Әбіш Жиреншин-Абай және Орыстың Ұлы революциашыл демократтары

д61Ш Ж И Р Е Н Ш И Н К.АЗАК, M t M A ЕКЕТ БАСГМ СЫ 19 5 9

,)Ы Ш Ж И Р Е Н Ш И Н АБАЙ Ж 9Н Е ОРЫСТЫН УЛЫ РЕВОЛЮЦИЯШЫЛ ДЕМОКРАТТАРЫ 1 1■1— “ •*»: •- Ю7Э1-1 кая \\ Ц е;> ■ х. • ч гоподскги? 1 Б 'Л о А И О Т Е К А КАЗАК МЕМЛЕКЕТ БАСП АСЫ Алматы — 19 5 9

М АЗМ УН Ы I -тарау. Keiueri мен бупнп. (Абайтану рылымы) . . . 5 11-тарау. -Дкыннын ©Mip 6eciri . . ^ А - • . 3 0 Ш-тарау. 1Гандап-б1р конран конысы (Абайдын, идеялыц ус- таэдары — орыстын, улы демократтары).....................................................96 Дкыннын философиялык к е з к а р а с ь » ...................................................102 Дкыннын дшге кезкарасы...................................................................................... 115 Саяси-элеумегпк к е з к а р а с ы ...........................................................................121 Драртушылык к е з к а р а с ы ...........................................................................133 Этика мэселелер! ж ен ж деп гпюрлер1................................................... .1 3 7 Дкындык мэдениет1 ....................................................................... . .1 4 4 Абай жоне и!ырыс классиктер1...................................................................158 f V -тарау. Длыстан ушкан карлыгаш (Абайдын, ем1рл1к dot- тары). Е . П . Михаэлис ...........................................................................................172 Н . И . Д о л г о п о л о в ................................................................................................. 190 V-тарау. Абайдын олеуметтЫ ойды дамытуы жэне Дбай зама- нындагы казак п о эзи я сы ...............................................203 Сез соцынан ................................................................................................: . . 263

АБАИ КУИАНБАЕВ (1845-1904)

Абайдыц атын элемге танытцан устазымыз М уц т ар Э у е з о в к е ариаймын Автор

I ТА Р А У КЕШ ЕГ1 МЕН БУПНГ! (Абайтану гылымы) «Абай» — дегеи сезге ж1б1мейтш, емпренбейтш осы куяде адам аз болар! Bcipece тугаи елi, &кен жер1 Абай лесе — шоктыгы 6ip кетерЫп, бигктеп кыраидай канат кагып желшнедь 0 з халкынын журепне уялап, кецшне конган, асыл перзен™ деген осы емес пе! Бул кунде, вз сл'\\ тупл, Абайды буюл «элем таныды», коргасындай сал- макты осы 6ipayb!3 сездщ туйЫ теренде жатыр. Токсан ауыз сездщ тобыктай туйпн бар. Бул рас пор­ ее. Ал тобыктай сездщ туйiHiнщ твркшш 1'здесен, тарих- ка сунги туседЬ токсан турл1 тараудап сузие келш, кеше- ri дуниедсн шыгып, бупнп заманга оралады, еткенд!’ елестетш, журект1 жацамен жалгастырады. Та маша хикая! Tail атпаймын дегенше кун коя ма! — деген екен 6i- реу. Габиги взгерк* пен тарихи даму объективен занга суйенедн Тагщьщ атуы да, куннш багуы да — адамнын тууы меч ©луч тэр1'зд1‘ — булжымайтын зан. Тан — деген термин де 1згш к 1чц белпсЕ Тан нурынын жарык сэулесч оятпайтын жэнд!К жок. Тан мен куи — Tipun\\niKTiu анасы. Б1здщ де айтпагымыз ушан тешз Tip- шшкте щтелшген улгш icTep жайында. Батыстан аткан тан сэулес1 мен кун нуры Абайды да ewipre ерте оятты. BipaK ол аткан тан, ерекше 6ip тан, ерекше 6ip нурлы соуле. Ол тон азыгы емес, жан азыгынын рухани соуле- ci ед1. Сол нурды жаудырып турган орыстын улы демократ- тарыныц ой шугласы бенне 6 ip тещз тубшде — терен тун- гиыкта маржандан мегзеп жаткан алуан ойларра козгау салып, кешеп кыр даласьшдагы элеум етк е\\прде жана арна, жана сана, жана леб1з турызды. Кыр даласынын албырт, шабан ойынын алып-ушкыр neci болтан Абай — —5—

алтш осыдан журек жалгап, нор алды да, енд! мент « Ш ы ры сы м — батыс болды»; дедк Тан аткан сон бэлекей шырактыц куты кашады. Bip кезде сол шырактай боп элЫз сырырайран араб модение- Ti, бул за-манда элемге нур шашкан кун туранда, куншы- ры стэры кептеген буратана ел солай карай ойысып, солай бет бурды. Кун жокта KiciMcinep жулдыз бен ай, О л кайтсын кара туидс жаркылдамай, Тан аткан сон шыгарын кукиш б1*л1'п. ©Hi кашып, бола а.чмас бурынгыдай деп Лбай — 03i тауып айткандай, сэбилж кезде, сауатыи ашыи, азды-кепт1 рухани корек болтан араб, парсы мэдениеп— ояна бастатан заман плегше сай жауап бе- ре алмады. E-HAiri жерде патриа-рхалдык дэстур1 басым болтан X IX гасырдын ру-феодалдык кауымы казак ель HiH аягына тусау болды, элеуметпк ©MipAi алга суйре- мей, сайда саны, кумда i3i жок кешп&ги турмыстын кур- caFbiHaii шыгармады. Сондыктан жаца ем1рдш, жаца ой- дын тууын кутт1. M iH e халыктын да, тарихи дамудын да кекейгест! арманы, плеп осылай едь Осы арман мен ть лект1 алыстан болжаран, халкына таныстырган кыран- да-р Шокан, Ыбырай, Абай — уш TipeK, уш арыс. Бола- шак осы езгергс пен жацалыктыц тацыи томсарган Шы- рыстан кутпей, толкыиран Россиядан кути. Муныц е:й 6ip ксздсйсок окига емес, тарихи объективен жатдайлар- даи туран шенлм ед1. X IX расырдары казак халкыныц рухани мэдениеи мен элеуметпк ойьрныц ©шпес жулдыздары Шокан, Ыбы­ рай, Абай синкты уш арыстын дол осындай б1рден-бгр дурыс шеипмге келуше 6ip рана кешпел1 халыктын мате- риалдык жардайы емес, рухани жардайы да себепкер болтан едь Халык аузында ащы шындыкка айрак боларлыктай мынадай 6ip аныз бар. Россияра арка суйеп, елш ел1м хаупшен алып шыккан Абылайхан (1711— 1781) 6ip жо- рыкта казак ел1н удере шауып, актабан шубырындьта салып, торгайдай тоздырган жонрар-калмактын атышулы хонтайшысы Халдан Серенге 1743 жылы колга тусед1. Халдан хонтайшы елпрср алдында Аблайга не арманын бар, айт легенде уш турл1 арманым бар депт1: 1. Казак ел! басы косылып, буышы катпатан ел еди уш жуздin баласынын басын коссам деп ед1м; — 6' —

2. Ел1'м мал емшепн емген ел ед1, жер емшепн ем- бей орнырып ел болуы киын, жер емшепн ем1зсем деген од'ш; 3. Yui атадан жал гыз ед1м, елеем артым туяксыз кете- д1 гой — д е г т . Бул кездер Kiuii жуздщ ханы Абйлхайырдыц 03 еркР мен Россияньщ коластыиа Kipin (1831 жыл), Абылай (орта жуз) мен Эбкчмамбет (улы жуз) 1740 ж. Россияны камкорым дсп танып, ресми турде Орынборда ант бер- ген-д1. Осиный 03i куншыгыстан батыска бет бурудын басы ед1. Дэл осы бетбурыстан оншакты жыл бурын галамат шапкынга ушырап, жудеп-жадагап елге 6ip Fana бейб1’т eMip кажет болмады, сол бейб1т ем1рд1 сактау ушш дс OocaFacu куши Россияга арка суйеу кажет бол- ды. Сонымен 6ipre 6ip гана мал багумен кунелту мате- риалдык турмыстьщ туракты n em i бола алмайды. Му- нын уст1не баска да кэсштердщ дамуы, епншиик, сауда- саттык, enaipic керек. Ол уипн ерел1 енер, озат 61л 1м, ал оран кол жетюзу ymin кешпел1 елге де отырыкшылык ем ip керек болды. Бул тарихи даму мен eMip талаптары кун тэртгбше койран илектер едк Gcipece осы плектер мен армандар озат Россия халкымен араласкан сайын аныкталып, ек- шелш, айкын Kepine бастады. Кешпел1 казак ел1 орыс халкынын салт-санасын, турмыс калпын, кэабш керген сайын, олардын ездершен ем ip сатысы, нрцплж амалы анагурлым жогары екендР пн 6ipTe-6ipTe ic жуз1нде угына бастады. Кашаида болмасын озат ойшылар мен кесемдердщ артыкшылыгы— олар халыктыц муцын, арманын мезп- лшде кере де, сезе де бьтушде, тужырып айтканда, тари­ хи даму процесшде eMip талабынан туган мудделерд1 алдын-ала танып оган дурыс корытынды жасай бьлушде. Казак елнпн, туган халкынын ириплжтщ байырак ту- piH — епн егуд1, кала салуды, enaipic, енер-бшмд! кай- дан уйренем!з деген тарихи сурагына дурыс та, толык та жауап берген Ш окан, Ыбырай, Абай ед1. Eндiгi жерде енер-бЫмдк кэешцллжп алыстагы агылшын емес, эл1 кунге дешн жерГн омашпен тырмалап журген жакындагы таяу шыгыс емес, тонныц imKi бауындай кунде араласып, коян-колтык отырган, тыеп- М1*з 6ip, муддем1з 6ip орыс халкынан, Россиядан аламы.з дед1 олар. Бул толгагы люкен, тужырымды пiкiр едк — 7—

Осы гаи козгау салып, туртм бол га» куштердщ туп казыгы, рухани желшл кайла жатыр, oimi осыгаи кс- леМк. BipiHiui: казак, халкыиыц тарихи жагдайы мен элеу- мегпк ©Mipineii тугаи ащы шындык. ЕкшшБ орыс халкыиыц X IX гасырдагы адамгершшк- Ti, тещйкп, бостандыкты, бауырмалдыкты кексеген кай- раткерлер! — улы революцияшыл демократгарыныц озат кезкарастары. Егер коры мол улы орыс мздениел болмаса, Белин­ ский, Герцен, Пушкин, Чернышевский, Толстой сиякты даналардыц ецбектер1мен таныс болмаганда, Петербург- те окып, тылым жолына туеш, вз\\ де рылми енбек жазып. киыншылыктар мен хауштерден именбен, жешп шыккаи тудгыш галым Шокан болар ма ед1? Орынборда орысша окып, квптеген орыс бь*пмд1*лер1*мен дос болып, барша ©мipin ©з халкына мектеп ашып, ©нер таратута сари кыл- г-ан Ыбырай болар ма ед1? 0 зшщ данышпан ойын, акын- дыгын орыстыц улы демократтарыныц озат идеясымен суарган Абай енд1 «шыгысым батыска кеш тЬ — деп ай- тар ма сд1? Сондыктан да орыстыц улы дсмократтарымен XIX гасырдагы казак халкыиыц озат ойшылары Шокан, Ыбырай, Абайлардыц достасуы, карым'-катынасы, Рос- сияга достык кол cepweyi ол жеке басындык, окшау мэ- селенш туйн-п емес, тарихи жагдайдыц, буюл халыктыи мэселеЫ, жалгыз рана ©ткен ем1рдп<, тек капа кешеп- нщ емес, бугжгшщ, п'ггп* ертенпм1зд1ц дс тубегешп мо- селесП MiHe сондыктан да — окушыларга усынып отыр- ран — «Абай жэне орыстыц улы революцияшыл демо- краттары» деген штаптык аты да, кездейсок ауызга «Бинген» ат емес, б1здщ элеуметтж ойымызга т!келей катысы бар, тарихымыз беи рухани байлырымыздыц да- му лроблсмасыиа жататыи тубегейл*! такырып. Айтылган проблеманыц каишалыкты дэрежеде ше- иллгешн талгамды окушылар сыпай жатар. Б 1здщ ой- лараиымыз 6ip гана Ьт\\ максат — ©ткендеп улы 1стерге «алуан-алуан жуйрж бар, элше карай шабады» деген сиякты шама келгеншше, дурыс TyciHiK беру. Ocipece ол емФД1 кермеген жастарра, кезден таса болран ©ткен дуниеш ойга салмасак, бупнп табысымыздын сыр-си- паты толык баяндалмаран да болар едГ

— «Мен ескниц жацамен айтыс-тартысыныц жанды aiiFaFbiMbni. Мен ©ткснд1 аз бклетш, сондыктан да кэз1р- rire жете ман бермейтш, ал кейде оны багаламайтын едбек жастарына тарих соты алдында куэлж бере- мвн» — деп А . М . Горький осы жэйд1 тусш т айтканын есте сактау кажет. EcKire жаца anuieyim. Ескшщ нег!31нен жаца туады. Ж аца — ecKini езгертедь Кандай жаца ой, жаца \"сана, жаца ©Mip калны болмасын, од сол ©3iHOH бурынгы ой- санасы мен ©Mip калпынан туады. Кандай ecKi болмасын езшш курсагында жацаныц болашак уркын сактайды. Жацашылдардыц мшдет1 сол туып келе жаткан жаца нерзентл* — мэпелеп, элпештсп ©смруде. Осы табиги зац котам ©Mipiiie де тон. ¥лы орыс мэдениетшен корек алып, орыс халкымен дос. болуга шакырган Шокан, Ыбырай, Абай идсясы 6yriH 6ip гасыр ©ткенсоц кандай зор табыска жетш, онан да зор кулпырып отыр. Bip кезде орнаткан кадау-кадау жас шшктер — бул кунде квкке кулаш урран калыц ну орман болды, ол ор- манда жазры кектем леб1мен, саналуан ©Ымджтер, ка- йыц, терек, уйецкц доланалар шешек атып буюл элемге хош uiciн келлрш тур. Орман мен ©шмдгкгей каулап ©с- кен иплгктщ несi алуан турл1 KHiHin, алуан ллде свйлей- riH 6i3uun халкымызды ©Mip л р ш Ы гж щ кунарлы кезш- дей суарып T y p F a ii мелд1р б у л ак — ©зара достык емес п е ? Осы бакшаныц алгашкы жас шиппн отыррызган, бу- лактыц к©з1н тастардан аршыган Абай, Шокан, Ыбы­ рай, оларга устаздык кылран Белинский, Чернышев­ ский. Пушкин, Толстой сиякты сабаздар рой! Byrinri достыктыц алгашкы K©3i алыста жаткан жок па! Мжеки, еткенд1 елестетелн, бугшпмен журек жал- ранатын, алыстары кешегщмен ©Mip cypin отырран бу- гшп< уласты деген осы емес пе! Казак елшщ ру-феодалдык когамда алтьг бакан алауыз боп басы 6ipiKnereHin намыс еткен талай кайрат- керлердщ арманы бул кунде, Совет ешмел тусында ic- ке асып отыр. Осыныц ©3i де еткендеп арманныц бул кунде орындалранына, Ketueri мен 6yrinriHin ундеелгше айрак! «Устаздык кылран жалыкпас, уйретуден балага» деп Абайдын; бекергс айтпаранын ©з ©Mipineir K©peMi3. Bio сол Абай мен Толстойдык тамаша дэстурше MyparepMi3. Толстой, Белинский, Чернышевский сиякты улы демо-

