турмысын, ж ара- тылыс байлыгын зерттеп, мздени когамдар, гылми меке- мелер уйымдастырып, коп ейбек Ын^рдЫ. Осындай и п л ж п 1стерд1 бастап, зор ж1гсрмен мэде- ниет непзш калагандардын 6ipi Е. П . Михаэлис болды. Ол 1869 жылы Семей каласына келген сон I ihki* 1'стер министрш1*н арнаулы руксатымен эскери губернатордын: жанындагы облыстык баскармада ерекше тапсырмалар- ды орындайтын Khui чиновник болып кызмет 1*стед1*. 1871 жылы минералды отын шыгатын ©нд1р1с орнын ] Ш аеипв. Батые Сибирьде саяси жер аударылтандардын маденн ж умы сы . «Каторга ж у н с ай дау», № 3, А, 10, 1928 жыл. — 183 —

зерттеу ушш ол Зайсан уезше командировкага барды. Сонымен кабат Тарбагатай, Сауыр таул-арындагы кене муз твбелерд1 де зерттедь Михаэлис келеа жылы да зерттеу жумысын жург1зд1, бул «езде ол aFa чиновник бол icTeymi едк М уз тауларын зерттеу жумысыныц же- wicTi нэтижесш макала етгп Орыс география котамына жазыл ж1бердк География когамы ол макаланы езшщ «Известиясына»1 бастырып шырарды. Михаэлистщ усынысымен 1878 жылы Семей кала'сын- да облыстык санак комитет! уйьгмдастырылды. Бул ко­ митет казак елкесшдеп экономика, тарих, шаруатиыльгк жэне табигат маселесш зерттейт1н гылми мексме болды. Евгений Петрович сол комитеттщ туцрыш секретары бо- лыи кызмет аткарды. Облыстык Комитеттщ жанынан Михаэлис алташ рет к1тапхана уйымдастырып, мол ютап корын жасады. Кэ- 3ipri Семей каласындары Гоголь атындары облыстык кегтиплж ютапханасы сонын нег!з1'иде куралып едй Ми­ хаэлис пен Абай туцгыш рет осы ютапханада кездесш, танысадьг. Михаэлистщ басшылыгымен 1883 жылы Семейде туц- рыш елкетану музеш уйьгмдастырылды. Михаэлистщ бо- йындарьт жалыидаган когамдык, р ы л ы м и талант сан ал- уан ед1. Жыл сайын ол экспедицияга каты насып отырды. 1879—1880 жылдар Ерпс бойымен врлеп Ертгспен журе- тш кемелердщ жолын, Ертктщ шр1мдерш, Зайсан келш зерттеп, су жолы картасын жасады, осыран байланысты кептеген рыл ми материалдар жинады. С1б1рдщ жэне Солтустж Жонгариянын моллюскеле- piH зерттеп, ол тал ай жаналык ашты. Ол жаналыктарын орыстар да, шет ел ралымдары да колдады. Саяси жумысы уиин айдалып келген белгш ара e=ci- pyrni (пчелевод) А'. Н . Федоровпен 6ipne Михаэлис Алтай елхесшде ара ecipy жумысын еркендету мэселеслмен де шурылданады. Бул жен1нде ол американдар мен фран- цуздардан орыс арашыларынын тэж1рибесшш артык екенд1гш дэлелдедг Михаэлис UlbiFbic Казакстанньщ тау-кен орындарын, ес1мджтер1 мен географиялык ерекшелгктерш уздисаз зерттейдь Оныц б1рнеше рылми макалалары да жария- ланды. Орыстын атагы эйгш ралымдары: Д . И. Менде- 1 Известия Р И Г О , И том, 1874 ж. 122— 126-беттер. —/М

леев, А. О . Ковалевский, Н. В. Шелгунов жене Л. Ф. Пан- тслеевтермен ол уне\\п хат жазысып, пиар алысып отыр- ды. М ихаэлис дала казактарынын тетенше съездерше де катынаеады. Семей мен Кархаралы арасынан тас жол салу жумысын зергтейдк Семей каласында жене казак даласында сауда жу- мыстарыныц, усак енд1р[стердщ жайын тексеруге де ара- ласты. Облыстыд жай-хуш туралы унем] баяндамалар, есеитер ж асап отырады. 1881 жылы Михаэлис уезджсот- тыц жене облыстыд лрокурордыц мшдетш аткарады. «Кыр казактары» туралы зад жинагы Михаэлистщ катынасы-мен шыгарылады, ол жинакка Михаэлистщ баяндамасы толырымен шредр. Осындай 1стердщ нэти- жесшде Евгений Петрович кыр казактарынын турмысын, ем?рш жете быпп зерттейд1 жене сол казактарды бауыр тартьш, туысындай жак-сьг кередг «Евгений Петрович талан жаналыктар ашу жолында снбск ctti. Отксп гасырдын 80 жылдарында ол эуеде калкып ж уретш кэзipri аэроплан дсп атайтын аппарат ойлап шыгарды. Б1рнеше рет таж1рибе жасауыныц арка- сында, Михаэлистщ модел! жерде жупрш журш, еуеге тез кетершетш болды. Ол сонымен кабат эуеде ушып журетш аппараттыд гылымдык принцитйн дэлелдедр B i- рак ол ойьшдагысына жете алмады. Оиыц тож1рибес! мен гылми жолында кейшдеп аэроплан жасап шыгару- шылардыц ninipi 6ip едЬ>21. «Е. П . е зж щ лабораториясында жердей казылып алынган пайдалы тастарга да зерттеу жасады, ecipece алтын енд1ргсшдеплер оный акылын тыцдап, кеп пайда тапты. Ол бумен журетш кайыктарды шыгаруды да ок­ лады, ж асап та кердй Ол ел ген сон оныц уйшде толып жаткан кайыктардыц, кемелердщ чертеждерц рылымдык- матсматикалык терен ecenrepi мен rypai жобалары та- былды. KiM ‘б1лед1, мумкш, сол кагаздардьщ зор гылым- дык куны да бар шыгар»3. М ихаэлистщ гылымдык ецбеп гылымныц сол кездег1 хернскИ канраткерлерше мэл1м болды. Ол орыс ткчшен баска агылшын. француз, немгс талдерш де жаксы б\\лд\\. 1 £ . П . Михаэлист щ естел1ктер1. Географиялык когамиын Б а ­ тые Сгб1рдеп бел1мш еа, V I I I ию тармасы. 1914 ж. 2 География когамьшык Семейдеп бел/мгшц жгпглгьг, X I сигыт. 1917 ж . 3-бет. 3 С ол когамиы н ж шкпы, X I шыгуы, 1914 ж . 3-бег. — 185

