Әбіш Жиреншин-Абай және Орыстың Ұлы революциашыл демократтары

1919 жылы Колчак еюмеп кулап, совет ек1мет! орна* ран сон. Султанмахмут Кереку каласына барады. Совет ешметшщ тапсыруымен Ш1дерт1 болысына ревком бо- лады. Осы кызметте жур1п ол 1920 жылы 21 май куш, кептен мегдетт журген кек1рек ауруынан туган жер1 Баянауылда кайтыс болады. Жас eMipin жокшылыкта етюзш, осе келе адам бо- лып, енер 1здеп, eMip TipmiJiiri ушш алыскан Султан­ махмут халык уш ш , котам ушш жаи аямай кызмет ат- карады. BipHeuje жылдар ол мугал1м болып бала окы- тып та турады. Осындай агартушылык кызметшде жур* генде. ©лер алдынан 6ip жыл бурый, 1919 жылы Семей иркылы Ш ыцрыс елшде, Абай ауданында да 6ip кыс Шуиай деген жерде бала окытады. Абай шыгармала- рын бурый да кызыга окып, орыс классиктер1мен катар ©зже зор енеге еткен Султанмахмут Абай елшщ турмы- сымен, салт-саиасымен, Абай балаларымен танысады. Мунда жургенде де ол жастарга жетекил болып, бай­ дарка, жуаидарга карсы шыгады. Дол осы кезде, Султанмахмутпен 6ipre болган Pa- хым былай дсйд1: мен 6 ай Султанмахмутпен 6ipre бол- дым. Ол Kici сез;и салмакпен, мацызды сейлейтш сдк Ол уакытта ол вкпе ауруына шалдыккан ед1. 9н.пмеле- cin отырганда, мсшн жасым 28-де, 6ip жылдык капа мiрiм бар, мыиа шыи тешик замай туралы келе жа- тыр, осы уакытты кере алмаймын-ау, эттен. дуние-ай, мейр1маз ажал-ай дел камырып отыратып-ды. Сонда ni:>, «неге олай лей сin, уMiron бол мл, жазыласыц» — де- гепде, ол «жок, сендердщ аптклпдлрыца токтамайды. онаидл сеидерге мы падай елси1мд1 айгыл кетеШи» — деп. чомбырамеп б1зго мынау ©лешн муцды ynine косып ай- iu>n Гд-piu елi: Жас журек, кайда сети ыстык. канын, Тап муидай муздауыннык айтшы мэнш. Toni умггп’н хмялы сзуле 6epin, Уйыктатпайтын толкынныц жойдын бэр»н. Кызрян тем^р жаткандай кеюректе, Симайтын куипк кайда тэнге жаным, Иангыштык, кулан сенгни, тэтт! улпттен Ьул кундс айтшы, неге бет бурраныц, Жшркенш, корпи келмей ез!|Ш езщ Камыгып неге .осынша курыды элщ...1. 1 Бул влей. узын болгаидыктаи, тек yaiiuuci гана кс-тпрйлдк Сул- тлнмахмутты квругш Рахы м осы кунде Tipi, Абай ауданында. -2 5 0 -

Ыз осы елецнен Султанмахмуттыц жудеп, бурынгы озше б1ткен кайрат, хигердт эларетксн аурудан жасьз- ганын, т ч р и п л т н е денсаулыеыман у м т юегкенд1п » , 6\\- рак 011 ыц келешек ехпрге казак. ел1 ушж сешм‘| юр бол- гаидыгын байкаушы едж. Кор гоп адамдар Султанмахмутты: мшез-кулкы втзм- ;ii, жандары, сауыккой, мэж1лктпн думаиы едк oipa.K га Kicire cceлi сезш ж!бермейтш ©TKip т1лд1 адам од«, дсп ба Faл а й д ы . Султанмахмут казак халкыиыц Абай жасагап жаиа адебнетгнен, осымсп oipre улы орыс халкыиыц алдын- ры катардагы демократиялык революцияшыл эдебиеп- нсн улп алдьг. ЭЫресе оныц саяси багыттагы олеуметпк кезкарастары мои философиялык кезкарастарын ялсак, такьфыбы келемдк мазмуны терен, дуние, табигат» ко­ там кайшылыктарын камти отырып, оган материалист!