краттарга мэцп борыштымыз, ейткеш бул кунде олар да 6i36en 6ipre ewip су pin, гул атып, жасарып отыр. Олардын арман кылган адамгерпплж, достык, бостан- дык идеясы, ici, рухы, улыбагбан — партиямыздын ше- берЛ1г1мен рана icne асып отырраны айкын. Кейде 6i3 кундслжы еМ1рде эдеттенш, кеб1рек кер- ген, ecTiren, бшгеп норселерге рухтанып, куанамыз, на- саттанып, кецШм13 раис тауып хурсаит боламыз. Го- гольдщ — «Ревизорын», Чайковскийдщ — «Бакша сара- йыидагы фонтанын», Пушкиншн «Евгений Онегишн», «Дубровский! н», Р ©пиннiн «Бурлактарын» театрдан, экраннан, галереядан кергенде — 613 олармен ылдесш, тусшгсш тургандай боламыз. Толстойдыц «Война и мир» романын окыганда, Мусоргскийдщ «Борис Годуновы!!» тыцдаранда ой-хиялдарын кокке ерлеп, ой артынан ой турызады, эдем1 мелодия мен куцый образдарра, асыл сездер мен алтын бояуларга рухтанып, елжтейсщ, куа- насын, айызыц канады, искусетвонын осындай — мэцп ескерткинтерi «унделжте б1збеи 6ipre, арамызда жургешн сезбей де каласыц! Ал осы образдар мен улы шыгарма- лардан сакал-муртына а к. селеу тускен, узын стек кей- лекы, кайыс бслджтц аярына шоркей ьпген, тсрен ойлы Лев Николаевич Толстойдыц бейнесь буйра шашты, ку- Л1'м кездц калжьщкой, етк1р ылд1 Александр Сергеевич Пушкиннщ, ат жакты, он саусагынаи енер тамран Илья Николаевич Репиннщ бейнелер1 карап турран жок па! Cyperri сала бшмеген казак сл1 елген 6ipeyi туеше енсе, 1лгер1це аруарын кердж дейд! екен! 5i3 аруак емес, улы ойшылдардыц улы шыгармаларын кергенде, еаткенде олардыц бейнесш, портретж Kepin, ездер1мен ылдескен- дей боламыз. Сол сиякты, ©3i алые болганымен Абайдыц 6i3re ce3i жакын, TinTi осы кунде ол эркайсымыздыц уйi- м!зде, столымызда, кез алдымызда турран жок. па. Се- 6e6i мыцдаган казак жастары, K93ipri -кец байгак ем'фде Абайдыц тамаша эндерш шыркатып радиода, сахнада салса, журек кыльш шерткендей тамылжыран елецдерж том-том боп шырып жаткан ютабынан суйсше окиды. Оныц адамгерцллж c.03i де, достык идеясы да ез1м1збен 6ipre жасасып, жаксылыкка жен екптеп отырранын кере- M13. Абайды — кезден таса болса да, кешлге ыстык Дей- riHiMi3 де содан. Bip кезде, орыс мэдениетшщ аткаи та­ нымен итыккан кунжен куат алып, жаидапгап Абайдыц 10 —

нур соулеа epicTi ойдын дабылындай кыр даласында 03ineH Keftiuri казак ойшылдарына да жарык сэуле, дацрыл жол салды. Бул жолда — орыстыц улы демо- краттарынын нурына нур коскан Абайдыц да асыл ойы, жаркын улг1с1 бар едк Bi3 улг1 алып, рухапи азык етт отырран улы орыс халкыныц модениет тарихында эдебиеттщ дамуына, элеуметтж, демократиялык сана-сез1мшщ ©picTeyine Пушкин орасан зор эсер erri. Пушкин творчествосы орыс ©Mipimn рухани ©еушде жаца ксзсц болды. Ол орыс мэдение™ тарихында жаца кезец, жаца дэу1рд! бастады. Сондыктан оиын ©Mipi мен творчествосын зерттеунллер быимнщ эр саласынан да шыкты, олар ©здершщ енбектер1'мен орыс мэдениетш байытып отыр. Ал Абай туралы зсрттеу осы соцры кырык, жылдан 6epi етек алып, белгш 6ip рылми арнара мыктап TycTi. Бул ©Miprc жана туран, 6ipaK эл! келешеп мол рылым саласы. . Одебиет майданында жиырмасыншы гасырдын ба сыпан бергак Абай туралы турл! мэл1меттер мен ма- калалар жариялана бастаган едк Есейе, ©се келе осы шюрлер белп‘л1б1‘р ой арнасына ж ж телт, ек\\ турл1 квзкараска, ек\\ турл1 эдсби aFbiMFa тушлдь Bipiiimi арым марксизм-ленинизм методологиясынан туран прогрест1к ой-пшрлер. Бул ой-пшрдег! калам кайраткерлер! Абайдын творчествосын nporpecTiK твор­ чество деп баралады. Абайдын тарихтары кызметш— арартушы, эдыгетилл демократ, казак халкыныц сын- шыл реалистж эдсбиетшщ непзш калаган кайраткер, орыс халкымен достык ушш курсскен жалынды жаршы дсп тлныды. Ал осыган кайшы кертартпа барыттан туран еюнил кезкарастар да болды. Бул козкарас Абайдыц рухани жолын улы орыс мэдениетшен б©лт, Абайды араб-пар­ сы жолындары ойшыл, есшнлл, ултшыл етт корсегп, Абан шыгармаларын бурмалап, оны хллыкка Tepic ту- с1нд!руд! максат erri. Осы eKi кезкарастыц Kypeci устш- де Абайды зерттеу рылымы дурыс жолра койылды — бул куресте прогреспк он-шюрлердеп тенденция жешп шыкты. ©йткеш рылым кашанда болсын жулделесу, ni- Kip жарыстыру аркылы акикатка жетедц дурыс дами- ды. Сонда гана ол жаманынан арылып, унемг жацарып, - // —

мелд1реп отырмак. Лкпаган апандары тунек суда та­ залык. бола ма? Таласы жок нллмм да тунемел1 сумей тен. Рсволюциядан бурын жэне Совет уюметшщ алраш- кы кезекдершде Абай туралы жазылган эдебиеттерде реакцияшыл ой-тшрлер орын альт келдь Абай туралы Октябрь революциясынан бурын эдсбиетте деректер ете сирек жэне аз жазылды. Абайдыд oai шигармаларыньщ кггап болып басылып шыкканын керс алмай дуниеден кайтыс болды. Ец алгаш А бай ©лендер1 орыс тЫ нде шыгатын ресми газет «Акмола ведомоетше» косымша казак тьпжде ш;л- ратын «Дала уэлаяты» газетшде Кекбай Жаматай улы* нын атымсн басылып шыкты. Абайдыц 1888 жылры жаз- ган «Жаз» атты елеш «Дала уэлаяты» газетшщ 1889 жылгы жетнпш жене тогызыишы номерлер1нде жария- ланды. вленнщ басында «Семей ye3i lIIbiHFbic елжщ ка- зары ЫбыраЬим Кунанбайулы аулыныц Баканас езешнщ бойындагы Кеббсйт деген жерге конып жаткандагы ту- pi» деп тусппк берген, ал еленнщ аягына «Юсьден уй- peHin жаздым, Кекбай Жанатай урылы» деп кол койган. Будан кейш Абайдын «Кулембайга» дегеи eTKip сати- ралык-сыкак елеш «Дала уэлаятыныц» 1889 жылгы онекжци санында басылды. вленнщ басына «1888 жылры май айында Акшатау деген жерде Семей облысымен Жет1су облысынык тетенше съез1 болганда 6ip уез- дщ ел билеуыллер1нщ съездеп Typi» деп тусппк б е р е ­ ген. Абай елецдершщ алгашкы реттерде Кекбай атымен басылу ce6enTepi Абай мадактауды, менменд1*кт1 еге жск коргенджтен. Алгашкы жазраи елендерш жасырып, Кекбайдын атымен «Дала уэлаяты» 1 газетже бастыру себептер! дс оеыран айгак болады. Акын кей'ш акыл Heci болып, ©Mip кубылысынын сан- алуан ойыс-киыстарын еткергенде де, ©3i зор атакка не болганда да артык кошеметтеуд1 унатпаган, оран мына елеni де делел: Мактанасыи 6ipeyrc мактасын деп. Шаужайымнан сщ адам дакпасын деп, Сем кеткенсон артыннан кул!п калар, Антургаинан кудайым сактасьш деп. , оло1 <сДала У ^ аяты » газет! Омбы каласында 1888 жылдын басынлн \\ЧУ2 жылдын апрелше дейш шыгып гурды. — /2 —

Bipimui per ресми гылми эдебиетте Абайдык аты 1903 жылры— орыстыц атакты талымы Семенов-Тяншан- скийдт редакцнясымен шыккан «Ыздщ Отанымыз- дыц толык географиялык баяны» 1 деген орыс тш ндеп к'ггаптыц 204-iHini бет1нде аталады. Мунда «Абай жана атымныц акыны, Пушкиншн, «Евгений Онегинш» ауда- рып, кыр сахарасына таныстырды» деп жазады. Dip кызык парсе, дол осы ютапта Абайга косымша кедей мен жатактардыц акыны деп Норайбайды, «Зар заман- нын» акыны деп Шортанбайды арнап керсеткен. Осы 6 ip MipAiH орындай уш ауыз сездш e3i одебиетте ек\\ тур- .•и зрымнын, болтанын мойындатады. Бул Абайдыц квз[ TipiciiiAe одебиеттег1 алташкы рет алган багасы да, аталуы да едГ Абай кайтыс болраннан 6ip жылдан сок Абай тура- лы 1905 жылы 25 ноябрьде «Семипалатинский листок» деген газетте некролог жазылды. Будан кейш Абайдык кыскаша ем1рбаяны 1907 жы­ лы шыккан Семейдщ Географиялык когамыньщ учинил штабында — некролог ретшде акыннык портрет1мен ко­ са басылып шыкты. Мунда да Абай туралы мардымсыз, уст1рт жазылтан. Осы тор1здк Абайдыц аты 1906 жылы Петербургте атылшын т1л!нсн орыс тш не аударылып шыккан « C i6iр жэне айдау» деген ш т а т а оны ралым, окымысты ретшде атак етед|. Булардын 6opi Абай сын- ды жайынга шабактай тшп-кашу, тек ат уст1 ж ел т ету едь Революциядан бурын Абай мураларын жариялауда ауыз толтырып, ерекше токтайтын окига— 1909 жылры Петербургте «Бораганскийдщ» баспаханасында туцрыш рет ана т1л1нде басылып шыккан Абайдыц елецдер жи- нары. Менреу далата «ат басындай» алтын бои табыл- ран осы ютаптыц басылу тарихы кец1рек айтуды т1лей- дк Бурын ана ллшде 6acnac©3i, жазба одеби деректер1 болмаган казак сиякты к а р ат ы елде Абай шыгарма- лары кебше ауызша таралды. Gcipece езшщ жеке кол- жазбасы, архивы сякталмаган Абай сынды терец ойдын туб1не телм1рген ойшыл, парасатшыл ардагерд1ц улы мурасыныц елгеннен кешн ешпей кету1 де зор проблема ед1*. вйткеш акын жазган влендерш, насихат кара сез- 1 Полное геогр. описание нашего отечества, 1903 г. С . Петер­ бург. Том X V I I I , стр. 204. — /<?—

дерin eai Tipi кунжде 6ipeyre жинатып, сактатып, укып- тап отырран адам емес, унем1 сарылып отырып жазбай- ды да, езппн акындык шабыты келгеидс дайып турган катаз-карындашын алып, толкыган кешл жырын жа- зып-жазып, бурынры кагаздарына косып коя салатын болран. Кейде осы кагаздарды влек мен енеге, накыл сездерге ансаган жастар алып, GipiHen 6ipi уйренш жат- тайтып болгап. Лбай кайтые болраннан кейгн iнiсi Ыокактыц бал асы квп жылдар Абай торбиесшде болгап Кэк1*тай ор жерде, арк‘1М колында касиегп дурадай Fbin сактап журген елецдерш, кара евздерш туцрыш рет жиыстырып, почер- Kici одем1 ауыл молдасы Мурсеит B in e 1 баласын акыга жалдап, колжазба дэптер рыи кенпртедк ceHTin Абай 0лeндepiII реттеп, белтЫ 6 ip жуйегс кел^реди Колын- дагы азын-аулак малый сатып, онын ycTine карызданып 1907 жылы эуел1 Семей, одан сон. Омбыга келш, ол жер- лерден баспахана таба алмагансоц поезбен Казан кала- сына барады. Ондагы баспаханалар тез баспайтын болгандыктап Петербургтагы «Бораганский» баспаханасыныц Казан- дары екЫ мен шартка отырып, колжазбаны теруге ж'[- беред5. Петербургтагы баспаханада казак тш н жаксы б1летж адам болмарандыктан корректорлык мшдегп Кончай 03ine алып, ойлаган максатына жетш, сапары он боп елге кайтады. TepiлгeII елещц б1р-б1рлеп почта- мен Шьщгыстагы Кэютайра жiбepeдi, ол KaTecin тузетт Петербургке жолдайды. С вй тт TeKCTi сан рет кел т, сан рет KCTin, eni жыл дегенде, акыры Абай елендер!* 1909 жылы жарыкка шырады. Тек осынын ©3i гапа Кэютай- дын eciM in мэйл умытпауымызга айкын дэлел бола ала- дьг ©3i жазган Абайдын кыскаша ем{рбаянында KoKi- тай Абайдын творчестволык жолына дурыс 6aFa беруге тырысады, Абайдын елендершщ такырыбын, жазылран жылдарын мумкшдис кадары вз олшше керсетуге шу- рылдангандырын байкатады. Кэк\\тай Абайдын дуниеге кезкарасына, творчество­ лык жолына дурыс бага беруге тырысты деп айтуымыз- 1 Мурсеит Абайдын елендерж eni кой акы ра— эрюмге Komipin осретш болган, кеп жылга дейш осымен Kocin еткеш'не кэз1рп кунде Академияда сактаулы колжазбанын сыртында жуантаяк Дайырбай Аожанулына бастап жаздым, 1910 ж . апрельдщ 20-сында деп М ур­ сеит Ьикеулы колын койран. — 14 —

Fa дэлелдер — Коютай Абайды казактын ру-латриар- халдык есюлж жолын, болмаса ислам дшш дэрттейтш . акын erin керсеткен жок. Ол б!рдеи Абайдыц жаца дэ- yipAiu, жаца рухани мэдениеттщ, жаца дупиешц акыны екендш’ш айыра б1лдк Абайдыд казак шецбершде бу- рын-сокды одебист тарихында болмаган акын екенше K03i жеттк Сондыктан да, ол Абай творчествосына улы орыс мэдениетшщ эсер еткендтн, Абайдыц дуниеге кезкарасына «Чернышевскийдщ, Пушкиннщ, Лермон товтын, Достоевскийдщ, Салтыков-Щедриннщ, Толстой- дын, Белинскийдщ, Добролюбовтыц жэне Писаревтш шыгармалары» 1 эсер етаендтн дурыс атап керсетть Со- нымен 6ipre Кэютай Орыс кИаптары Абайдын акын- дык рухын теб1ренткен1'н Абай вз халкы ушш 6ip медь ресе болранын, жаманшылыктан жшркешп, жаксы адам болута, ©нер, бШм алута шакырранын айтады. «Кейб1р адамдар, Абайдын т ш киын, TyciHiri ауыр деп ойлай- ды. Шынында онын сездер! терец марналы, енегелц К0р- кем ©кенд1Г1не тусшбейд!»2— дейд1 Кэютай, Абайра ар- нап жазран ем]'рбаянында. Демек, сол куннin ©зшде-ак Кэкггай Абайдыц шы- рармаларын ру-феодалдык немесе дши максатка жара- туга бурмалаушыларра косылмаган, Абайдыц олардан иыры зор улы ойшыл, аскан тэрбиеипл акын екендшне каныгып жете тус'шген. Демократтык сана сез1мнщ ж а­ ца каулап оянып келе жаткан кезецшде Абайра мундай уз1лд1-кес1лд1 эд1л бага берудщ 03i, Кэмтайдыц пара- саттылырын, орыстан улп алрандырын сипаттайды. Bi- ракта Кэкггайдыц осы дурыс ninipin келире отырып, Абайдыц 6ip рана орыс мэдениетшщ жехпс! емес, туган халкыныц да рухани байлырын азык еткен, шырыс эдс- бистшш де дэмш таткан ойшыл акын екенш ескертпек- шз. Будан соц Абай туралы татардыц Зейнелрабиден Эл- жауИары деген зерттеуниа «Тобыкты Ыбырай маркум- нык сездершен» деп Абайдын б1рнеше олецдерш улг1 кылып ©3iHin Казан каласында шыратын «Насихат-Ка* закия»3 деген жинарында 1909 жылы басып шыгарды. • Абай. Петербург, 1909 жылы. 108-бет»*. 2 Сопла, 15-бег. 3 X. Жумалиев «Абайра дейшп каш к поээиясы жоме Абай поз* зиясынын т!лi» Алматы, 1948. 18-бет»'. — 15 —

