Әбіш Жиреншин-Абай және Орыстың Ұлы революциашыл демократтары

арнап хальгктан к а р а ж а т ж и най ды . С о л жылы сентябрь айында TyrKbiHFa алы нган ад ам н ы н у й ш д е п «социал-де- мократтарды д астырты н б асп ахан асы н экетуге кемекте- СОДЫ. Сол кезде Долгополовтын, Го рьк и й мен байланысы ж еш н д е п ол и ц и я берген к езектеп 6 ip мэл1метте был ай дел жазы лы пты : «Горький ж ум ьгсты жасы ры н к т е й д ц ол жумысшы- ларды ш таппен, акш ам ен кам там асы з етедц доктор Д о л ­ гополов со м ы ц б а с ж о р д е м н н а » 12. Б Ь д щ Г о р ь к и й к ал асы н ан с у р а т ы и а л га н архив ^до­ ку менттер1\\йзд с де Долгополов пей М а к си м Горький — б1рыцгай icneii айьитталып ж эне о л а р г а полициямын ж а ­ сырын бакы лауы н койгандыгы мэл1мденд1. Онда «Саяси бакылауда турган адамдар Д олгополов Нифонт Ивано­ вич, П е ш к о в А л е к с е й М а к с и м о в и ч » 3, — д е л ш г сн . О н ы ц енд} 6ip ж е р ш д е , «Д о л гоп о л ов Н и ф о н т И в ан ов и ч... езш щ саяси се ш м а з д п й м е н отделение к у р ы л т а н и а н 6epi мэл!М. Сонымен 6ipre сы рт бакы лауш ы ларга айтуынша Д олго­ полов тем ен д еп сая си сешмсгз ад ахгд арм ен ... ж азуш ы - ныц айел1 Е к а т е р и н а П е ш к о в а м с н д е б ай лаи ы сты б ол ­ тан»4 деп керсет1лген. 1905 ж ы л ты С о р м о в о д ат ы К у н а в и н д а т ы ж ум ы сш ы - лар котерЫ ез басы лган соц аур ухаи ад аты жумысшы-ре- волюционер туткы нды кашырганы ym in Долгополовтын ©3i тур м еге а л ы н а д ы . О ны C i6 ip r e ж е р а у д а р у т а ай н ал - танда, эйел1 1здеш п жур1п, i d i т о к т а т а д ы . Д олгополов Астраханьга айдалады . М унда отаи б е л гш элеумстпк кызмет аткарута мулде тыйым сал ы н ад ы . Сондыктан да ол ез беН м ен дэр1герлгк ж ум ы с т т е д к Д о л го п о л о в т ы н ; Н и ж п и й -Н о в г о р о д т а т ы e.Mipi ж е н ш - Де С С С Р Б ы л ы м а к а д е м и и сы н ы ц к ы зм ет к ер 1 Н . Г1. В о - роновтыц ойы нда кызы к эцпм е сак тал тан . Кунавиндеп Бабушкин атыидаты калалык аур ухан ад а (олкоз1рДол- гополов аты пда) Вороновты н oneci а с nicipviui болып ic r e iu i. 1898 ж ы л ы а у р у х а н а н ы н б а с A O p irep i болып Д о л - 1 Деятели револ. движ. в России, бнбл. словарь политкаторжан, Т. Ш , ве>1п. И, м., 1934, стр. 1704—1205. 2 Огонек 23, 194G, стр. 8. ” 1орьк. Облархив. фонд. И. Г. Ж . У . дело 23— 192, 1905 г. 4 I орьковский облархив, фонд. Нижегородок. Жандармского управл. дело 23, стр. 192, 1905 г. — 200 —

го п ол о в т а г а й ы н д а л а д ы , сол к у н н е н 'бастап В о р о н о в он ж ы л д а й о л а р м е н 6ip к о р а д а , 6 ip r e т у р ад ы . Н и ф о н т И в а н о в и ч б а л а н ы ©те ж а к .сы к ер уи л е д ц еге р балалар доп ойнап кетсе, ол ард ы н ойынына каты насиай кетпейтш ; б ал ал ар га ойынш ык саты п эперетш, рож дест- во-да ё л к а ж а с а й т ы н . Д о л г о п о л о в т ы ц А л ек сей М а к с и м о ­ вич Г о р ь к и й м е н ж аксы таны сты гы н да Воронов бигедц о л TiiiTi к ш л к е н е у л ы н е р т ш Д о л г о п о л о в т ы ц у й ш е ж ш ке- луип едЗ, о л д а В . Г. Короленко д а келш ж урупп едк Ж ы л сайын Д о л го п о л о в езш щ уй ш д е Т . Г. Ш евченкоиы еске Tycipy к е ш ш е т ю з е т ж , о л а к ы н н ы ц у л к е н с у р е т ш к а б ы р - г а г а >лin к о й ы л , а й н а л а с ы н а о р ы л г а н б и д ай б у д а с ы н к о - г,тын. К е ш к е к е л а д а м ж и н а л ы п Ш е в ч е н к о н ы ц ш ы г а р м а - сы н окитын, о л г у р а л ы б к я е т ш д е р ш айтаты н. Д о л г о п о л о в т ы ц тур Faff у n in e п ол и ц и яд ан к а ш к а п адам к эп ж асы ры н аты н , ocipece ж а зд ы гу к i оныц yin бос болтан к е зд е , он да саяси к а ш ц ы н д а р кеб1рек келетгн. в й т к е ш , Д о л го п о л о в т ы ц уй iuii ж азд ы гун ! да чага кететш д е , ©3 i у й д е ж а л гы з к я л ы и , т о к ж е к с е м б ! к у п д о р i рана семьясы па баратьш . С т у д е н т т щ к ш 'м ш к и ге н 6 ip ж а с Ж1*пт со л у й д е е к ! айдан а р т ы к тыгы лы п ж аты й , сак ал -м ур ты ecKerf сои рана к аш ы п кеттн 1905 ж ы л г ы револю ция к е з ш д е К уиавии к а л а сы н д а - гы ж у м ы с ш ы л а р меи т-еш р ж о л ш ы л ар д ы ц карулы тобы кугы нш ы хар аж узи л л ер м ен ш ай к асты . Урыста ж а р а л ы болран ж у м ы сш ы л ар а у р у х а н а га зкелш дц ол к ун д ер д с Н и ф о н т И в а н о в и ч а у р у х а м а д а н 6ip табан ш ы к к а н ж о к 1, — д е й д 1 В о р о н о в . Д о л г о п о л о в рыл ми ж у м ы с т а р г а кеп ецбек си и р д ь М ед и ц и н а ж а й ы и д а ол отыз ш ак т ы м акала ж азды . Д о л г о п о л о в 1922 ж . 16 я н в а р ь д а А с т р а х а н ь д а к а й т ы с болды , со в е т уинм етш щ к е м е п м е н он ьщ суй cri М о с к в а г а э к е л ш г л ж е р л е н д ь К э з 1р д е Г о р ь к и й к а л а с ы н д а г ы а у р у - хан а Д о л го п о л о в т ы ц еам Зм еи а г а л ад ы , оныц 6ip кезд е уйi турган Б . Новинская к вш есш е де Долгополовты ц агагы б ер !л ген . Долгополов револю цияш ы л ж олдагьт интеллигент, царизм ге саяси к ар сы , усак бурж уазиялы к- д е м о к р а т и я ш ь гл гтознцияда болга н , больш евиктж и д ея га жетс ал м аган адам . 1 1948 ж . М оск вад а тура-тын И . П. Вороновтыц вз аузыиан жа- зыллы. -2 0 1

К о р ы т а к е л е а й т а р ы м ы з : Д о л г о п о л о в ©3i д ар тер бола туре а д а б а с т ы н ы ш т ы гы н 1эдеп , 6ip ган а мамандытын куйттеп к а л м а г а н , п атш а у ш м е п м е н «курескен, халык ymiH а д а л к ы з м е т етуд е т а л а й к и ы н ш ы л ы к т а р д ы басы- н ан KemipreH а д а м . А б а й м е н а й р ы л м а с д о с , пгюрлес бо- луы , еткен к у к п р т елпрде ею х а л ы к т ы ц iurrefl бауырлас болуды ацеаган ы н а айгак бола ал ад ы. А б а й г а о н ы ц : « М е н с е ж ц к а й н а р б ул агы к н ы д тек ке- 3 in рана а ш у ш ы м ы н » — д е у ш щ ез1 р а н а 6 i3aiu «.арацры- да тун ш ы ккан халкы м ы зды Д о л г о п о л о в ж ары кка мек- зегенд1п е д ь С о н д ы к т а н да 6t3 оны ум ы тпаура тшешз. Казак халкы оны н еам ш есш де сактайды да.

V ТАРДУ А Б А И Д Ы Н , ЭЛЕУМ ЕТТ1К О Й Д Ы ДАМ Ы ТУЫ Ж Э Н Е АБАЙ ЗАМ АН Ы Н ДАЕЫ КАЗАК. П О Э З И Я С Ы Б ул eMipAin кызыгы махаббатпен, Kepre Kipccu улгш жаксы атакпен. Ap-rrapuFa сезщ мен icin кал са, ©леек де елмегенмен боларсыц тец. (Абай) П о э з и я — искусствоиыц д а ц р а й ы р -булаты, э л е у м е т т ж eM ipAiii с э у л е с к Оры сты ц улы сы н ш ы сы Белинский: п о э­ зия и ск усствон ы д жораркы т е п , езге искусствонын бар - ш асы ньщ езп п ц колданатын куралы ны д кабьлетше карай творчестволы к эрекетш к ер сетуд е азды -кепп болса да аясы а з, e p ici шектеул1 болып к ел ед ь М ы салы : А р х и т ек ­ тура ш ы р ар м ал ар ы (Яртутас, эсем бейнедеп курасты ры л- f аи б е л ш е к т е р ш щ у й л е сп п м е н , эйтпесе, етю р к ы р л ар ы асп ан га ш ар ы к т ап гайып бол аты н аса зор ж эне зэул !м ф орм алары м ен рухымызды ш ары ктаты п, тады ркатады . Еярак, б у л а р д ы д ж анды ел тк п р у! осы м ен ая-кталмак. Б у л э л 1 т ек ш а р т т ы с и м в о л и з м н е н (абсолюттгк) б 1ры ц рай и с - к у с с т в о г а к е ш у р а н а , б у л ол\\ т о л ы к м э н ш д е и с к у с с т в о ем ес, тек к а н а оран талап, и скусствор а тунрыш ады м , бул ол\\ к е р к е м ф о р м а т а с а л ы н г а н о й е м е с , тек о й д ы и ш а - раглен кереететш керкем ф орм а рана. С кульп туран ы ц (м уан н щ ) аум агы зодчестводан repi KenipeK, к у р а л ы м о л ы р а к : о л енд1 а д а м д е и е с ш щ э д е м н л iriH, н е м е се а д а м ди дары ндары ой ны саласы н к ер сет ед д б1рак ол бет п и ш н д еп п ш р д щ 6ip б е л п см , дененщ (a t­ titude) 6 ip к ал п ы н рапа б ер с ал а д ы . А л а й д а , скульптура аум ары ны ц творчестволык эреке- Ti а д а м д ы т е п 'с к а м т и а л м а к е м е с , тек а д а м д е н е с ш щ с ы р г к ы тулгасымен к а н а г а т т а н б а к , ер к ек т щ б о й ы н д агь г е р л п ш , у л ы л ы к т ы ж о н е к у ш - к у а т т ы , э й е л д 1*н д е н е с ш д е п одемьи’к пен грацияны , сы мбатты лы кты бейнелемек, кер- - 203

кем с у р е т — а д а м д ы т е п е , Tim i, а д а м рухы ны н ioiKi ду- н и есш де к а м т н д ы , 6ipaK к е р к е м с у р е т (живописьте) кубылыстын. тек 6ip рана м езетш керсетум ен тынады. М узы кад а — (он мен куйде) к о б ш есе адам жанынын iuixi д у и и есш а й т ы п берущп'лж б а с ы м . Б1рак, музыканын айтып беретш идеялары н уннен аж ы ратура болмайды, ал ун дегеш*М13 ж а н р а кеп н э р се се з д ]р е алатын болса да, акы лга ай к ы н ж оне байымды еш н эр се айтып бере ал- мак емес. Ал поэзия болса — адамныц еркш евзгмен 6epiaeTiH- дйстен, онда ун де, сурет те жэне байымды, айкын айтыл- ран туенпк те бол мак. Сондыктан да поэзияда ©зге ис- кусствоныц барльгк элемеиттер! бар, сейтш, ол ap6ip ис- куестводагы жеке-жеке бершген куралдардын барж, 6ipinen бiрIи белшектемей, тутас пайдаланатыи сиякты. Поэзия тутас искусство, онык Heri3ri уйткысы болы-п та- былады. Жопе оны барлык жарынан камти отырыи, буюл езгешелжтерш айкын, апык турде «бойына ашредЫ. Мысалы, поэзияныц кец камтитын шебер типмен су- реттейтш Абайдыц тулю мен бурюттщ айкасуын живо- письтщ, немее© скульптуранын тЫ меп айтып жетюзе аламыз ба? Канат, куйрык суылдап ыекырады, Кектсн кыран соргалап куйылганда. Ж арк-ж урк eTin eKeyi айкасады. Жеке батыр шыккандай кан майданга. Bipeyi кек, Oipeyi жер тагысы, Адам уппн батысып кызыл канга. Кар аппак. бурки* кара, тулк1 Кызыл, Уксайды каса суду шомылгаига21. Поэзия — адамныд iiirKi, сырткы ce3iMin, ой ©piciif, мжез-кулкын, ©Mip кубылысын толык корсете алатын онер. Осымеи 6ipre поэзия 6ip адамныц гана жекеше асубылысын, портретш керсетумен тынбайды, ол буюл 6ip елдш, 6ip хальгктын улттык ерекшелтн, ©Mip куре- ciH, элеумегпк кубылыстарын бейнелейтш K y u n i курал. «Туганда дуние естн ашады елен, 0локмсн жер койнына nipep деиен. бш р деп кызыктын 6api еленмеи, Ойласаншы бос какпай слон-селен3- 1 В. Г. Белинский. 1948 г. И том, стр. 5—6. ^ Абай А. Т. Ж , 1945 ж. 13-бет. 3 Сонда, 57-бет. -2 0 4 -

деп А !б а й п о э з и я г а зо р м э н 6epin а й т ы п Kerri. Б 1 з д щ к а ­ зак, х а л к ы п ы ц револю циядан б ур ы н гы е\\ирш де н е п з п оры н а л р а й е н е р д г ц rypi— п о э з и я м е н м узы ка б о л д ы . А л и ск усствон ьщ б а ск а с а л а л а р ы — «керкем сурет (ж и в о ­ п и с ь ) , м у с i 11 ( с к у л ь п т у р а ) r im i ж о к т ы ц к а с ы н д а б о л д ы . Б у л 6i3д щ б а с к а м эд еи и егп е л д е р д е н артта к а л г а н ы - мызды к е р с е т е д ь А рхитектура тек ерте дэ>чрде, о р т а га- сы р л ар д а гул д ен сд ! бул дэугрлердеи зор кумбсзд1, эсем с а р а й л а р д ы ц ecKepixiuiTepi о с ы к у н г е д е й т о р т а л ы к К а - зак ст ал п ан к езд есед ь Кол ен ергн ен кешпсуп еьпрм ен ежелден кассе келе жаткан зергерлгкпен, ою, к естеш ш к enepi дамьгп оты рды . М у з ы к а м ен поэзия к а за к х а л к ы н ы ц ец кушт1, е ц зо р , ец бай, ец к ар т рухани азыгы, идеологиялыж етшр кура- лы болы п к ел ед к «Б 1 зд щ хал к ы м ы з — поэтикальгк касиетг щштс эде- би етк е б а й х а л ы к . К а з а к т Lni тур ж т и д е р ш щ iiiiir u e r i ец т а м а ш а с ы , к а з а к ткчшде а р а б п 'л ш д еп д ей ж а с а н д ы б о я м а с е з д е р ж о к , о л г а з а т1л, с о л а й б о л г а н д ы к г а н м у * н ы ц п о э т и к а л ь г к к а с и е п д е е р е к ш е » 12, — дейд1 Ш о к а н У э - лиханов. К азак халкы ны ц музыкалык внерш е белпл! галы м- дар аса з о р , сон ы м ен 6ipre эд щ б а г а бердк Ф р ан ц узд ы ц атакты ж а зу ш ы сы ж эне м узы каны ц терец сыншысы Р о ­ м е н Р о л л а м к а з а к м у з ы к а с ы н ы ц д а л а е .\\ п р ш ц г у л 1, х а ­ л ы к е н е р ш щ ец -кымбатты ж е м к н н щ 6ipi екендпчн ай та келш : « ...б у л эсем ж эне таза м елоди ялар гулденш , да- л а н ы с е з с 1'з к е р к е й т е д Ь * — д е п ж а з д ы . К а з а к х а л к ы н ы ц он м ен к у й ш щ сонша б а й алуап тур- Л 1* е к е н д т н н е л ж т е н д е у г е б о л а д ы д е г е н с у р а к к а : « М е - HiMme,— д е й д 1 А л е к с а н д р З а т а е в и ч ,— к а з а к х а л к ы н ы ц т а б и г а т г т е н у д а й ы а р а л а с к а н д ы г ы м е н , онымен Снте к а й * н а п ескен л iriMeH т у г а н п о э т и к а л ы к с е з 1 м д и и п н д е , к е р - пш тнчнде ж э н е творчестволык там ы ры ны ц куш п согуы н- д а . О с ы м е н 6 i p r e и с к у с с т в о н ь щ б е л гь л н 6 ip саласы а р к ы - лы езш ш эм оциялы к ж аиды сез1мш даналык, ж екс б гт к е н к а с и с т ш т а м а ш а б ж д 1 р у ш д е » 3. С е з ж о к , к а з а к халкы п о эзи я га, шешендгк сезге, ш е- б е р тг’л г е , о н м е н к у й г е б а й болды . «Онер алд ы к ы з ы л 1 О л сб и сг о к у К1 табы, 1941 ж . 2-бет. ^ 2 .4. Знт аесич. 500 качак atuepi мен куилерь 1931, 4-оет. 3 С о п л о . ЬСч*г. - 205 —