Сондыктан да р ы л ы м н ы ц жадалыгымен уздшаз таны- сын отыратын. Казахстан аймагын жаксы зерттегеш уш!н Михаэлис Орыс география когамынык медалымен на- градталды. Денсаульны нашарлаган сон вз1 суранып Михаэлис 1882 жылы ©скемен каласына келш, акциялык мекемеде кызмет icT en турады. Б1рак бул кезде де Се- мейден кол узген жок, ж ш -ж т келш, катынасып отыр- ды. ©скемен каласында да бурынгысыидай эр алуан гыл- ми-мэдени кызметтер аткарды. «©скемен каласында Е. П. Михаэлисиен кездеокешм- д1 айтпай отыруыма болмайды д>ейд1,— профессор С а ­ пожников,— ейткещ Е. П. Батые Сгб1рдщ генерал губер- наторыныц (Казановтыц— 9. Ж.) буйрыгымен Нор-Зай- сан келш, омы как 'беле дгатын Тъшык EpTic еэенгн зерттеп ете тольгк карта жасады. Bipa-K бул енбек осы уакыгка дешн жарыкка шыкпаса керек, Е . П. Михаэлис б1зге келешектеп сапарында талай тамаша icrep ктей- тшд|’пн мэл1м erri»1. Буюл элемге данкты, совет геолог!21, академик В. А. Обручевпен 6ipre 1911 жылы Е. П . Михаэлис Ертю- тщ кумын зергтейдн Алтай тауларынын 'б{риешс жершен алтын шыгатын орындар табады, калай дурыс пайдала- нудын. жолын керсетедь Е. П. Михаэлистщ тапкан алтын шыгатын жерлер1 K93ipri кун1 де ipi алтын енд1рк:терше айнальгп отырганы мэл1м. Е. П. Михаэлис Вскеменде 31 жыл гурды. 1913 жылы 2 декабрьде 72 жасында журек ауруынан кайтыс болды. «©ткен гасырдын алпысьшшы жылдарындагы интел- лигенцияньщ ишндеп жалынды ж ас айдауда, байлауда журсе де кажымай-талмай халыкка енбек ciuipAi. Ол ка- рацгы киыр шетте шырактай жанды. Жайнаган жаннын. жалынды кызмет*1, жулдыздай жаркырап шыккан ры- лымдык eu6eri кезшде бараланбанапына каГныра- мыз», — деп жазды Орыстыц географиялык корамы. 1 В. В. Сапож ников, «Катон и его источники», Томск. 1901 г. G5 стр. ^ П ’ Михаэлистщ р ы л м и енбеп женш де академик В. А. Обру- чез 1947 ж . автордын атына жазган хатында былай дейдй «Тарбага- таи, Саур, Алтай тауларын зерттеген жумысы ж енш деп юшкене есе- и менщ екбепмш’к мшне к1рд|‘. («История геологического исслсдо- вЬа7н-биеит)С. ибири», 3-том, 1851— 1888 ж. Академия баспасы, 1934 ж. — 186-

«Егер заманы баска болса, Михаэлис еюнип Менделеев болушы едЕ Ол кырланбаган eTKip алмаз едЕ багалан- бай армамда кета*. «Ол карангы киыр далада тот бас- кан асыл тас ед Ы — дейд1 профессор Сапожников. Революцияшыл-демократ, талантты бЫмпаз, шарша- май-талмай ©лке зерттеген орыстьщ ер улы Михаэлистщ eciMi умтылмайды. Онын. аты тарихта калады. «Миха- элиеке барлык казак даласы борышты, ©йткеш ш ьщ ры с болысындагы талантты казак акыны Абай Кунанбаевты жарыкка шырарып кешен осы Евгений Петрович бола- тын»2. Алгашкы рет Михаэлис пен А'бай ©те 6ip кызык есте каларлык жагдайда кездеседЕ Абай Семейдеп щтапха- нага келгп Л . Н . Толстойдын >6ip шыгармасын сурайды. Ол kit ап Михаэлистщ колында едЕ А'байдьщ сураганын Kepin, М ихаэлис Абайга келгп штапты оган бергп, тун* гыш рет eiKeyi танысып т\\л катады. Кейш бул танысу зор достыкка айналды. Олардыд алгашкы танысулары кНапхана пшнен бас- тал ады, ©йткеш ол кезде ютапханада орыстьщ, Батые Европа кЕгаптарыньщ коры молая 'бастаган едЕ Ютап- хана Семей журтшылырынын 6ip улкен мэдеииет oiuaFbi- на айналып едЕ Михаэлиспен кездесу Абайдын ©Mipre, дуииеге кезка- расын шьшдай туседЕ ал Евгений Петрович Абайдын акыл парасатын таньш, окуга, 61л Ем алуга деген зор та- лабын керш , штапты к©п окуга кенес бередЕ Абай: «Ме- нщ к©з1мдЕ дуниеге ашкан Михаэлис» деп оны аузынан гастамайды екен. Бул женгнде Абайдын ем1рбаянын жазган К^штай Ыскакулы Кунанбаев былай дейдЕ «Абайды орыстьщ белгш жазушьглары Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Салтыков, Тургенев, Белинский, Добролюбов жопе Пи- саревтьщ шырармаларымен таныстырран адам Ми- г М уиы мсн кибит мешн «Алтай узжд1лерЬ деген макаламда (Землеведение журналы № 13) М ихаэлистщ агылшынныц «Nature» деген журналы нда 1886 жылы, басылган, Алтай тауларындш-ы муз дЭу!рш зерттеген макаласын, кызыкты болгандыктан э д е т орыс тш нде ж ариилады м. виткеHi орыс Алтаны мен ] арба ратай, Саур тяуларындагы муздар туралы бул туцгыш мэлшет сд1». 2 «Б . Г. Евгений Петровичи еске туару», Географиялык KOFa.MHbin С ем ей д еп бвл1м!шн V I I I жинагы, 1914 ж . 6, II. 13-беттерь - 187 -