Буран да материал берш, Абайды таныткан Кэштай, ейткеш, ол 1907 жылдар Абайдыц штабын бастыру мак* сатымен Казанта барып, 6 ip жыл жатып кайткан. Осы сапарда Кэштайдыц тусшд1ру1мен татар плжде Казан- да шыгатын «Уакыт» 1 газетшде де Абайды ipi акын, бЫ мдк данышпан адам дсп мэл1мет жарияланран. 1913 ж. «Айкап» журналында Султанмахмут Торайкы- ров эдебиет жайындаты макаласында Абайды жогары багалап, улп ст1п жазды2. 9cipece Орынбор каласында жет1с!нде 6 ip рет шы- гып турган «Казак» газст1нде 1913 жылы басылган Абай туралы макалаларды сыиамай кетуге болмайды3. 1913 жылы 25 ноябрьде шыккан «Казак» газетпнц 39 санында «Окш ау еез» деп, бер1лген макалада бур- жуазиялык автор Абайдыц екирбаянын Topic жазган. Бу- дан кей1н осы газеттш 1914 жылы 23 июнь куш шыккан 67 номершде Абайра арнап, онын елген!не он жылдырын еске Tycipin макала жазылды, б1рак мунда да Абайга эд1л, дурыс 6aFa бер1лмед1. «Абай сынды акыннын ка • Aipiii б'итеу казак халкынын зор кемшиппн керсетед!» деп Абайды суйген енбекнпл казак халкына жала жап- ты. Абайды халкы суймесе, оныц асыл сездерш колжаз- ба куй1нде Keuiipin алып, кезж щ карашыгындай сан- дыктарында кептеген адам сактап отырар ма ед1? ©3i- м1зд1ц бала куш м1зде де сондай колжазбалар эр уйдш сандыгынан шыгатын. Абайдыц муцлы, зарлы еленде* pin окыганда, «жарыктырай» деп кез1не жас алып, кемсендеп кемп1р-шалдардыц жылаганын да. талай кэр- Д'|К. TinTi буржуазияшыл авторлар «Абайга дей1н шын магнада казак кол Fa алып окырлык, казак эдебиет1 дерл1к 6ip нэрсс болтан жок» — деп, арнасы бар, ежел- ден аркауын узбей келе жаткан халыктыц бай эдсбие- Tine кумэн турызды. «03i 'болтан атасын танымас»--* деген сиякты (кертартпашыл керауыздар туран елшщ, Kinд1к кескен жерипц рухани казынасына куд1к турыз­ ды. Орине, ел1н1ц жаксы касиеттер1н коре бшмеген адамдар, оныц Абай сиякты кад1рл! улын да багалай 1 Уакы т, 1908 жылы, 6ipiHiui июнь, 388 саны. 1 «Айкап», 1913 ж ., Троицк каласы, 22— 23 саны. 4 «К азак» газсуп 1913 жылдан бастап 1918 жылра дейш шырып i УРДЫ. Абай туралы 1913— 14 ж . 39, 41, 43, 67 сандарыида бясылдм. — 16 —

алмайтындыры сезаз. Сол жылы Абайдын кыскаша ем1рбаяны Шыгыс тЫдерппн Лазаревский инетитуты- ныц «Алшаркият» 1 атты Шы рыска арналган X V III енбе- гшде орыс тшнде Москвада басылып шыкты. Бул мака- лада Абайдын орыс мэдениетш катты суйгендш, орыс эдебиетипн жане саяси жер аударылган кайраткерлер- д!н Абаймен дос болгаидыры керсетЬтген. Осы номерде Рам'азаиовтыц аударуым-сн орысша Абайдын «Жаз», «Акын», «©леем орным кара жер» деген елендер1 басы­ лып шыкты. 1914 жылы Семейдщ географиялык когамы Абайдын досы Евгений Петрович Михаэлист1н кайтыс болуына байланысты шырарган арнаулы енбепнде2 Михаэлистщ Абаймен сырлас болрандыгын, Абайра дуние тану тура- лы зор енбек ciHipreiiiH ерекше атап жазды. Сол кездеп эдебиет бетшде Абай жен!нде б1ркатар дурыс бара беруге тырыскан адамныц 6ipeyi казак эй- елдершен 6ipiHmi шыккан калам weci Назипа Кулжан келini болды. I Назипа 1914 жылы 26 январьда Семейдщ география- £~лык корамыныц Абайдыц кайтыс болрандырына он жыл К%толуына байланысты уйымдастырран одебиет кешшде, Р^алраш рет Абай туралы баяидама ж асады.3 Бул баяи- Ш дама туралы кыскаша хабар 1914 жылы «Айкап»4 жур- налыныц 4-санында басылып шыкты. Осы жылдар Томский каласында шыратын «Сибир- --------------- 1 «Алшаркият» X V III шыруы. 1914 жылы, Москва, 228—230-бет- Я>Сугер1. ^ 2 Семей географиялык когамыныц «Ж азба дэгп-epi» X V III басы - луы, 1914 жылы, 9-беп*. 3 Семейдщ географиялык когамыныц 25 жылдыгы, 1927 ж. К,ы зылорда, П-беп’. 4 «Айкап» 1914 ж. 4-саны, 67—68-беттерк Троицк каласы. Е с к е р т у. Назипа жастар арасында аса кад'фл1 болды. Сон- дай курметтеуин жастардыц 6ipi Султанмахмут Назипа туралы: Ардакты бар Назипа деген ханым, Газет-журнал жузшдс журтка машм, Окыса сондай эйел шыгар ед деп, Окыгандар багалар сездщ дэмш. Неше кун кыдырсак да табалмайсын, Семейдщ одан етср адал жанын, — деп жазды Назипанын казак эйелдершен шыккан туцгыш корлм кайраткер!, ад|летмпл. турашыл екендтн умытпаура тшешз. 2 О. Жиревшин. 17 — I J £/'Г ' s го. •>>*'W ч' Т•v“ л •г ». а i о '•»: . \\ Г V. ’ .* к

ский студент1» дегеи журналдыц уипшш-тэртшил сайда- рында «Казак поэзиясы туралы» Семей географиялык когамыныц Myiueci Белослудовтыц макаласы шыкты. Белослудов бул макаласында Абайдын аса дарынды, терен ойшыл акын екенд1гш, оран орыс жазушылары Пушкин, Лермонтовтардын зор эсер еткендтн, Абай- дын казак эдебиетшде жана жолдын бас.таушысы екеи- д т н баяндап, орыс журтшылыгына Абайды жылы та- ныстырмакшы болгандыгы байкалады. Ек1НШ1 рет Абайдын тандамалы ©лсндер жинары 1917 жылы Орынборда Нуржановтыц бастыруымен жа- рыкка шыкты2. Осыдан кейш 1918 жылы Семей кала сында фев])аль айынан бастап, айына eKi рет «Абай» атты эдеби журнал шыга бастады. Тукгыш бас макаласында журнал ecKi GMipAi, кер- тартпа заманды кексеп, казак елш еск1л1кке итермеледк Октябрь революциясымен тутан жана дуниеш, жана за- маннын аткан танын танырысы келмеди «Бурынры дэу- рен» кезден 6ip 6ip ушты. Береке кетш, азды, тозды. Сол уакытта «Абай» журналы туды, деп зарлады3. Эрине бул журналдыц саяси багыты, тьпеп буржуазиялык-улт- шылдык сипатта болрандыктан Абайды езше тартып, курал eTKicl келдь YiuiHiui рет Абай шыгармалары жинакталып, 1922 жылы Ташкент каласында Кэкггайдыц атымен штап бо- лып басылып шыкты. Осы кезендерде Абайдын влецде- pi, такпак сездерц сол уакыттардары шыккан «Тан», «Сана», «Шолпан» сиякты казак тыпндеп журналдарда, «Ынкылаб» 4 сиякты езбек журналында унем1 жария- ланып отырды. 1920— 1930 жылдар ара сында баспасез бетшде Абай туралы коптеген макалалар басылып, айтыстар ту'а бас­ тады, орине бул ai'iTbicTapFa 1925 жылы курылган Каз. АПП-тыц салкын лс'Гм тимей койран жок. Пролетариат идсологиясындары, совет барытындары жазушылардыц басын косып, б1рлес1п, уйымшылдык непзшде жумыс. 1стеуде, буржуазияшыл ултшыл агыммен куресте Каз 1 Журнал «Сибирский студент» 3—4 nowepi, eKimiii басылуы, 1915 ж. Томск каласы. 75—83-беттерь Эбпиулы 2 Абай термес‘| (елендер жинагы). Бастырушы Сам ат Нуржанов, 1917 ж . Орынбор. 3 Абай, Кч 1, 7, 10, 11, 1918 Семей каласы. 4 «Ыцкылаб» езбекше революция деген свз.

АПП-тыц едэу1р i3ri мацызы болды. Сонымен 6ipre >кей- 6ip моселелерде, ocipece еткендеп эдебиет мураларын ба- галауда казагговшшер сырт айналу, нигилистж «озкарае- тан аса алмады. Лениннш Пролеткульт туралы макаласы, Р К (б )П Орталык Комитетшш «Партийным керкем эдебиет са- ласындары саясаты туралы» 1925 ж. каулысы жалпы со­ вет эдебиетппн даму барытьш, сонымен 6ipre еткендег1 эдебиет мураларын калай багалауды meiiiin бердк Осы кезендерде эдебиетмплердщ Абайтану такырыбына жа- риялаган кунды сындарыным катарына 1923 жылы Ташкент каласында шыратын «Акжол» газетшщ бес но- мсршде жарияланган профессор Табдрахман Сардидт макаласы жатады. Сарди: «Абайдын шырармаларын орыс, шыгыс эдебиелмсн салыстыра отырып, Абайдын зор тулра екендшн дуниежузьтж данышпан жазушы- лары катарына койып, баралау кажет ексшн» айтады, кейб1р мстодологи5глык, кемкгпп болмаса, бул кунды макала. 1925 ж. 28 августе «Енбекнй Казак» газетшде басылган Б. Кенжебаевтщ «Абай» атты келемд1 мака- ласын атауга болады. Автор бул сынында Абайды ха- лык акыны, жана эдебиеттщ бастаушысы, зор сыншыл рет!'нде таниды, орынды долелдер келт1ред1. Расын айту керек, сол кезде РАПП-тыц ocepiMeii талантты жазушы- ларымыз Сокен, 1лияс, Сэбиттердш Абайга козкарасы, ресми шюрлер1 гылми дэрежеге жетпедк коцылтак, жа- лан 6ip жактылык басым болды. А'лайда Каз. АГ1П ту- сындагы кемшЫктерд1 партия дабылынан кежн батыл жоя бастап, эдеби сын да кенжолга врштедь Оран дэлел 1933 жылы тумрыш рет басылып шыккан Абайдын то- лык жинары. Бул жинакка кеп енбек cinipin, Абайдын ем1рбаянын, айналасын жанжакты зерттеп, рылми тур- рыдан жазран Муктар Эуезов, 6ipaK бул енбепнде шы- рыс эдебиетшщ Абайра эсерш зорайтып айтады. Осы жинактагы I. Жансупровтын Абай томына Kipicneci кьтен турпайы социология эд1с!мен жазылган, жетьтме- ген б1ржакты niKip. Казакстан совет жазушыларынын 1934 жылы июнь айындары тунрыш съезшде жасалган сол кездщ KOF3 M кайраткср1 Кабылов 1лиястын баянда- масы1, эдебиеттеп коп жайларды, ол кездеп басты мо-• • 1лияс Кдбылулы. Маркс — Ленин одеби сынынын сабакты мэ- селелер!. Эдебиет майданы. Лг? 7—8. 1934 ж . 1— 14-беттор1. — 19

селелерд1 орыиды, рыл ми тургыдан галдайды, сонымен oipre Абайды классик акындар катарында дорпттейд!. Будан сонгы казак, совет одебиетшдеп елеул1 окигапын 6ipi 1934 жылы кузде Абайдыц елгенше 30 жыл толуын ресм-и турде еокс rycipy. «Казак эдеби-eTi» газет! сол жылFbi 29 ноябрьдеп саныида «Лбайдын 30 жылдыгы» деген арнаулы редакциялык макала басты, «Социалис- т1к Казакстан» газетппц сол жылгы 30 декабрьдеп са- нында «Абай тек совет заманында багаланды» деген такырыпга арнаулы макала басылды. Ал «Эдебиет май­ даны» журналы сол жылгы 11 — 12 eni номерш бiрiктiрiii тугелдей Абайга арнап шыгарды. Бул бурынгыдай 6ip гана эдебиетип, сыншы емес, сан турл1 калам кайрат- керлер!нщ жазушы, т1лшк философ, драматург, педагог, сыншылардыц ой-шюрлсршщ Абай творчествосы устш* де Tytticyi, 6ip арнага куйылуы, ун косуы, п\\юр жарыс- тыруы болса, екпшпден Абайды жан-жакты зерттеу, Абай тулгасын сомда у едй Осы журналдагы Абайга арналган макалалардын !шшде профессор М . Оуезовтыц «Абай акындыгынын айналасы», профессор-тюгш X . Жубановтын «Абай ка­ зак эдебиетшщ классип», педагогика гылымыныц про- фессоры Ш . Элжановтыц «Абайдыц педагогика туралы кезкарасы», экономист 9 . Лекеровтыц «Абай жоне онын дэуipi», сол кездеп сыншы F. Тогжановтыц «Абайды эл1 толык б1лгем1з жок», жазушы I. Жансупровтыц «Абай­ дыц C93 ернеп», кернект1 сыншы, профессор Е. Исмаи­ лов пен жазушы 3. Ш аткинш ц «Абайдыц поэтикасы» (елец орнектер1), -профессор М . С . Сильченконыц «Абай­ дыц реализм!» деген, т. б. макалалар жарияланган. Бул макалалар мен зерттеулердж Абайдыц элеумет- iiK орнын, творчествосын багалауда шюрлер! эртурл! болса да — борже тон б!р ерекшел1п — Абайдыц клас­ сик а-кын, аскан ойшыл екенджш мойьгндау, муныц 03i Аба йтануда 6 ip кадам ал га басу ед!. Осы зерттеулердж !ш!нде ете-мете кундылары: Муктар Оуезовтыц макала- сы Абай творчествосыныц кайнар квздерш тексерумен 6ipre eni дарияныц, ею апаныц шыгыс пен батыс оде* биет! жагалауында ж етж гендтн айтады. X . Жубанов- гыц зерттеу! кебше Абай творчествосыныц шыгыс эде- биет1мен баиланысты жактарын карас/гырады да, шы- гыстын. ocepi айтарлыктай болмаганына долелдер келт1- род!, Е. Исмаиловтыц, 3. ЦЛашкиннж — макаласы туцгыш — 20 —