к гурплдан бака бередк Бул ж акмпан ол езжен бурынгы- лар айта алм аган пшрлерд! батыл айтып» сын когпмен долелдеп отыргал. Бул ерскш елж, бфжгшдеи, Султан* махмуттьтн улы тарихи енбеп болса, екшцп'ден, ©зше тон е з г е ш е л т н сипаттайды. O cip ece, Султанмахмуттыц елеуметтж ж эне философиялык кезкарастары батыл, те­ рец, х у н т болып келедй Алдымен ол дуние тануды, та* бигаттыц дамуыныц матери ал mrriK неп’здсрш дэлелдспдк сол материяныц унсмз’ езгорш, дамып отыррандыгыи. жер бетш деп еамд!кт!ц, жаи-жануарлардыц 6ipiwen6i- pi байланысты, тэуелд1 езгеретЫ н дэлслдсйдк Д униедег1 TipmuiiK и еат н . 6opi,— дсйд1 Султанм ах­ мут,— белгип орта мен жагдайды ц эрекетжш корытын- дысы. А д ам осы жардайларды тугызуы мумкш, оныц хайуандардан айырмашылыныиыц оз\\ де осында. Адам баласынын акылымен тапкан онерж щ 6api осынын пе- пзшен, муны тусшгенге менщ шырармалары-миыц да максаты айкы н болу керек. Адам баласынын; акылы дим ы п, енер-быим! улрай- ран сайын, жаратылыста бжмейттн, -кез жетпейтш, бара- бара адам колы , акылы таньгмайтын зат болмауы мерок, табигатта коп еамдгк пен TipmLiiK дуниесш адам колы- нан ж ар атуы да мумкш дейдь Дуниенш таиылуын, оныц адам баласынын; акыл-сез1мшщ ыркына кенетшджж айтады. Ж э , осы табиратты, дуниетп, жэнд1*ктерд1 ж ара- тушы ю м ? О л не нарсе деген сураура Султанмахмут бы- лай деп ж а у а п кайырады: 25— / * ~

©9 i уш !н тап езжен баска к у д ай , Ж оры на эр адамнын Keai ж етпек. Казак халкынын элеуметтж ойынын дамуында рево- люциядан бурынгы окымысты, ойшылдар 1шшде мундай уз1лд1-кеалд1 атеисток пшр айткан адам кемде-кем. Султанмахмут орыс халкынын улы материалистер^ шн революцияшыл идеясымен каруланып, дуниеде акылдын курыгы жетлейтж eiii'6ip сыр жок, табираттын кушш адам мецгере алады дейдк Сондыктан ол халык- тын ©Mip cyp yi ушш кажет нэрсенщ бэрш тапсам екен, сол казнаны аш сам, адам турмысы, ©Mip cypyi жешлдер ед1 деген корытындыга кeлeдi. Шынында да, Султанмахмуттын арман кып, квкешн тескен бул ойлары, онын керпигппн, келешекке кэмкт сент, дурыс болжай алрандыгын дэлелдейдк Б1здщ со- циализм мемлекетшде Султанмахмут арман еткен, «ау- руларга ем тауып», «киынды онай е т т » , «жумысшыны бейнеттен арылтып», «шаруапы аттаттан куткарып», «ер- тец кайтем делзбей», «оларды болдырмайтын» Kyui бу­ рый жолдар тауып отырган совет курылысы, совет га* лымдары емес пе? Атакты Эдиссон мен Луй Пастердей казактан да окымыстылар шыкса екен деп кексейдП Султанмахмут дуниедеп адам баласы ymiH бакыт- сыздык, кедей болып, K9здiн жасы твпл>ч не 61лiM жет- пегенджтен, не жердщ байлыгы жетпегенджтен болып отырран жок. Ол — капитализм когамынан болып отыр, MiHeKH сол кызыл ауыздар курымай адам баласына ешуакытта бакыт жок — деп туйедк Сондыктан да ол жеке менгшк, капитализм когамы ж о рзлсы н , бул 6ip улкен ждет; ...Ж огалсы н «бул ceniKi, м еш ю л ж », Осы рой адамзатты кырран ждет... бйткенп О н ж ы л кызмет 6 ip кедей кылып таппас, Кондырран 6 ip жузжке асыл тасын. Bip кедей жылдык тамак етер ед1 , ©ндеген бояуына бет пен касы н. деп, ©тюр сыкакпен байлардыц, кaпитaлиcтepдiн енбек- miiii канагандыктан жинаран дуниесш эшкерелейдь Султанмахмут ¥лы Октябрь революциясын кушагын жайып карсы алып, оран езшщ барлык адал ниет{мсн — 252 —