хаэлис ед1. Ол туран экемнен де артык ецбек еп п, мешн дуниеге квз1мд* ашты деп отырушы едЫ . Орыстын революцияшыл-демократтары Чернышев- скийдщ, Добролюбовтын, Шелгуновтын саяси жолын жактаушы, эр! moKipri Михаэлис осы алдыцгы катарда- гы демократтардык элеумегпк идеясын Абайга ауызша жетшздк астана -ем]ршен эр жайда тусшис берт, энпме айтатын. Кэютай Чернышевскийдщ «Современниктеп» макалал арын Абайдын окып отырганын ез кез1мен кор- генш ерекше атап керсетедк Соны мен 6ipre Михаэлистын ©3i де адындык кабм еп бар адам тэр1зд1, OFaH онын мы- нау елею дэлел: Ш еп гулдеп, езен тасып ж ам ы расар, С ерш лш кара туиек 6ip куп к а т а р , Оянып TipmUiK пен жднджтср де, ©м!рмен жака тугаи амандасар. Так жиектен бозарып, су саркырап, Турмайды тундепше ай ж аркы рап, Кодыр ж ел денек cyftin, бойын балкыл, Ж аксы ел1м тан capUe аж ал сурал. Ш ы к тускен, шеп турленген, меруерт басып, Кун uibiFbiп, мунар тауга нурын шашып, Тунгиык каракгымен кайгын кетер, ©ле алсам атдан танмен амандасып. Оянып, e3iл гендер кезш аш ар, Азат жерге ие бон кенм тасар, Квре алмай жаркын вм'гр, туар кунд|\\ Мен елермш , топырак 6ip кун басар2. Михаэлисп'д колжазбасыныд гшшен табылган осы елсднен онын кслешекке эбден сснетшш, езмген слдщ ауыр уйкыдан «оянатынын» жэнс «олардыц азат жерге ие болатындыгыи» куана жыр еткенш байкаймыз. Абай ©siн}ц суйнсп досы Михаэлиспен 6ipneuie жыл боны ка- тыиасып, араласып журедк «Жыл сайын А’бай декабрь- ден март айына дейш Семей каласына 'барыга жататын, Михаэлиспен энпм>елесетш. Y и>емi окып турылдангаи Абайдын сцбеппсн улкен нотижс шыкты. Абай искан -ерекше адам болды. Оныц тамаша блендер! казак дала- сьша тез тарады, Абайдын аты журтшылыкка эйгш болды».3 ‘ Абай. Ж инак, 1909 ж ., 109 бет. 2 Аударгаи автор. 3 Семейдеп географпялык когамнык V I I I жинагы, 1911 ж ., б б. Ш—

Мнхаэлистщ Абаймен алгашкы кездескел уакыты жетшспшп жылдыц аягы болута тш'с, ейткеш, ютапхана сол ксздс ашылгаи, 1882 жыл шамасыдаа Михаэлис 0с- кеменге кеткенмен Абай екеушщ арасьшдаты катынас уз1лмеген. Аоай да, Михаэлис те Семейге келш-кетш журген. М ихаэлис кырдакы Абай аулына да барып, конакта болтан, ал Абай Михаэлиспен 0сксменге барып та кездескен. Михаэлистщ туран кызы Л . Я. Хатимская экес! тура- лы есте кал ганда рында былай деп жазады: «0лерден 6ipa3 бурын 1893 жылы Абай океме келгп конак 'болды. Достар б'1рнеше кун айрылмай 6ipre журд»- Абай аяулы адам едц ол мен! кольта алып к©герд1, еркелеггц Мен ержегкенде, акем досы Абайдыц акьтдыгын, онымен Семей ттапханасында таныскандыгын, Абайдыц озшен e3i окып уйренуше жордем егкеиш, Семейд1ц губернато­ ры океме жоне баска айдаудагы Абайдыц достарыиа, Абаймен сейлесуге руксат етпей, «Абай ггагша утиметте зиянды, xayiirri адам» деп, онымен кездесуге тымым сал- ганын, Абайдыц сонына да жасырын полицияпык тыц- шысы конылганын айтты»1. Абаймен кеп жылдар дос болгаи Михаэлис вз доуц ршдеп жастар арасындагы зор кайраткерлердщ 6ipi болды. BipaK та оныц саяси-элеум'еттж жумы-сы, казак даласы сиякть1 артта калган мешеу жагдайда кулаш ке- pin дами алмады. Осы жайды ескерш Михаэлис™ «К,ыр даласында кырланбаган алмаз» — дети орыс окымысты- лары. Ал Михаэлиспен 6ip скамьяда окыган, жасырын саяси yftipMеде сотталар кезде 6ipre болган досы, Нико­ лай Угин п ат т а уюметшц какпанына туспей Европага кашып барады. Элеуметпк даму сатысыиыц кыр турмы- сынан жотарты жагдайында зор саяси дэрежеге жетедЕ Утин Карл М аркстщ досы болады. Ол I Интерпационал- да орыс секциясыиын жетекшгЫ болып ктедЕ ЭНресе белпл! анархист Михаил Бакунин Интернационал imine ipTKi салып Карл Маркске карсы шыккапда, Угин Ба- куниннщ саяси repic идеясыи, марксизмге карсы 6aFbi- тын эшкерслейдЕ Кейш Бакунин баекарган «Народное дело» ж у рналына Маркспн тапсыруым-ен редактор бо­ лады. Михаэлис — революцияшыл уяда ecri, онын семья-• • л . Е. Хатимская, «Прииртышская правда», 3/III 1945 ж . Nb 152-саиы. — /89 —

сы юлец революция'шыл адамдардан куралган едь Со- нымеи 6ipre ол Чернышевский, Добролюбов сиякты улы демокрагтардан сабак алды. Михаэлис пен Абай сиякты ез заманындаты саналы адамдардьщ дос болуы А'байга да, Михаэлиске де, рухани медеу болды. бкгем кулшке, патша Topri6 inc Россия халкыньщ ез iiiiineH де карсы адамдар бар скенддпне Абайдыц хезш жетюздь Н. И. ДОЛГОПОЛОВ (1857— 1922) Нифонт Иванович Долгополов Воронеж губерниясын- дагы Бирюч каласында, 1857 жылы туды. Оныц экеЫ Бирюч уезд[к дворяндар 'баска'рмас ыныц кецоесшде гс журпзуцн болып кызмет ктеуин едг Долгополов Воронеж каласындагы д1ни семинарияны тауыскан сод, Харьков университет!нщ медицина факуль- тетж бтрдк 6ipaK, диплом ала :алмады. 1879 жылы университеттен шыгарылып/жер аудар ылды. Ол жиырма жасында-ак саяси ем1рге белсене каты- насты. «1878— 1879 жылдарда В. П . Теллалов, И. Глуш­ ков жэне И. Блиновтар баскарган Харьковтеп револю- цияшыл ушрмесше мушс, студенттердщ белгш 6ip бас- шысы болды1. Семсйдеп облыстык эсксри губернатор, генерал лей­ тенант Цсклинскийге, Дала генерал губернаторы Колпа- ковский 1884 ж . 26 апрельде жазган ерекше жасырын молгмдемесжде былай дейдк — «Ituxi гетер министрнпц cepiri мырза, полициянын бастыгы 26 мартта 1356 номерл1 катыиаспен Бирюч уез- д1к дворяндар баскармасыныц кецсесшдеп к журпзу- шшщ бала-си, Воронеж губернияеында туган Нифонт Иванович Долгополов, Харьков университстшде окып жургендс студенттердщ арасына социалиста -идея та- раткаиы ymin, полиция мен университет инопекциясыныц назарьш сан рет аударып *ед1. Долгополов 1878 жылы, университетте болган булш- ш1л1кке жэне студент СиндеевН жерлеуге катынасканда ол табыттыц бет тактайын кегерт келе жатты, ал ол 1 «Деятели революционного движения в России», Био-библи- ографическин словарь. т. III вып. II. 1204— 1207 стр. биография Н . И . Долгополова. — 190 —