тип» — деген м э т с л х а л ы к т ы ц е з ш е , е з п п ц даналык, к а- си е т ш е б с р г е н э д 1 л б а г а с ы , в й т к е ш т \\л ж а л п ы х а л ы к п - Ki — со н ы ц т а л а й г а с ы р д а н д а м ы п к е л е ж а т к а н рухани б ай лы р ы . «Т \\л б у л а р ы — е л д е , к е н б у л а р ы — ж ер д е » , « д м м а р д ы ц т \\л\\ у с т а н ы ц 6 i3 ineH © т а р » , « б а л там ган п л - ден — у т а м а р » . « Е т т сн еккен т а я к д а н — сунектен етксн С03 ж а м а н » . Еасы рлар бой ы хальпк суры птап ш ы тарран кызыл п л - ден, кандай га м а ш а шешеи сездер м арж андай тепледь М ы салы : Е р кайны сы неден к а л а д ы — дегенде: «Жуйр1к аттын туярында калады . Кыран кустын киярында калады , Шешсн домбыранын кулапянда калады, © нер-бш м буларында калады, Тузу мылтыктыц кундагында калады. 0.%пршде ондан кетпес, Суйгеи жардыд кушагында калады. ©Mip л р ш ш п у ш ш , жарык с э у л е , жаркын yMini, та- бираттын токтаухыз ©згерш, дамып отыруымен тендес- лредк Ну карарай куласа, Орнында калган шырпысы, Ж апы рак шыгып гулденш, Бутак шырып бурлешп, Киядан ушкан кыран кус, Кон акта п етпес демеодз. Айдын шалкар суалса, Булак болып аркырал Теш'з болып жаркырап, Акку капдар устше Турактап етпес демеш'з»1. Сонды ктан кслеш ек'ке камка cenin, зор ум тш зд 1 узбеу керек. YmIt деген дария, QpKi.M оран канады, Умтылган ж ан елнрден, Сыбагасын алады, Ум1тпенен эр адам, Ьдегснш табады. YMiTci3 ср ез болып, Айдалада калады»2. 1 Казак эдебиетипц тарихы, 1918 жыл, 1-том, 269-бет. 2 Сонда, 1948 ж ы л, 1-том, 270-бет. - 206-

дейдк Х ал ы к ты ц камын ой л ам ай , езш щ жеке басы - ныц к а м ы н о й л а р а н султан м ен м о л д а л а р га 6ip би : 0 л е т д 1 ж е р д е « п з с е к п р е д !, е л 1м д 1 ж с р д е м о л д а се* м|ред5, к а р а л ы с ы н д а каты н сем1ред1, кайгы сы з х а н се- м1ред1 — м е н н ер ы п селиз б о л а м ы н ? ! Т оп тан го р ай ш а л - ды рмаймы н д еп , — казактыц тайыншасын душ панга а л д ы р м а й м ы н д е п , Gip тунде т о к с а н оян ы п , тогыз т о л г а - намын» — д е г т -м ы с 1 дейдь «Х ан га 6eprici3 кара бар, Кы лы ш ка берпа'з ара бар, Ксй каранык сездер1, Эулиемсн пара-пар. С а га т Не, а га т не, болат не, ж а н а т не, канат не леген ­ д е — С ь г б а н А к т а й л а к д еген x t c i а й т ы п т ы д е й д 1 журт: Д э л сорылрзн журегщ, С арат емей немене, © ripin айткан 6ip сез!к, Арат емей немене, Ауыздары отыз Tic, Болат емей немене, Токтышарын Tepici Ж а н а т емей немене, Астындагы 6ip тайын — К ан ат емей немене. Кэрм пк пен кедей ш ш к, куйсгздгк туралы: К э р ш к карсы келсе курган кврдей. Ж т т к е кедейшшк тозгаи жердей, Ш а б а н ат, шанпау катын, етпес пышак, К у й а’з кус тулх|‘ алиайтын 6opi б1рдей. А байра д е ш н п эдебиетте б асп асы мен ж азба ддеби еп ж ок к азак е л ш д е ауыз эдеби еп, ф ольклор басым болды . Е л ез п 'л е г ш , м у ц ы н , зары н , м у д д е с ш , ем ip калпы н , т ур - м ы с с а л т ы н о с ы а у ы з эде*биет1 а р к ы л ы б 1'л д 1’р д 1*. 0 -кед ен балага м и р а с болыПу 'б а с п а ж о к б о л са д а , э д е - биет ж у р н а к т а р ы н ы н 6i3re ж е т у c e 6 e 6 i де осы дан . Р у - х а н и с а т ы с ы K33ipri д о р е ж е д е н а н а г у р л ы м тем ен ж а р - д ай д а х а л ы к у п п н ж а зу д а, т еат р ы да эн мен ел ец болды. А б а й г а д е й ш г ! ф о л ь к л о р д ы к т у р л е р 1*н еск е т у а р с е к : е р т е к , ж у Miб а к , м а к а л -м э т е л д е р , м ь ю а л -м ы с к ы л д а р ту- 1 Казак одебиетж щ тарихы, 1948 ж ы л, 1-том, 275-бет. -2 0 7 —

р'шде; ж а р - ж а р , б е т -а ш а р , сы н су, ж о к т а у турлерш де бо- лыи кел'се, о и а н r e p i ж е л ш , а р к а у л ы т у р л е р к айты стар, термелер, ж ы р л а р ретш де дам ы п о т ы р д ы . Б ул роттен ли- рикалык п о эм ал ар : «К озы керп еш -Б аян сул у», «К ы з-Ж Б бек», « А й м а н -Ш о л п а н » т. б. Б у л а р кеб1н есе ойел тендЕ п н е б а й л а н ы с т ы ж ы р л а р . E hai 6 ip т о б ы : ел к о р г а у , ж е р к о р г а у , турл1 ш а б у ы л д а р р а к а р с ы ( К о б л а н д ы , А ’л п а м ы е , К ам бар, Е р тар р ы н ), дал мак ш абуы лы актабан шубы- рындыра бай ланы сты ж ы рлар. Э леум еттгк ем1рдеп ха- лы к KypeciM en бай лан ы сты — к етер и п с ж ы р л ар ы : Сы ры м б а т ы р , И с а т а й -М а х а м б е т , Ш е р н и я з ел ец д ер н тэргзд1 та- лай-талай га м а ш а халы к иоэзиясынын. улплер1 жаткан ж ок па? Ж алпы к а з а к эдебиетш щ , атап ай тк ан д а ауыз эде- биетпйц, (ш агатай типндеп эдеби м ураларды козгама- танда) 03ipre т у у Mep3iMi т ар и хи м эл1м ден геш , ягни шартты басы К об л ан д ы эпосы X I I I та сы р да калыптас- к а н . Б у л ж а й ы н д а азды-к©пт1 т а р и х и д е р е к т е р табы лы п жатыр. Ал казак поэзиясыньщ ресми, бастауш ы сы десек X V I I I р а сы р д ы д е к п ш п ж а р т ы с ы н д а ©Mip су р г е н б е л г ш акын Б ухар ж ы р а у (1693— 1787). © й тк еш ш ы гарм ала- р ы н д а ©з аты н с а к г а т а н ж э н е ж ы р л а р ы и д а с а я с и -э л е у - м е т т ж си п аты б а р ж ы р а у д ь щ 6ipi о с ы Б у х а р . Б у х а р ж ы р а у д ь щ елекдер1 erKip, т е б щ г ш , п эр м ен д к куатты кследк М ы сальг. «Эй Абы л ай , А бы лай », «Керей к а й д а б а р а с ы ц ? » , « А и н а л а с ы н ж с р т у т -к а н » , « Б iр i н ш i т\\- л ек тьпсщ з», т. б . А б ы л а й д ы ц езш д с , icm д с сы наган Б у ­ хар жырауды кейб1реулер Абы лай хаи ны ц жыршысы дейд1, 6 ipaK та ол х а н н ы ц к а И а р ы и а н т а й м а й т ы н , ар ат ic iii 6cTiuc б а с а т ы н , ш ы н ды кты а й н а л д ы р ы п к в з ш е к о р ­ сет е^ и ж ы р ау (а к ы н ) болды . О Fa и д ал ел : А бы лай хан орыска карсы ж о р ы к к а аттанбак бол ранд а, кол бастай- ты н б а т ы р л а р ы н ы и к е п и п л iri, б а с т ы г ы к а л м а к т ы курам кара Керей К а б а м б а й батыр болы п, оры спен ж ауласуды Tepic Kepin б а р г ы с ы к е л м е й д ь Х а н д ы к о с т а р а н тек к а н - жыгалы Бегем бай батыр болады. Б ул ж оры кка Бухар ж ы рау да м улде карсы болады. Б iр а к хан Абылай ба- т ы р л а р ы н ы ц б а р м а й м ы з д е ге н ш е Kenrici к е л м е й , 6eriiieH кайтпай турраны н к е р ш , А б ы л ай д ьщ т а с к а н 'кещ лш , ас- там icin басу унп'н Б у х а р ж ы р а у д ь щ а й т к а н елеш мынау с кем: — 208-

Е й , Л была и, Абылай! C c iii мен квргенде: Турымтайдай ул едщ, Туркстанда жур едщ, Об|лмамбет хандарга, Кы зметш ! боп тур едщ. С ен кай жерде ж у р т жет1‘лдщ ? Yflcin Теле бидт, Т у й е с т баккан кул едщ, Ж иы рма жаска жеткен сон, Д э у л е т конды басына, Кы ды р келд! касына. Б а к уй ж е тунед1ц, Лк суцкар кустай туледщ. Алыстан тоят тшедщ, Кылышыкды таска тгредщ. Сен канжыгалы Бегембай, Камалды бузып, как жарран, К аи дай батыр ер едщ? Батырдан жолды ип деп, Ж орты п кана жур едщ. Ж ур т аузына шнген, Токымы кеипес уры едщ, Кабамбайдан бурын найзанды, Ж а у г а катан Т1ред)'ч? Ей Абылай, Абылай! А лмлрлн жауыц коймадьщ, А л са ц дары тоймадын, Heci6eiiAi елден тщедщ, М омы нга келin бек болдык, Л га битмсс кул ед1н. Ата TeriH сурасан, Аркуранды жат едщ, К ай жерщде торе едщ. К а р т ы менен кузарда, Ж ал анаяк саз кешш, Без токып журген сарт едщ. Ш еш енд! жэне сурасан, К ай алтынный буы ед1, Омы да мен Gmymi ем. Туркпеннщ тержде, К аш ы п журген кун едк Ж улды зы ц туып оныннан, Ж а н б1ткен epin соныннан, Он сан алаш баласын, Ж усаты п койдай e p m in , Ж у м с а п турсын колыннан. Отынын болсын жантактан, Катынын болсын калмактан. Конысын болсын казактан, С с п з киыр шар таран, Терш де жатып салмактан. Аш уланба Абылай! Кетерермш, кенермж, орешин» — 209—

К ет ер т казына салармын. ©тщменен жарылма! 0кпснмснсн кабынба! Орыспенен cofuclhj, Басына моншак кетерген, Ж уртына жаулык; сакынба! Кунде мендей сейлейтш, Токсан уште кдрия, Енд! саган табылмас — ДепТ1- Абылай сезден утылып, Б ухар д ы н акылына токтам кылып, бет1нен кайты пты . Н см есе х а н мен халыктын ка- ры м-катынасында д а жы рау халы кты жогары багалап, был ай дейдБ Хапныц жаксы болмары, Карашынын елдт. Караш ы , халды сыйлаеа, Алтыннан соккан белд!п — деп куш хал ы к та екенд1пн керсетед!. Б у х а р жы рауды к тары да 6ip т а м а ш а толкауын к е л п 'р е ш к . Айналасьш жер туткан, Аиды батпас. демешз. Айнала iuiin азайып, Кел суалмас демешз. KypeaFb) кушак байлардан, Доулет тай мае дсмещ'з. Жарлыны жарлы демешз, Жарлы бай Fa тепелin, Жайлауга кешпес демешз. Жалгызды жалрыз демешз» Жалгыз кепке текелш, Dip жапанда coFwcbin, Кепи алмас демешз. К,урай бгтпес куба жон, Кулан жортпас демешз. Куландар ойнар ку такыр, Келнпк болмас демешз...— ДСЙд1 Немесе ел б1рл1пне байланысты к а л м а к жорыгынан кейж п айткан еси етш киын-кысгау кундерде умы гпауга, береке мен б1 р л ж тк достыкты ж ы р л а у т а арнайды: DipiHmi т1лек тьлешз, Пирылы жаман залымньщ, Тш не epin азбаска, Екшш! tU ck т!лешз, Ардактаган аяулык, — 210-

Э з щ н сн баска б)р жанра, Т е п н олж а болмаска, Y u iin uii т1лек тихсшз, Ж елю лдеген ту келш, Ж ер кай искан кол келш, С о н а н да сасып турмаска. Тертпши’ т!лек т!лсн'|з, Омырткасы узшп, Аязды кунде айналран, Т ар курсарын кенпгкен, Т ас емш епн жгбггкек, А нац 6ip анырап кал.маска. Толрау елецдерш щ керкемдш улп лер ш де Б ухардан керем1з (У з ш д к к э р ш к т у р а л ы ). Сексен бес жаска келгенде; Н к1 кар а кез;и алар, Лузындагы сезД1* алар, Б ет1 а д е п курды алар. Бойыцдары жырды алар, Аузыцдары ticti алар, Б етщ деп туей алар, Колындагы iCTi алар. ©лмегенде йен. калар? Токсан бес деген тор екен, ДуЙ 1М жалнын коры ексн, К,арриын десен ei<i жары ор екен, Н а й з а бойы жар екен, Tyciu кетсеа тубше, TyCi ж о к терец квр екен, Е л конбайтын шел екен. Bip& K Б у х а р ж ы р а у © лецдер! кейд-е руш ы лды кка ау- ы гк,ы п, а з д э у ^ р ш щ сан асы н ы ц ш е ц б е р ш е и аспай д а ж а - тады . О Fair м ы с а л : М ен аррын деген арыспын, Азуы коре карыспын, Сен бузау Tepid— шенилкещ, Мен е п з xepici— талыспын — — дед « К ер ей дсайда барасы ц» деген елеш нде, К ерей б ел ш ш б а р а ж атк ан д а К ерейге ай б ат шегедь К о р ы т а к е л ге н д е , Б у х а р ж ы р а у д ы к&б!рек м ы с а л г а алы п о т ы р га н ce6e6iM i3, ол к а з а к поэзиясы ны н X V I I I f. е м к и й ж а р т ы с ы н д а г ы ш а р т т ы басы . Осы гаи с о й к е с Б е - л и и с к и й д щ о р ы с т ы н е с к ! а к ы н ы Д е р ж а в и н туралы ке л - rip ген 6 ip м ы сал ы н еске алайьгк: «Д ер ж ав и н улы творчестволы к куагпен буланган — 211 —

а д а м , ол е з д э у ! р ж д е м у м к ш б о л г а н гстщ б о р ш 1с т е д 1. Бгздщ з а м а н ы м ы з д а тум ан ол з а м а н д а тураны на оны x i- нэлауга бола м а ; ноэзияныц д а п -д а я р болып аепаннан тусп ей тн ш гш е, ал айда оныц ез т у гаи топырагында ecin, ж эндж сиякты дамуды н барлы к саты сы нан ететш дтне дс ол кшэл1 е м е с» ,— дейдг С о л си я к т ы ез заманынын элеуметтж сан а сы мен турмыс к ал п ы н а сай калыптанган Бухарды тек сол замай тургы -дэреж есш ен тусшсек, ду- ры с б а г а л а й а л а м ы з . 0 й т.к еш о л з а м а н д а к а з а к ел1 енд1 Fana кал'мак ш аб уы л ы и ан есш ж и ы п т у р га н д а , Россиямен ж а у л а с у е л 1 м м е н тек» ал д о с т а с у ©MipMeH тек едг Б у - хардын баска Ш ортанбай, Д у л а т , М ураттардан айырма- сы осы тари хи жойд1 тусш е бЬтгендпчнде, тарихи езгс- picreH д у р ы с к о р ы т ы н д ы ж а с а й б ь л у ш д е , тек 6ip г а н а осы н ы н 03i с о л о р н ы к п а г а и , с ы н а п т а й т о лисыFa н а у м а л ы - текпел1 д у н меде з о р у ст а м д ы , т а б а н д ы о й д ы н weci екен- д т н дэлелдей дь Б ухарды тек А б ы л а й ханпы ц касыида журд1 скен д е п 6ip ган а х а н ж ы р ш ы с ы д е у г е дол ел тай - р актау О л а ш у л ы задор А 'бы лайдан коры кпай тойтарыс беред!', е ц м е ш н е и е т о д е erxip ш ы н д ы к т ы ай ту д а н к а й - мыкпайды, А бы лайды н Телебидщ колы нда жалш ы бол­ таны , есе т и м е й , б и л ж тимей к а ц г ы п к е л г е ш 6api де ш ы н - дык, оны атакты окы мы сты Ш о к а и д а растай ды . Д эл со- ны бет iне б а с ы п , о к ы с тстен, я гни Р о с с и я м е н ж а у л а с у д а н кол ын тар туга ш ак ы р га н Б у х а р д ы бгз неге Росси я Fa к ар сы б о л г а н Ш о р т а н б а й л а р м е н б 1р д с й керем 1з. Б у л эдьпдж емес! А л Бухарды хан ж ы рш ы сы дссек кезшде сарайга араласкан , ак патшага талай мадактап елецдер, одала-р ж аз F a н Д -ерж авинаден, К а р а м з и н н е н , Tinri Л о м о - носовтан да б сзу керек кой! Э ц п м е о н д а емес, эц п м е акыннын, у ст а га н саяси багы ты нда, о н ы ц творчествосы- НЫК c a y jie c i м е н к ел :ен.ке ж а н ы н ы н , а р а с а л м а г ы н д а , тубегейл!, т а р и х и м оселеде акьш н ы н к а л а й бет буруы н- да! Орыспенен сорысып, Журтына жаулык сарынба! Сен iciu 6 e, к аб ь п гб а , кеш е га н а KiM е д щ , келбигенщ елд!и ар к асы , е л д щ камы н ум ы тп а, ор ан касты к 1здеме деп Абы лай хан д ы тойтарып тастай ды . О сы кезде айты- латын ж ойы лсы н б ай , ешсгн к ап и тал и зм деген угымнан емес, сол Б у х а р е м !р сурген кезеннен, со л «езен н щ тала- 6ы мен басты мэселесммен к а р а у га т ш с ш з : - 2/ 2 -