рет Абай поэзиясыныц тур in, елшеуш жанжакты баянды кылып эде\\п талдау жасайды, I. Жалсупровтын мака- ласы, оныц 1933 жылгы Абай толык жинагындагы жаз- ган кате пшршен кеп ойыскандырын, Абайдыц акын- дьтын зор да, одна бараларандырын, нигилисп'к-социо- логиялык даурырудан repi, рылми жуйеден, Абайдыц поэзияны енер деп танып, «казак халкыныц сез сабасы» екенд1гш Абайдын сез ж1бше кыл симайтыидыгын, елец кауызынын алтын доншш молдырын, елецшщ муд1рмей жосылып жататындырын айтады, профессор О. Лекерев- т1н макаласы жайында: егерде оныц социологиялык ка- бырын алып тастап куиарлы дэшп салмактап карасак Абай творчествосын, заманын элеуметтж мждетш гылми тургыдан баяндаура тырысады. Ол «Абай, Бухар жырау, Махамбеттен appbi-6epri казак тарихында болтан ipi адамдардмц, казак мэдениетшщ, когамдык ойыныц, 6i- л1мипн туйпп (синтез!*)» — дейдь Журналдыц осы номе- piimeri профессор Ш. Альжанов пен сыншы F. Тогжанов- тыц макаласы нигилист1к туррыдан, жалац социологил- лык сарынмен жазылран, Абайды еекпшл, феодал табы- ныц е к ш , торыккан, зарыккан e'rin керс.етед1. Булардыц TepicTiri, адасуы методологиялык эд1*стершде жатыр, ейт- кен] Абайдыц ©MipiH, гворчоствосын багалауда олар — алдымеи оныц кай тапка жататынын, кай таптыц eKhii GKOHAiriH 1здейдк Дол осы жерге келгенде Абайды экеа* Кунанбайра телидт Реализм проблемасы, халык муддес1, акындык мэдепиет1 деген моселелер ауыздарына туспей- дк Корыта келе, Муктар мен 1лияс макалалары п*л ше- берлiri, керкемдж кестеамен езгелерден окшау жатыр. Сол жылы алгашкы 1*зд1*суытпай F. Торжановтыц «Абай» атты К1*тапшасы Казак керкем эдебиет баспасынан Ка- занда басылып шыкты. Бул Абайга арналган жекеше тун- гыш ютар. Амал не, сырт Караганда жаксы ниет, i3ri Ti- лек болып кершс.е де, бул ттапша Торжановтыц бурынгы кате, Tepic пЫрлерш терецдете тусп, сылдыр сез, тия- наксыз талдау, im кепт1рер кортьшдыга толы. Абайды ултшыл, ескшйл, байшыл, дшппл, фсодалшыл, ымыра- шыл, кереказ рып тастайды. Ол неге марксист болмады деп кшалайды, «Абайдыц казатым, журтым, ел1м» дерен сездер1*нде кедейлер есепте бар, 6ipaK санатта жок» — дейдь Бул куркак даурыкпаныц терний 6ip Fana социо­ логиялык куйттеуде емес, KepiciHiue Абайра тусiне алма- ганьтнан, онын узд1*к шырып, кейб!реулер шакына i.iece — 2/ —

алмай калуын'ан, дзл осындай сзтаз, аянышты шзрмсн- делiiKiKe коз жкендер in байка ймыз. М iнски 1930 ж ылди- Fbi айтыстардын эртурл1 мэш осылай. Абайтанудагы будан соцры зор белее, шынайы ой ni- юрлердщ рылми, здш арнага Tycin, кец дамуы 1940— 1945 жылдар арасында Абайдмн туканыиа 95 жыл- дырына, одап соц 100 жылдыгына байланыстьг — жан- жакты зерттеулер, Абай жайындагы жауыр сездер мен бошалац ойлар, даурыкпалар саркылып, одиа пЫр мен рылымныц жецук устем болуы. Абайга кеп ецбек ciuip- ген Муктармен катар Сэбиттщ дс акынра арналран тар- тымды макалалары 1945, 1948 ж. Абай томдарына бет ашар болды. Сабит бурынры кате шшрлержен кайтты. Акыннык толык жинагы казакша, орысша том-том больш басылып шыкты, ондаган каламкерлердщ зерттеулерi, баяндамалары, макалалары гелдей жамырасып, уйдек- туйдег1мен басылып жатты. Осы 6 ip улы кезен. Абайтану рылымын зор белеске, кец асура шыгарды, тамаша «Абай» романыныц тууына да жемют1 жагдайлар жаса- ды. Эдебиет пен Абай жайындары ец соцгы айтыстар 1951 жылы июнь айында болды. Бул айтыста кептеген кунды шюрлер айтылды, сонымен 6ipre здебиетте «6ip тутас» aFbiM теориясына эдш соккы бершдк Алайда, Абайдыц эдебиегп дамытудагы орнын, зсер1н мойын- дамау сиякты сарынпыц леб1 де болды. Муныц e.3i Абай­ дыц— поэтикалык улг1сже, акындык мэдениетше, тама­ ша дэстурше зацды мурагерлерд1 аластау, сайып келгеи- де эдебиеттсг1 i3ri мейраскорлыкты, объекгивт1к даму зацдарын мансук ету эрекетшен тужан нигилизмн1ц екш- mi жактауы едк Абайга арналган коллсктивт1 ец corfli ipi жинак «Абайдыц ©Mipi мен творчествосы» деген атпен 1954 жылы ею т1лдс жене к1тап болып басылып шыкты. Мунда он терт турл1 макала акыннын ©Mipi мен эдеби мурас.ып жанжакты зерттеп камтиды. Солардыц 6 ip- нешеу1н этап кетейж: «Абайдыц ©Mipi мен творчествосы» М. Эуезов-пю, «Казак эдебиетЫц еркендеу жолындагы Абайдыц тарихи орны» F. М уф еп овтж к «Абайдыц реа­ лизмге келуЬ> М. Сильченкошю, «Казак реалиетж зде- биетпйц нег1зш салушы» Б. Кецжебаевтжк «Абайдыц акындык шеберл1г1 туралы» Т. Н ур тази н дт, мунан бас- калары — 3. Ахметов, К. Бейсембиев, Т. Тэжгбаев. Н. Сауранбаентыц, М. Акынжановтыц т. б. макалалары. Жалпы бул жинак Абайтану гылымына коскан елеул1 22 —

улес. Bcipece Муктардын, Бабиттin, Бейсембайдыц, Ныг- MCTTLH, макалалары проблемалык мэселелерд1 козгап рылми тургыдан талдау береди Абайтанудагы сонкы ец- бек, профессор Е . Исмаиловтыд «Абайды зерттеу жонш- де» деген, таяуда гана Муктарга арналган жинакта ба- сылрэн мак,аласы, бул — одья, рылми зерттеу. С ез1м1зд1 корыта келгенде айтарымыз: революциядан бурын ипл!КТ1 жолды, эд1летипл достурд! колдап, Абай туралы тарихи эдебиегп дурыс жолга сьчтеп, прогрестж кезкарастарда болып келген окымысты, б ш м кайра г- керлершщ азды-копт1 едбек сщ ’фгсндерппц алгашкы тобыныд iuiiHeH Абайга 6 ipiHuri рет дурыс бара бсрген орыстыд атакты ралымы Семенов-Тяпшанский жоне оныд редакциясымеи шыккан ютапка Абай туралы ма­ кала жазган профессор А. Н . Седельников, алрашкы рет Абайдын шыгармаларын жинап, бастырып, жарыкка шыгарран Кэютай Ыскакулы Кунанбаев, Абай тура­ лы макалалар жазып, оран арналган тудрыш одебисг кешшде алгашкы баяндама жасаран Назипа Кулжано- ва, Семейдщ географиялык корамы бел1мшеслшц му* Lueci Белос.лудовтар скенд1г1н ктгерще атап отпк. Буларра косымша Абайра зор бара 6epin, оздерше ус- таз санаран белгЫ KOFaM кайраткерлсрд демократиялык барытта болтан кернект1 акын, ойшылдардыц cKiHmi то- бы Султанмахмут Торайрыров, Сэбит Денснтаев, М уха- метжан Сералии, Ы. Кебеев такы баскалар болды. Революциядад сод, алгашкы кезде кейб^реуппц лiкiрi жетшмегешмен де содыиан Абайды курметтеп, багала- май калкан совет жазушылары болран жок. Солардыд imiлде кернект1 кайраткерлер мен атакты жазушылар- дан: Мухтар, 1лияс, Бешмбет, Собит, Бабит, Бабиден, кернекп акындардан Эбдьчда, Тайыр, Бали, белгЫ сын- шыларда'н Мухаметжан Каратаев, Ильяс Кабулов, кер- HeKTi ралым-эдебиетдллерден Есмакамбет Исмаилов, Ха- жым Ж умалиев жоне Бейссмбай Кенжебасв, М . Силь- ченко, Белг1бай Ш алабаев. Булардан cokfu кептеген сыншы, эдебиетиплер ж сл1слн бузбай, буын-буынымен уласып жатыр. Аталрандар жиырманшы жылдардан 6epi Абай туралы узбей едбек жазып, улес косыи келе жаг- кан калам кайраткерлер!. Осылардыд irnmeH ерекше ток- таука TwicTi, Абай женпгде совегпк дэ\\чрде улы едбек cinipreH, елеул1 рылми макалалар жазкан, Абайдыц ewip- баянын зерттеп. шыкармаларын толыктырып, сан рет — 23 —

бастырган жазушы, профессор М уктар Эуезов. Муктар Эуезов 1918 жылдардаи 6epi карай Абай такырыбымен шурылданып келе жаткан галымныи 6 ipi. Муктар Абай бейнесшщ театрда, кинода калуына се* бепкер болды. Сонымен 6ipre 1933 жэне 1934 жылдары Абайдыц толык жинактарын курап, 0 м1рбаянын жазды. 1940— 1945 жылдары Абайдын тацдамалы елецдер! мен карасездер1н орысшага аудартып, Москвада шыгуына басшылык етт1. Абайдын eivdpi мен творчествосын Казак- стан мен бук^л Совет Одагыныц журтшыльтына танус- тырура кеп ецбек сиирдь Сонымен 6ipre Алматы кала- сындары Казактыц мемлекетт1к университетше жэне бас­ ка жорарры оку орындарына Абайтану гылымы женжде лекциялар окып келед1. Абайдын алып бсйнеа Муктардыц «Абай» романы- нын терт томдык эпопеясы аркылы букы’ элемге таныс болды, дуние жузшдег! сан халыктардын ттш д е тамса- нып, таныркай окылады. Dip рана осынын ез1-ак 6i3 ушш зор мактаныш. Сан жулделерден озып шьтккан Лениндж сыйлык алган эпопея Муктардыц Абайды кеп- тен зсрттеи, жалыкпай, баянды ецбек етуипц жекпеь 031 де сол Абай достурш 6epiK устап, социалиста реа* лизммен уштастыра б1лген, эдебиет пен р ы л ы м н ы н сом кайраткерь Di3 Абайтану рылымыныц басталуы мен сэгп баян- далуы, эл1 де деуам еттуц ягни дамуы жешнде бул кунге дей1н кыскаша шолып еттж. Абайды зерттеу гылымыныц CKinmi зор саласы Абай­ дыц казак эдебиетгне салган сьгншыл-реализм жолы, творчестволык руханн мурасы. Бул мура казак эдебнет!- HiH биж сатыга, зор кезецге шыруына жол ашты, казак эдебиетше улы орыс халкыныц эдебиетшен нэр 6epin, осы ип дэстурдщ бук1Л совет эдебиет^мен тамырын узбей уштасуына мумкшдж бердк Абайды зерттеу гылымыныц ушпшй зор саласы — Абай жалрыз гана ез шырармасымен жеке-дара больп калран жок. К азак халкыныц X I X расырдыц еюнилжар- тысы мен X X расырдыц басындары эдебиет! мен сана-се- з iMiHUi дамуы нада орасан зор эсер eTTi, казак эдебиетш мызгымас жаца сыншыл реализмшц 6epiK жолына сал- ды. ^ip су и сш ер л ж — каныбет нэрсе, совет дэучршш мумкшннлiri жэне сез бостандьжы аркасында Абай ту- ралы 6ip-eKi avbi3 сез жазбаран казактыц калам кайрат- — 24 —

nep/icpi TiriTi кемде-кем деп айтуга болады. Буран дэлел, Абай туралы жазылган очерк, макала, турл\\ жазбалар ©3i 6ip жекеше библиографиялык KiTanuia1 болып 1946 жылы басылып шыкты. Жалпы Абай туралы басылган макалалардын саны орыс, казак, баска тшдерде ею мыцга таяу болды. Бул, эрине совет халкынын Абайды суйетшдшшен, оран зор курмет керсететшдншен туран факи. Соцгы он жылда Абай туралы шыккан кейб1р ен- бектер мен жеке монографиялык зерттеулерден профес­ сор X. Жумалневтщ казак тклжде 1948 жылы шыккан «Абайга дейшп казак лоэзиясы жэне Абай поэзиясынын тш» деген енбепн, профессор М. С. Сильчепконыц орьгс тш ндеп «Абайдын творчестволык биографиясы» (1958 ж.) деген келемдк кунды енбcriH, казак тыинде: X. СуйЫшалиевтщ «Абайдыд кара сездерЬ (1956 ж .), Т. Тэж1баевтын «Абайдын педагогикалык козкарастары жайында», К. Бейсембиевтш — «Абайдыц элеуметп’к- философиялык ойлары жайында», автордын орыс тыпн- де жазылран — «Абай жэне оныц орыс достары» (1949 ж .), казак тшнде — «Абай — казак халкынын улы акыны жоне ойшысы» (1950 ж.) деген жеке ютап болып басылган ецбектерш атап кетуге болады. Абайдын ©Mipi мен творчествосын зерттеуде, журтшы- лыкка танытуда табысымыз аз емес. Эр кезде, эр мэселе жайында Абайтану гылымына азды-кепп ецбек ciiupin, улес коскан 6ip топ галымдардыц: Э. Маргуланныц, Н. Смирнованын, Ы. Дуйсенбаевтыц, Т. Эл1мкуловтыц, Т. Пуртазиннщ, М. Базарбаевтыц, 3. Ахметовтыц, К,- Му- хаметхановтыц аттарын атауга болады. Осыган косымша Абайдын cciMiH, eMipi мен творчест- ВОС.ЫН бук*1Л одактык эдебиетке, ресми документтерге азды-кепт1 енпзгендердщ М н д е Улкен Совет Энцикло- педиясынын 1949 жылгы бiрiншi томында профессор М. И. Ритман-Фетисовтын Абанга арнаган келемдк маз- муиды макаласын, сжелп заманнан, бугшге дейшп фи- лософиялык ойдын даму тарихын баяндайгын очерк1 — «Философия тарихыныц екинш томындагы Абайга ар- 1 Курастырган //. Сабитов, Абай, 1946 ж., Алматы. Н. Сэбитов- тын библиография енбепн атап кетумен Cipre, революциядан бурын- ры басылган Абай жайындагы макалалар TisiMi толык емес. Ал, сонры жылдардары кептеген шыгармаларла ол ттмде жок екеж оч|'нен-03|' ту'сЫктг 2 5- -