тактайда «социалистердеп социалистерге» — деген жазу болды. Ж алгыз бул да емес, Долгополов езшщ жолдас- тарына, студентгерге, баска адамдарга соракы прокла- мациялар окыды, революциялык журналдар, мталша- лар таратты. 'Гергелу журпзгенде; Долгопол овтын 1878—79 ж. Харьков каласьшда болтан революцняшыл уШрмеге му- ше болтаны, ол уй!рме мушелер i Сходке (мажшс) уйым- дастырып, тыйым салынган шытармаларды онын ш ш де «Земля и Воля» журиалын окыганы аныкталды. Жотартыларды еоке ала келш, Харьковтын бурынты уакыгша генерал-губернаторы Долгедголовты 1879 жылы полициянын бакылауымен Батьгс-Сибярьге жер аудар- ды, онда барысымен Тобол губер ниясыньщ Курган деген кал асына ж1берьттд{»1. Сибирьге жгберер алдында Долгополов Вышневолоц- кийдеп саяси туткындар абажтысында, жазушы В. Г. Ко- роленкомен 6ipre отырды. Короленко езшщ «Мен in за- мандастарымнын тарихы» («История моего современни­ ка») деген ютабында «Украинфилдармен» (онын 6ipeyi Долгополов) болтан таластарын жазды. Долгополов 1880 жылы 28 августа Курган каласына мерз1мс1з уакыгка айдалып келд!, 6 ipaK ол саяси гстен бас тарткан жок. Сол жердей айдауда жургендердщ ол басшысы болды. Жерпл1кт1 у К1*мет басшылары онан катты кауштендк мазал ары Kerri. Д ала генерал-губер- наторына жазтан мэл1мдемесшде Тобыл губернаторы был ай дейдк «Саяси кылмысты, бары-п тур тан мазасыз, баска ай- далып келгендерге зиянды ьгкпал жург1зген Чудновский Курган каласынан, Шытыс Сибирьге сыргытыльгп ж1бе- р1лгеннен кей1н, туп-тур а соныц ориын жана келген Д ол ­ гополов басты. Ол мундагы айдалып жургендердщ бас­ шысы болып алды. Курган каласынын халкына да саяси ыкпалы мен бед елi кушейдЬ2. Курган каласында Долгополов саяси айып тагылып, айдалып келген Хася Шурге3 уйлеидк Хася Шур Моги­ лев каласында туган революцияшыл еврей жастарынын 1 Семей облархивы ф. 31., оп. 116, св. 9, стр. 192. Долгополовтын саяси ici. 2 Семейд1н облыстык М В Д архиву оп. И 6 ф. 31, с.в. 9л. 5. 3 Семей полициясыныч реемн докуменпнде Шейна немеес Александра Ш у р деленген. 191 —

6ipi болаты н. Х а с я Ш ур Р о сси я д а д а , ш етелде де рево- л ю ц и я л ы к . ж у м ы с ж е н ш д е 6 ‘ф н е ш е p e r к у ш и т а у ш ы р а - ган екен, ол оз1 дэрш ер едГ Долгополов пен Хася Ш ур косы лган соц Курган ка- ласында дэр1герлж id i кецшен ж у р п з е бастаган. Бул женш де Х ася Ш у р былай д ш ж азад ы : « Н . И . Д о л г о п о л о в кел1-с1мен к а л а л ы к а у р у х а н а н ы ц бастыгы, дэрш ер Л . Г. Головко 6 iare аур ухан ад а кызмет id e y r e KeaiciM б е р д к А . Головкон ы ц oai аур ухан ага мул- д е м К01ПЛ б е л м е й т ш , е г е си р ек к е л е т ш . Б 1зге а у р у х а н а д а ж у м ы с г ы к о и i c i e y r e т у р а к е л д ц т о у л ш ш е 18 с а г а т т а н к ы з м е т 1с г е д 1к . К а л а д а у ш - а к д э р ш е р б а р ед к о л а р : к ы л - мысты ж ум ы сп ен айдалы п келген Б ел и н ски й , уездж дэ- pirep Н . Б ер т ы ш еви ч , ол ау р у л ар д ы карам ай ты н, тек рылми медицинамен ш угылданатын. О ны ц устж е жога- рыда аталган к ал ал ы к доршер А . Го л ов ко эбден картай- ган, м едицинага, котам жумысьнга н азар аударудан к ал ­ ган адам болаты н . Бул кебш е кец1л кетерерлж , ермек етерлнс карга ойы ны сиякты ларм ен ш угы лдан ы п, ауру- ханага нем курайды карайтын ад ам е д Ы . X. Шурдыц сезше Караганда, калада ауруларды ем- дейпн Kid жок едГ Ауруханада жалгыз гана KOpi фельд­ шер Дымкин деген болыпты. Ол акыны жаксылап теле- ген адамныц TiciH гана суырып тастайды екен, колынан баска дэнеме келмеген. «Аурухананыц жагдайы вте нашар едц уш сондай кокырсык, екьак белме жене кецсе Faria бар, аурулар жататын 14 койкадан баска дэнеце жок-ты. Ы з дэрш ср Головконы ц руксаты м ен кызметке кел1сГ мен-ак кецсе тур г ап бел мен i, оп ерац и я ж аоайты н уй гып алдык. Керект1 к у р ал -ж а б д ы к т ар , д эр Г д эр м ек т ер алгы з- ды'К. Б1з к е л г е н г е д е ш н букьл у е з д е а у р у л а р г а о п е р а ц и я жасайтын еш ю м болмапты , операция жасайтьгн курал- дар боска ж агы п ты , сондыктан да ж у м ы с кызу турде журд1. Ж ан ая м ай ж ум ы с icrey б ^ з д т кептен ацсаган ар м ан ы м ы з е д Г B ipaK , соны м ен 6ipre 6i3 Г о л о в к о н ы ц а л - ды н да, оны ц ж с р п л ж т 1 ую м еттси р у к с а т с ы з б1зд! ем деу жумысына араласты рганы уипн ерекш е жауапты да едп<»2. Б у д а и к е й ш X . Ш у р б ы л а й д с п ж а з а д ы : «А у р у х ан а топ-топ адам ж и н ал ат ы н улкен 6ip орта- 1 Хася Ш ур. Воспоминания. Курск. 1928 стр., 121—422. 2 Хася Ш ур. Воспоминания. Курск. 1928 стр. 122— 123. — /Р2-