KypcaFbi кушак байлардан! Д э у л ст танмас демещз... Ж арлы иы жарлы демещз, Ж арлы байга тецелш, Ж а й л а у г а кешпес демешз! Д эулетке мастанган байларга да Бухар жырау ж ар- лыны к о р л а м а , ол да тецелер кун б ол ар деген есиет ай- тады. Б у х а р зам аны на келеек да л сол кездеп тарихи ен басты м э с е л е н е едк ол к а л м а к ш аб у ы л ы п ап кейш енд1 г а д а есгн ж и г а н к а з а к ел in, а л д ы м е н бейбгг ©Mip- ге, ы р и л л ж к е, б1рлж ке, ел бол уга уйы м дасты ру, Р о сси я - мен ж а у л а е п а й , дос болуга, елд1пн сак тауга ш акы ру едк Ос7>г к е к е й т с с п , б а ст ы м о о е л е л е р д о Б у х а р ж ы р а у д ы ц у с т а г а н б а г ы т ы т а р и х и д у р ы с . M i'h c с о н д ы к т а н д а Си зде ec.Ki м у р а н ы т а н у д а б а й б а л а м - с а л у д а н re p i б а й ы м д ы ic- ке, япш тарихи жагдайы на, зам аны на карай, онда да усак м эсел ел ер д ен repi басты м оселеге карай акы нны ц ен'бепн'е б а г а 6 ep yiw i3 керек! Т о к с а н ауы з се з д щ т о б ы к - тай туйпи б ар . Кейде тауып ай ткан орыпды, байы мды 6ip ауы з т о к т а м н ы н e3i, 6ip ел тагд ы р ы н ш еш етппидей ж еке ад ам е м е с, б уш л ел улин ай ты лганы н керем1з. К*м д е б о л с а зам ан туы нды 'сы , А]бай да сол а й , ал Абай зам ан ы н д а Бухар тусы ндагы квптеген булдыр мэ- сел ел ер © м !р д щ ал Fa д а м у ы н а ( ж у з ж ы л г а т а я у ), т а р и ­ хи езгергстерге сай айкы ндала, ан ы ктала, жж теле тус- кен ж о к п а ! И я , о л зам'а'нныц т а л а б ы , буры н гы дан д а r e ­ pi 6HiripeK, © с к е л е к ед1, д ол с о л к е з д е п т угаи А б а й , Ш окаи , Ы б ы р ай устаган басты багы т га айкын едП Ш еш ендж , гапкы рлы к, егю рлж ке ауыз эдебиетш де— « Т о л г а у ы т о к с а н » К ы зы л т 1л д п * б а л ы п а гы з ы и , м а й ы н т а м ы з ы л , д е л е б е с 1*н к о з д ы р ы п , ж а л ы н д ы о т т ай ш а л к ы т - к а н х а л ы к е м е с не? Б у л а к т ы д а р и я ететш , д а р и я н ы т е ш з ercTiH, ж о к т ы б а р , а з д ы к е п е т е т ш , T©6eni т а у д а й к ы л а т ы н д а х а л ы к . С о л х а л ы к т ы ц д а н а л ы г ы — т а у с ы л м а с б у л а к , 6iTnec а з ы к , к а й н а г а н е п е р д щ K©3i. А б а й с о л к е зд е н а л г а ш с у - сы ны н к а н д ы р г а н . О ган туган ел) а й н а л а бгткен к у р а к , б ш м ш е т у р а к , е н е р ш щ к в р ю б о л д ы . А 'б ай д ы ц 93i д е о сы булакты к кор ын мола йткан дай асы л сездер калдырдьг. М ы с а л ы : « А д а м ©3iMen м ы ц ж а с а м а й д ы , e 3 in in ж о л д а - сы, зам ан д асы м ен мыц ж асай д ы », «К ар ы к а п ы кы сты ц арты нан, кеп* к ал ы н келдер! м ол , ж ады р аган ж аз кел- мсугш ме едЬ>, «Ж ак сы л ы к кеп тур м ай д ы , ж ам анды к ор- — 213

к а т а н д а г о э б а й д ы » , « Ж а м а н д о с к е л е й к е , басыиды кун ш а л с а , к а ш ы н к у т ы л а а л м а й с ы ц , б а с ы ц д ы булт алса i3- ден таба ал м ай сы н ». Не болмаса: BepeKe.ii болса ел, Ж агасы жайлау ол 6ip кол. Жапырагы жайкалып, Булгактаиды, сок.са жел.... Берекеа кеткен ел— Суы ашыган батпак кел1. — дсйд1 А бай . Х ал ы к алды ндакы зор м ж д е т ш ай та келш , ол ушш ж а ст а р у ш ш ©31n iu у л п е к е н д ш ш се згсн А б а й былай дейдк АДаксатым п'л уетартып, енер шашлак. Надаиныц квшлш койып, козш лшпак. Улп алсын деймш ойлы жас >Kirirrep, Думан-сауык ойда жок эусл баета-ак И ск усст во , Timi дэл!рек а й т к а н д а поэзия (осынын ж еке 63i ган а) к е н ш ш к о к у ш ы л ар га орасан зор маглу- маттарды г а р а т а д ы , ocipece вте-м ете мунын. к аж ет п п — ол рылымньщ т а п к а н lyciHiKTepiMeH тан ы сты рады , поэ- зиянын e.Mip у ш ш улы макы зынын. е з 1 де осы н да,— дейд\\ Н. Г. Чернышевский. Абай л о эзи я сы халы к творчествосы нан донд] азык алы п , к а л ы н т а н с а , Абайды н, ©3i д е с о л х а л ы к у ш ш кыз- мет гстеп, со н ы к элеум еттж ой-казьш асы ны н. жоктауш ы- сы болды , б у л у ш ш сезд1 ic ic n а й ы р м а й т ы н , шырарманы ем1рден ай ы рм ай ты н шындыкты с у ш п , ic ж узш е асыра бшу каж ет. Ж о га р ы д а б !з поэзияныц ©зге © нсрге караранда кв- лем дк epicTi, ©Mip кубы л ы сы н, э л е у м е т т г к турмысты кен керсететшдшш айттык. Ш здш ш е, нарыл шын поэзия, нагы з дарынды акын- ды к ©нер е м ip м ен бул а к боп б ir e к а и н а гаи ад ам д а бо- лады. М ун дай адам дарды халык. акы нды к бойына да- ры ган а д а м д с й д н С он д ы ктан K©pinren а д ам акын бола бермейдн Ал б ш м алы й, оку окып — м эд ен и етп архитектор бо- л у га эбден б о л а д ы . О сы б ш м г н е о н ы н ©з1не б1ткен ж е к е дарындылык касиет! косылса, ол зодчсствоныц шыкына 1 Абай Л. Т. Ж . 1945 ж. 76-бет. — 214 —

жетпек. Ж и в о п и сь enepi де, скул ьп тур а enepi де, м узы ка e n e p i д е — о с ы л а й ©нер у й р е н ш , б и и м ал ы п , д у н и е т а - нып, элеум етттк екпрд! ссзш , катардары • м эд ен и егп м узы кант, худож н и к, скульптор болура болады. К ейде б у л е н е р д е а д а м б о й ы н а т у а б 1т е д 1. И ск у сст в о кайраткерлергнщ ал ran быимше онын; д а- ны ш панды к к аси еп косы лса, ол сол енердщ ш ьщ ы на жетпек. О р ы с халкыныц еткен тарихындары атакты да- ны ш пан ад ам д ар ы : худож ник Р еп и н , композитор Ч а й ­ ковский, архитектор К азаковтар — мш е осындай ад ам - дар. А д а м н ы ц бойы ндагы акьгн д ы к касиет1 б о л м а са , к у р э д е б и е т MCKTe6iH 6iTipreHiieH а к ы н б о л а а л м а й д ы , м ш е - к и , п о э з и я н ы ц и с к у с с т в о н ы ц е з г е ш е т у р ш е н т а р ы 6ip айы рм аш ы лы гы осы нда. Е л д щ б © pi 61'р д е й а к ы н бола а л м а й д ы , ол 6i p , а к ь г н - 11ы ц б э р i б гр д -е й т е к б о л а б е р м 'е й д д о л е ю . А 'бай а й г к а н д а й : ©лецге орюмнщ-ак бар таласы , С он д а да солардьщ бар тацдамяеы, Im i алтын, сырты KyMic. сез жаксысын, К азакты н кел!ст!рср кай баласы . Егерде халы кты ц, тужырып айтканда, казак халкы - н ы и р у х а н и м э д е н и е п , б а й п о э з и я л ы к ©Hepi б о л м а с а , 6 i3 - ге ж еке А б а й д ь щ да кы м батты лы гы кврпгбеген бол ар едк Коптен к есем туады деген ои я к ты , А байды туры зран д а о с ы р у х а н и м э д е н и е г г. С о л а й б о л с а *6i3 а л д ы м е н с о л о р - таныц м эн-ж ай ы н r e K c e p in ш ы р у ы м ы з к е р е к . А бай д ы даны ш пан акын д еген д е, оган дейш кезге тусерлш тари хи еш нэрсе болран ж о к десек, дуры с б ол м ас е д 1. А :б а й © з1нен б у р ы н р ы а у ы з э д з б и е г п п ц Т1*л б а й л ы - рын, сез ш е б е р л т н ж эн е т ам а ш а он ер иелер1 болран кер- нект1 а к ы н д а р д ы ц ш ы га р м а л а р ь ш ы ц дэндт ж ер л ер ш д у ­ рыс п ай д ал ан ы п , кем тш лж терш терец, батыл сы н ад ы , к с л с ш е к т е д у р ы с ж о л р а Tycyine ж е н а л т е д ь M in e со н - ды ктан д а А б а й халы кты ц ауы з одебиетш е эор м ац ы з б е р г е н а д а м н ы ц 6ip i. А л Ш о к а п н ы н . а у ы з э д е б и е г п н щ ж ур н ак гар ы н зерттеп, ж инап басты рраны елдщ кебш е м э л 1'м . С е з е н е р ш щ « б у л а т ы — ф о л ь к л о р д а,— д е й д ! А . М . Г о р ь к и й . Халы кты ц ауы з одебиетппц, бай к азы н а- сыныц н уры н сактаран Б у хар , М а х а м б е г, Ш ернияз, Ш е - ж е , К е м л 1 р ’б а й с и я к т ы б а с к а д а ip i у э ю л д е р 1 б о л д ы . О л а р суы ры п-салм а халы к акы ндары , ж ы раул ар, ертегш л, эн- — 2/5 —

пметшлер, мы акы лш ы лар едь Осьтмен 6ipre атакты Кур- мангазы, Б1рж ан, О сет, Ж аяу М у с а , Тэгпм 'бет, АЧан-се- pi сиякты хал ы к композитора ары болды . Ш ы ны нда, к а з а к халкыньщ п оэзи яш ы л халы к екендЬ rine, эн мен ж ы р д ы н булаты ек ещ и п н е д эл ел : X I X гасыр- да журтка ресми атагы шыккан акы н дарды н саны рана 250-ден арты к бол Fan . Ал 6ip рана эн мен куйдщ езжен 6ipep жы л ш и н д е композитор А . З а г а е в и ч 1 500-ден ар- тыгыи ж инап, ж а р ы к к а шырарды, н о та га т у а р д ь К а за к халкы ны н 9Hi мен куГп де, елеш м ен ж ы р ы да ж ер астын- дары казн-адай, к ан ш а казсац да m u F a берешь 0 M ip n y p e c i у ш ш корамдык дэ>чрдщ байырры саты- сында да ауы з э д е б и е п идеология л ы к к у р а л бол ран. Ру- феодалдык к о гам д а ж азба эдебиет оры н теппегендгктен халыктын м уц-м уктаж ьш , адет-рурпын, шаруашыльгк кэ- ci6iH, сал т -са н асы н ы н . Typin осы а у ы з э д е б и е п аркы лы бейнелеп оты рган, т ш л гарихты д а ш еж 1ре ретшде, ата- д а н балар а, б а л а д а н немереге ж е т к 1з[п , расы рлар боны ж азусы з, ю тапсы з ж ургенде де ауы зш а сактап келген. Б у л к а з а к е л п п н Е в р оп ад ай е н е р -б ь ’п м мен калы п- танран белг!лi саты дары мэдениетк ж а з б а эдебиет! бол- м а са да е з ж щ р у х а н и e w ip i уш ш тип б а н л ы гы м е н х а л ы к даналырын д а м ы т ы п , Kypecin к е л г е н д ж ж бай катад ы . С о з д ж ы ргагы м ен м азм ун ы , ой ж е Л 1а , м а к са т ы б 1рдей к ел ш , MiH таб а а л м а й т ы н , ж а з б а э д е б и е т т ж ж у р н а к т а - рынан кем сок п ай ты н сымбатты ернектерд1 б!з ауы з эде- биетшен де кезд>есп*рем!з. А дам ш ы р =етт ж ерге тускен- нен, коз ж ум ы п ж е р г е юргенше o M ip in e осы эн мен куй жолдас болады. М ы салы , бурын к аза к т а баланы бесжке салы п, атын к о я р д а ш ы лдакана т о й л ай д ы . О л ерж етш , а т к а Mince, y x i т а г ы п , дом бы ра у с т а й д ы . М а л б а к са та- б и га т к а yHin к о с ы п , е л е ц ай тады , э н с а л а д ы . А'л кейде бул адамньщ ш ш сырын OMip курес1мен кабыстырып жатады. X I X расы рдагы А'байга jaeninri к а з а к т ы ц ауыз эде- биетж де кебш есе басы м ы рак орын а л р а н — эпостар-ба- тырлар ж ы рлары , елд'ж каЬарм анды к тарихы н корсете- Tin м ур ал ар . М у н ы н о з '1 6ip ж а г ы н а н з а ц д ы д а, ейткеш о л к а з а к ел‘ж in аум алы -токпел1 е м 1 р ш д е , атты ц ж алы н- д а , туйенш к о м ы н д а кунелтш ж у р ш , т з у е л а з д т уш!*н са н рет к у р е с к е т н е н туран. Сол к у р е с т е р д ш 6ipi «акта- бан-ш убырынды» уакирасы туралы к а н ш а ж ы р, эпос бар. T in ri одан буры нгы Кобланды, Алгтамы с, Ер Таррын, - 216-

К а м б а р б а т ы р ж ы р л ар ы д а осы ран д ол ел бола а л а д ы . А л Абай тусы п д а И сатай -М ахам бет, тары баскалар тура- лы тарихи ж ы р л ар шыкты, Э п о с ж ы р л а р ы н ы н 1'ш ш д е е р е к ш е о р ы и а л а т ы н ы К о б - лаиды баты р ж ы ры . Оган собеп, А бай га деш нп казак, эд еб и ет ш щ ip i к а й р а т к е р л е р ш т 6ipi Б ухар ж ы р а у (1693— 1787 ж .) болса, ж адн ы к а з а к эдебисгппн тун гы ш ж урнагы — басы сонау карт дуни еде жатыр. Бул ж еш н - де проф . X . Ж у м ал и ев , проф. М . Рабдуллиндердщ n ixip - лер! ете оры нды . К о б л а н д ы б а т ы р ж ы р ы н ы н . ш ь г к к а н Aoyipi 1295— 1304 ж ы л д а р а р а с ь ш д а . О р а н д э л е л д е р : 1253 ж ы л ы монрол- дыц М он ке ханы Иранды ж аул ап алуга Хулагу ханды жгбередк Х у л а г у хан — И р ан д ы , онан сон С о л т у ст ж А зербай ж ан д ы билсудеп монгол династиясын непздеген х а н . 1263 ж ы л ы м о н г о л д ы ц Х у б ы л а й х а н ы н а н Х у л а г у ильхан д э р сж е сш алады. О с ы л а р д ы н н э с ш н е н И р а н д ы !бил*еуш1 ж ет п ш и и л ь ­ х а н Р а з а н ( 1 2 9 5 — 1304) ©3i д е , о о к е р л е р 1 д е т у ц г ы ш р е т ислам д м и н 1 кабы лдай ды . П с р си я н ы ц о сы туралы д1ии эскери у й ы м га, «Кы зы лбас» деген (бас кш мш е карай ) ат б epin у й ы м д а с т ы р ы л г а н . M in e о сы к ы зы л б астар д ы н х а н ы Раза-ига к азак ты н . кы пш ак руы н аи ш ы ккан К обланды батыр Токтарбайулы ш абуы л ж а с а й д ы . Tapi3i бул ш а б у ы л ж а са ган ж е р л е р И р ан А зе р 'б ай ж ан ы болу керек. Кобланды ж ы р ы н д а: Keifieri еткен за манда, К а р а кыпшак Кобланды, А тасы мунын Токтарбай Х алы ктаи аскан болды бай. Кы с кыстауы Караспан К аряспан некие таласкаи К об л ан д ы н ы ц кы зы лбаска ш абуы лы н ы ц ce6e6i ж а- йында ж ы р д а: Кызылбастыц елшен, Разам деген хан шыкты, Ж а н б 1лмсген жан шыкты, | Разанны ц баласы Мухаммед К у д ай м ен д е 1304— 1316 ж . хан болып, Орта А зиядан Кашкарияга дейш келш , казактарды да ислам д ж ш е ’ куралды кушпсм караткан екен. А т акты тарихшы Раш ит- Одлшг де Разам жайында мэл!меттер келп‘рш*ен. — 2/7 —