налган макаланын авторлары Н . Жандилдин мен X. Одьт- гереевтщ, Абайдын Москвада 1957 жылы шыккан жи* иактарына жазган Л . Соболевой макалаларын атауга болады. Осыныц барлыгы Абайтану эдебиетшщ зор ар- нага тускенш, 6 ip рапа казак. ел1 емес, буюл одакка, Муктар Оуезовтын романы аркылы букьл дуние жузше Абай еам ш щ таныс болгандыгын дэлелдейдь Корыта келе айтарымыз: абайтану рылымы X X га* сырдын басыиан 6 epi карай ею агымнын жарты расыр шлндеп1 Kypeci, идеялык тартысы устшде, маркайып ecri, эдебиет1м1здсп 6ip арнаулы рылым саласы болып калыитасты. Бул куресте буржуазияшыл, ру-феодалдык идеология талкан болып, прогрессивен идеология жецш шыкты. Ocipece сонгы 1951 ж ы л р ы айтыста казак эдебие- тшде «6ip тутас» агым деген теорияга эд1л соккы бер1Л- дь вй ткет, бул теорияныц торкни казактын. буржуазия- нгыл элементтершщ (1918— 1920) ж ы л р ы казак слшде «тап жок», «малы б iр», «жер1 6 iр» кайшылыксыз 6 ip- тутас когам бар деген антимаркспк теориясымен ушта- сады. X IX расырдьщ еюнил жартысынан бастап казак халкыныц элеумегпк ойындагы демократтык, прогрест1к арымга карсы кертартиа ру-феодалдык агымныц болып келгендичн, Абайдын. eMipi мен творчествосына кезка- раста да ею турл! глюрдщ болуын к©роек, сол ру-фео­ далдык идеологияга Абайдын ез1 де карсы болрандыгы аныктала туседк Осы айтыстардыц туШ т, корытындысы ретшдс б1здщ одебиет1\\нз беи элеумегпк ойымызды ду- рыс зерттеуде Казакстан Компартиясьг Орталык Комитс- тшщ «Казак С С Р Рылым академиясынын. Тш жэне аде- биет институтыныц жумысындагы ереск-ел кателер тура- лы каулысы» эдебиет зерттеу жешнде тура, эд!л багыт бер;и, галымдарра, эдебиет кайраткерлерше зор кемек керсеттк Онда «Тщ жопе эдебиет институты казак хал­ кыныц эдебиет мурасынан едэу'ф кеп материал жимай турса да, казак эдебиетшщ туу жэне даму тарихына гыл- ми жолмен дэлелденген материалиста туепик бере 61л- мед1, казак эдебиетшщ элеумегпк нспзш жэне Казак- станда когамдык ой-л ini рд-i ор1стетудеп мацызын, казак эдсбиетппц жэне онын кайраткерлержщ куралуына, ка- льгптануына С С Р Одагьисдагы 'баска халыктардыц эде- 1 Абайдын eMipi мен творчествосы туралы эдебиет майданында ресми антыстар X I X р. гонынан 1951 ж . дей1н болып келдп 26 —

бистшш, ец алдимск алдыцры катардагы орыс едебиетг шц эсер in ашып квреете бумаги»' — деп марксиста одin сын айтылды. Сонымен катар «Казакстан тарихыныц мэселелер1 маркетж-лениндш тургыдан баяндалсын»12 деген «Прав- данын» макаласы мен осы макала непзшде алыиган Казакстан Компартиясы Орта лык Комитетшщ кау- лысы одебиетке де катысы бар зор документтер едд. Вул тарихи каулы-карарлар казак эдебиетжщ тарч- хында онын калылтасу, даму жолдарьш, рухаии тамыр- ларын кай тургыдан карау керек екенджж айкын кер- ceTin бердк Алайда, дурыс керсезчлген осы ерескел кателердц партия нускаган маркетж-лениндж ережелерд1 юке асы- руда кейб1р сыншылар, одебиет-зерттеушьтер даурыкпа белсендкчжке, асыра сьлтеуге бой урып, казак халкыныц бай, саналуан одебн мураларын, ауыз эдебиетш 61‘рыц- гай жат, ecKimuri, ру-феодалдык одебиет деген багытта болды. Осынын салдарынан Абай жайындагы, Абайдаи бурын-cOHFbi кептеген ауыз одебиетц акын-жазушылар- дын ецбектерш жариялау, зерттеу ici бвгелюке ушырады Bi3Aiu елеуметтж ойымыздыц жан-жакты терец дамуына, молая тусуше кемектеспедк Куыс бешкедей салдырлап. елд! уР'к1'гкен дел осындай сыцар-езу сындарга партия орынды да эдьт тойтарыс бердк Д*емек, б\\з op6ip улттык медениетте демократтык же­ не буржуазиялык exi турл1 агым барлыгы туралы да- нышпан Ленинн1ц кагидасын 6epiK устай отырып, елеу­ меттж ойдыц, едебиеттш даму барысын млей мадактап, «6ip тутас» агьпм тургысынаы карауга да, екпишлен, марксизм-ленинизм шмгн догма ретжде туешш, рухаии байлы кты, моденHerrin вткендег1 -сезаз табыстарын бь рыцгай каралау, жою, кубьгжык етгп кврсету орекетше де, осыдан туFan зиянды нигилиетж тенденцияларга да мыктап соккы 6epyiMi3 керек. Кара кылды как жарган партияныц -сара жолы Mine осы. Осы од\\л пiкipлep мен корытындылардын дурыстъжын айкын белплеп, ой-са- наныц онан opi алга басуына зор рухаии корек болтан гаяуда вткен партияныц X X I съезшж тарихи каулысы. Бул каулы халкымыэдып гасырлар бойгы гамаша рухани 1 «Социалиста Кдзакстаи» 1/ II-1947 ж.. Лр2 23 2 «Правда» 26 декабрь. 1950 жыл. — 27 —

байлыгыныц тарихи Myparepi болтан сонет гылым кай* рагкерлергне eiiAiri жерде право, философия, экономика, искусство жоне эдебиет саласындагы табыстарга терец, тарихи корытындылар ж асап, заманалы к жана нробле- мзларды батыл квтеруге ж он «сьлтедь Россия имп-ериясыныц ез^лген халыктарыныц мэле^ ииет тарихында X I X гасыр зор ©згерю тутызтан тарихи кезец 6Д1. Ойгкен! езьлген улттардыц еск1ден к-еле жат- кан мэдениет мурасына бул кезец орыс халкынын про­ греешь! рухани казынасыныц eciriii ашты. ¥лы орыс халкы дуние ж узш щ мэдениет казынасыныц дамуына улы Пушкиндц ульг Белинекийдц Чернышев- скийдц Герцендц Толстойды, Репиндц Чайковскийдц Мен- делеевтц тары осындай тамаша ©нер, искусство алыпта- рын бердь Бул дэутр жалгьгз гана дуние жуз! 'мэдениет! емес, Россия имн-ериясьшдагы халыкдардыц мэдениетш- де >де жаца багыт пен элеуметтгк дамудыц тарихи жол- дарын тудырды. Бул жардайлар Ш ырьгс елiмен, Орта Лзияныц мусыл- ман дшдес журтындагы араб, парсы мэдениетжщ артта калтандырын, олардыц адам баласыныц жаца тарихи да­ муына сай ©Mip тал аптарына жауап бере алмайтындыРын, TinTi 'кертартпашылдыкка тускенш айкын к©рсетти Осы- мен 6ipre келешек мэдениегпц прогресипл жолмен ecyiHe шырмау, тарихи дамуына тусау екешигш айкындады. X IX тасырдагы мэдениет ем1ршдеп н еп зп тарихи ©з- герктер меи жацалыктар о-сылар едь Егерде 6 i3 X IX Fa- сырдары мэдениет дамуыныц тагдырын осы тарихи аки- каттар тургысынан карасак» 613 элеуметтж ой-шюр дамуындагы рухани езгерютерге материалиспк кезбен, тылым непзшде тарихи дурью корытындылар, анык-ай- кын талдаулар жасадык, деп сонда f ана айта аламыз. Сондыктан Абайды тануда, опыц дуниеге кезкарасын, ка­ зак халкыныц элеумегпк ойыныц тарихындагы орпын квреетуде, uirepiA-e болып келген 'Ken6ip устамсыз nixip- лерд1 кайталамау ниет'шен Keft6ip жайларды ескею ала кету де арты к емес тэр!здь Bipimui, 61здщше, Абайдыц дуниеге кезкарасы, твор- чествосыпыц калыптасуы жешнде с©з еткенде оны Шы- тыс эдебиетшщ жехпет деп корытшгды ж асау — ушкары niKip. Рас, Абяй алгаш бул эдебиеттщ ешпсс жулдызда-

ры Фердауси, Низами, Саади, Хафиздарга акындык ду- ниесшщ eciriii ашканда, медет бер дсп сиынганы, оларды окып, ой салыстырганы белгш. BipaK акындык. улпсж, поэтикалык мэдениегп, элеумегпк-философиялык идея- ны акын олардан алран жок,. Екпгип, Абайды Батые Европанын. буржуазияшыл окымыстылары — Спенсер, Дрэппер, Милльге телу дэ- лелстз iiiKip. TinTi Абай оларды окыганымен, солардан улп-енеге алдым деп атамайды. YiuiHiiii, Абайды революционер-социалист кып корсе­ ту, немесе атеист кып шырару да ушкарылык. Егер 6i3 тарихи кайраткерлердщ тарихтагы en6eriH Ka3ipri заман тургысына caff не берд1 деп кара май, олардыц езжен бу- рынрыларра Караганда уздж не 6epreHiHe карай бага- лауымыз керек деген Лениншц ескертуж умытпасак, он- да Абайдыц 6epreni 61'зге аз дуние емес. Твртжип, Абайдыц орыстыц улы демократтарынан улп, ©неге альт уйренгеш, рухани устаз еткеш сезаз. BipaK осыган карал оны тек елжтеухш (эпигон) деген ой тумауга тигс. Ол езжщ улттык бейнесш, акындык ерек- ш елтн сактай бмген, оны искусствоныц улы улплершен урыктандыра бшген дана, кесск тулга. Абай — казак халкыньщ бел баласы, улттык акыны. Онын поэзиясына, ой-шюрше материал болган да сол вз халкыныц ©Mipi мен езжен бурынгы бай рухани мэдениетг Ал оныц сол рухани матсриалды мецгерудеп алган улгкн орыс хал­ кыныц мэдениетц сол дэу1рдщ озат демократтык дэстурк Абай бейнеа ©3i айткан ажейш кумбезждей, гасыр- ларга бойлаган сайын кулпырып, нур сэулесж жоймай. 6i3re де, келешек урпакка да жаркырап турмак!

It Т А Р А У А К Ы Н Н Ы Ц 0 M I P Б Е С 1Г] Ж урсп н нщ тубше терок бонда, Men 6ip жумбак адаммын оны д а ойла. Соктыкпалы сокпаксыз елде е с п м . Мынмен жалгыэ алыстым юно койма! Осы 6ip ауыз ©ленде буюл Лбай eMipiHin терен сыры жатыр. Муны ка рацгы елдщ мылка у куыимен арпалыс- кан аяулы жанныц кешнпге еткен арызы деуге де бола- Ды.Абайдан бурынгы казак. елшщ элеумегпк халш 61л- меи, Абайдын тукан ортасын, ewip уясыныц him екенше тусшбей жогарыдакы Абайдын «жумбакын» шешу дс киын. 0ткенд1 елестетпей жацанын 6eTi ашылмайды. Самаркау жаткан кешпелй ел ©зшщ мелшиген узак емй ршде сан алуан шабуылка rycTi. Солардыц шпндеп ен сойкын шабуыл 1720 жылдардакы жонкар кадмакта- рыныц согысы ед1. Бул шабуылдыд нэтижесшде казак халкы жаппай таландыка туст!, азып-тозып, аттылы- жаяулы ата коныстарынан ауып, батыска карай босты. Сейтш, бул касырлар боны елд! куцренткеи окика болды. Актабан атак калган шубырынды. С у imin алка келде кой кырылды, Худояр кокай ханы карсы ш ы р ы п , Сидиып Сырдан казак жалт бурылды. Жылында мын жет» жуз отыз б1рде, Кздеген паналаука ipreni елдк Койнына улы орыстын барып к*фД1 , Ж аяулап, арып-ашып кунге куйдк (Омар Шипин) Жер1н, малый калмакшауып алканнан кейш, Казакс- таннык ш ы ры сы н жаплаган кап елдер Алатау, Эулие- ата, Туркстаннан ауып, Кара-таура, Сыр-Дария жага- — 30 —

сына ойысады. Хокан хандыгы да талап, шыдатпаган сон ол жерде де турактай алмай батыска карай ауыса- ды, жаудап алые ксн коные, байтак eMip 1здсп дурк1рсй кошедг Сол ауран кен елдщ 6ipi — Лбайдьщ арры ата­ сы Тобыкты ел1 Сыр бойымен ерлей отырып, K03ipri Ыргыз, Торкай, Kenrip озеидерш 6 ipa3 кыстайды да, 1780 жылдар шамасыида зорка дегенде казак даласын enire белген самал ж опга— сарыаркага, (¥лы Тау, Кдркаралы, Баян, Ку, Шынгыс, Акшатаулар) Шыц- рыс тауына жетедк Ондаган жылдар боны ауып журген елде мал, бас берекесл бола ма? Малдан да, т1рщей жаи- нан да айырылады. Лзады, тозады; Кара таудын баеынан кеш келедц Кешкеи сайыи 6ip тайлак бос келед1 , Карындастаи айрылран ж ам ан окон, К ара кезден мелллдеп жас келед]'.1 деген Сушндш Котеш акынныц узак олеш содан кал­ ган. Ш ыцрыс тауына ел бастасып, ие болысып келген, то- быктыныц ру басыларыныц б1р1 ж а ст а болса Ыргызбай батыр екен. Бул Абайдыц ymiimii атасы. Ыргызбайдан кешнп Абайдыц атасы ©скенбай, oneci Кунанбай 6epici Тобыкты елш , арысы букш орта жузд! билеген азуы ал- ты карыс, квкжал болды. ©скенбай тусында тобыкты ел1 енд1 рана канат-куйрырын жазкан балапан кустай жерге орналасып, мал-жанын тугендсп, тыныштык ал- гандай болады. Бул езара агайын inn онша бузылмаган, бейб1ттеу кез коршедк Тек кершьлес Садыр, Матай елР мен жерге таласып, барымта алысады. Бул icTin 1835 жылдар ерекше тергеуге тускеш жайында Омбы архи- вында табылган материалдар айрак бола алады. Тобык­ ты сл\\ Россияра 03 ерк1мен косылуга макул деп ©скенбай Петербургтен келген Иван Семенович деген майордан ке- гпл кагаз алый, Россияга тунгыш рст бет бурран адам. Бул жардайды айта кетудщ тары 6 ip кажетт1л1г1, ©скен- байдан бурынгы Тобыкты елш билеген Кецпрбай би кертартпашыл, еекыпктш 6epiK камалындай, елд1 сол бурынгы калпында калдырудьг кексеген. Россияга кар- 1 Кашкаи елге — катын ж ау дегендей, кашкаи елдш кыз-келш- шсктерш калмяктар басып калатын болгаи, мшген та йлак-туй елорi ypnin жыгады. О л шапкында квбше ойелдер олж а болады. 31