лы кка а й н а л д ы . Кунине сансы з а д а м , арбалар, келш тер келш туруш ы едь М ун д а оры с ш аруалары меи кы ргы здар, татарлар дэ- рп-ерлщ ж э р д е м алуга коп к е л е т ш . А ур ухан ага хал ы к - тын. к о п т ел к е л у !, ж ер п л ж т1 ж а н д а р м пол ковн и пн е ун а- м ад ы , ол д о р ж е р Б ели н еки й м ен 6ipirin е п р ж м эл !м етт ер ж и н а у г а KipicTi. О л а р са я си ж у м ы с п е н айдалы п к е л ге н д эр п 'ер л ер д щ д ор ж ер л ж к ы зм егш е тыйым салу уи лн, саяси ай ы п т ы л ар д ы д eMi зиянды д ел губернаторды ц аты - на eripiK м о л 1 м ет б ерген , а д а м г а а к ы телеп, неш е а л у а н к у л ы к -с у м д ы к . жилаларды ж а л к ы з ы л оты рды ». Осыныц нотижес ш д е 6ip ж а р ы м ж ы л д а н к-ейгн г у б е р ­ натор К у р га н каласы ндары а у р у хан ад ан Д олгополов пен оныц эй ел 1 X . Ш урды кугызьш ш ы гарады . « А у р у л а р б у д а н с о н б1зд1*ц т у р г а н уй1м1зге к ел in к а ­ рала б аст ад ы , кун санап халы к тагы да кебейдк алы ста- рылар а р б ам ен келдь Ж ан д ар м ер и я губериаторра саяси айдаудагы доржерлер упт ж у р п зш ж ур, баска ж акка айдалсын дел жазылты. О пы тен коймай, жандармерия Д о л г о п о л о в к а 'Келген кейб1р а у р у л а р д ы гугкынра а л ь т , тергсу ж у р п з д к К у р г а н к а л а с ы н д а 1881 ж ы л ы н о я б р ь ай ы н д а Д о л г о ­ полов п атш а А лександр III ге «тагзы м » етш, ант беру- ден х а л ы к а л д ы н д а б а с т ар т т ы . С о п д ы к т а н 1882 ж ы л ы 12 а п р е л ь д е е р е к ш е мож кпгс а й д а у д а г ы Д о л г о п о л о в т ы 5 ж ы л п ол и ц и ян ы ц катан б ак ы л ауы н д а болсын деп ш енйм ш ыгарды. Тоболды н губернаторы К урганны й о к р у т к иоправ- iin r in e : « Б а т ы е C i'6 ip ге н е р а л -гу б е р н а т о р ы 30 октябрь iKyni 266-каты наспен Курган к ал асы н д а саяси полицияны ц бакы лауы нда журген Нифонт Долгополовтыц шектен ш ы к к а н к ы л м ы с т ы icTepi y m in ж о н е ж а м а н о й л а р ы м е н кыцырлы гы ym in , narm aFa ант беруден бас тарткандыгы айкы идалканды ктан, оган у ю м е г п к ж эне когамдык, ме- кем елерде к ы зм е г етуш е eiu6ip м у м к ж д ж бермеуд1 ма- ган гскертт]»1— дсп жазды . Д о л г о п о л о в т ы ц ж урген i3i ац д ы л ы п , op6ip а я к б а с- каны ж е ж н д е Петсрбургтеп полиция департаментш е м злш делш отырылды. Одаи «кауыпсыздыкты» сактау уцп'н ж е р г ш к т ! ж е р г е ер екш е н у с к а у л а р келга о т ы р д ы . 1 Сем ейд(к облысгык М П Д архивы. O n . 116 ф. 31, св. 9 л. J3 О. /Юфсл'шгл — 193 —

Кауыпсыздыкты сакт ay максатымен Долгополовты Кур­ ганная солтустгктсп Сургут дсген кшлкене калага айдау туралы уйгарылды. Dipan. кыс тусш, пароход токтап кал- гандыктап, кузд1гуш баска жол болмагандыктал <бул уй- тару орындалмады. Оны колма-кол 1882 жылы Сибирь- дел Тюкалинск деген калана жгбередь Д . Кеннан 6ip козле (Семей к а л а сы н д а Долгополов­ лен т ан ы ск д н — О . Ж .) езш щ ю т а б ы н д а : «Тю калинск ис- лравнил — И льи н ете уятсы з, кы зб а м ш ездк аю сиякты мешр1мЫз а д ам екен. Ж а с дэр1гер кел1с1мен-ак сол хай- уанм ен сок ты ры сы пты . О к и га б ы л ай бол ад ы : дэр1гер Долгополов ж ай кана дартер ем ес, ол кайры мды ина- батты адам . Соьгды ктан « Е р е ж е н т » к а т а н 27-статьясы- ньщ к врсетК ен ш е барыньгп оты ра а л м а р а н , вйт.кеш Д о л - гополовка сузек болы п ауырран, не кезш е ак туш ен ш а­ ру ал ар келсе, о л а р г а дэрж ерлж ак ы л ай ты п, не операция ж асап оты рган. М у н ы ц барлы гы на eaii6ip акы алм ай, а з а м а т т ы к б о р ы ш ы м д еп 1б1лген. Д о л г о п о л о в т ы х а л ы к - тын кеб1рек б ш ге ш н исправник у н ат п ай д ы . Оны поли- цияга шакырьгп 27-статья туралы айтьгп, абакты га ка- мап коям деп к ор к ы тад ы , акысыз д а eur6ip адамды ем- д е у г е р у к с а т ет п 'ей т гщ и гш е с к е р т е д 1 » ,1— д о й д к 1883 ж. кузд1гуш ТюкалинскЬпц кала бастыгынын ойелнпц аягын мылтыкпен баласы байкаусыз жаралап алады. Каладагы дар1гердер тек канын рана токтатады, б1рак операция ж асап, окты ала ал манды. Кала басты- ры — Балахин Долгополовке келт, эйелжщ аягына опе­ рация жасауын сурайды. « М е т ц оны ем деуге правом ж о к » ,— дейд1 ж а с д эр г гер. « О й б ай -ау , м а с е л е ел1м мен ом 1рде т у р рой»,— дейд! саскан Балахин. « М а г а н ете а я н ы ш т ы -а к , б !р а к и с п р а в н и к екеу1М13д1ц арамы з ж аксы ем ес. Дэр1герлж етуге ты йы м салынран- н ан кейгн д е м ен 6 ip ж у м ы с ж ен гн д е к а т т ы -ескерту ал- ранмын. А бакты га ж абам ы н деп к оркы тты , жумысы ма тыйым салды , енд1 д э р П е р л и т к ай та гсгей алм ай м ы н»,— дейд1 Д олгополов. «С1зд1 адамгершыик кезкарасыцыз уилн Ci6ipre ай- дакаи жок па? 0л1м халшде жаткан эйелдщ ewipi жал- ры з кана с1здщ колыцызда тур, соган жэрд-ем етпчш ел-• • Д . Ж . Ксинан, Сибирь и ссылка, С П Б . 1906, стр. 234. — 194 —