Ногайлынын кеп ел1н Олжалап шауып жанышты, Кырлы кала, сырлы каласыи Тартып алып ер Разак, Тасыган судай тасыпты Сырлы кала манынан, Ж а у ж уре алмас десттк К ен ш сондай ecimi Кызылбастын aFacu, Кырлы кала шаИарыньщ, Bip жары судын жакасы — д с л 1'нген. О л кезде к а з а х пен ногайлы керШ1‘л ес, бауы рлас, м ун д ас ел б о л т а н , сонды ктан н о та й л ы н ь щ батыры К,а- раманнык ш акы руы менен Кобланды Кы зы лбас журтына ш абуы лга аттанадьг. Вул жыр тек казакты н ск dipiiuui тарихи эдеби ж урнагы м ен тана ем ес, е з ш н керкемдш - мен, т ш н щ ш е б е р л т м е н казакты н батырлык эпосыпда т ец д е а ж о к ш ы г а р м а деуге бол ад ы . Е н д 1 оотан 6ipep мысал келпреш к: Айт жанулр, шу — дед|, Кубылыи бурыл гулед}, Табаны жерге тимед}. Кулактын Ty6i терледЬ Тер шыккан сайын ерледТ Келдеисн жаткам ангарды, Жер ошак курлы кермедк Немесе: Тобылгы сапты камшымен, Тартып.тартып ж1берд)\\ Тайбурылдын саньгна. Жан cepiri Бурылдьщ, Жаман батты жамына, Жанына батпай не кылеьн, Карра, кузрын тойынды, Санынан аккан калыма. Кубылып бурыл гулед|', Табаны жерге тимед!, Тау мен тасты ерлед1, Терт аякты сермедИ Кулактын Tydi терлерд!, Тер шыккан соц кулактаи, Адырды K©3i кермедк Квлдснен жаткам квк тасты, Туптен тиген туягы. Саз балшыктай илед}. Карей келген кабактан... Каррып басып женелд1. - 2/5 -

Сенпр-сенпр таулардан, C en ip e басып жонелдТ Ж а у а т ы н кундей курюреп Ж ан бы рд ай Tepi cipKipen, К убы л ы п ойнагг жер басты. Алдыцгыдам арткысын, Сынык. суйем кем басты. Ж а л р а с а ушкан к.он.ыр каз, Тозацынан адасты. — Д С Й д !. К о б л а и д ы эпосы ©зге ж ы р л а р д а н хелем д1, eKi ж у з беттей. Б у л ж ы р орысгыц атакты эпосы Игорь полю т у р а л ы аны зы нан (1187— 1188) б ip г а с ы р к е ш н ш ь г к к а н . Кобландыныц И ранньщ ж е р ш е ш абуы лы на тагы 6ip долел, ж ы р д а п ар сы сездер1 к сэ д е сш огы рады . М ы са л ы : пун ш а и — (iu i п ы су), Ь а п г а — (ж у м а ), ж а й — (о р ь ш ), д и д а р — ( ж у з , б е т ) , п а р а -п а р — (белок-белек) t т. б. С о л д э у ф д е н кал ган ел а у з ь ш д а г ы тагы 6ip ©деби ф рагм ент те К обланды га бай ланы сты . Аргынныц атасы Д ай ы р к ож ан ы кундеетжпен К облаиды влпрш кетш ть С о н д а Д а й ы р к о ж а н ы ц ©Keci К о д а н т а й ш ы 3 б а л а с ы н бы- лай деп ж о к таган : Каракы лш ак Кобла ндыда нсн бар eai кулыным, С ексен асым, таянганда т о к сан га, тура алмастай, уз1'лд1 мс жулыным, А д аскан ы и жолга салдын бул норайлы улынын, А к к а н булак, жанган ш ы рак, жалгыз кунде курыдыц. К азак, пен ногайлыныц елн пк К облаиды ш абуы лы нан с о д б в л ш ш , 0 3 ‘б е к к е а у ы с к а н ы ж а й ы н д а т а г ы д а К о д а н - тайш ы ны н (акы н н ы ц) 6ipep ауы з еленд, адызы б а р . К азак Ж ы лау-ж ы лау, жьглау кун, елеул i орыи ал Fan1 Ж ы л а ган зарлы мынау кун. К а з а к пен ногай айрылды, К азак сартка кайрылды. Ногайлынык ну ел!, K yaipeH A i кайрырды Каракымшак Коблаиды, К ар а орыпнан айырды. Е л канаты кайрылды. З о р кун туды, зор кундер, Кетп' кулю мол кундер, Ж ы л а у мекен коштасу, Келер ме кайтып сол кундер! х а л к ы н д а эиостаи к е й ш п 1 Аргы н мен Кодантайшы ж еш нде кей б 1*р мэлшеттерД1* Раш ид одлиге «И сто р и я монголов» деген ек б еп н д е кедпредг. 1858, 84-6. —219 —

л и р и к а л ы к п о э м а л а р . Б у л а р к е б ш е с е гаш ы кты кты , eiri адам ны ц су й ю п е н д и с зарын ж ы р л а у м е н катар, кейде эл еум етп к © М 1рдеп тещ пздж тГ дун и екум арлы кты , оз- бырлы-кты, н а д а н д ы к т ы , р уш ы л д ы к т ы н , ecxi дуниенш м ы лкау к у ш т е р ж щ сы р -си п аттары н бейнелеп отырды. М ы салы , К озы кер п еш -Б аян сул у л и роэп осы тш шеберлж, керкем д ж ж а р ы н а н орта гасы р д агы г а м а ш а эдебиет ес- •керткйшнщ 6 ip i. Сон ы мен 6 ip re Козы керпеш -Баянсулу жырында ад ам м ш ез-кулы ктары , iuiKi ой-дуниесшш ку- былыстары ш еберлиспен сурегтеледь 9 cip ece Гобсек сиякты К а р а б а й д ы ц портрет!, Ж а'б ер сиякты мылкау к уш тщ , кас к ун ем д тк тщ ireci К о д а р д ы ц лортреп*, акыл* дылык пен тап>кырлыктык neci б ол ган Баянны й, Козы- нын n o p ip e rre p i б1здер ушнг ум ы ты лм айты н сол заман- ныц типлк о б р азд ар ы . Булар ш ебер драм атург F. M yci- penoBTin п ь е с а с ы н д а e re айкы н, к у ш т !, 'кескшд1 'болып ж а т а д ы 1. Ел анызында Кобланды жырын екдеген Марабай ак ы н (1841 — 1 8 9 8 ), К о зы к ер п еш ж ы р ы н ец д еген Ж а н а к акынныц поэзияны д ез заманы ндагы ж о р гасы болганын дэлелдейдь Абайдыц М а р а б а й акынныц м ы надай б1рауыз елещ- не катты суй сш геш мэл1м. А кбала-Боздак жырында М арабайды ц: Dip коряз, 6ip мекиен талда ойнайды, Адам тупл хайуан, мал да ойнайды, Кудайым б1рдемеге бастап журмс, Кез кслген алдымыздан ан да ойнайды2 Осында акы нды кты ц куаты ж а т ы р ,— депп\" Абай. Кыз Ж гбек, А и м а н -Ш о л п а н ж ы р л а р ы д а эдебиетп'н ©шпес ж урнаты н а ж ататы ны с е з а з . Б у л поэмалардыц imiHeH де та м а ш а к в р к е м п о э з и я л а р д ы ц у л п 'л е р 1' кезде- седн Ер Таркын поэмасында А к ж уш стщ келбетш: Шашын дынданменен тараган, Бектер мшген бедеудей, Бауырынан жаратан. Бет ажарын карасан, TepicintH айыртан, Арпа-бидай ак ундай. Немесе:12 1 М уарепов Гавит. Козыкерпеш-Баяпсулу ньесасы, 19^0 ж. 2 Акбала-Боздактык алдынаи мауыккан кус, ан, мал кездескен дс айткан екен. -2 2 0 -

К ар а жерге кар жауар, К а р д ы квр дс, CTiM квр. К ар устш е кан тамар, К а и д ы квр де бет!м квр — деген с и я к т ы гагы да А кж ункупн. К а р т к о ж а к д а ай тк ан ы : А лпы с бсскс келгенде, Сакал-мурты д куарып, Бонка б1ткен тамырдыц, Dopi б|рлей суалып, Алайы н дсп турмысыц, М е ш Kepin куанып. влтчрсен дс тимеймш, Тенд1 к бсрсед суймейм!н. Буры н батыр болсад да, Сен in басыд бул кунде, Ж о р д е жатка и ку тезек. К а з а к э п о с , л и р и к а ж ы р л а р ы с а н рет оры с тьпшде б а - сы лды , ал 1956 ж . Берлинде «К ы з Ж 1бек», «Айман Ш о л - п а н » , « Е р Т а р г ы н » нем 1с Т1л ш д е © те к е р к е м б о н б а с ы - лып ш ы кты . Е р тед еп эдеби ж ур н ак тар д ьщ дэмд! у л п л е - p i ©те к в п . М ы с а л у д и н А 'к т а б а н - ш у б ь г р ы н д ы 1кез1нде X V III р асы р д ы д баеы нда болтан С у й ш д ж Квтеш акы н- ныд т а л а й -т а л а й ш ебер тап к ы р л ы к п ен айтылран ондер1 бар , ел а у з ы н д а кеп таракан о н ы ц м ы на айты сы нан 6ip уз1нд1 к ел т 1 р е й 1 к . О сы К в т е ш К ш и я деген акы н кызбен ай ты скан да, Кш ия: Ж ецгелж ке журед! cki катын, С актап журмш алланыд аманатын. Арры ндардмц Ж1*гт тасыр кслер, Ш олтан-ш олтад exKi3in ш о л ак атын. Квтеш : М а к т а н ась щ сырынды ж у р т д а жайып, Айрыларсыд аяпяц кстсе тайып, Ат шоларын кудашау айыптасак, Ш о л а к заттыд, ендеше 6opi де айып! К а з а к х а л к ы н ы ц 6ip рана п о э з и я р а ем ес, ш е ш е н д ш - к е , ©TKip т ! л г е ш е б е р екенд1г1не '6 ip м ы с а л , К е р сй Ж э н ь бекке П л е н и л келген де Ж эш 'б о к e x i теренщ ор тасы н д а ж ан тай ы п ж а т ы р екен: — М ы н а у к1м ? Бул аксаж К ер ей - д 1ц н е к е р м е г е ш б а р ед1, o x e c i О н e n i А б а к К е р е й д щ ж а м а н ы е д к ж а м а н н а н ж а к с ы т у д ы м деп 6ip т о р е г е — 221

басын ж астап , 6ip тереге аягын с а л ы п , uiipcHin ж агкан жатысыныц ж а м а н ы н карац ы зш ы ,— д еп тЕ Ж эш бек басы н к етер т алып, ж а с ТЕнешшге: «Ей шы- рагы м, рас а й г а с ы ц , мен керм еген п а р с е ж ок, К алм ак- т ш н мен керд1м , к а з а к т ш н мен к ер д 1 м , он бес!мде кек букадай куып ед1м, ж иы рма б е а м д е к а р а канра колым- ды жуып ед1м, оты з беам де уш ж у з д щ баласын кара сезбен буып ед1м, се ш н акец Б е к б о л а т би он eni ру ар- гынныц ж ак сы сы ед к мен Бегсболаттан т у сам кандай бо- л а р едгм! М е ш д о к е м О н ек\\ А б а к К с р е й д щ ж а м а и ы едЕ Сен Бердэулеттен тусац, кандай бол ар едш ! Мен шынарга шыккан ок емес пе ед1*м, Сен ж аксы дан жяман туран бок емес пе едщ! — дегенде ТЕчении сезд ен утылып капты . Ж эшбектщ Тары д а о сы Ж эн Г б ек би к а р т а й г а н д а би келш тЕ ауылына кун ал ам ы з деп С ар ш уаш деген езнпн, турi ецсЕз ек ен , соны кергем Ж э ш б е к : Ей, кемсск иск, жаргак кулак, Халыкка суат болмас ылай булак. Астыца ат мшпзсе, Алты ай Minin арытиассын. Долыца кырык кез ок берсе, Душпанга 6ipin атып дарытпассыц. Менщ дауысым каз дауысты К азы бсккс тарткан, Суйепм Ш акш ак улы Жэшбекке тарткан, Осы снкынмен нс ум1т d in келдщ — депт’1 Сонда Сарш уаш : Олай болса сен дс кудайдьщ кулы скенсщ’ . Керейден мойнын озып тур екенсщ, Дауысын Казыбскке тартса, Суйепн Ш акш ак Жэшбекке тартса, в т п э д щ apFbin араныц улы екенсщ, Ж арайсын, жарайсык — деп арка га карьгиты . Бф ак Ж эш бек сеэден утылыпты. MiHO, осы т о р !зд 1 кедейден ш ь г к к а н Ж э ш б е к сиякты Mipain о г ы н д а й т а ш к ы р , ш еш ен т а л а й а й ы р ж а к , тем1р камей дьлм эрлар б ол тан . Н ем есе а д а м н ы ц есыгенде бо- йын балкы ты п, ж у р е п н жгб!т1л, т е б е к у й к а с ы н шымыр- л атк ан д ай К у р м а н р а з ы мен Т э г п м б е т т щ э се м сазы мен ■ куйле|м к ш н е н к е м . Б у х а р ж ы р а у д а н к е ш н п Абайра дейшп казак эде- — 222 —

биетш ш . к е се к ею л д ер п п ц 6ipi — М а х а м б е т в т е м к у л ы (1804— 1 8 4 6 ). М а х а м б е т ж ы р л ар ы н ы ц езж ен буры нгы акы ндардан езгеш ел Ш — оныц ж ал ы н д ы рухыныц хал ы к к у р е а м е н т ж е л е й cenTecin ж а т у ы н д а . Ж эн п р х а н га карсы кетерииоке ш ы вдан И сатайды н М ахам бет opi ж ауы нгер досы, opi жырш ьгсы болады. М а ­ хам бет ж ы р л а р ы н д а эл еум егп к о уен , хан мен сулпаннын. а р а м к ы л ы к т а р ы н э ш к е р е л е у , х а л ь щ т ы н ойы мен Kypeci айкын ж а т а д ы . Х а н баласы ак суйек, Е ж елден табан андыскдн, Лта душ пан сен едщ. Ата жауыд мен ед1М. Е ж е л и душпан ел болмае, Етектен кесш жен болмас... К ай рацн ан алган шабактан, Кия 6ip coFbin ас етсем, Т а м агы м а кылканын кетер демес ем! Н ем есе Ж э н п р ханньщ патша е ю м ст м е н ауыз ж ал асы п !кегкен1н: А тана нэлст хан улы-ай, 'П лепн сурап алган соц, О йлараны ц болраи соц, И атш ара хабар салдырып, Л атш ад ан солдат алдырып... К ар а казак баласын Ш е п н е и т1зд1р1п аидады -ау, О ры нбор деген калара-ау. «М ен ед1м» деген 0лед1нде е з ж щ ж эи е И сатайды н ел муцын ж о к таган д ы гы н айтып: Б о з агаш тан 6niK мен ед1м, ДСИД1. Бултка жетпей шарт сынбан. Е л куткарар ер едш , Ж а у л а с и з й акыры 6ip тынбан — Н ем есе: И сатайды н барында, К а р а казан, сары бала, К ам ы уш ш кылыш сермедж М а х а м б е т к е екш ел ес осы хал ы к . к е т е р ш е ш ж ы р л а - ган ак ы н н ы н 6 ip i — Ш ер н и яз 1836— 1881 ж ы лдары ew ip сурген ад ам . . _. Ш е р н и я з д а и л г е ш ^бер, в т к ф ак ы н н ы н oipi. — 223 —