еы сан рет карсыласып согысып, колга да Tycin, сака- лын кест!рген ексн. Мунын 03i осы ек\\ бид!ц 1слнде де, ел баскаруыида да кеп айырмашылык бар екенш квр- сетедк ©скенбай ез*1 ак кешл, мырза, ел арасына булж- ci3 Kici болды деседк ©скенбайдыц бес эйелшен оншакты бала туады. Со- нын ]’ипнде Зереден ек\\ ул, 6 ip кыз. Куттымухамбет де­ тей 6 ip улы 0лш , одан соцгысы — кызы Тайбала. Кенжеп Кунанбай 1804 жылы туган, бйр анадан квзге шыккан суйелдей жапа жалгыз калады. Кунанбай жас кезшен бастап-ак катал, пысык, eri Tipi болып есед!, кайтсе ел кезше Tycin, ауызга winy эрекстше барынша куш са- лады. Эуел бастан балуандыкка Tycin, батырлыкка Ki- piceAi, урыска да катысып, мыкты ер, найзагер болады. Одан ш ы р ы п , сезге, шешендпске, билжке араласып, айт- кыш, eTKip т1лд1 ексндшш керсетедк Ел icine мыктап шршедк ©зге балаларынан r©pi эке мурасы, ата Ti3- riHiii бурын устайды. Ат жалын тартып, атка мшгеннсн бастап, елд\\ баурап, билеп, eucepin экетедк Ец эуел1 То- быкты елше кеп жылдар старшин болады. Экесш щ жо- лынкуып, Россияга бет бурады. Ендпл жерде ел билеу, кызмет icTey, зор атакка ие болу, биж максатка жету тек патша чиновниктерЫк кыбын табу аркылы га на бо- латынын, ол ушш орысша оку, хат тану — осыныд бз- р‘ш*щ к а ж е т г ж ©зге феодалдардай емес, алыстан бол- жап б1лед1. Екнши жагынан, ©3i мусылманша хат та- ныган, ислам д ж ж щ жолын берж устап, мыкты камалы болуга тырысады. Сол максатпен елге epiKci3 намаз окытуды уйретедк зекет алуды булжытпай ic.Ke асыра- ды, бфнеше жерден меипт салдырады (Каркаралы м еш т, Аягез м е ш т ), медресе аштырады. YujiHini— феодалдык, патриархалдык дэстурд! 6epiK устап, ecni жолды да катар журпзуге тырысады. Осындай ойларда журген Кунанбай данк устше д ате косып, ©рлей беруд! кездейдк Осы ретте онын атын уш жузге ойпл1 еткен ic oKeci ©скенбайга берген улы дуб5р ас. ©скенбай 1850 жылы, 72 жасында кайтыс болады. Ал Зере 90-га келщ немере суйш, Абайды койныиа салып, ол ержет- кенде ©лген. Кунанбай экесше берген асты Шынгыс тауында емес, жер ортасы Каркаралы, Кекшетауга таяу 6ip кец 32 —

алкал, жазык жерде етшзедд. Бул аска калын аррын- нын: жет1 момын, бес мейрам руларын, оран косымша уак, керей, найм ал, Kiuii жуз, улы жуздщ де бай бар- ландарын шакырады. Бул ас бурыигы, соцры астардыц он ipici, Керей Сарынайдьщ асынан да зор болады. Асына ©скенбайдыц ел жиналды, Бас косып уш жуз б1рдсй мунарланды. Бойында Каркаралы ку ереймен, Мын сан кол бултша шепп жатып алды. Кайнаган кыбыр, кыбыр курттай болып, Сарыарка мал мен баска Kerri толып, Гешздей жер кайыскан келген жанра, Тумандай шан тозаны кект1 шолып. (/лияс Жансуг1ров) , Сан мыцдаран адам жиып ас беру 6ip адамнын ко- лынап келмейд1. Мыцдарал мал союра, торыз-торыздак бэйгелер Tirin, осыныд барша шырыныл ©теуге эрине Куналбайдыц жске мулк1 жетпес ед1, оны ол карауын- дары елден уй басы 6ip жагы «сауын» айтып, 6ip жары айдындырып жинаган тор1здь Уш жуздщ басын косып ас 6epinTi деген дакбырттыц, лакаптыц ©зьак кальщ ел ортасына 6ip керемет сиякты болып кершедь 0 з атарын шыраруда бул да алыстан квздеген тэсщ сд1. Осыдан соц Кунанбай Каркаралы дуанына (окру- пне) 1852 жылы ен соцры aFa султан — правитель бо­ лып сайланады. Бул тартыста да ол бурый султандык кызмет1 узщмей келе жаткан Кусбек, Жамантай сиякты ак суйек Ш ы цры с тукымылыц тврелерш женш, белден басып шырады. Бул жолда да, осы терелерд1 женуге зор себеп болран алыстан ойлагаи есеп бар-ды. Ол — cap суйек куда болу, тамыр-таныстыц жэйларын пайда- лаиу, ocipece 48 болыс майкы-бошан, аргынды 6ip шыбыкпен айдарал Алшынбай дэумен куда болу, соныц жордем1мен султандыкты тере тукымынан тартып алу болатын. Осылай болды да. Кунанбай тобыктыга да, аррыинын баска руына да катты т1зе батырран адам, ел аузында оны «карадан кал болран» дел ацыз кылысты. Кунанбай сыкылды аса дшлил такуалы, феодалдык-рушылдык торттл мык- тал устанан, ©31мш1л, токоббар, зор кеюрек, кира кез1к, кыцыр султанныц ел билеушде, OMip етушде eiu6ip шек болмаган сиякты. Не icreftMiH десе де epiKTi болды. 3 О. Жиреншин. -3 3 -

Жаксы ат, кыран кус, екд1 эйел болса, колын ешк1м какпаганы мол1м. Кунанбай есюлжтщ каймагын бузбай, сактаумен oipre казак даласындагы Россия патшалырыньщ сешмд1 уокш , сол натша ук!метше орта жузде 6ipiHmi кызмет icTereH султандардыц 6ipi болды. Кунанбай тусында ка­ зак хандыгынын жойылып, Казакстаннын тжелей пат- ша YKiMeiiHiii эюмцилж жуйесше косыл1?ан уакыты еди Бул кезде билердщ бурынгы манызы тусе бастайдьь олардын орнына казак даласыида патша yKiMeTiHiH оюмдерг султан, болыс. старшиналардык ыкпалы ку- шейедь Кунанбай азуы алты карыс aFa султан болын елд1 ыктырып, кемелше келш ешюм колын какпайтын- дай дарсжсге жеткен сон, бас.ыпац билж, алдынан дау, аузынан сез кетпейтш керауыз болады. Gcipece агайын арасына талай булпс салып, элсгш тутизу, езшен Kepi нашар агаларды, эл аз ауылдарды жершен, конысынан Keuiipy, ол жсрлерд! ез руына, суйек шатыстарына эпе- ру icin Тобыкты im 1иде кол мен де, сезбен де журпзедк Алдымен Жжггек, Бекенип, Ж уантаяк сиякты руларра ауыз салады. Ата коныстарынан Keuiipin. нашар жерле- ргс теодкерш тастайды. Бул жср саясаты онын татттык феодалдык максатыныц 6ipi болса, exiiimi 6epii< устараны ел билirin кайтсе де колынан, ез тукымынан шыгармау саясаты болады. Сейтш Кунанбай тусында елден тиыш- тык кетеди сорысу, шабысу, айтысу, дауласу кебейедк Осы шиелешстердй* аяры барып Токбамбст дейтin озенде, Мусакул дейпн жерлерде сан кол жинап Кунан­ бай тобыныд езже к^рсы келген Ж^птек руымен каиды согысына океп согады. Kici еледк мал таланады, ауыл шабылады, дуре сорылады, бул жэйттар «Абай» рома- нындагы ру таласы, тап тартысы Topi3Ai кептеген кар- тиналардыц непзже аркау болтан. Акыры эрекеттен ха- рекет саумакшы болган Куианбайдын да мандайына тас тиедк Жзптектен б1рнсше Kici е л т , басты 17 адамы Ci6ipre айдалады. Кунанбай орнынан Tycin, Омбыра тергеуге шакырылады. Жшнек езж щ 15 корасын (же- pin) кайтып алады. DipaK ел ортасы аз кунге тиыштык алгандай болганымен, 'нитей кек б1лтел1 бггеу жарадай басылмайды, ел ген адам, айдалран Kici естен кетпейдй ешпенджж eшпeйдi, шиелешсу басылмайды. Жалрыз рана Кунанбай емес, оныд ауыл-аймарына ел ceHiMci3 карап, зорлык-зомбылыктык уясындай кередь Gneci 34— —

Кунанбайдын жасесшр1м Абайга дайындап берген eMip сыбагасы, элеумегпк енцисшщ сикы, тужырып айткан- да, MiHe осындай болды. Ж асымда албырт есп м ойдан жырак, Акылра, айлага да жактым шырак, Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым, Етек басты кеп керд1 м елден 6ipaK, деушщ тупю себсптер1, надан ел, мылкау куш, ру намы- сы, ата Keri деген Tdpi3Ai етек басты, ескшктщ кертарт- па зацыныц буына nicin журген кара куш иелер1 ак-ка- расын айырмай Абайдын басына да талай булт тенд1рш, тузак тастайды. Емш-еркш елд1 билеп, бет каратпай, кед жайлау, алка келде кешш журген 6ip кузшде шуй- гшд1 жер, улкен камысты келдщ жагасы Каскабулак деген жерде 1845 жылы ecKiiue 10 августа Кунанбайдьщ Кункеден кешнп екшпи эйел>— келшдей алган токалы ¥лжан eKiHmi ул табады. Алгашкы улын Тэшрберд! (Тэкежан) койыпты, ал кешнп осы туган улыпыц атын ИбраЬим кояды. Шыр етш жерге тусксн нэресте баланы куанып койнына салган эж еа Зере бэйб1ше, ИбраЬим деп атауга т Ы келмей еркелетш Абай атандырган. ¥л- жан будан кейш Ыскакты, ода и сон Оспанды табады. Сейтш Абай 6ip анадан ез1мен терт агайынды. Ал ул­ кен iiieuieci Кунанбайдыц 6aft6imeci Кункеден жалгыз Кудайберд! туады. Кудайбердк Такежан eKeyi де Абай- дан улкен болтан. Жуантаяк карабатыр аулынын Бекен дегеннщ егш кызьг — ушшнл эиел1 А'йрыздан Калиолла (Калел) жэне Ом арул туады. Жасы егде тартып, кар- тайган кезде уйленген сулу токалы Нурганым Бердщо- жа кызынан бала болмайды. Абай экесше тартып ту- майды. Eni шекеп торсыктай, мацдайы кере карыс, ке'л ботаныц кезшдей, ©ui кара торы, орта бойлы, кеудел! болады. Ж ас кезшде ел аралаган 6ip сыншы Абайды кергенде: Басы кенектей, Бвксес! сенектей, Exi кулагы шунак, Кеудес! аккан булак, — екен— дегешн сез етед! журт. UJeuieci ¥лжан Турпан кызы орта бойлы, кара торы, денелк байсалды, мейр1мд! эйел болады. Ал экес! Ку- з* — 35 —

нанбайдьщ MiHe3i мен келбеп мулде ©згеше— узын бой- лы, ак сур, K©3i етюр, катал, 6epii<, айтканынан кайт- пайтын, кайрымсыз болады. Абайдык наташысы Кара- кесек шаншар руы Бертш бидin нэсшнен Кантай, Фон­ там дегендср етк1р, шешен болады. Абайдыц тертшил атасы Айдостыц эйел1 Айпара ©те акылды, шешен, тап- кыр, елешш, такпакшы Kici болтан екен. Ауып кележат- канда 6ip журтта швгш калган туйсш союта ешюм бата алмай туртанда ©3i сойып, артынан жокшылар келш калганда туйешн етш терге салып устш акпен жауыл, шашын T©rin xci6epin жоктау айтып, ^зелеп, бетш тыр- нап отыра калса керек: Туиелi елд’ш жаксысы-ай, Туйедей м ет ц арысым, Терде с,;лап жатыс.ы-ай. Муны керген жокшылар nicici елген уйд1 TiHtin, кудайта к\\нэл\\ болмайык деп тайып кетсе керек. Айпара, ез ба- лаларына да такпактап ат койыпты. Мысалы терт ба- ласын сынап: Шынжыр балак шубар тес Ыргызбайым, 'Гокпак жалды торайрыр Кенбарым, 9pi де кетпес, 6cpi де кстпес Топайым, О р э да окбас Торрайым деген тор1зд$ такпак, усак елеидер осы кунге дейш ел аузыида мэтел болтан. 6 з экеЫ Кунанбай т*1лге бай, такпакшыл болран тэр13Д1. Эдешлеп ©лен жазбаса да Кунанбай айтты деген 6ipep ауыз мэтел, макал сездер, ©лен, ел аузынан е.мк-елпс кездеоедй Мысалы такпак сезден: Немесе: Кул мен кожа майдамда тенследк Ж ас пен napi бш мде тенеледь Бай мен кедей жомарттыкта тенеледь Жаксы мен жаман елгенде тенеледк Асау керд1Н усп’нде наткан терлж, Асау кара байталга аркан кердж, К,оцыр шекпеи успмде жылкы барып, Кызды ауылдык тусына б»зде келдж. Эрине, буран карай ол акын болды деуге болмайды, эйтсе де кур алакаи еместтн байкатады. Бул ражап емес, ©йткеш ел ш ш де кызбен айтыста, жоктау, таны- — Зб —

суда екпцд 6ipi, епздщ сынары 6ipep ауыз елец айга салу сиякты машыктын кездесетМ рас окигалар. Ж ас шагындагы Абайдыц тэрбиес! экеден кер! жум- сак мшезд^ MefipiMAi mcmeci ¥лжан мен .nopi эжес1 Зере баурында етедь Юшкентай HeMepeci Абайра аналык, мейр!мдер1 тускен Зере мен келш1 Улжан оны кездерЬ нiн. карашырындай мэпелеп ecipeAi. Сондыктан да Абай acipece кеп ойелд1 семьядары отбасынын, уй iuii усак урыстарьгнан, жаман эдеттершен аулакта тэрбиеленедк Bip жагынан, oi<eci Кунанбайдын тон мойын, катал, ез1мш!л мшезк eKiHmi жарынан, Зере мен Улжан сынды аналардыц мейр1мдк бауырмал, жумсак мшез! Абай емнршде кыс пен жаз сиякты болды. Уй адамдарынын, ата-аианыц басындагы мшездер Абайра жастайынан ой салады. Зерек, урымды, зейП1Д{ бала юшкеие кунжен-ак 03 аулында, арайын-турандар арасында ел 1шшде болып жаткан сан алуан тартыс, кым-кигаш уакираларра сын К0з1мен карап, езшше мэн 6epin, оларды ©з акылымеи топшылай б1лД1. ЭкеЫ Кунанбаи тарапыпан болып ж ат­ кан катал мшезд1 байымдап, б1рте-(мрте жшркене TycTi. Казак едппц баска ауылдарындарыдай, Кунанбай аулында да рушылдык, ecKi салт-саиа, одст-рурып мык- ты сакталган-ды. Ocipece феодалдык-патриархалдык ес- кш к ©MipAin Кунанбай сиякты мыкты камалы отырран- да сан алуан содырлык iciep epicTen, талай-талай шы- нына шырып жаткан едк Билер, ру басы — старшиндар халыкты сулжтей сорды, эюмдердш буйрыры ею болмай орындалып отыр- ды, бул билеп тестеуцплер ез кулкындары yrniH халык- тан неше турл1 алым-энжшер алып отырды. Мысалы, 6ip рудыц KiciciH екшшн рудын 6ip адамы eATipce, ел- TipreH ж ак «кун» телейтш. Кунды малдай алатын. Егер елген адам ойел болса, оныд куны ерлердш куныныц тен жартысындай болды. Немесе елген адам би, не стар­ шин, не ру басы, яки бай адам болса, оныд куны жай кедейдщ кунынан ею есе артык болды. «Кун» телеу T9pii6i мынадай едк «кунды» nici елт1рген канды кол адам* рана телемей, сол адамнын руы тугел, бай-кедею 6ip мелшерде телейтш едк Казак корамыныд арасында X IX гасырдыд eiciHUii жартысында феодалдык, рушылдык кулдырай бастара- нымен, кешпел! казак ауылдарында патриархалдык салт, эдет-рурып ЭЛ1* де болса Mi3 бакпай мелшие карай, — <Г —