ripyrc к а л ай доти из ш ы д ай д ы ?» — дед1 эбден а б ы р ж ы - ган Б а л а х и н . « Е ге р ci3 м эсел еш осы лай к о й са ц ы з, ам ал ж о к б ар а- мыи, о п ер ац и я ж асайм ы н, у к !м ет т щ айгканын тьщ дам а- ган н ы н н-еге с о г а р ы н 51лем1и д е » ,— дед1 Д о л г о п о л о в . Д э р Д е р Д олгополов Б алахи нн ы ц эйелш керш , дэл к а з 1р O F a n е л 1 м к а у ш т е н т т у р м а г а н ы н ай тты . О л г у б е р ­ н а т о р Л и с а г о р с к и й г е т е л е г р а м м а coFbin, о п е р а ц и я ж а - сауга ж ер п л ткН ж ердеп началы ш ктердщ руксат бере алм аганы н айтыл, губернатордыц руксат етуш сура- ц ы з,— д ед ] Б а л а х и н ге . B ip о а га т т а н кей ш губерн атор бул м оселеге ез]н!ц ш ам асы к е л м е й т т д т н , сонды ктан Juno icTep м и н и с т р л т н щ м едицлналы к, департамент]нен руксат су р а у д ы талсырыпты. Б ул телеграмманы керш : « а д а м ©Mipi б асш ы л ар р а к а н д а й кунды екеш н к е р ш оты рсы здар г о й » ,— дед] Д о л го п о л о в Балахинге. Б у д ан сод Д о л го п о л о в операция ж а са д ы , эйелд]д аягынан окты алды , о п е р а ц и я ж ак сы e rri, 6 ip a K келес1 куш Д о л г о п о ­ л о в абактыга к а м а л д ы . Т е р г е у б а с т а л д ы . Т о б о л д ы н гу - б е р н а г о р ь т ы ц а р х и в ]н д е , сыртына: « Э ю 'м ш Ы к ж о л ы м е н айдалган Н . Д о л г о п о л о в т ы ц госпожа Балахинныц а я г ы н - дагьг о к т ы з а ц с ы з алгандыгы»1 т у р а л ы деген т ер геу ж у - м ы сы б у р к е г т 1*. Д о л г о п о л о в абактыда ж а т ы п , с у з е к п е н ауьтрды. И сп р а в н и к п ц Д о л го п о л о в к а ж асаган ай уан ды к кы льггы ю н г к е н е к а л а н ы ц х а л к ы н тан, к а л д ы р д ы . К д л а - ныц тургы н халкьг абакты да гы Д ол гоп ол овка азы к, сы й- л ы к , гу л д е р о к е л in турды . И с п р а в н и к ге н е р а л -гу б е р н а т о р га экгмш ги'к ж о л м е п айдалран Н и ф о н т Долгополов бук!л Тю калинск хал к ы н а зор ы кпалы н ж ур п зед ц бул кы лы гы бую л округке ка- уы п ты ... О с ы м е н катар ол (и сп р а в н и к ) езппц м ойньш ан барлы к ж ауап к ер ш ьи к т! T ycipin, аталран Долгополовты буданда к ы р агы Сургутке не б о л м аса облыстын б аск а б ] р ш е т ж е р ] н е ж 1 б ер уд 1 Ж о г а р г ы м о р т е б е л 1’ г у б е р н а т о р - дан етж ед г Губернатор езппц ж а уа п телеграммасында «Д олгополовты ж аяу (этаппен) Ц елы м каласы на ж Б б ер ,» — д е п б уй ы р ад ы . К атты ауы ры п тесекте ж атк ан Долгополов: «ж ол ж у- p c c iu ! » — д е г е н б у й р ы к к а к в н б е д г Б 1 р а к 12 п о л и ц е й с к и й 1 Д . Ж . К ен н а н , Сибирь и ссылка, С П б . 1906, стр. 234. Кеннан бурын да бул таккаларлык оккга «Сибирьская газетасында» басыл- танын, б/рак онда Долгополовтыц аты вш!р1л1м, тск саяси ж ср аукан адалг, деп жалылРаиыи ескертсдй 1 3 * 195 —

зорлыкпен cyfipen оны жаланаш, тск iniKi кеилепмеи гама керпеге орап, ap6aFa кушпен салып жгбердг Б у л окира 1883 ж . 24 о к т я б р ь д е болды . Д о л г о п о л о в т ы н к арсы л ы гы ж о п е э й е л ш щ в т т н ш п еш б'ф к о м е к ет<е а л м а д ы , ои ы ц к о л - аягын байлап т аст а д ы . T im i Д о л го п о л о в к а Kim кентай у л ы Т а р а с п е и к о ш т а с \\ т а д а р у к с а т ет'1л м е д г Д о л г о п о - ловты ж у р п з 'ш ж г б е р д г Б*|рак ол ж е т е -алмай, ж олш ы - бай Иш им к а л а сы п а келгеиде ысты гы асы п, ауруханага T y d i. Бул ж е р ге келген соц, ж ер п л ж т 1 адам дар губер* натордан телеграм м а аркы лы — « е л iм хал ж деп ауруды тек т ун п iunci к ш м м е н 180 к и л о м ет р ж е р г е крестьянны к арбасымен ж1беруд1 Тюкалинск и сп р авн и п н е cia буйыр- дыцыз ба?» — деп сураган д а ол: «ж ок.» деген ж ауап кай- тарды. Д олгоп олов сонымен И ш им де калды . Осы ж аг- дайды пайдаланган губернатор, Т ю кал инск исправнипн а й д а у д а г ы л а р ж е н ш д е п заняты б у з д ы н дсгснд1 с ы л т а у ет ш , сотка т а р т а м д еп коркытьгп, 500 со м п ара алы пты ,— деГш Д . Ж . Ксинан. И ш и м де т у р г а и д а , ж е н ж ы л д ы к а й д а у мерз1мш 6i- Tipin эй ел 1 'келдк Д о л г о п о л о в тагы д а д эр 1 гер л ж к э с т к е KipicTi, бул yuiiH жет1 кун т у тк ы н д а оты ры п ш ы кты . 1884 ж . я н в а р ь д а г у б е р н а т о р iniKi i c r c p м и н и ст р ш е н Д о л - гополовты Т о б о л д ан баска облы ска ж ер аударуды етш - дк Сол ж ы лы ию иьде оны С ем ей к а л а сы п а яб б ер ш , полицияныц бакы лауы на койды. Д еп ар там сн ттщ почта б е л Ы н щ б а с к а руш ы -сы 1884 ж . 12 и ю н ь д е Семейд1 н а с ­ кер и губернаторына «Долгополов сая си жумыспен жер аударылды, хат кабарлары н полиция карай огыр- сы н »1— дсп ж а з д ы . Д олгополовты н. С е м е й к а л а с ы н д а г ы e w ip in айел1 Х а - ся Ш ур оз ю т а б ы н д а толы к ай тп ай , т е к 6ip ауы з гапа С03 ж азган . Д о л г о п о л о в ж е ш н д е п п ол и ц и я н ы н архивтег1 материалдарына, оны кергсндердщ айтуы па Караганда, Долгополов С ем ей каласы нда ай дауда ж ургендермен ты- гыз байланысты болтан. Д эрн ерл ж и ен к ата р , одебиетпен ж эн е гыл м и ж у м ы с п е н ш у гы л д а н га н . « С и б и р ь о х а я газе­ та», «Екатеринбургская неделя» газеттерш е макалалар ж азы п турран. Казак/гар ж еш нде кран иологпялы к зерт- т е у ж у р п з г е н 2. АНне осы кезд е Д ол гоп ол ов А 'бай м ен таны скан . А бай 1 Семипалатинск, обл. архив М ВД. O n. 116, ф. 31 св. 9, л. 97. 2 См. Деятели революционного движения в России. Био-библио- графический словарь, т. I l l — вы». II т. 1934 стр. 1205. - /Рб-