Баймарамбет султанга Исатайды жоктап оный айт- каны мынау: П а , инркш, Исатайдан сабаз тумас, К,ас отсек касына адам жуымас, Ел устап, журт билсйтш к ы л ы р ь щ жок, Хан емес, кас катынсын мундар ку бас. Орыстыц улы сыншысы Белинский поэзияны эпика- лык, лириюальик жоне драмалык деп уш турге белin, оныц эркайсысыныц халыктын элеуметгж даму дэреже- ciHe карай, калыптасып epкeндeгeнiп дэлелдейдь Оган Караганда, эр ел тарихында, ©мiр дэу^рше сэйкес эпос, лирикалы-к поэзия, драмалык поэзия гер1лi-кейiндi туып отырран, мэселен: «Европаныц жаца халыктарын- да eMip магнасынын шешз байлыгына, олардыц элеу- меттис элементтершщ орасан кептёгше, онын, жотареы дэрежеде еркендеуше карай поэзия TeKTepiHiu де бэр! бар. Dipa-к, иоэзиянын осы TeKTepiHiu 6opi де Европа ха- лыктарыныц эркайсысында ©з peri мен дамыды. Дуры- сын айтсак, TinTi ар алас, ‘байланысты оркендеп отырды. Мысалы, агылшындарда Шекспир аркылы алдымен дра­ ма еркендедн сонан кешн ек1 гасырдан сод барып, Бай- рон, Томас Мор, Вордсворт жэне баокалар аркылы ли- рикалык поэзия 03inin жогаргы дамуына жеттй..»!. Орьгс халкында алдымен батырлар эпосы «Слово о полку Игорево» шыкты. Тек Пушкин мен Лермонтов ту- сында Рана орыстыц драма жэне лирикалык поэзиясы дуниежузш-х шыцга жетTi. Казак одебиетш-де туцрыш шыккан эдебиет мурасы, эпос, 83iprc мэл1М Коблаиды жыры тар-ихы XIII гасырта кетедк Казак ауыз эдебиетшдеп 6ip взгешелж— мунда ай- тыс жанры кушп болды. Бул казак одебиетшщ тари­ хында эпостан зорырак болмаса, кем орыи алган жок. Айтыс деген де поэзиянын 6ip х у н т Typi, бул казак та­ рихында казактын элеуметтж ойында келемд! орын алды. Тужырып айтканда, казак ел! акындькктыц булаты, кен табита г, хеш иелi ем’фдш заманында nirreri арманы мен кещл-куиш елец мен он аркылы :6Li;upin отырган.1 I том1 ,В6.-бГе.т.Белинский. Тандамалы шырармалары, Алматы, 1948 ж . - 224-

Бигк тауд ы н 'басына шырып Menipey далага кез ж анарын теккенде ен болмаганда адамды 6ip рет айгай салгызбай коймайды. К азах ем ф ш деп акындыктык аркауы, дацгайыр бу­ латы езш щ -прш1л1пменг турмысымен кабысып жатады. «Туйе баккан казак жох легенде терт ауыз елец айта- ды» — деген халык мэте;н бар. Орыстыц атакты окымыстысы, карт Потанин: « К а ­ зак далаеында эн езге елдерге Караганда жер бауырлап e n i, сондыктан да казактар дуниедег] эшшлердш 6i- peyi1» — дейдк Осы жайды Ромен Ролл ан да ескерт1и етед]. Оран себеп казак халкы ез ойын, емiр философия- сын, етк1р хиялы н, мыскылын поэзия аркылы, макал-мэ- тел аркылы б!лд1р1л отырды. Сондыктан да поэзиянын екдлдер1 квшпел1 елпрдщ койнауында 6ip Fana акын емес, халыктын ойшылы да болып келдк Сонау X I I I гасырдагы Кобланды жырынан бастап X V гасырдагы «Козыкерпеш», X V I I I г. «Еклж-Кебек» •кешеп «К ам ар сулу», «Сулуш аш », «Кулагер», «Таскын- Fa» дейш улаеы/п жаткан -поэзиянын улы дуб1'р жуйесгнщ уз1*лмегенгн, бариан сайын дамып, тур жагынан да, маз- мун жагынан да керкешп, куаттанып, куллырып отырка- нын керем1’з. Осы -сиякты Бухар жырау мен Махамбеттен бастап, данышпан А байга дешн ресми ж азба эдебиет арнасы- ныц, тарихи KemiHin Абай тусында, Абайдан кейш де, Ж амбыл, Султанмахмут, Сэбит сиякты ipi ойшылдармен аркауын узбей экеле жаткан улы эстафетасын керем1з. Бул поэзиялык «кэштщ» даму npoizeci ©Mip шындыгымен суарылып, ж ан а сатыга кадам баскан сайын айкыида- лыя, езш д ж сэулесш Tycipin отыратындыгын да керем1з. Алайда революциядан бурынгы тарихымызда Абай тулгасы элеуметтж ойымыздыц аскар бел1 болды. Б1з ет- кен вм1рд! айтып, кэз1рп ©Mipre токтаганда осы бшк кум- безге 6ip ой шалдырмай кете алмаймыз. Абай езш ен бурынгы халык мурасынын Hri жактарын игере отырып, поэзияны жаэба эдебиет дэрежесше, улт- тык-элеуметтж мэнше, адамгернллж сахнасына жетюз- дь Оны табигат, лирика, философия, психология, элеу- меттж формалармен байытты. O fан ж а ц а мэн, жана сипат, ж ана кыр, жана тур,1 1 Р у сск о е Богатство. Ns 8, 1896 г., 62— 63-стр. 1.5 Э . Ж п р сш л п н -225 —

жана сыр бердп DipimuUeH, Абай казактыц халык поэ- зиясын керуен тацдамантын реализмнит кец жолына сал- ды, Европа, орыс елпиц романтикалык поэзиясыиыц дэрежесже жетюздь Мысалы, ©зппц баласы Магауияга «Медгат Касым» атты Египеттеп кулдар кетершсшщ такырыбына лирикамен уштаскан романтикалык поэма жаздырады, мунда «Кыз Ж1бек», не «Козыкерпеш- Ьаянсулу» поэмалары сиякты конфликт рашыктык Т1лек устшде epicTen, сонымеп Fana тынбайды, поэмада алды- мсн элеуметтж жопе таптык сипаг кершедь Поэмаиыц геройы, кулдардын басшысы Касым бай мен саудагер- лердш аулын шауып, оларра дуре coFbin, мулкш кулдар- га таратып бередк Акырында, e3ine жэб;р керсеткен Мурат бай мен оиын маскунем баласы Медгатты еллрш, азаматтык ©ш;н алады. Бандыц кызы Базизара гашык болып, 6ipaк кедейлжтен колы жеге алмай кеткен Сэл!м сиякты ер ж1г1ткс Разизаны ез ерюмен косады. Сейпп, 6ip жагынан ешш алып, ©3i мурагка жетсе, eKiHmi жак­ там гашык бол ран eni жастык да колын арманына жет- юзедк Поэмада Касымныц ©3i Пушкишп'ц Дубровский! сиякты кайсар, erKip, ер, уэдеилл жэне эдмешлл, гума­ нист болып керсетптедь Оныц бул сом абразына дуние- кор, маскунем, бузы<к, мораль жарынан элаз, ©3i катал, кулларды мал ретшде таякпен жумсаган Мурат пен Медгаттык образын карсы кояды. Касым достарын му- ратка жетк1зген сои ©3i дуниеш Mauri кезш, эдтет !здеп к<ггедi. Оныц келешек сэулелц жарык ©Mip 1здеп кеткен* airi окушыга кврппп турады. Дэл мундай мазмун, ро- мантикалык идея, бурымры казак поэмаларында болып квргем емес. Абайдыц ©3i жазган «Ескенд1'р» мен «Мас- гут» поэмаларында да философиялык терец ой дуниесл жатыр. Малды, мулжтц байлыкты, каш шерлйсп акылга жекпзедь Абайдыц улкен баласы Акылбайга жаздырт- кан «Дагыстан» атты поэмада трагедиялык жаты куиш де ©TKip, терец кврсеплед1, мундагы кешпкерлердт т1лi, психологиялык дамуы Шекспир геройларынын. тiлiне уксайды. Мысалы, Жебраилдык шешепшц зары адам- нык т©бе куйкасын шымырлаткандай, жалгыз баласын жазыксыз елырген кажпезер, катал, басынан 6ip ауыз сез асырмайтын, батыр Kopi Ж уст те кемшрд’щ улы за- рыпа шыдамай repic айналып кетедЕ Мунда да адам киялы жауыздык пен адамгершшк ерттержде карама- карсы Kypecin, жарысып жатады. С ей тт, казак эдебиетГ- 226

Hi* тарихында терец сырлы лирикалык поэма болсын, романтизм болсын жопе трагедиялык не болмаса фило- софиялык поэзия иыц басталуы болсын Абайдыц атымен байлаиысты т\\ып отыргандьп ын керем!3. Ал t*n;xi лирикалык жанрга келеек, жан суйсжерлт- тей, окушьшык ой ceaiMin оятатып, жаратылыска жан 6epin, турлснд1рген OTKip Tia. lucuieii сез, кнрксм сипатпсн суреттелген, Ж1бектсй толкыган ©лецдср1мен Лбай казак эдебиетш мелд|'р булакты ксц арнага коныстатты. Абай тусындагы казак элсбиотшде бйздщ байкауы* мызша томен д сп багыттар Kopiiicai; ficKi кертаргпа заманлы ж ы рлау, ру-плтризрхалдык турмысты мадактау, прогреоплл жацалыкка карсы шыгу, Ш ор тан-бай агымы болатмн. Д|‘ни-софылык, мистикалык идейны жырлау — ядам- ды белсснд1 ехирлен аллстам, ларашыллыккл плтеу, хан мен султандарды, байларды малактлп, халыктап кол узш, поэзияныц олеуметт1К-эстстикалык касиегш жою. Шыпдыкты жырлау — халыктыц мук-мукгажына, элеуметпк п л е п п е спи eMipai сурегтеу. Казак одебие- тшдеп улы езгер1стш тууы — ж ли.л лунно, жаца ом!рге жотокгеген лсмократиялык сыишыл реализм багыгы. Ыздпс олеуметпк оГшмызлыц гарихына кнлкараста соцгы уакы гка лейш 6ip нлшем, 6ip калыпнон багалау, ягии барлык елец мен жырды халы к поэзнясы, ал бар- лык акындарды «халмк акынлары», «халык жыршысы» деген емклржлктык б;иа ормн алии келдк Ьул кнзка- рас казак халкыныц олеуметпк oMipiiue тан та жок, таптык млея да жок, 6opi бауырлас деген «бфтутас агым» теория сип л май куклы. Ж огарыда литкам кертартплпшл блгыттлгы акын* дар блйыргы в.мзр;п, атам за м а т ы казак елппц ecnin- ген элст-i урпыи, сллт-слмлсии кнкседк сони миндз eMi p деп, «кон ycrino боз торгам жумыргкалагандай» cTin жы[)лал!»г: казак халкым осылан ек i larup. уш гасыр бурынгы турпаны патрилрхалдык о.мi калмыка суйрс- rici келдк Сонымен 6ipre олар ж а н а л ы к к а . мэдгниетл вм!рдш, шаруашылык турмыстыи \\лгс\\)\\ дамуына epixci'3 карсы шыкты. К азак к а сауда ноге керех, а к т а деген темiрдiн не касиег1 бар, орыс-свропа модениетппц кажеп ffe, eriH салып, жер казып азаптанудыц кероп по? Туракгы уй салу, кала салудын ез1* мал ecipyre зиянды, 6езд1х, шай- 15* — 227 —

канттын. 6opi алдамыш, сондыктан к©шпел1 турмыс ар- тык, ру болып кеш т журсек, ауыл болып конып журсек, тамак та, тон да, шекпен де малдан шырады, елдщ осы турмыс калпынын каймагы бузылмаса екен, «заман бу- зылмаса» екен деген кертартла т1лек те болды. Сондай-ак олар казак даласына, Россияра енумен байланысты орыс халкынан Kipren жацалыктыц барлыгын кубыжык кып керсету, енд1 Fana тамырланып келе жагкан, ем'ф Tip- шшгше Kipren жаналыктын соулосш «килы-килы заман болды, карагай баеып шортан шалды», «еткеп еал кун- дер кезден 6ip-6ip ушып, зарыккан заман туды» деп зар какты. MiHe осы багыттын XIX FacbipaaFbr кернекп узкшде- pi Шортанбай, Дулат, 9убэк1р, Кудер!, Нысанбай бол­ ды. Булар: «феодалдык-рулык когамды сактап калуды кексеп, жака туып келе жыкан корамдьгк карым-каты- настарды, онын тэртш-зандарын катты сынра алды, одан ездерш де, езгеж де безд!руге тырысты, казак халкынын Россияра косылуы мен жаналыкка умтылуын бакытсыз- дык деп санады. Сондыктан да олар, жабайылык eMipre кайтуды урандады. Ecxi патриархалдык-рулык когамды дорштеп, дп-ш, мистиканы жырлады»1. Осы жайларды акша мен саудага карсы болтан Шор танбайдык мына елешнен анык байкаура болады: Сауып iuiep cyTi жок, М ж ш тусер куин жок, Акша деген мал шыкты... Шортанбайлар казак халкынын Россияра косылуын, орыс мэдениетше умтылуын ж еккерш ш т кып сипагта- ды. Ол улы орыс халкын казакка кубыжык ет1п керсет- Ti. ©йткеч! оран орыс атаулынын 6opi б^рдей зиянды боп кеошдь Россия Fa караран казактьщ ©MipiH ол: Енд1 еркжд1к заман жок, Душпаннык курган торы бар. ЕндЫ туган ж'тттщ, Мандайынык соры бар — дел суреттендБ Булар дурысында Россияиын баска куншырыс елде- pine караранда элеуметпк даму дэрежесй, мэдениеп жо- 1 Казак ССР Рылым акааемиясынын хабаршысы, 5, 1949, 20-бет. проф. М. Рабдуллиншн макаласынан. 228 —

рары сатыда екендтн туаКбедк Ал шынында жонгар шабуылынан кешнп емфде казактын мулдем кырыл- май аман калуынын езше де Россияра арка cyfleyi себеп болды. Ж ер ж ен , малынан айрылып ауран казакка бауыр тартыл барранда Бухар, Кокан, Хиуа хандыгынын эк1м- Дер1 коныс бермей коса шауып, жырылран устше жуды- рык болтаный умытура бола ма? Сонда 6i3 кем колтык Россиядан рана моральдык, материалды-к ке мок таптык. Осы ран тусшбеген Д улат, Мурат, Ш ортанбай, Эубэюрлер: З а м а й кетт! кырынга, Бурынгы илркш заманнык, H ci де келмес мурынга. Бнттей нэрсе калсайшы, Бурынкы заннан ырымга — дед ескШ кт! квкседн Тежеп айтканда, Шортанбай, Д ул ат, Мураттар халык- тын ауыр турмысын керсе де, оны елендершде шын се- 31‘ ммен сырын ашып жырласа да, ру-феодалдьж ндеоло- гиянын шенбершен аса алмады. Олар келешекке куд!к тугызып, зар л ау, кайгыру, торьгру жольига rycTi. Патша- лык Россиянин отарлау саясатынын. халык унии ауырт- палыгын эшкерелеп отырса да, орыс халкынык прогрес- TiK мэнше, даладагы жаца карым-катынастарра туанбе- дк казак ел ж щ карацгылыгы мен мешеултн коре турса да oFan шыкар жолын, атар танын керсеге алмады. Сондыктап да булардын шырармалары улттык дэреже- деп мазмунга жете алмады, тек ру-феодалдык идеоло- гиянын курсагында каллы. Бул тарихи жагдайларды осы кунге дейш эрК1*м ар- килы TyciHaipin келдг С онры кезде шыккан кейб1р эде- биет деректер'жде X IX расырды «зар заман» hfhh («эпо­ ха скорби») деп те атады. «Зар заман» дегеи Шортан- байлын Россияра казак ел! косылуына наразы болтан поэмасынын тек аты рана. О сырэн карап X IX расырдагы элеумегпк ©Mip^ai не болмаса Шортанбандын дэу1рш ^1818— 1381) «Зар заман» деп айту тарихи шындыкка ж а т п а и д ы . Егер б!з бул дэу1рд1 «Зар заман» десек, ка­ зак даласъша к!ре бастаган прогреспк карым-катынас* тар белпсЕ эл еуметтж-демократия л ы*к ойдым дамуы, орыс халкыгтьщ б1зге cine бастаган мэдениетн енд1р!ст!к, отырыкшылык, сауда карым-катынастар жокка шырып калады. — 229 —

Сез жок, папиа маметЫ к отаршылдык саясаты, улт- тык e3yi казак халкына окай тигсн жок, acipece енбек- тшлер eKi б!рдей канауда болды, бул сол кездерде де, оный сонынан да казак пен орыс ойшылары шыгармала- рында катты сыналды. BipaK, осы кунпрт flayipjin сэу- лел1 жагы да бар гой! ¥лы орыс халкымен кол устасып, келешекке батыл кзрап, алдагы улы eMip ymiH курестш i3ri леб! Абай, Шокан Ыбырайдан бастап-ак туран жок па? Казак халкы уцлн Россиядагы орыс халкымен дос болып, кол устасып прогреспк ем ip суруден баска XIX гасырда ep6ireH игшкп тары кандай тарихи жол бар eii? 5i3 муны тани алмасак, Абай сиякты келешекп алыстан болжаган керпш кыранга томага кипзгенмен б1рдей болар едн Шортанбай, Дулат, Мураттар сол за- маннын тек кунпрт жагын рана алып, сэуле жатына ту- сжбедн сайып келгенде, tarepi дамута осыныц кайсысы KepeKTiriH карген Абай. Шокан, Ыбырайлар деп ашып айта аламыз. Абайга дейшп ауыз эдебиетппн желю уз- джп’з шыккан поэзиянын, кушп арнасы болды. Абайра Aeflinri элеумегпк ой тарихын, Абай тусындагы мадениет кайратчсерлерш, Абайдан сонгы ойшылдарды жКНн узбей алып Караганда гана Абай, Шокан, Ыбырайлар швлге б1ткен жэнрыз Терек сиякты жеке-дара болып кал- май, езен жагасындагы 6hik бэйтеректей бау-бакшасы- м-ен, орман суымен шелдегсн жолаушыра iuice сусын, конса коныс боларлыктай кек жайлау боп кержедь Осы- нык ез! революциядан бурынгы кейб:р буржуазияшыл окымыстылардын кешпел1 елде ешкандан мэдениет бел- rici болтан жок деген такаббарлык теориясын жокка шыгарды. Свйтш, казак халкынын ежелден келе жаткан ез!не тэн рухани мэдениет байлыры болды. Бул байлык талам жылгы тарихи дамуымен казак халкынын элеу- мстт1*к ойынын калыптасуына. казак халкынын когам- дык niKipinin тарихындары X V III, X IX расырлардагы ой- шылдардын шыгуына да сезпз себепкер болды. бзше дейшп рухани мэдениегпк байлыгыи Абай жаксы игер- казактын ойшылдары мен халык акындарынын твор- чествосы Абайга рухани азык, оный ой-epiciniH дамуына кен жол ашты. Dipan академик Сэбит Муканов айткаи* дай: сбзше дейшп казактын поэзиясы А'байра улп емес, тек азык кана». Абай езше деГп»iri халык поэзиясын то- лык менгере алмаса, ол сол дорежеден аса алмаран да — 230-