кызмет 1стед1. Алашордашылар, буржуазияшыл интел- лигенттер болып жаткан певолюцияны кубыжык кыл керсетуге тырысканда, дал сол кезде, 1918 жылы1, Сул- танмахмут ©зшщ «©ц бе, туе пе?» деген тарихи ©лешн жазды: З о р толкын Россияньг кап таган ы , EcKi еюмет тэрпбш таптаганы, П а т ш а , тере, байлар мен озбырларга Б а р екен турмыстын да еактараны... Б у л толкын ел п л ен кепке б1рдей, K e ft6 ipey Tepic ойлар оны билмей, Т ун ге тартып, халыкты адастырып, А л д ы м д а жол турса да ш ы ккан кундей. А з елд! ек‘1 турл1 топка бел in , Б/лпш ст, ту^андай-ак борш корт, Т аз кебш ш уетшен тастатп аса, Н е пайда, халык ушш соцына ерш, Ю м де-ю м бостандыкка болса жер{к, «Б ук!Л халык ушш» деи 1'зд есе OFaH epin, К еп койды каекыр бакпай, и е а бакса, Ti3riHiH бермейтугын KiM б ар с е к т . CaFbiHap, шын тенджт! хал ы к еркш, О л ymiH орындар ол барлык серпы, Канауш ы ны н 6 ip жола кезш жойып, Ж а л ш ы , кедей жайрандар емш-еркш. Ш ы н топан тасып eai сол ар уш ш , Кектенген миллионныц ж и нап куилн, Ж умыскерлер жасаган революция, « Б а й л а р ymiH» дейсш бе ай гш ы , niciw? Бул we, ©и. бе, туе пе, миллиондаган «кедей, жумысшы, малшылардьщ талай жылдар езуде, канауда келш, енд1 «зор толкын», «улы гопаннын.» аркасында канаушылар 6ip жола жойылып, бурын Tycine де юрм-еген уакиганы туе емес ©нднде к©рд1. Ол Султанмахмут айткандай, жу- мысшылар ж асаган революция — Октябрь социалиста революциясы едк Бул революция, эрине, емш-ерюн жай- ракдаган кедейлердш бодмагаида «байлар уппн дейсш бе!» деп акын езш щ идеялык жауларын мыекылдап ке- кегедц 1 Сем ейде совет уммеп 1918 жылы февральда орнады, OFaH де й!н оны C i 6 ipA eri К олчак уKiMeri биледк 18 э. жирвншян 253 —

Октябрь революциясы екбекийлер мен жумысшылар- дш е ш ш гш е тусшгенджтен, Султанмахмут бул рево- люцияны тунге тартып, халыкты адастырып, «бмпшсш» турган кейб1реулер деп ез заманындакы ултшылдар- ды сынайды. Ол революциянын. саяси, элеумегпк манызын жете угынып, оны зор куанышпен жырлаумен Fana тынкан жок, келешектк социализмшн болашагын, онын тарихи жемгстершщ суреттерш кез алдына елестетедь «Адас- кан eMip» деген поэмасында социализмнщ принциптер1 туралы Султанмахмут былай деп толка иды: Ол ем!рде 6 ipae-6 ip алдау болмас, Ж агынып, арды акшага ж алдау болмас, Ешю'мнен достык гаппай, кастык к орт, Бар адамды сайтам деп каргау болмас. Кара куштен жешлш кайгы болып, 6лпс1 кеп. 9м1рден зарлау болмас. Адамдагы жан, куат, тапкыш талант, Гул ш ащпай, жемт бермсй калм ау болмас. 