оны 03 а у л ы н а ком анда ш ад ы р ы п оты рган. Бул ж е ш н д е архивте сак тал ган документтерде Семейдщ полицмейст- рш е: «С е м е й даласы н д а оаяси ю пен айдалы п, лолицияны ц б ак ы л ауы н д а ж урген Ниф онт Д олгополовты осы ж ы л ы (1885 ж . — 9 . Ж . ) 15 а в г у с т к а д е й н г , Ч и н г и з б о л ы с ы н ы н ; кы ргы зы К у н а н б а й У ск ем б аев ты н ауы лы иа -барып, д ы - мыз im in к е л у г е рудсат етгп, ж 1бсрд1м . Осыны ж о г а р г ы дэреж ел1 м ьгр зам , Ызд1ц, е сп и зге сал ам ы н , соны м ен к а ­ т ар о н ы ц CapFaif ж е р ш е THicTi п о л и ц и я л ы д б а к ы л а у д о ю - ы ц ы з д ы с у р а й м ы н . Г е н е р а л - л е й т е н а н т Ц е к л и н с к и й » 1. А бай аул ы н а келген сод Д о л го п о л о в зерттеу ж ум ы сы м ен ш у г ы л д а и а д ы , к а за к exiipi ж а й ы н д а А байм ен к еп э ц п - мелее in, сей л есед к « Ы р к у ш — дейд1 А б а й д ы ц б а л а с ы Тур а гул — у й д е оты рганда экем Долгополовка езш щ балаларын сыпан б ер ,— д е д Ь . « О з д щ б ал ал ар ы ц ы з ете ж адсы , а д ы л д ы , 6ipaK о д ы м а й , б ш м а л м а й , е н б е к е т п е й , а у ы л д а б о с о т ы - р а б ер с е , о л а р 'б узы л ы п к е г е д д б у л а р д ы к а л а га ж i б е р in од ы ту к е р е к » ,— дед1 OFan Д о л г о п о л о в . Д о л го п о л о в Б акан ас деген ж е р д е п Абайды ц ж аз гы ж айлауы нда болады. Сол кезде Абай езш щ агадты «Ж аз» д еген eлeн iн ш ы гары нты . Д ол гоп ол ов Семейге ж урерде А бай : «Нифонт И в ан о ­ в и ч , c i3 м ен 1 Н бт'лi м а л у ы м а к о н к е м е к т е с т й ш , 61з д 1ц к э - д е м !з б о й ы н ш а ш эк1рт ез1и1н у с т а з ы н а ец к ы м батты н э р - се с ы й л а у г а «мгнделч,— д ей д к — Мен а'здщ дайнаган булагыныздыц кезш рана ар- шыдым, e ls мага л ешнорое до берешек емесе!'з,— дсд\\ Долгополов оке we. Ешнэрсе алмай ол Семейге кайтып к е г п ,— дейд! Тураш»2.3 С о л ж ы л ы Д о л г о п о л о в е з ш щ а й д а у Mep3fMi такалып, ягни 1886 ж ы л ы 6iTeTiHiH ай т ы л , о н ы ц Р о сси я га д а й т у ы - на руд сат ет у ш етйпп С ем ей д щ генерал-губернаторы на арыз бередк Б у л арыз Д ал а генерал-губернаторы , гене­ р а л -л ей т ен а н т К ол п ако вск и й ге ж1бер1лед1‘. О л « Д о л г о - половгы ц б а сы н д а б1рнеше м ем лекеттгк кы лмы с б ол ган - ды дтан O Fan жендлдГк ж а са у д ы м ен м ш деп'м е ала а л м а й - м ьп г»1, — д е п жауап к а п т а р ы и т ы . 1 Семей обл. архивы, М В Д , ф. 31, оп. 116, 27—28-6errepi. 2 Экссппц ewipi туралы колжазбадан. 3 Семей архивы , ф. 31, on. 116, 1б4-бет1. -1 9 7 —