болар едТ Ж огары да айтылган акындар мен ойшылдар- дыц ш ецберш де рана калкан болар едП Енд1 хал ы к пшнде поэзиянын, енерд1н беделж Tycipin кад!рж кет1рген, енерд1 енер деп танымай, кэсжш ипкке айналдырган acipece бай мен султандарды, хандарды мактаганнан басканы б!лмеген акындар туралы 6 ip-eKi сез айткан ж ен . Булардьш элеуметтж орны жэне енерлж дэрежес1 темен, талгамеыз болды. Осындай дуниекор акындар туралы Шокан Уолиханов: <Казактып суырып салма акындары б;здщ акьшдык-поэзиялык т у сЬ п п м 1з- ге косы лмайды , ейткен1 олар ездернпн enepine султан- дардан да жокары касиет екен деп карамайды, Kepicin- ше, е зд ер ж е сыйлык табу уш ж бер 1лген коап деп карай- ды>1,— деген-дь Мундай акындардыц халык аузында езд ерж 1к THicTi аты да болмады, ондайларды ж урт пэ- ленше терен щ жыршысы, поленше байдыц акыны деп атады. Кейде осындай жалдамалы акындар байлар мен ip! рубасы, шынж ыр бала к ж у а н д а р , не аксуйск терелер арасындагьг болтан ру айтыстарында солардыц беделБ Hin KopFayiiJbicb! рана болды. Абайдан бурынгы казак эдебиеп'нде б\\р ауылды, не болм аса 6ip атаны, 6 ip руды ж ам ан дап, балагаттап, не м актап , когам iuuiH.ie алауыз- дык тугы зу, свйтт пагриархалдык езгЫк ем1рд1 дэрж- теу х у н т болды. Кейде r i m i осы ескш кп рушылдык дэстурдж ©3 i атаныц ш енбержен асып, ру-ш енбсрже, рудан шыгып Ортажуз, К1ш1жуз, ¥лыжуз шецберже де- йш ж еткеш н керс\\пз. О сы н д а й рушыл акын К улм ам бет (1826— 1903) ез! шыккан А л б а н руын мактап, Сы р 6ойындап>1 Д улаттан шыккан М айкот акынмен айты сканда, Дулат эулетш щ 6opi кедей, тек еп'нмен кунж Kepin отыр: Каратаудыц казагы. Там ы ны н артын ш емейткен, Т ам менен кебейткен, Е т ш нанмен кебейткен — деп е п н ш ‘1л 1 к кэаб'ш ен шукылланулы, уй салуды, турак- ты кора салганды зор мш сиякты erin керсетел1. « Т а м а ­ ры токты к, жумысы жоктык аздырар адам баласын» деп А б а й айткандай, ол акы ндар ецбекпз ем!рге, тек кы- 1 Ш о к а н Уэлихановтыц С С С Р Былым академиясы, № 23 фонды- сынан. — 231 —

мыз бен казы-картага шакырады, енбеказ тапхан мал- дыц кардын суы ceidnju тез еритшше тусшбейдь Олар- ра дуниешц барлыгы байлыкта турган сиякды нершедк Лу, таксыр! Сен алтыисын. мен булмын, Сен Ж1бекс1к. мен жунмж, Сен суккарсын, мен куммын Сен султансын, мен кулмын — деп Keft6ipeyi езш-ез! KeMiTin, малдан да, заттан да ба- расыз ereai, орынды, орынсыз болсын, 6ip елд1 м а к т а п , 6ip елд1 жамандап, не болмаса байларды, олардын ма­ лый, шгкен тамагын, эйелш мадактап, кеб1рек сыйльгк алсам екен деген ой кулкынын Tecin турады. 0з доучршдеп жэне езжен бурын болып келген осын- дан а-кындарды керш даиыишан Абай былай дейдг. Кобыз бен домбыра алып топта сарнап, М актау еден айтыпты эрк1мге арнап. Эр елден вленменен кайыр т1леп, Кет!рген свз кад1рж журтты шарлап. Мал угшн п‘лш безеп, жанын ж алдап, Мал сурап 61реуд1 алдап, б!реуд} арбап. Ж ат елде кайыршылык хылып ж урш , 0 з елш «бай» деп мактар кудай каррап. Кайда бай мактаншакка CapFan тандап. Жиеа да бай болмапты, канша малды ап, Казакка еден деген 6 ip кад1рс13, Былжырак. кершед! 6 opi дандак1. Сейтш, А-бай акындьжтын, елецнщ кад!рЫ кепрген- дерд! кзтты сынайды, олардын элеумегпк пигылын аша- ды. «Терен ой, терен гылым !здемейд1, ©Tipix пен есекп жундей сабап»— деп жалдамалы, ездерш саткан акын- дар женжде жалпы корытынды жасайды. Мунысы Абай- дын акындык енерд! зор багалап, терен болжап, оны гылым жолымен суарса шын онер болатындыгына коз! жеткенджтен, поэзиянын элеуметтж ем!рде зор курал екендтн таныту едк Казактыц халык поэзиясында енердш касиетш кеир- гендер туралы. Абай айткандай, малы барды мактап, домбырасын enrepin жургендер туралы орыстык белил! 1 Абай А. Т. Ж . 1945 ж . 55-бет. — 232 —

жазушысы В . Г . Короленко, 1901 жылы Батые Казак,- станда султан Ержан Шолаковтын, уШнде конакта отыр- ранда, Ерж анны ц конактардын курметше шакырткан 6ip акыннын калай келгеш туралы былай дейдк «Аттан жып-жылдам TyciciMeH, 6ip ж ас Ж1пт атын устай алды, ол {ле-шала солем erin, уиге юрдь Онын журк-турысыи- да, кейгинде 6ip мастанрандьгк бар сиякты. Онын мойны- на аскан гитар мен балалайкага уксас eni шект1 дом- бырасы керш дк OFaH колма-кол шлем жайган уйдщ тершен орын 6epin, кымыз усынды. Малдасын курып отырран сон домбырасыи куйге келт^рш алды да, б 1здд жылпос кара кез1*мен 6ip айнала шолып шык'ты да, ба- сын кетерщшреп, сакальш шокшитып еленге сокты. ...Эннщ ун! д1р1лдеп, толыксыи, майысып, кекке шыркап, 6ipece TinTi баяулап, 6ipece кайтадан жанданыл, тары да шарыктап, бэсендеп терец ойга шомгандай, еткен ем 1*р- дщ ушкынынан жандангандай ерекше 6ip KacipeT тарт- кандай болды...». Осы акын не туралы жьгрлады екен? «...М аран,— дейд! Короленко,— дом-бырашы даланын ecKi хикаясын аиткандай бон керш ли Шынында, менщ бул жоруым шындыктан TinTi аулак болып шыкты. Ка- зактын «ж ан а адамынын» уй!нде, домбырашы тек кана уй Heci туралы елек айтты. Онын сынлыкка алган сара- ла тоны мен кылышынын бар е к е н д т н , оган Timi алыс- TaFbi конактардын астанадан да 1здеп келш отырганды- рын айткан екен...»1. Абай, Ш о к ан , Короленко сынап жазып отырран бул акынлардын елендерк творчествосы, казак халкынын кепш ш к букарасы ушш жат едк О лар тек билеп-тестеу- ini хандар, султандар, байлар ушш рана керек, солардын жыршысы ед1*. А л халыктыц, енбекпп букаранык ©зде- piHin жыршысы болды. Халыктын намысын кор ran, данкын шыгарран, омы зор курмет туткан, ©з беделш THbiHFa сатпайтын кед-ейлердш де булбулдары болды. Мундай акындар yneMi халыктын кайрыгы мен мун- муктажын ж октап, байдарка, канаушыларга карсызэр1*н гепп, творчествосында шынлыкты б1лД1рш отырды. Жаксы ем 1*рд1*. халыктыц бостандыгын кексеген мундай акындар, эрине, революциядан бурым кугында болды. I В . Г . К о р о л е н к о . Толык жинагы. V I том. 252—253-6еттер. 1914 ж.’ -2 3 3

BipaK та олардын даккы буюл казак даласбша тарап отырды. Революция дан бурый Абай алдында жэне Абаймен замандас болтан осындай ipi^ халык акындары- Шеже, Сушмбай, Жамбыл, Ж анак, Б1ржан, Тубек, Но- гайбай, Кемшрбай, Эсет, Орымбай, эйелдерден зйел бос- тандыгын жырлаган Сара, Тогжан, Куандык сиякты акындар едк Халык акындары жайында зор, елеул! енбек жазып, олар туралы туспппм1зд1 гылми жуйеге салтан, белпл\\ эдебиетиплер1м1здщ 6ipi дроф. Исмаилов Есмагамбет былай дейдк «Ce3iMi ernip, хиялы ушкыр, шабыты жа- лынды акын естт-б'1лген!н, сезгежн эрдайы.м елен-жыр- мен корытып айткысы келедт Ел’жде, тежрепнде улан- асыр кызыкты той болыл жатканда, немесе ел ©мiрiн жанарткан, с1лк'шд1рген тамаша зор курес, тарихи уаки- галар етш жатканда алгыр кырандай кер-еген, сез!М*1 ет- Kip акын жалынды, канатты шабытына ергк бередк e-Mip шындыты женждеп жырына голтайды. Б у л — акынныц елец, жыр шыгарып айтуына еткен котам е.ч1р’ ш;н тже- лей 3cepi>1. Осылардык irninje талай шешен, айыр ке- мей, ку тандай атанган жорталары болды. Bip жиында он жет1 акынды женген ку тацдай атанган Жанак, акын- дык ce3i булактай аккан сокыр Ш еж е, кулдф’ кемей Кемшрбай, саспай терецнен козгайтын, тукымынан жуй- pix акын Сабырбай, т1лi ашы Банкекше, бэржен де ерек- ше туган Жамбыл едт Жамбыл рушыл акын Кдамамбет- пен айтысканда: Акындыкты айт, ерлжл айт, батырлыкты айт, Ел б1рлтн сактаран татулыкгы айт, Карымбайдай саракяар толып жатыр. Оиы мактап шалыкпай ж#шце к.айт. — дел, елппн байларын мактаган Кулмамбепт тойтарып тастайды. Осы сиякты сокыр Шеже де тш н тартпайтын ©TKip, бет!н бар, жуз1ц бар демейтш, майталман кек да- уыл акын болтан. Шеже, Каракесек руыныц 6ip асында еленд1 ipi ру басылапы Алшынбай мен Кунанбайга типзе, шенеп ай- тады. Оган ашуланган Бошаннын. э з у ы алты карыс Ал­ шынбай биi камшы ала жупргенде, Ш еж е тайсалмайды, тшн тартпайлы: Ягтырмай. бул немене тарсыллаган? __________ Каншык емес, твбет кой арсылдаган! 1 Исмаилов Е. Ацындар. Алматы, 1956 ж . 25—26-беттер{. — 234-

Тепк1лсй <5ер, сабай бер влт!рмесс!н, Ашуынды бас 6ipaK калшылдатан. А к еерксс! Бошаннын Алшынбай таз, Ж а з иллдеде ушады итала каз, E n i сездш бiрiнде сокыр д ей сж . Кепиет1н. бар болса, басынды жазД Ж ам бы л езшщ революциядан бурынры елендершде 6ip гана байларды, тврелерд1 с.ыиап коймайды, акындык ©Hepin софылыкка айналдыргандарды да етшр п’лмен мыктап шеиейдЁ Софылык жолына тускен Досмагамбет дсген акынды ол былай тойтарады: Ж а н а з а окып елгенге, Пгдия алып жалмаган. Ш арират жолы мынау дсп, КаранРы . надан халыкты, K e iA i жумып алдатан. К елей елее уйже, KyHipem'n бармаган. А ттан а шауып, бай елее, Кирагаттап куранды, К у н ь ту ш сарнаган12. Халыктын турмысын ж ы рлаган, акшага, парата са- тылмайтын, искусствоны езппн адамгершшк касиеп ре- тжде сактаран жорарыда айткандай халык акындары бол ды. «Кыррыздардыц3 арасынла болып, олардын данкты жыршысы, Ногайбайдын* атын есп'меу мумк!*н бе? — дейдi А . А. Ивановский. «Кыррыз даласы кандай ксц байтак болса, бул атакты «акыннын» (жыршынын) дак- кы да соншалык кен жайылган. Тек Ерпстен етущ мун, оны б1лмейт1н жан жок... Тындаушыларды Ногайбайдыц ©лсндер1‘ немей соншалык кумарландырады? Оныц энде- piHOH халыктын кайрысы. муцы мен Kypcinyi сез1*лед1. Сондыктан д а, Норайбайдыц ap6ip елеш тыцдаушылар- 1 К азак эдебист1 тарихы, I т. 246-бет. 2 К азак эдебиеттшц тарихы, I том. 246-бет. 3 Бурынры оры с эдебиетжде казакты кыррыз деп атаган— О . Ж . • 4 Н огайбай EpTic бойында ем ip сурген, Ш еж е сиякты кедей ем 1 - р:н жыр.таган акы н. Эдебнеп’ м|'зде эл! онын шырармасын зерттеген ешю'м ж ок. А л сейтсе де, орыс яерттеуш1лср!нш енбепнеи онын аты кяб|‘рек кездеседг Мысалы, 1903 жылгы Семенов-Тяншанскийдщ сн- беггчдо Ш ортанбайды eei<i дуниенш, Ногайбайды кедей турмысыныц, Абаиды ж а н а агымнын акыидары деп баралаган — 9 . Ж . -2 3 5 —

•шн журепне кадалып, онын сыр бакшасына Kipin, жан* жуйесш теб1рентедр. Норайбай жатактардан шыккан, у Ы н е жыртык то- нын кигп алып, ауылдан-ауылга к е зт ж ур т, кэбшесе жатактардыц, кедейлердщ ортасына барып, олардык мунына ©зшщ тэтН ун* мен домбырасынын куйш косып жырлайтын болтан. Свйтш, онын муны халык мунына айналатын болран. Халыктын журепн козгайтын жыр- шысы Норайбайдьщ даусы ел билеуиплерге аяздай тисе, ал халыкка 6ip тамшы канына дейш таза кеншмеи бе- р1лген 6epix шындыкты саулаткан. Онын осындай 6ip елекшщ мазмуны туралы Иванов­ ский былай дейдк «Бюк таулардын жонымен, терен сай- лардык бойымсн, тешздей тепе cap даламен, ycKipin соккан желден жер бетше аныз болран кайнл мен ка- cipeiTi мен кал ай естшеШн... Шешем меш тапканда, онын жарык кун екенш, карангы тун екенш мен 61лме* ЯШ, егер кун болса, мелд1р аспанда куннщ жаркын ну- ры маран кул1мдемед1, жакын тауларды онын алтын шурласы «i'6iTnefli, самиран cap даланы жарык сэуле ет- педк мунын 6ipeyi де менщ сорлы шешемнщ кара ыла- шыгына туспед1, егер де тун болса, онда тунгиык кек аспанда кум!стей ай жузбедк кул1м каккан кербез жул- дыздар жанбады, мунын сшкайсьгсы да жана туран мен сиякты нэрестеге езуш тартып кулмедЬ>12,— дейд1 Но- рай-бай. Нотайбайдыц бул муны, coFbiri турран ыстык канды журектсн кан орнына кайры теккен шьиндырыедн Бул шындык халыктын да ш ы н д ы ры едь вткен eMip- д т аяздай кушагында талай расырлар, муц-муктажын жоктаран халык тьпеп, аскар-аскар таулармен, казактын cap даласына асыра соккан желменен yifin коскан Но- райбай сиякты, e.Mipi кедейлгкпен ©Tin, белш шешш, ая- рын кен несши, ©Mipre Meftipi каюбаган енбекиллердщ муны едь MiHe, Норайбай, Швже, Ж а отбыл сиякты шын- шыл, 03 екмршщ барлык жарык сэулесш халыктын иг1- airine сарп кылган, халыктын мунын тербентетш, тама- ша жырларын еспгенде, ел аралап, тойган жерш мак- тап, тоймаган жерш балагаттантын, кездерш май баскан 1 Киргизский народный певец Ноганбай, Этногр. обозрение, кн. III, 1889, стр. 92. 2 Киргизский народный певец Ногайбай, Этнограф, обозрение, 1889. стр. 94—95. -236-

акындар к азак халкынын улттык мэдениетшщ, сана-се- зхмпхщ оянуына тусау болганыи айкын сезесщ. Абайды ц езше дейшп халык акындарынан айырма- сы, ол халы к акындарындай тек шындыкты жырлаумен канагат тауып койган жок, сонымен катар халыкка ке- лешек барар жолды да Ылтедк Ол алдымен, ру тартысы- иык хал ы к уинн улкен Kecip екешн -керсегп, бак упйн, шен у ш *н» шекпен ушш таласпа, 6ipHui-6ipin кезге тур- Tin корлам а, халыктыц камын ойла, ел болуды кезде дейдк «Ж атсам да, туреам да, кунд’ з де, тунде де айтаты- ным шындьгк, енткеш меш шындык коршап тур Fan сияк- ты, оны мен барлык жерле, бэр ж де сезем, эуел1 езЫ н щ жеке басымда да сезшем...»1— деп Белинский айткан- дай, А б ай поэзия дуниесшде шынды-кпен кезш аилы . Оныц ж ат са да, турса да ойлайтыны сол халыктыц ка- мы, ем1рдщ шындыгы болды. Абай табиратты суреттесе де, адамнын iurKi сезхмш, iuiKi кубылысын жырласа да, терец ой киялына шарыктаса д а, оны т1риллжпен, ©Mip куреамен байланыстырып отырды. Mine сондыктан да казак халкына поэзияныц элеуметтж, енерлж мэнхн туц- тыш per таны ткан акын Абай болды. Абай заманындары Акм олда, Нуржан Наушабаев сиякты акындар езшщ ана тьлш менсшбей, 6ip ауыз елец жазса, орынсыз терт ауыз араб, парсы сезм косып, со- ныц ©3iH 6ip улкен бм м тлгктщ нысанасы деп ойлады. Х ат ж азса да, к1тап шырарса да, елец айтса да казак сезш бузып, т\\л шубарлаушылар Абай гусында кэп-ак болды. М ы салы , хат жазса, «дурай сэлем, йам ризатлу, Нам хурм стлу, Ьам амбатлу агамызга, а'зки 6ip керхшке 1’нкер болтан х'шшзден ушбу хат аркылы, есен-саул ы р ы - нызды б ж д 1*ре\\т», не болмаса «колра алдым хат жазура калам, сия, саруы зат муктан шаИи гул насия, шарап- тыц ш аш ы раган жэуйарындай, кеныпмшн заНарына сал- дыц уя» деген сиякгы шатпактар кеп болды. «Бетен сезбен былранса с©з арасы, ол акынныц б ш м а з бишар-а­ сы»,— деп Абай тьл шубарларандардыц бишаралыгын, ана п'лш щ байлырын медгере алмагандарды катты ше* недь в з ш е дейш п эдебиеттщ тектерш терец акылыныц I В . Г . Б ел и н ски й «Великий русский мыслитель», 1948 г. М о ск в а, стр. 95.