бэйбше-токал, эмецгерлж, барымташылык epicien жат- ты. Ауру калса да эдет калмаиды дегендей тамырланып, бойлап алгаи ескЫ к салт ездплнен кете де коя ма? ЭЙел ерге багынышты, соныц ашса алаканында, жумса ж у мырырында болды. Барлык жерлерде ерге шыратын кыз калын малга сатылды. Сондыктаи да «шал екен алмай- ды, мал екец алады» деген одет к у л т болды. Эменгер- я\\к жолымен ж ас балаларга саркдар эйелдердк не nopi шалдарга уылжыран жас келжшектерд! косты. Егер де елген адамнын ©з туысынан еркек калмаса, жакын ата- ластарына косып, «жеЫр ерден кетсе де, елден кетпейдЬ деген зан колданылды. Келш тускенде отка май кую, эй- елш «тал ак» еткенде, мойнына курым кшз байлап мас- каралау, ж ас келшнш кайнагалары алдында yueMi ец- кейт солем eTyi сиякты ырым-жырымдар, не болмаса ру болып к е ш т кону, ру талбасьг, ру урандары, барым- та алу — барлыры да ecni дуниенщ сары суйек эдет-ру- рыптары едь Бул салт-сана казак елшщ дамуына кеп бегет бол­ ды. Ол кезде казак аулында ислам дш мен кабат жа- байы д ш — шаманизм уэюлдер!, баксы-балгерлер де дэу1рлед1*. Карацгы халык баксы, кушнастардын неше TYP^i ©ripiKTepine, сэусгейлерше иланды, TinTi жараты- лыстыц сан алуан хикматтарын «перемет» деп тусшдь Сокыр ceaiMre иланган надан ел баксы-бэлгер, дуана- ларды олпештсп басына квтердк олардын ©Tipirine елTin, аузын ашып, кезш жумып отырды. Сондыктан да бак­ сы-бал герлердin беделi ислам дшдсс молдаларда-н 'кем бол май, катар журдк Казак халкыныд элеумегпк ем1ршде де, турмысын- да да латриархалдык салт-сана басым болгандыктан халык дамуы артта, мешеулгкте каллы. Элд1 шаруалар, байлар, билеп-тестеуиллер рушылдык ережелерд1 бетке VCTай отырып, ез жамагайындарыньщ элс1з туыстарын канал, енсесш кетертпедк Ал жеке рулардын, аталар- дын ©здер1 6ipiMeH-6ipi унем1 жауласумен болды. Жер- ге, коныска, мал epici, кен жайлау, шал кар квлдерге таласты. Олд1 бай, аталы ауылдар, к у и т рулар элсЬ, нашар руларды ырыстырып шурайлы конысын жзне кыстауларын тартып алып жатты. Осынын салдарынан бфШ!ц малый 6 ipi куралды кушпен айдап алу, шауып кету, киян-kccki уз!лмес дау-жанжалга, xici ел1мше, атысу, шабысута килштл YHewi алты бакан «алауыз- — 38 —

дык» елдш рухани кушш олшретш, элеумегпк сана-се- 3iMHiu оянуына шырмауык болып отырды. Сан алуан теназдш, озбыршылыктык салдарынан элаз ауылды элд1лер баса кектеп езе бердГ Малды байлар, ру ба- сылар шурайлы жерге ие болып, байыран устше бани бердь Кедейлер жаяу-жаланаш сор лал, байларга азда- FaH акыга жалшылыкка журдГ ял эйел!, бал асы бай ушнщ отымен Kipin, кул1мсн шыкты. Mine Абайдын балалык шагындагы казак KOFaMbi- нын элеуметтш тур-сыйпаты осындай болатын. Зерек бала ез айналасындагы жан туршшерлж кайрылы кал- дерд1 кез1мен кврдк куларымен естШ. Сондыктан оньщ 03i тугаи ортадан керш-бкпген ©Mi'p шындыры есе келе творчестволык ецбепнде кеп орын алды. Ол бала кунш- де-ак ecKi эдет-рурыптыц mipiK салтына кабарын туйе карап, жабыркай тустг Халыкты туцгиыкка батырып, туншыктырып отырран мылкау куш ез экесл Кунанбай мен оныц сыбайластары екешн Абай сезе бастады. Абай экеге езге балалардай карамады, экеден repi, елге, ха- лык камына, ел муддесше бешмделдк Эке койнынан K©pi ала тесеп — туран жерш элде кайда арты-к санады, елше ецбек етуд! непзп ем1рлис максат деп санады. BipaK Кунанбай Абайра езгеше карады, ол болашак акыл Heci, дарынды баланы ерте таныды, мешц орнымды басса, мешц жолымды куып, туымды устаса, осы Абай устайды деген сешм KymTi болды. Сондыктан оны ез муддесше сай eTin тэрбиелеу максатымен Кунанбай Абайды 10 жасынан ауылдагы Габиткан моллара окыт- ты, 13-ке шыккан сон Семей каласындагы Ахмет-Риза дегеи Имамныц медресесше окуга туардц Абай медре- седе 5 жыл окьгды, 6ipaK медресе окушыларга терец 6i- л1м бере алмады. Басын катырды. Медресе женшдеп сол кездеп уюмегпн ecenri мэл!мет1 бул жардайды мо- йындап: «адамдар уакыттыц кебш куранды окып жат- таумен етшзедн Тек анда-санда, окта-текте ш ы р ы с т ы ц классик акындарыныц шырармаларымен жэне арабтын оку ютапта рында гы есеп, география, тарих пэндер1мен ycTip? танысады. BipaK бул пэндсрдщ медреседе окы- тылу турше Караганда зор киыншылыкпен гылымньгц макызын ангартатын едь География болса эркилы тусГ HiKci3 м9Л1*мсттермен толтырылран, тарих ютабында да мусылман журттары туралы ертеп', лакаптар аркылы олардын ©MipiH бояп, KenTipin керсету, есеп болса ариф- — 39 —

Семейдеи Абай о/\\ыган Medipece метиканын тврт амалын шыгарудан баска ештсме ай- тылмаушы ед*1»’ дейдй Абайдыц таскьшдаран акылы, ал- дыпа койган эд е у м е т к максаты бул окуды канагаттута алмады, ол взше 6irKcn ерекше талабы аркасында, пар- сынын, тары баска шыгыс халыктарынын, тш « уйрене бастады, осыныд нотижесшде Абай пшгыетын асыл каз- масы саналгаи поэзиясымен танысты. А'бай ерте куннен- ак шырыстын атакты акындарьш окып бкадь 14 жасында. 1859 жылы: Фзули, Шомси, Сэихали, Науаи, Сэгди, Фердауси, Хожа-хафиз бу Ьэммэси!, Мэдет бер я шагири, Фэрияд,— деп олардан езппн акындык ©иерше медет сурады. Оп туцгыш жазган осы 6 ip ауыз еленш шырыс классиктер!- не арнады. Ш ырыс. елдершщ тш н зерттедь уйрендк Di- рак ол оран елжтеген жок, ейткет шырыс акындары мен шырыс халыктарынан баска онан да жакынырак тары 6ip халыкты кердй Ол e3i жургеи Семей каласын- дары улы орыс халкы едй Абай орыс халкыньщ тшн 1 Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъюнкта К . П . Фон- Кауфмана, С П Б , 1885. стр., 429. — 40

уйренудк зор армаи егп, аксасы орыс халкы.на ауды. Орыстыц мэдениет1мен танысуды кексеген Абай бул t i - лег'ше бешл сала, 'белсене Kipicti. Абай каладагы туррын халыктар мен кыр сахарасын- дары кешпел! казак, ауылдарынын турмысындагы улкен айырмашылыкты да адрарды. Казак турмысына 6ipTin- деи ене бастаран орыстыц внд1рю заттарын шойыннан, мыстан, шыныдан жасалраи ыдыстар, мата, шам, сарат, самопарларды, сол тэр!зд1 толып жаткан буйымдарды 9Keci Кунанбай аулынан керш едт Б iрте*бiрте сол «езде сауда орталырына айналран Семей каласындары орыс- тардын езгешел1п.мен танысты. Осы танысу ofsh зор осер етт1. Оттек орыс тш н уйренсем-ау, орысша окы- сам-ау дегеп ип тьтект1 кекседк Ол арманына ез бсть мен, вз талабьгмен рана жететппне сенд!, ешк1'мге акыл* даспай-ак Ахмет Ризаныц медресесшщ катал торт1бш бузып, жасырын 6ip жарынан орыс мектебше окура Kip- Д1, аз уакыт окыса да езше 61'ткен акьглдыльгк, даналык, зеректж аркасында орыс тш н тез уйрендт Орыс мектс- 6iHe тусу улы акыннын келешектег1 ©Mip жолыныц как- пасын ашкандай болды. Келешек™ дурыс болжаран са ­ налы жас Абай медресемен мулде кош айтысты, ecKi акындар мен кайраткерлерше ш ы р ы с к я суйенш, оны бетке устауынан бастартты, ол орыс халкыныц мэдение- rinc бет бурды. ©йтке1й артта калган шырыстан алдыц- ры катардары орыс елшщ мэдениет1 басым екенш сол кунде-ак сездк Абайдын творчестволык с.езш[ ерте оянган едк Ауыл- да жургенде бала кезшен-ак толып жаткан халыктын энил, акыны, жыршыдары аузынан халык елецдерш, ер- Teri эцпме, кисса поэмаларын к©п еспген. Урымтал ба­ ла еспгешн exi айткызбай урьгп, оны кешрепне токып алатын. Абайдын мундай творчестволык орталыгыныц жемюл болуына себеп экеи Кунанбай аулы ол кезде 6ip дуанныц орталыры болды. Мунда акын-жыршылар, куйцплер кеп келетш едк осындай келгендердщ 1шшде Б1ржан сал, Эсет, Бэйгекше, Ксмшрбай сияктылар бар едк Сол кезде мыекыл, мэтел, эзш-асыл сездщ атасы деген атакка ие болтан ез нагашысы Канта й мен Топтан* дыц да кейде шок катыратын K\\vmipri, кейде ©кмешциен етет1н удай ащы еткчр сездерш дс ec-TireH болатын. Кан- тай мен Тонтай расьтнда да айыркемей, TeMip жак, ше- 4/ —

шен атам ан, киыннан киыстырып тауып айтатын дш- мэр болыпты. Шаншардын бул кушекештер1 женжде Кэютай К у нанбаев былай дейдЬ Тонтай ауырып жатса, сол елдш 6ip молдасы кайта-кайта келш, оныд кенш н сурай бе- pim i. Уйткеш ол елее, моллара тус1М туседк Жаназа шырарады. Молланын осы ойын б'1лген Тонтай 6ip куш тары да кедЫ н сурап отырганда моллара «Жазыла- жазыла молладан да уят болды, енд1 ©лмесем бол- мас» — депт1. Осы сиякты сездер ауыздан ауызга тарап катазта жазылмаса да халык ортасында атадан бала Fa мирас болып келедь Атакты халык булбулдары Швже мен Кемтрбайдыц, Марабайдыд, Жанактыц ©лен жырлары, шешен билердщ ел аузындары такпак мэтелдерк ел ту- ралы, жер туралы толраулары халык ©Mipiniu ащы шын- дырынян туран турл1 ацыздардыд кеб! дерлж сакталып, кешнп ypiM-бутакка желкпе узбей жеткен. Халык ез imi- нен шыккан ак,ыи-эн1Ш, дитмзр-шешендерппд улп — ©не­ ге берерлж сездергн, накылдарын алтындай сактады. Балалык тойы-шылдаханадан бастап, елгенде айты- латын жоктау-жыр мен эн казактын ©Mip жолдасы бо­ лып келгенш кередиз. Сондыктан да сан алуан ©лед, жыр, асыл эдпме, такпак, мэтел, керкем куй казак хал- кынын рухани байлыры едг Абай осы айтылгад халыктык бай казнасымен таны- сып, теред угып туйдк Абай оз бойындагы акыддык ка- сиегп, поэзияныц буып ерте сездь Ол ©лети он жасьмган шырара бастаFaH-ды, эуел1 бурынры дэстур бойынша ау- ызша, суырып-салма ретшде, одан сод жазба ретшде (булорыстан алран у л п а болура THic) шыраратып бол- ран. 0Mip шарыныд жшггпк кезшде шырарран елендер1 кебше сакталмаган. Ka3ipri 6i3re мэл1м 6 ip неше елед- дерш мысал ретшде келпруге болады. Эдепш ©лед тур* лер1* лирикалык сез1*мшн жастык жалынында журген кездершде, эж уа, мыекыл туршде, немесе алгашкы се- HiM мен ce3iw кушарында кайнаран журектщ сыры ре­ тшде айтылады. 03inin кещлдес болып журген кез|’нде Суйшдж кызы Токжанмен эзигдесш кайткан 6ip сапа- рында долга Tycin кала ж азда п, жуйрж атпен арен ку- тылса керек. Сол окира уетшде кезжкен 6ip замандасы Жолжаксы деген адам, Абайра карап: — 42 —

Акылыца карасам, данасын. Ж у р и т е карасам, баласык, Ат шаба алмай жыгылса, Колга тусш каласын, Бул плркшди Мунша куйттеп нерыласыц! дегенде, Абай 6ip тебенщ басына барып «Сап-сап ке- нд.тпм, сап кецш м» деген езш мыскыл еткен елеш’н шьг- гарыпты. Сап-сап кенилм, сап кеншм, Саяламай сай таппай. Не кун туды басына, KyHi, тук! жзй таппай? Сен жэйща жургенмен, Кыз елеме бай таппай?... Карсак жорытпас кара адыр, Карамай неге шабасын? Сонда T a y i p бола ма, Устап ап 6ipey сабасын? Ки1м1щи тонасын, Елге де кулю боласыц. Бул едэ>нр узак елец Абай томына енген. Таза деген кызга шырарган осы 6ip шума к елец. Бул елетим ел журтка бол га н канык, Кайда журсен достыкты умытпалык, 031М жокта орныма шеп сап койып, А к жуз1мд1 курбыма кылма салык —- Таза Дутпаймен эуес болыпты-мыс дегенде айтканы екен. Ел аузында Абайга шыгарран атакты акын Сабыр- байдыц кызы Куандыктыц елеш', керей Сагындыктыц кызыныц Абайга рашык боп шырарран елеш деген ацыз- дар кеп. Мысалы, Сагындыктыц кызы Абайга: 1ш1нде кеп жапалак ci3 6ip сункар, Асылды асыл билср деген сез бар, Миуасы салбираган бэйтерексш, Конура бутагыца умгпм бар. деп узак елец шырарыпты, мынау 6ip узнцпск Бул уаки- ралардыц шын болуы да мумкш, Абай жасынан шешен, 9pi акын атакка шнген ж ш т болган сон, «Ж ш гп ел мактаган кыз жактаган» деп вз1 айткандай, елецмеи га- ш ы к ты ры н , ы н ты ры н б1лд1ру дэстур болран. -4 3 —