©TiHiini аяк*сы з к а л г а н Д о л г о п о л о в , У с т ь - К а м е н у е з ш - д е п А л т а й с т а н ц и я с ы п а кед in т у р д ы , а з у а к ы т к а К а т о н - К арагайга бары п кайтыпты. Л кы ры , кеп арыздардан сои а й д а у Mep3iMi а я к т а л г а н д а , 1886 ж ы л ы 9 сентябрьде, ссмьясымен Х ар ьк о в к е баруга м у м к ш д ж алады. Онда тургы збай, оны К а з а н каласы на ж11беред1. Сем ейдщ эс- кери губернаторы , Казанныц губернаторы на «айдау Mep3i\\ii б 1 тк ен д гктен Д о л г о п о л о в к а ж а с ы р ы н п ол и ц и я бакылауын кою ды ц каж ет екенш тапсы ры пты ». Долгополов 1886 ж . ноябрьде Х а р ь к о в каласындагы медицина университепне т у ст , окуы н аяктауга руксат а л а д ы . 1887 ж . с е н т я б р ь д е ол у н и в е р с и т е т т щ б ар л ы к к ур- сы н ете ж а к сы б а г а м е н 6iTipin ш ы га д ы . Д о л г о п о л о в 1 8 8 9 — 1891 ж . Е к а т е р и н о с л а в гу б е р н и я - сыпдагы Борисовскийлердщ кант кайнататы н заводында дартер болып ж у м ы с ктейдь 1892 ж . о л м е м л е к е т т ж м е к е м е л е р д е кы зм ет етуге р у к са т ал а д ы . 1893— 1895 ж ы л га д е й ш М о о к в а н ы ц К у р ­ ский вокзалы нда кы скы аур ухан ад а хирург-ординатор болы п 1стейд1. Долгополов 1896 ж . ш амалы у а к ы т Т ул ад а турады , сол кезде Л . Н . Толстойды ц уй дор1гер1 М ари я М и ха й ­ ловна Халевскаям ен танысады. Я сн ая П ол ян ад а Д ол го­ полов эйел1мен 6 ip re Л . Н . Т о л стой га с э л е м 6epin, кезде- cin журедь B ip a K Т ул ад а Д о л гоп о л овты ц турмысы ете ауы р болады. С о н д ы к тан М осква к а л а сы н д а кызмет ic- теуге р ук сат а л ы п ,с о н д а кетед1. Д о л г о п о л о в 1898 ж . Н и ж - н и й -Н о в го р о д к а б а р д ы , ал 1900 ж ы л ы эй ел гн ал ы п , ш ет елге кетедь П ол и ц и я н ы н аген ттер ш щ ж асы р ы н мал1ме- т1не К а р а га н д а , ол Л о н д о н к а л а с ы н д а г ы П . К ропотки н - мен, Ф. Волковскийм сн Н . Ч айковскийм ен кездескен. Н иж ний-Н овгородта Долгополов В . Г . Королепкомен жоне А . М . Горькиймен жолыгысады. «М аксим Горький- д щ зай ы бы Е . П . П е ш к о в а и ы ц есшде к а л г а н д а р ы н а и м а ­ гам ай тк ан ы н а Караганда 1 8 9 8 ж ы л д ы н шамасында ж о н е о д а н кей1н де Г о р ь к и й К у и а в и и а у р у х а п а с ы н ы ц б а с дэрь rcpi, Ш свченкоиы ж актауш ы , хал ы к ш ы л Н иф онт И вано­ вич Долгополовпен достаскаи. Ж ы л сайы н Ш евченко- лыц тугаи куш нде II. И . Д олгополов оз уйш де акынды ескетус1руге арнап м э ж ш с етю зетш , о гап Горький унс- Mi барып оты раты н»1 — дсп ж азды Н . К . П и ксан ов. 1 Н. К. Пиксанов. «Горький и иац. литературы» М . 1946, стр. 30. — 198 -

М о с к в а к а л а с ы н д а 1902 ж ы л ы Б у ш л р е се й л ж д эр 1 гер - л е р д щ П и р о г о в аты ндары с е п з ш ч п съез1 болды . М у н д а белп'л1 ж а з у ш ы В . В . В е р е с а е в т ы ц «З ап и ск и в р а ч а » д е ­ ген к 1 т а б ы к ы з у т а л к ы л а н д ы . Д э р 1г е р П р и к л о н с к и й б а - яндама ж а с а д ы , Н . И . Д олгополов сез сейледк «Запи ски врача» кгтабынын. авторыиа олар хат ж азганда, Д о л го- половтын се зш былай суреттейдц «Дэр1гер Долгополовтыц co3i халы кка кандай эсер еткенш су р е т т е п ж егю зе а л м а й м ы н . IIIipKin он ы ц ce3i к а н д а й з с е р л ! болд ы д е с е ш з ц л ? Д о л г о п о л о в барлы.к, ж а с ш а гы н а й д а у д а , О б 1 р д е е т ю з г е н , K03ip ш аш ы н а а к Kip- ген (ол е л у ж а с т а н артык, е м е с ) . О л земский д э р ^ е р , съезде ©те б е д е л д к дзр1герлер дш м э ж Ы с ш д е ы драй оны п р е д с е д а т е л ь е т ш с а й л а й д ы . О н ы ц а л г а ш к ы c e 3 in iH ©3i ж ай б а с т а л с а д а , ж!герл1, к ан кайн ататы н ы залы , к е к л эуенм ен ш ы г ы п , ©гшр, угы м ды , оры н ды ай тыльш , ж у р т - тын н а за р ы н д ер еу взш е ау д ар ы л эк егп .. Залдары ты- н ы ш ты к с о н д а й болды , оны ц c©3i г а н а ем ес, TinTi д ем гк - K eni д е е с т 1*л д 1*, ©йткеш о л свй легг г у р ы п , ж ш - ж ш д е м ж т к М ен о н ы ц к1м екеш н б1лм ей лн е д !м , 6ipaK 6ip топ а д а м ж а б ы р л а п к у р м е т ет1п, оны о р г а л а р ы н а оты рры зы п ж а т - канда, он ы ц хал ы к суйген беделд1 адам екешн мен де б'1лд|'м, сопда о т ы р р а н ж у р т ш ы л ы к та т у сш д ь О д а н к е й ш п с е й л е у ц л л е р д щ c©3i м э н а з , н а ш а р б о л ­ ды , Д о л г о п о л о в т ы ц свз1нен а л ран эсер1мд! суы тп ай м ы н д е п , м е н к а й т ы л к е г п м » 1 —- д ей д 1 « З а п и с к и в р а ч а » ю т а - быныц авторы В ересаевка ж а зга н хаты нда сол ж и ы лы с- ка к а т ы н а ск а н 6ip дэр1гер. О р ы с т ы ц у л ы х и р у р п П и р о г о в к а ариалгаи с е п з ш и п съезде Д о л го п о л о в съездщ кур м е т л председател! болы п жэне «О р ы с дэр^герлерппц Н . И . Пироговтыц еске тусь р е л н к о г а м ы н ы ц » мушесп б о л ы п сайлайды. О сы съ езд е сез сейлеген Д о л го п о л о в былай дейдк — «Ф а^бриктеп жумы сш ы дор1герлердш, медицина ж у м ы с ы н ы ц х а л ш ж а к с а р т у ©те к а ж е г п болып отыр, ©йткеш б у л 6 ip e p гана ад ам н ы ц м о се л е а емес, бутил 6ip а р м и я ж у м ы с ш ы н ы н м о с е л е ш » 2. Д о л гоп о л ов Ниж ний Н овгородта турранда да ж асы - ры н с а я с и ж у м ы с т ы к ы зу ж у р п з е б е р е д к 1902 ж . 6 ip iH m i май дем он страци ясы н а каты сканы ушгн сотталрандарга • В. В гресп рв. Воспоминания М ., 1946 г. стр. 504—50G. 2 ГЗосьмон Пироговский съезд М осква, 1903, вып. V II, ст. 123. - 199 —