сузпсжен етюзш, дэнж алган Абай, казактын реалистж, эдебиетжж непзш калады. Абанга дешнп казак эдебие- тжш салмагы фольклорда болды. Ы рак, тек фольклор- мен улт эдебиетш жасаута болмайды. Эдебиетш улттык турш калыптайтын жазба эдебиет. Орыс халкы эдебие- тжж ултты'К дэшн пiciргендер Ломоносов, Державин, Карамзиндер болды. Ырак орыс жазба эдебиетпнн ата­ сы, онын Twin кайта курып, оны квркемджтш ен жотар- ры сатысына жетюзген, орыс эдебие'пнде 6ipiHLui ретис- кусствоны искусстволык дорежете жетмзш, кемелше келпрген Пушкин болды,— дейд1 Белинский. Сол сиякты Абай казак эдебиетш керкемдж жатынан да, мазмун жагынан да, тур жатынан да байытты. Абай- дык атымен 6ipre казак эдебиепне жана тур, жана ыр- рак, бурый болмаган тенеулер пайда болды. Сондай-ак Абай казактын музыкалык мэдениетше де жакалык enri3in, орыс музыкасына жакын жана ыргак- ты, жана толкынды, жана лепп отыздан артык эн ши- гарды. Бул казак музыкасында бурын болматан тын идеялык батыт едк Абайдан кейшп казак эдебиет! Абайдын улгюмен есш-еркендедк алга дамыды. «XX гасырдын бас кезшен бастап, куш бупнге дешн елен курылысы,. т\\л жешнде Абайдын 9cepiHci3 эдебиет тарихыныц катарына косыл- ган казак акынын табу киын»1,— дейд1 проф. X. Жума- лиев. Абай казак халкыньщ жалгыз рана улы акыны емес, сонымеи катар аскан ойшылы, eMip бултарысынын ул- кен сыншысы, философ, кеменгер агартушы, элеуметш ойдыц улы кайраткер! болды. Демек, Абай 6ip гана поэ- зиянын шынына жеткен кайраткер емес, элеуметтж ой- дын да шынына жеткен кайраткер. Сонымен 6ipre ол б!р рана поэзияны дамытып, еркендетш койтан жок, казак­ тын XIX расырдыц соцгы жартысы мен X X гасырдын ба- сындары элеуметтж ой-санасын да дамытып, зор эсер етш, еркендеткен кайраткер. Осы кунге дешн бул проб­ лема эл1 де бодса, толык зерттелмей келдь Ал бул, шы- нында, Абайдын. тарихи бейнесж зорайтып, толык кэрсе- тетж тарихи туйж. Казак хал-кыныц X IX расырдагы тарихында, Tinii XX гасырдын басында да, элеуметтж ойшылдардын кеб! 1 X . Жумалиев, Абай поэзиясынын Twi, 203*бет.

(Шокан Уэлихановты коспаканда) акын болды, елец жазды. О л а р кебжесе сол ездерш щ ёлендер! аркылы элеуметтгк идеяны, ©Mip куресж, адамнын imKi сез1м ду- ниесж ж ы рлады . Сондыктан да олардыц сол ©лен. свз- дер1н1н езш де белгш 6ip олеуметтж системака кслген идея, м аксат, когамдык ойдыц туйс1п, такбасы болды. Абайдан бастап Ыбрай Алтынсарин солардын мурагер- лер1 — Султанм ахм ут, Сералин, Сэбит Денентаев, С . Ке- бсев, барлыгы да осындай адамдар едк Мундай жак- дай баска улттардын тарихыпда да болтаны мэл[м. Мысалы, орыстыц X V III гасырдаты данышпаны Л ом о­ носов акындыкпсн 6ipre зор калым, окымысты, философ болды. Корыта келгенде айтарымыз: X I X гасырдын екпши жартысы мен X X касырдыц басындары казактын элеу- MeniK ойына Абайдан зор эсер еткен тарихи кайраткер болкан ж о к . 0 з заманында, казакта ен-epi бар, саналы азаматтардын Абайка елжтемегеш кемде-кем, м>ейл1 жыр тэккен акын болсын, куй шыкарыгт, шы>ркатып эн салган композитор болсын, Абайды рухани корек кыл- ды, улп, енеге е г п , орыс даналарымен катар ©3ine зор устаз саиады. Сондыктан да 6i3 Абайдын атын устаз ре- пиде тарихи эдебиетте» онын зам андас акындарымен ез1нен кейш п © M ip сурген акындардын да, окымысты* лардын д а, композиторлардыд да шыгармаларынан коп кездес^рш отырамыз. Б1з Абай сиякты элеуметтж ойдын. аскар бшп тур- канда алдымен кезге сол тускеннен кейш, онын колонк-eci мен кунгейшде, «кец байтак бауырында, кейде кат-каба- тында ж аткан тебешж пен ады рлар, жондар сиякты улкенднюипл!’ акын мен ойшьглдарга <кез тишей келдж. Олар 6ip акаштык ypiM-бутарындай ©cin-енген шс- шек аткан, 6ip топырактан нэр алып, 6ip булактан суарылтан (талай-талай жуйрж бар, элше карай шаба- ды деген Topi3>ii) кайраткерлер едь Сонгы жылдарга дешн оларды ©ткен касырдык тарихыныц булдыр желе- пнен аршып, ак карасын айырькп, кез алдымызга дурб1- мен тарткапдай бейнесш анык керсету жумысына бел шеийп, белсене Kip ice алмай келдж. Ешб!‘р уакы тта элеуметп'к тарихты жеке адамдар жасамайды, кандай данышпан болса да, езжен бурын да, езжен сон да колдыц саласындай канат-куйрыкы жайылган онын ypiM-бутагы болады. Сол тэр1зд1 Абай — 239 —

айналасында осындай ойшылдар кеп болды. Зенпр таудын келенкссждеп тебешжтерд*! б1рден кермеген сиякты, кеп жылдар б!зде ондайлардын кебш есепке алмай келдж. Улкен дария езеншщ ег\\ де 6ip булактын, кез1нен куралмайды. Басы зенпр таудан басталса, сол тау койнауындагы сансыз булактар косылып дария болмак, осы дария басы бижтен шыкса да ъз\\ теменге туст, жер бетш шарлап, тугш коры молайран сайын алыска, тал ай жерлерге кулаш жайып тарамысталып кетпек. Егерде Абай творчествосына, Абай айналасына кел­ еек, б1зде осыны KepeMi3. ¥лы орыс мэдениетшщ дэсту- р1нен улп алран, мурагер болран Абай, Шокан, Ыбы- рай, ал Абайдан, Ыбырайдан, Шоканнан улп алран со лардын игшкт! дэстурже елжтеген ойшылдар, мура- герлер аз болран жок. Bip кезде эдебиетте дэстур бол маиды. эдебиет жолы, эдебиет мектеб1 болмайды деген ушкары, топас кезка- растар да болды. Егер солардык айтканына илансаи, 6i3 рухани ойды жаланаштап, жудеткен болар ед1к. Tin- Ti ол былай турсын. ерте заманнан желю1 узьлмей келе жаткан i3rwiiKTi дэстуриллдж, жаксыга мираскорлык 6ip халыктын эдебиет! мен екшип халыктын эдебиетшж рухтануы, немесе вз эдебиет! !ш!нлег! дэстурнплджт! де жокка шыгарган болар едж. Мундай кезкарастар пар- тиянын X X I съезжей кейшп нускауларра мулдем кай- шы келедЕ Б1здщ диалсктикалык рухымызга жат, элеу- метт1к ойды, сананы дамытпайтын буралкы пшр, орын- сыз суктанулар! Абай тусында акыл-ойы, керкем дт Абайдан аспа- ранмен де соныц улы дариясынан нэр алган ез балала- ры — Магауия, Акылбай, Ay6aKip, замандастары — Кек- бай, Баймарамбет, Эргп, тары еол сиякты 6ip Абай ел*1- нщ езшде рана он — онбес акын болтан. Олардьщ кейбь реулерЫн шырармалары да жеке к1тап болып басылып шыкты. Сондай акыннын 6ipeyi — Баймарамбет Айтко- жаулы (1865— 1930). Баймарамбет ешр боны кед-ейип- лжпен ©ткен адам. Абаймен аталас Бэкен руынан шык- кан. Бул да Абай ауылына келш, айлап, апталап жатып елен-енерге теселедк 1915 жылы Семей каласындагы «Жердем cepiKTiri» баспаханасынан Баймарамбегпн «Шын максуттар» де­ ген тудрыш елендер жинары шырады. Бул блендер жи- 240 —

HaFbiHa акыниын оннан артык шыгармасы еиген. Акын ютабын «А бай кандай» дегеи еленмен ашады: K em eri айтылган да Абай се з 1 , Э р ю м ш н мэл1м болды сыр MiHe3 i, Бытмегенге карангы кайда ж урсе, Б 1лгендер эдетшен болды мез!. Ж азылран ютаптары ж ур ашылып, К анж ардай ак журекке Tin шаншылып, Уй басы 1здеп журш 6 epin K erri, Е скер деп осынымды кол тапсырып. О к ы д ы к та ойладьгк болды кандай, Д о Min керген журген ж о к кумарланбай, К о з кор in, сез свйлесш отырдык. 6 i3 , K epym ire ермек ушш шыраргандай. Е н д 1 ойласак максуты — елдщ камы, К ар а казан сарбала тандараны. С у р а май б ш п кету мумюн емес. Im i узын, сырты кы ска м агнаны 1. Бай м ага мбегпн ipi шыгармасы керкем, шебер т!л- мен ж азы лгаи «Мыц 6jp тун» ертепондеп ГалаЬйдин А бу-Ш ам ат поэмасы. Р5ул поэмасын'Да оныц А:байдынли- рикалык улпсш ен уйренгеш KepiHin тур. Куатты музы- канын шарыктап, бук!л элемд1 елж1реткен унш‘ , таби- гаттын. И93 in сырын, акын был ай суреттейдк Ш ы ркаты п кыз бен ж т т ангс тусп, Б эрж ен дс махаббаттын де\\п куштк У ш к ан кус кайрылады 6 ip айналып. За май рой дсп ойлады бул ек! ушгы... Эртурл! мнуалар шыккан тепн, Лкылмен болжап болмас аргы к кемж К он як келсе, безент туралы к деп, Турл! араштар жамылран кек желепн. Ж алпайтып жапмрарын терек шынар, У лкей Tin квленкесш болтан кум ар. Самалында сауык куй ойнасын деп, Т узетш кеткен екен буры нгы лар. О л кунде дардыр ж акы н в л 1 м десп , М н уалар, жапырактар кул^мдест!.... Б о з торрай сахарада шуьглдасып, К ел л е акку, каз бен уйрек дуылдасып. А к танлакты квргендей акын булбул, А т ы куйге wi6epai басып-басып, С о л тпакта сандураш тар сай рап кайтты, К о м ен ж булк1'лдетер кейде тэтт!. Оуслден Кызыл гулге Faini>iK 6afiryc, Бай.чягимОет , «Шмн м аксуттар*. Сем ей. 1915 ж. 2-6erf, «Ж ар * де.м c e p ix r ir i» . 15 Жпреишин 241 —

Энге сокты кврген сон эр наубатты. Шыркатып кумар кустар зарлык уши, Турленд1рш эн!тн тепл гулш. Кыз бен ж\\г\\т Ы н де буя сарайдьщ, Кеалген кун! желт влетугын...., Арон-Рашид цшрыпты бупн тунде, Ж агыпар мен Мостура калмас мулде. Ж аман к и т жасырын ел аралап, Мундай сырын б1лпзбес ол ешюмге. Бэй1 т ест!*лд|‘ оларга кущренген, Жердин жуз1 солкылдап емСренген Алыстан ащы дауыс есплсдь Буын боеап, тамырлар теб1ренген. ¥зын дауыс тым ащы кулак жарран, Сурады Мостура мен Ж агыпардан. Дауы с бастал леп шыккан жерге таман, Демшдей айдайардыи сонда апарран. Келсе 6 ip жиылган жан TOFafl толып, Сайрап тур ор бутакта кустар конып. Пер^лер тсрезеден сыралап туп, Жер жуз! 6 ip эуезге кумар иолып. Арон-Рашид муиды куй менен бэйгп естш, жазык- сыз дарра буйырылган eiri гашыкты ел1мнен куткарып, озбырлык, гстеген улыдтарды жинап: Bip жерге тепе келдй жиылды улык, Лкырды барм а ед! деп мундай кылык. Кыз ж т г п эюбермей суйген!не Б1д 1мс1Э неге керек кззакшылык — деп акын атам заманкы Арон-Рашид халифата казак- шылыкты сект1редк Абай заманьшда казактыц жазба эдебиеп туып, азды-квигп кпаптар шыгып, баепасезде пайда бола бас- тайды. Ец 6ipiimii казак тшнде шыккан кггап «ЕрТар- гын» эпосы 1862 ж. Казанда басылды. Содан бастап Казан, Троицк, Семейде, кейде Петербург пен Уфада квлтеген кггаитар басылды. Мысалы, 1888 жылы Шортан- байдьщ «Вала зары» жарыкка шыкты. 1903 жылы Пуш- кин)пн «Капитан кызын» казакшага аударып, Модда- ИИЯЗ Бекимов Казанда бастырды. 1879 жылдары Орынборда шыккан Ыбрайдыд «Хри- етоматиясы», 1913 жылы шыккан С . Квбеевтш «Калын- мал» романы сиякты турл! кггаптардын саны 1880 жыл- мен 1915 жылдыц арасында ек1 жузге жеткен. Булардыи, 1штер1нде А. Диваевтын бастырган жинактары, Н. Нау- шабаевтыц, М. Калтаевтыц шыгармалары бар. Халык- тын эдеби шыгармаларын жиып бастырып, кеп енбек - 242-

cinipreii акы ндар: ШэдД Ж э ц п р о в , Жуснгбек Ш а й к ы о ламов, А й т магам бет Б ел п баев, Нырмет Ш аксейггов, Абайдын алыстау жиеш Акылбек Сабаловтар болды. Буларды н каламдарынан аударылып, бастырылып шыккан ю таптар, поэмалар: Кобланды, Ертаргын, Ал- памыс, К ,ы з-Ж 1бек, Козыкврпеш-Баянсулу, Ш ыныс классикалык эдебиеттсршен: «Ш ахпам а», «Ш ах зинда», «ТаЬир ж онс ЗуИра», «ЛэйльМ эжнун», «Ш акир-Ш аки- рат» (мыд Gip туннен) «Квррулы -султан», «Жус1п ж эне Злиха», «ЕсК'ендгр нама» (Александр Македонски й- ден) т. б. Осы ган байланысты К азандагы КусайьтЕЮвгын, Орын- бордары Каримовтын, Сем»ейдеп «Жордем cepiKxiri» баспаханаларынын, Tpofm xijeri баспаханалардын, кыз- yierhi атаман кетуге болмайды. X IX f. соды, X X f. бас кезш де Омбы, Троицк, Семей калаларында ana ть лшде б а сп а се з газет, журналдар да шыга бастайды. Сол к езд еп басылрап квлтегеи юталтардыд 6ipeyi ерскше н азар аударады. Ол — 1913 жылы Казанда б а ­ сылрап М а к ы ш Калтасвтьщ « Б а р у а к UFa» деген ю табы . М унда акы п н ы н бЁрнеше влендер! басылган: «Бар уаки- га», « К а з а к сахар ась т кезу», «Казакты билеген тере- лер», « К а з а к тедд1п», «Баска улттар кандан халда», «Дуниенщ керею лп», «Б iл ген б 1лмегсндерге ж акп ай - ды» т. «б. Бул акы ниы ц елецшщ идеялы к мазмуны Ш ортан- бай, Д у л а т , Мураттардын идеясына мулде карсы ж а- зылган. М ак ы ш Калтаев Россияга косылудыц езш прог­ ресс деп карайды: Т е р е затты 6 ip заман тойгызыпты, EpiKT! кы п адамын с о й р ы з ы п т ы . Р у сси я кол астына ю ргеннсн сок Х а к / м д е р бут гадет'ш к о н р ы з ь ш т ы ... Б у л эорлык, кия.метке к стл ек ед1, Т у б ш е за.и'м торе ж егпек ед к О р ы с халкы осыдан к утк ар м аса, К а з а к e3i тореге нетпек ед1 — дейд1. Кешпел1 халыкты акын отьгрыкшылыкка, кала бо­ лота, еп’ншкгп’ кке шакырганда: Ж е р д е н бурын б)'здерге а к т а керек, Ж е р Д 1 влшеп мал басы на ш а к са керек. Е п н м ен ен малра влшеп ж ер б п к е п ю , Артыгын акыл тауыл к ак са керек. D ip ж а зла 6 ipej) ж уздей ш акы ры м жер, 16* — 243 —