9рк|'мшн кандай icne таланты бар, Жаратылыстан керепн op6 ip адам , Енбепмен ал ура оармау болмас. Султанмахмут бул поэмасында елдщ барльтсынын, Kapi демей, жас демей, сцбекке жумылатындыгын, 6'ipey- дьб1реудщ канаушылыгы болмайтындыгын, енер ecin, гулденетшдтн, эрюмнщ талантына кец жол ашылатыи- дырын айкын суреттейдь Султанмахмут С1б1рд1 Колчак билеп турган кезде Ленин туралы туспалдап «Райса kim?» деген поэма жаз- ды. Сонда Султанмахмут былай дейдк Эрюмдер-ак сурап жур Райса к1 м деп, Кейб5реулер пангамбар Райса демек. Ашылмайтын бул эл1 кулия сыр, Сондыктан тус1*нд1*рме бергешм жок. Егер де булн айтсам Fafica сол деп, Найза уцлнде влт1рер меш туйреп. Жемт1 г1 мд1 квмуге руксат бермей, 6 л1 мтжтей тастар ед1 итке суйреп. Сонымен Султанмахмут Лениннщ атын атап айтпай- ды, оны атаута буржуазияшыл-ултшылдар мен бай-фео* далдардын. реакциясынан, ocipece Колчак бандасынан сескенедЕ Bipax ол Лениннщ атын атамаса да, онын идеясын,

жаркын туын, онын icinin, салган жолынын мэнп жа- сайтындыгын айкын керсетедк У ст а р а Райса тш эд1л -плмек А с а у д ы жуасытар Tipi ж ун д ^ п , Киянатшыл замаидар ©тердагы, Р а й с а жолы мэнплж e.\\iip сурмек. Ран сан ы н кисыныныц 6api кодер. Б ар ш а адам келешекте соган ерер, Р ай са туы астында мокп ж а с а п , Ш а р у а л ы , мэдениетт! ел гулденер... К олы м а Райсанын туын алсам , « О д м д ж » , «жакындык,» деп aflfaft салсам! Бул ж ерле б'\\з Султанмахмуттын, Ленинн1н атын ж а- сырып, 6ipaK идеясын (кисынын), толык колдап отыр- ранын анык керем1з. Соран караранда ол 6ip FaHa Лениннщ аты емес, езипк ж ур еп н д еп айтамын деген кеп армандарын ашык айта алмай кеткен сиякты. Буран тагы 6ip долел Султанмахмут езш щ «Социализм» деген макаласын бастагт, 6ipaK аяктай алмаган. Осы «Райса к1м» деген поэмага берген корытындысында акынды кептеи зерттеп жургеп профессор Келжсбаев Бейсембай жолдас «Султанмахмуттын бул елендсрш, позмасында- Fbi ойын осы лай тус1ид1р>чм1з керек; оны осылай тусш- сек, Сулган.махмут буржуазиялык револкшиядан, уа- кытша у к1Меттен» алашордашылардан ж ерш , оларды мансук e rri; ал булай болса, Ленин идсясын социалис- Tix революцияны, совет уюметш ол жактады деп бьлуь м1з керек»1— деидк Бул д у р ы с корытынды. Б у г а !! 613 толык косыламыз. К азак халкыныц канаудагы турмысын жырлаудан бастал Султанмахм ут социализм дэу1*ршдеп болатын уды езгерю герге дейгн жырлады, казак эдебиепнде ол жана такырыпты, социализм когамьгнын улы бейнесж тугызды. Султанмахмут казак эдебиетшде «K iM жазыкты?», «Камар су л у» атты тунгыш еленмеи роман жазьгп, эде- биет!М!3 бен элеуметтш ойда тын жанр тугызган акын- нын 6ipi. Султанмахмут кедей oMipin кеп жьгрлаган, та- маша с уреттермен ©Mip ш ы нды ры н булжытпай айтып берген акын. Оныц «Кедей» атты да станы мазмун жоне керкемд1к жагынан кедей ©Mipin суретгеген казак поэ- i Б К е н ж е б а е в . Султанмахмуттын акыидыры, ‘ 1949 ж., 47-бет. IS* — 2 5 5 —