Ендш 6ip жолы Абай кайыншылап барганда жецге- лер1 коде сурап мазасын ала бергенде, солардыц 6ipeyi Айша1 деген ойелге темендеп катты мьгскыл елецмен жазып, тонтарыпты дсседь С езщ е Kiw нанбайды жуйе болса, Рашыкыц i3Aen келген шие болса, Нар тайлак, жез буйдалы деп едщш, YcTinc жабу жапкан туйе болса. Осы Topi3Ai Keii6ip аныздар Абайдын ез елшде, ка- йын журтында, Кереку, Семей, Караганды облыстарынаи ксздессдк Жастыкты басынан кенлрген акыинын жас кезшде вм1рждег( болган окигалар онын поэзиялык се- 3iMin коздырмауы мумкш де емес едк Абайдын алгаш- кы жазган 6ip-eKi елецдер! казактыц бурынгы баныргы улпсммеи жазылгаиы байкалып турады. Алайда мун- дай блендер тек ж ас шагына тон. Ержете келе акынныц елец улплер1 тын, жана, ыргакпен, мазмунга толы да- MbiFaiibiH керемнз. Абай жас кезшде атка мыкты, куспеп, cepi болтаны мэдпм. Ол жайында акынныц ез балалары Тураштык, Мекайлдыц кешн табылган колжазба, ecTerLiepi долел бола алады. Амал не, Абайдын ©3i Tipi кезде онын шыгармалары басылмады. Абайдын ерте кезде шыгарган елендершен замандастарынын, ез балаларынын есшде калган eMic- eMic узшдклер1 гана жети. Bi3 жогарыда Абайдын жас кундершде жазган Keii6ip eлeндepiндe 6ip жагынан шыгыс клаосиктерше, екшшГ- ден казактыц халык акындарына, фольклорше елште* гешик бар екешн ескерттш. Акын сол елецдерийц ез’ш- дс-ак ерекш елт барлырын, да рынды акын екендплн ceздipeдi. А б а й жасынан сезге eTKip, 6ipeyniu кемшЫ гш тез кврпш, колма-кол сына>п, 6eTiHe айтып тастайтын мыс- кылшыл болады. ©зше б1ткен табиги ерекшелж, сергек ой, ce3i.\\iAi жу- ректщ аркасында, •ертеден-ак курбы-курдасы, дос- жарандары ортасында талай шешенджпен кезге туоедь 1 Айша Абайдын кайнысы, Tycin мырзанын iHlci, Какабайдык эйел|‘ . — 44 —

Абай он жасында тайра MiHin, тебе басына шырып жур- генде ез аулынын туйесш аралап бара жаткан eni атты адамды Kepin, олардын KiM екешигш бктуге тайымен ша- уып барады. Онын. 6ipi теркшше барып жолаушылап кайткан келшшек болады да, касындагысы теркшшен алган айгырды жетектеп келе жаткан келжшектщ атасы болады. Сол жерде Абай келшшектщ кулдары белбеуш, TepidHi бергеи жауыр айрырыи, ол жауыр айгырды же­ тектеп келе жаткан 6ipre туран бауырын мыскылдап, елец айтып кетедк Ю м екен деп ксл1м ем туйе кутан, Катын рой кулдарымен, 6елш буран. TepKiHiHiH 6epreHi жауыр айрыр, Бауырынды урзйын Cipre туган ,—д ей д к Екишп, Семейде окып жургешндс шешендж атагы елге жайылгаи Шорманнын Мусасымеп кездесш, сез кагысып, Муса баласына Садуакас (Сагындык — Уакас) деп ек\\ адамныц атын койгандырын шенеп кегедк Оны кешлше шэлю «ерш калган Муса колдан ашыт- кан сыра (юртшме) iuiin отырган Ж'ас Абайра ез\\ сокты- гып, муныц аты KipimMe H O Faii (татар) сез*1 «юршше» де­ ген болу керек. Сондыктан муны инуге болмайды дегеи- де, Абай: жок олай емес, Kipmiwe парсыныцгаршама де­ ген сезшен алынган, ол шамана карай im деген, жэне де эр нэрсенщ iciMine карай xciciMiH алма (алма жемштт аты), оны атына карап алмауга болмайды деп Мусаны свзден cypiiiAipin кетсд!. Тагы сол окып жургеншде Абай дем'алыс куш курда- сы Тж1бай деген байдын. уйше >келсе, Найман Акай деген Тшгбайдьгц 6ip досы келш отырган екен, Абайды «ерш Акай Tiniбайга:— бай мынау кез1 етшр кара бала юм- Hin баласы болады? — дептг Сонда Тпнбай бул Кунан- бай мырзанын Ыбырайнм атты баласы легенде, Акай Кунекеннщ бэйгеге косура дайындап, куйрык-жалын су- 3in журген купан шырары екен рой деп сезбен шалган- да, А б ай :— бул Kici найман елжщ алаканына салып журген, ерте токен ак буйрек Кызыл алмасы екен рой депт1. (Акай быртиган cap кызыл адам екен). Сонда Акай: — Япырмай, мына бала меш ондырмай жеш'п кегп-ау, мен оны бэйге кунанра тенсгенде, ол меш ауызра ек\\ бел in тыратын алмара тенеп кегп-ау, — депи. — 45 —

Абайдын. 6ip ©згешелич кекеу, мшеу сиякты сезд1 айг- канда б1реудщ ажарына, достыгына, не душпаидыгына карамайды. Оран мын-адай дэлел келт1рейгк. Мэм-бетей Ееентай ©Mip бойы Аба имен дос, п'леулес болады. Bip жылы Семейде жаткан Абайра келш 6ipiieuie кун конак болып жагып, енл\\ кайтарында шай пул, ун сиякты к-ер-ек заттар алуга акшасыныц жоктыгын айткан сон, А бай ез пулымен 6ip канша нэрселерш алып 6epin, енц.\\ Есентай разы болдык ба дегенде: — бул жсрдеп керепм/и алып болдым, 6ipaK бул апарран унды бауырсак кып nicipeTiH уйде май жок ед'1 — дспт1. Сонда Абай Есентайга: — Семейде турып Шыцгыс та- уыныц басыиан шалады екенсщ, ол муктажынды елге барган сон айтуыца да болады гой,— депть Абайдын ец суйж-п баласы Магауия елш, оны барлык арайын-туган, ел-журт жоктап, жылап келш жагканда, жас куншде Абай аулыида туып-вскен Кекшс руынан Дэулегкелд1 деген сурамсак, суганак ж1пт те Магауияга кайгырып жылап Абаймен Kepicyre келедк Даусын шы* гарып «Магашым-ай ак кешл, алалым-ай, мырза жомарт берпипм-ай» дегенде, Абай оган: кайтеспг, сурамсагым- ай келе гой,— дептк Абай кейде сез бакастырып, езгелер де 6ip нэрсеш орынды гып тауып айтса, катты риза болып, насаттанып калады екен. Абай аулыида акын, жыршы, энши, куйнп, тогыз кумалакшылар кеп болтан. Солардын, шпнде Абай жаксы керетш акыны Бэйкекше, сыбызгышы Кияспай, туган баласы Абдрахман, тттн кейде ауыл аймагыныц бала-шагаларымен де эзтдесш отыратын болтан. Абай Коныр, Кекшеге болыс болганда, 6ip куш Бэйкекше акын Абай отырган уиге iKipin келе жатады. Сонда Абай оны сынамакка: Ойпан жерге тебендеп швп б1*тед1 , Кей ж ш тке мал мен бас кеп б^едь Отырганша осынын дярын айтып ж1бернп дегенде, Бэй­ кекше турып, Ж ана ecnipiM жастарды болыс койсан, Нашан т у с т калганша жеп б1тедь дептк Сонда Абай: — сешн тьлщ неге сонша ащы бол- д ы ?— деп сурапты. Бэйкекше: — 46 —

Атам К абас, Боранай туысым зор, Мырзаменен Мамайдын зорлыгы мол. Eni екпемнен eneyi кысканнан сон, Т ш м н щ ащы болар ce6e6i сол — дептт Абай отырып, езшщ замандасы керей Бе- гешке: — дауасыз не, арзан не, кымбат не? деп сурапты. Бегеш оран: Дауасыз — кэрЫк, арзан — eTipiK, кымбат — шын- дык,— деп жауап берттк Абай оран енд1 сеидей Бекна- зар-Косайдан ул туа ма, деп риза болыпты. Абай елге ез| улп айтумен 6ipre, елдщ жаксы мшеэш, жаксы кылы- FbiH, шебер сездерш суйсше тындап, жаксы нэрсен* ecri- генде 6ip жасап калатын. Ocipece Абайра зор эсер сткен — орыс халкыньщ мэ- деииетк QuriMe мэжЫстерде ол орыс ертеплерш, кы- зыкты эцпмелерш айтып кешлденд1рш отыратын бол- Fan, «Орыстын атакты сыншысы Белинский наукастанып, ©л1м аузында жатканда оны ггатша шакырады деп eKi- уш жендеттер келштй Сонда Белинский ке!шр1н1здер, мырзалар, меш патшадан да улкен кудай — ел1м ша- кырып тур» дептк Абайды адрашкы рет орыстын енер-'бипм1, 'кутаптары мен сонау алыстагы Петербургтары, Москвадары орыс интеллигенциясыныц салт-сана, турмысымен таныстыр- ран адам Абайдын ез i-mci Калиолла ©скенбаев. Калиол- ла Кунанбайдыц Айгыз деген -бэйбшесшен туран, ерте заманда-ак оны экеа орысша окута бередь Абай елде жургенде Омбы, одан сон Москвадары Калиоллага хат жазып, хат алысып турады1. Жазры демалыста елге кел- генде Калиолла астанадан койын-конышы толы «ептеген эцпмелер мен ютаптар ала келетш болтан. Осы ютаптар- ды унем1 окып, Калиолламен iuireA сырласып, ni-Kip алы- сушы немерелес агайындарыныц ш ш дс aeperi А’бай бол­ тан. Калиолла ец алгаш Семейде окып, оидагы окуды та- уыскан соц, Омбыдагы Кадетский корпуске тусш, (1863— 1870 ж.) оны 6iTipin «корнет» (офицер) деген атак алып шыгады. Будан соц Калиолла Москвадары Павловский кавалерийский школд1 бтредп Багзы 6ip мэл1'меттерге Караганда Калел 1877— 1878 жылры орыс-турж сорысыпа катынасады, мунда ол ерлж керсетш, орысгыц 6ip гене- 1 Осы хаттарды Ленинград архивынан 1здеп тапкан проф. 9л1- кей Маррулан. — 47 —

ралынан алтыс алган. Нлг-е келгэн сон, Оемейде Пшбай байдыц кызына рашык, болып, ол кызды алып кашкам жершен, кыздыц агалары жолшыбай куып устап алып, кызды тартып алып кетедг Орысша окытан офицер, бул озбырлыкка шьгдай алмай, ел-журтына екпелеп, Омбыга кызметке кетедк сол барганнан кайтпай наукастанып кайтыс болтан «ершедн 0лер алдында Кал ел ата-баба- сыныц тарихы мен ©з exiipin косып, кэп ©лен жазыл тас- тап кетшп. Кешн ол елген соц жоктаганда эйелдер еле- нж дауыска адеып айткан кершедк Калиолла елген сон оныц суйегш Кунанбай атпен алкызады. Суйек келгенде Зере 6oii6ime Калелдщ заттарын немерслсрше ©з колынан улеспрт бередц сонда ©зге иемерелер1 dipeyi кылышын, dipeyi -белдшш, dipeyi офицсрлж киi'Min* dipeyi сарыала калпарын алып, таласып жатканда Абай ундемей карап турады. «Карагым Абайжан кайсысын аласьш?» — леген­ де ол: — Оже, маран анау уйш п жаткан ютабын 6epi- шз — деп зат алмай, ылри рыльгм, эдебиет жешндеп Ki- таптарын еурап алады. Орыстын атакты окымысты-талымы Г. Н. Потанин Калиолла туралы мынадай 6ip мэл1мет кел^редк Маган Омск кадет корпусын 6iTipreH, кейш Семейдщ касында- ры туран жер\\ кырда турган, кыррыздыц dip султаны (осы кунде кайтыс болтай вскенбаев) туралы dipey эц- пме айтты. Ол (Калиолла — Э. Ж .) кошке жакын ©здерг HiH. жерлестерше орыс романдары мен повестершщ маз- мунын тусишрупл едц ал кыртыздар (казактар — Э. Ж.) оны сондайлык ынтам-ен тыцдап, одан айткандарын жа- зып беруд1 сурайтып, сопыц нэтижесшде Тургенев, Лер­ монтов, Толстой, та гы баскалардын шыгармас.ьш ойша аударган дэптерлер пайда болтан. Кей уакыттарда мун- дай эдебиет кештершде кипз уйдщ шпнде ©зара тал ас- тар туатын, сол мезплде дейд1 керген ядам, ©скенбаев орыс беделше суйеиетш-дк «Тыкданыздар, булженште орыстыц белпл1 сыншысы Белинский не дейди екен, не болмаса «Бул женшде орыстыц сыншысы Добролюбов была» деген»1 деп тусшж depin отырады екен. Потанин- шц бул жазганына Караганда Калел орыстыц атакты жазушыларыныц кебш б!лген -сиякты да, ocipece ол сол кездеп орыс халкыныц элеуметтгк ойынын дацкты же- текmiлерi Белинский мен Добролюбовты да жаксы бьт- 1 «Русское богатство» 10, 1896 ж. — 48 —

ген, оларды езше зор устаз туткан сиякты. Орыс ралы- мы И. Н. Березиннщ Ленинградтагы архивынан академик Э. Маррулан тапкан материалдарга Караганда, Калел де Шокан окыран Омсюдеп бш мд! мукал1м Н. Ф. Кос- тылецкийден тэрбие алып, оран Ецлш-Кебек жыры мен Жиренше шешен адпмесш тапсырады, ал муны Вере- зинге ж'1берген Костылецкий. Сез жок, будан Абай мен Калел бЫ м , дуние, ocipece одебиет туралы к©п айтысып, кеп таласын, 6ipiHen-6ipi ninip алрандыгы, Абайдыц келешекте рухани 1зденуиге Калелдщ де себепкер болрандыры айкыи. Эаресе, Семей- гс барып ©з бетчмен орысша о-куга тусун де сол орыс 6i- л 'ш ш е эбден ы н гы к ты ры кушейгеннен туран фактк BipaK ©'Mipre ерте оянып, жете алмаран Абай, езппц творчесгволык поэзияга кол сермеу жолыида токсан тур- .ii гаскауылдарра ушырайды. Ец алдымен Кунанбай екБ мет билшше, елге OMipiH журпзуге таласып журш, езше кептеген жаулар, душпаидар тугызды. Qcipece Кунанбай ез1’шд султаддыгын пандалапып, ©те киын жардайда жемкор, урдым-жык, зорлык-зомбылыкпен ауызданран Майбасар деген туысканын шыцрьгс елше болыс сайлады. Абайдыц елппц неше жылдарга кегкен ipi ру куресшщ басы осы Майбасар болыс болганнан кейш басталады. Буган себеп Кунанбай 6ip шсшеден жалгыз болгандык- ган оныц OKeci ©скенбайдын терт токалынан 9 ул туып, ер жегкен сод, барi де ел билеу icine таласады. 1штей ел пзпшн бурынырак колына алган Кунанбаймен ©зара кундес болады. Э а ’ресе езгеден repi Майбасар калай максатка жетем деп жургенде 6ip улкен мумкшдпл iK туады. Ол — жштсктщ ру басы Б©жсй мен Кунанбай арасыныц бузылуы. Б©жейд1 ©скенбай Кунанбайра сернк болсын деп колына алып, кеудесш соккан бала дос eTin, коса тзрбиелейдк Екеуш д-е Зере бэйб1ше бауырына ба- сып, 6ip туыскан eceirri, ала-куласыз жакын кередк 0с- кенбай Бежейге ержеткен соц эйел алып бередк еннн 6epin ©3iHin туыскандарына косады. BipaK ерекше тату- лы ры езгсрмейдг Б©жей ©скенбай колында жургенде Майбасармен eKeyi тату курбы болып, одан кейш 6ipi- не-6'ipi мал аяспай, алыс-берю тамыр болады екен. Кунанбай Каркаралыга aFa султандыкка сайланар жолында сол сайлаура барранында Бошан руынын билеу- LmViepi Алшынбаймен бас к о с ы п , ceHi a Fa с у л т а н сайлай- мыз деген уардасын алган сод ушне жасырын адам ж\\- 4 Э. Жареишнн — 49