М а л оттатып б13Д1Кше бакса керек, К ектщ басын шалуга 6 i3 м уктаж бы з. Оларга епнж ач мен бакша корок... Кала бол, жер езже болсын дсйдк Мекен рып, суйген жерге консын дейдй Почта ж у р ю , газет пен ж урнал окып, М аррифатка адамдар толсын дейдк EriH сал, машинамен iue6 iH.ai шап, Ризыкка бурынгыдан молысын дейдк 0 рт алм аса влмейтш eai мал жи, 1 стерщ 1лгер1леп оцсын дейд'!... Кы стау уш ш op жерге конушы ед ж , Ж ылы уй жок, ки«з уйде тонушы ед1к. Хг.'бмдер кешпелжтен токтатпаса, 0 з беп'мсн б|'з кашан оцушы едж . Оку-бшмге шакырып, Макыш акын былай дейдк Окысын бай мен бакыр баласынан, Орыстын кэмалатты данасынан. Петербор, Мэскеулердей бш'к ж ерде, Россиянин зор шаЬарлы каласынан. Барранымыз баскадан кейш калм ас, Мунда аныртып ж!берсек шаласынан. Заманага жарарлык Рылым-бьлш, Табылмас бул казактын арасынан. Баска елдердш жэйш баяндай к е л т , акын казактын мешеул!пне катты куймедь Kafrcbi6 ip казакта бар таудай талап, Естумен 6 ip xa3 iperri барар калан, Шоюрттерге шабылып жатырмын деп, Хаз1реттер ала берср елд1 канап, Жатканра маз болса да б!р медреседе Жанга ашып к?м окыткан кадаралап. Араб б^лген адамды акымаксын деп, Кетпей ме орыс тшн бкген сабан ... Keft6 ipeyi б 1лд1 рер бшгендерш. Пайдасыз пэниен окып 1лгендерш. Дуниеуй TipuiiAiKKe 6 ip пайла ж ок. Kepeci3 баска журттын кулгендерж... Fapan Tijiivf б!лмеген юрмес отка, Пайдасы ж ок даЬида низам сотка. Ана тш н е н табылса кажатымыз, Парыз ба Fapan okv гадатымыз1 — д е й д !. Осындай eriH салу, коныстану, кала салу, орыс окуына тусу сияктьг зор-зор идеяларга толы нагыз прог- рест1к мон'шде 1913 ж. жазылгам бул К!‘тап тек капа : Мацыш Калтавв. «Бар узким» К азан 1913 ж., келт!рглген в лендер 5. 6 . 7, 8 . 9. 10. 11, 12, 13, 14, 16. 77-беттерде. — 244 —

акыниын ©зшщ жеке басыныц ©Mip Tipmi.Tirinen алган ащы корытындысы емес, сол замандагы халыктын. т1легк халыктын ар малы. Бурын элеуметтж ойдагы мэл1мс1з, ашылмай келген М. Калтаевтыд идеяларыныц ©3i сол заманныц т1легш тайга танба баскандай аныктай тусе- Л\\. Кертартпашыл акындарга бул улксн соккы. Ж азба енбек калдырран ютаби акындардыц, ©лке- ганушылардыц, баспашылардыц, аудармашылардын казактыц халы к творчествосынын. журнактарыиын, орыс, купшыгыс мздениет клаесиктершщ улгкперш жипап, аударып, бастырып шыгаруы прогрести зор енбек. Осы- ныц нэтиж есж де казак эдсбиет1 улттык шенбердеи шы- Fbin, баска халыктардык эдебиет1мен байланысын ку- шейтш, ез кундарында рана кал май, баска елдерге де канат ж айы п, ец алдымен орыс, араб, парсы, ©збек, тэ- ж ж , татар эдебиеттер1мен жамырасты. Осы жардайлардьщ барлыры казак халкынын демо- краттык ойьгпын, ocipece 1905— 1907 жылдардагы рево- люциядаи кейш, кауырт eeyine оебепкер болды. Казакты д жазба эдебиет1 Абандыц сыншыл реализм дэстур1мен калыптасып, батыс ocipece классикалык орыс эдебиетплн acepiMen когамды к ойды одан api да- мыта тустк Оран себеп 1905— 1907 жылгы революция- дан кейш п к азак эдебиетжде neriari орын алран аза- маттык мотив болды. Бул туста шыккан жазушылар мен ойшылдар патриархалдык-рушылдык турмыстык ecKipreH астауын бузып, ж ана прогрест1к талаптарын батыл-батыл коя бастады. А бай дэстурш дамыткан осындай дсмократтык жазушылар мен акындарга ж а- татындар: М . Сералин (1872— 1929), С. Кебеев (1878— 1956), Султапмахмут Торайкыров (1890—1920), Сэбит Денентстев (1894— 1933). Булар А б ай заманындагы жз- не Абайдан кейш п акын мен ойшылдардын шшдег^ ен кврнекплерк серелшерь Абайдан Keiiinri элеуметик ойды азды-к©гт улес косын, дамыткандар, замаиыныц дабыл- шысы 'болран, шындыкты жырларан, прогреоке суйреген- дер. Буларды н с©з керкемд1гш, ой тукгпрш Абайдан асып туст1 дей алмаймыз. Олай сальгстырудыц e3i де тарихи дурыс болмаран болар ед1. Соидыктан олар Абай дзету- piH 6epiK устал , ©ззаманынын тктеп мен талабына сан ун коса б 1*лген, здебиетгм1*зд1* байыткян кесек тулгаларга жатады. Б ул едбепхлз одебиет тарихыныц очер-Ki емес :7 — О. Ж и рсн ш и н — 245

б1з тек элеумегпк ойды дамытудагы басты-басты маселе- лер мен тарихи багыттын беталысын рана сез етш отыр- мыз. Кандай элеумегпк ой болмасын оньщ куатты коз- гаушы Kyurrepi бар, онын. кеш бастаушысы мен костау* шысы бар, кештщ журер жолы мен бет алысы, конар конысы бар, «Кецьчдеп кержп ойдын, ауыздан шык- канда eni кашады»,— деп Абай ескергкендей ил жен кеншше, элеумегпк ойдыц даму кезекдерш шолып ет- пк. Bi3 жогарыда Абайды езшен кейшп акындардын оны улг* етлегендерй аузына ал ма Гайдары кемдо-кем дедш. Халык композиторы атакты жаяу М уса: Кунанбай улы Ь1брай, В п е р т келд1 зымырай. Bip ауыз тяглым сураймын, KepceTiiii ернек Typiii ай. Bip ж аксы га 6 ip жлман Турмайды тек урынбай. М аукайдан свзд! ж>берд!м, Халым кел/л баря ллмай. Эн мен елен музыка, Табылды мен он улгайса, Кал дыра р см муиы мен, Кеудемде капа болмаса. Ж ауап кай rap Ыбрай, Сын к е з т е жараса1. Осындай энмеи шьк-арган елендн жаяу Муса да Абанга сынга жолдайды, «бip жаксыка 6ip жаман», тек* тен текке еден шынарып отырган ж ок, «сын кезте жа­ раса»,— дейдк Казактын. X I X FacbipaaFbi атакты OHiuici, 9pi акын, opi cepi Эсет езш щ артына Абайдай сез калдырмаганык зор арман eTin, елер алдында былей деген: Болжаусыз осы екен Foft влш деген, Кун бурын кезге келт кершбегеи. Дртыма сеч калдырмай ала кетсем. Айкай ™ кайраи даусым ер'шбеген. Абайдай арт жагнна сез калдырып, Жаксы ед ь а у, эттеген-ай еду деген. «Ертен жа.чып, CypciryH 6iripeM деи» Баянсыз TipiuLaiKKe сену деген. Катын-бала асырзу амалында, Кетп'м гой соган кенм бэлуменен. 1 Лвтордын ж ииаган материалынан. —246-

М енен сорлы акын кеп g t t i ме екен. B ip ce3i баспа орнына бершмеген, О сы м ен 0 Mip 6 irri, с©з таусы лды , 1 ш !м д е кегп-ау деп соз тер^лмеген Т|’рш 1'л 1'кте эрекет ете алм ады м , К у суйектен не шырад кебш деген.’ Абайдын ен жакын, ет журек жолдасы, ©Mip боны 6 ipre болтан, api досы, Кекбай акын былай дейдг С ем ей ге Абай келсе, б]'зде думай, Э н салып босамаймыз айгай-шудан, Б а с косып, бакастаеып, м аж и п с курыгг, Сек!ЛД1 6ip гылымнын жолын к>тан. Тарихтан нсше турл1‘ А бай сейлеп, ©згслер отырады аузын буран, B ip барсац мэжМл1с1'не кеткщ келмей. Хак1мден Аплатондай аны рап турран. КелбеН бшмше лайыкты, Апы рм яу, мундай адам нскып туран2. Кекбай Абайдьщ улкен устаз екенд!пн. аскан 61л 1м - Д1. кемецгер, хашм адам е к е н д т н керсетт, айтыста Аба иды орынсыз жа манда га н Эршке® былай деп тойта- рыс береш : Даны ш лан Абайга д а, дауы н бар ма, Ж а к с ы атпен казак халкы сактайтурын. Абай елецдетл, есиет сездер1 ©31 Tipi куншде басыл- май жатып як букм казак даласына жайылды. 0 нep-бiлiмгe, мадениетке шелдеген талапкер жае- тар, зам андастар Абай маньша топталды. Олар Абайды зор устаз еткт, улп'-енеге алды, элеуметтж ойдыд аскан дамытушысы деп таныды: Кар.чцгы казак халкы надан кунде, FciriM мэдениет ашкан А б а к . Халы кты н мунын муидяп, жырын жырлап, Д у ч и е ге улпл! саз ш аш кан А бай. А бай д ы н C03i бар ма алм айтугы н, Б екер деп мына жер!- нанбайтугыи. Н у р тег>п шамшырзктам ж ар ы к кылир, Кай даты кзрангыны жаибайтугын. Ж а р ы к к а шыгзртлн сон А б ай еезш.• • Автордын жинаган матерналынан. •J А плате к — Платон ХлкЫ, ф илософ . . з 9piii Тэнф бердин — Найман ш лнде Сыбан руынан шыккан ipi акын. А байды ж ам андап орынсыз б«ркеше рет тш н типзш, ©лен шы- раркан, ocipeee Кекбаймен айтыстарында Э р т и н Абайра карсы аит- кан влекдео! кездесед!. 17 — 2 4 7 —

Оятып кеп адамга бсрген сез1 м. 1 ш1 алтцн , сырты кум!с кымбатты влек, Улп боп .акындарра .ашкан к е з ш , . . Н асихат таусылмас кел дариясынан, Отырмыз ж у з т iujiii, ж алдап жутып — дейд1 Абайдьщ акын шэюрттершщ 6ipi Телеу акын!1 Абай дэстур^н дамыгкаи мурагерлердщ гшгнен ен кернекткк ipi ойшылдардан 93ipre Султанмахмут пен Сабит Денентаевты ерекше атауга болады. Булар езге- лерден K©pi кернектк зор тулгалар, взиш к ерекшелптн еактаумен 6ipre, олар Абайды ездерше устаз санаган, булардьщ ой-сырьь ©лед турлер1 тонныд imKi бауындай Абай поэзиясымен кабысып жатады. П рш ш к дуниесшде ерте оянып, кеп толранып, акын- дыкпен K©3iH ашкан Султанмахмут казак халкынын элеуметтж ойынын дамуындары Абай дэстурш дамыт- кан Абайдан кеш нп зор белесппн; 6ipi болды. Ертаргын, Кобландыны окып байка, Абайды окы, таныркан, басьщ шайка. Акьшдыктьщ куаты eciHfli алып. . Бас алмастан окырсын кайта-кайта, ( Султанмахмут) Султанмахмут ж ас талантыныц каулап келе жатка- нында куйрыкты жулдыздай жарк eTin сенедй Шыиын- да 28 жас деген адамныд ой-киялы шарыктап, акылы толысатын кезеш. Султанмахмут сондай кезшде ©те ше- шен, беттегешнен кайтпайтын майталман болады. Bi- рак, кайнап жаткан поэзиялык ©Hepi, тунык булактын суындай болып мелд1ресе де кемелше келе алмай ар- манда кетедй Султанмахмуттыц творчествосы улы езгер1стш устш- де, ecKi дуние мен жана дуниешн, айкасында калыптаса- ды. Сондыктан да онда imxi мазмун элеуметтж езгерк- ке сай, ерк1н сыртка шырып отырады, саяси-элеумегпк барыт басым жатады, 6ipiHuui орынга шытады. Туран ежеа элс1з, «едей шаруа бол гандыктан Султан­ махмут кеп киыншылыкты, жокшылыкты басынан кешь редк Эаресе, енерге талпынып. бш м ге 1здену жолында осы жоктыктын зардабы оран катты батады. Б1рнеше жылдар бойы, Баянауыл, Керску, Тройцк, Семей кала- 1 Телеу KeOdiKoe. К а з . С С Р енбеп сщгеи керкемеиер кайратхе* pi — HaFaiiibicbi Сабы рбайга, uieiueci Куандыкка тарткан булбул акын. Кэ31'р кайтыс болды. -248 -

ларында о к у 1зденш, тэл1М-тэрбие алу талабымен кут и кешедк жоктыктан ойлатан арманына жетс алмайды. Ол кезде Т о м ск кал асы ipi оку орнынын 6ipi болады . Б ш м ге умтылран казак ж астары Томскийцпл болран- дыктан, Султанмахм ут та 1916 жылы Томск каласында Курска туе in окиды. Осы кездерде ол замандас, курбы- ласы, K33ipri атакты талым Каны ш Сзтбаевпен кездесш , орысша Н л уйренедь Каражаты ж ок , колы шолак бол- гандыктан сол кунде керген жокшылытын ол бьглайдеп жазады: «... Ж ум асы н д а eKi тана обед етем (ет татам); кур шай мен нан. Кшм алтаным ж о к . Кинота, вечерлерге, 6ip мэртебе болсын — бартаньгм ж ок . Куш, туш айнал- дырганым ал а катаздыц бетк.. хал'ш осы. Сонда да кай- рырмаймын. Б1р тиыным калганьгнша окимын. Сонан сон, турмы с кандай жук салса да кетеремш. BipaK ке- ц ш м окуда болмак...»* дейдк Bip кы с Т ом ски е окытан сон* 1917 жылы февраль революциясы карсадында ол Семейге келед!', онда 6ip кыс турады . Н а к осы кезендерде ол Семейдеп бурж уа- зияшыл-ултшылдардыц эсерше rycT i. BipaK бул тек уа- кытша тана кезен едк Алашордашылардыд Tepic кы- лыктарынан ол тез жшркенедь 1с жузшде оларта 6ip- неше рет карсы да шытады. А кы ры , 1918 жылы оларм'ен ат жалын Kecicin, езжщ тутан жер1* Баянта кайтады. Bcipece, атакты социалист-утопистердщ шытармалары- мен ш утылданады. Жан Ж ак Руосонык, Шарль Фурье- Hin, Сен-Симонны ц идеяларымен танысады. Плеханов тын, Л ен и н н щ шытармаларын суй сш ш окиды. Окуы аз болса да, токуы кеп, ойы сергек болтандык- тан, ол 1918 жылы «Социализм», «Ж ас журек», «Осы эд!лд1к п е ?» , «Неге жасаймын» деген ipi-ipi саяси-элеу- меттж идеалы макалалар мен ©лендер жазады. М ундай темалар ж е н ш д е казак эдебиетшде алташкы рет, элеу- меттюс *пiк iр тутызтан, казактын д-емократияшыл Интел - лигeнттepiнiд KepneKTiciHiH 6ipi осы Султанмахмут бо­ лады. О сы кездерде ол «А даскан ©Mip». «Кедей», «Л и­ тые», «Дауы лдатьг зб!гер» деген поэмаларды « 0 н бе, туе пе?», « Т ай са юм?» деген сиякты терец, саяси батыт- гаты элеуметтж-философиялык идеята толы елекдерп! жазады. • Б. К е н ж е б а е в . Сулганмахмутты к акындыгы. 1949 ж . !б -б ет. -249 —