зиясында осы кунге дейш тендей ж ок шыгарма деуге болады. Бул дастанында ол кешпел1 т1ршшкте, жок- тыктан кун кере алмай ©Haipic жумысына 6apFan сол кездеп кедейлердщ, ярки болашак пролетариаттын ©Mi- pin суреттейдь Сонымен 6 ipre Султанмах-мут казак эдебиетше поэ- зиянын кейб1р тYpлepiн енпзген, байыткан, оран онык «Адаскан 6 Mip» деген поэмасы дзлел. Бул поэмада акын адамнын туганнан бастап, елгенге дейш п eMip кезенде- pin, TipiuuiiK кубылыстарын сипаттайды. Султанмахмут- тын TUii шебер, сездер1 керкем, рухани би1кке кол сер- меген ipi лирик акын. Буран оньщ табигатты Абай улп- сшен коркем cyperreyi дзлел бола алады: Жаралган калай ражап, мынау аспан, Каз бауыр, ак торрындай булт шашкан, Жалтырап, кауЬар тастай. кекте жулдыз. Караран мундылардык кенЬлш ашкан. Толкыды швп бастары, сокдан желден, Айдагы нурын шашты шырып белден, Желменсн емк-емк есп'лед!, Дауысы твбеттердш урген елден. Ол жазгытурры гулдщ ewipin, болашак тагдырын Абайдын «Мен керд1м узын кайын кулагаиын» деген улпамен былайша суреттейдй Балбырап шыккаи жазгы гул, Кез тарткандай болады. Юм б1лед!, сол гул де Ер жетед1, толады. Юм б1лед1, дон сорып, Кандай маклук конады? Юм б1лед1, тола алмай, Суык coFbin тонады? Юм б \\л ец \\, курт туо'п, Мезплшаз солады? Казак эдебиетжде жорарыда айткандай алгашкы рет, жалпы искусствоны онык ш ш де поэзияны халык ушш жасайтын енер екешпгш туаш прш таныткан Абай едк Абайдан сон бул енерге акындар аса укыптылыкпен зер салып, таза, бшк устауга тырысты. Сол идеяны куаттаран акыннын 6 ipi Султанмахмут: Се31*мн?ц сыртка шыкпас Tyci бар ма, Они жасырар адамнын куил бар ма? bipey куй, 6ipey тцНн, 6ipey сезбен Кврсетпейтш журектш ici бар ма? — -2 5 6 -

деп екирдщ сан алуан касиеттерш, амал-куралдарынын. мол екегш гш дэлелдейдг С ул тан м ахм ут— Абайдан сонгы. Абай жолын 6epiK устаган талантты , классик акын. Ол Абайдан уйренд! де, улп алды д а, Абай салган ж а н а эдебиегп, элеумет- Tix ойды онан api социализм идеясымен дамытты. Абай дэстурш 6epiK устап, оны 6yriH ri социализм ©MipiMeH уштастырды. Корыта келгенде айтарымыз Султанмахмут — ipi де­ мократ, агартуш ы , материалиста теорияны медгерт — тарихи материализмшн. eciriH аш кан ойшыл. Ол е зш щ ой-максатып, длеумегпк кызметш былай деп корытады: Ш ындыктын аульш {здеп тусп'м жолга, Рязы м ы н fie кврсемде осы ж о л д а . Шаршармын, адасармын, шалдыгармын, B ip a K 6ip табармын деп квшл1м сонда, Касы к каны на дей1н халкы ymiH аямакан Султан- махмуттыц 1'здеген «шындыктын ауылы» — бупнп гул- денген со ц и а л и ст а Казахстан; онда жас акын арман еткен социализм жемктерппц 6 api халык ymiii 1ске асып отыр. Сонды ктан да 6 i3 Султанмахмуттын eciMiH ж уре- пкпзде м эц п сактаймыз. ** * Султанмахмутпен тетелес, к а з а к эдебиетшдеп Абай- дын жольгн куын, прогрестж дэстурш дамытып, улы акыинан у л п а л г а н , адамперuiiл ж т щ туын устап, б у гш п сэулегп ©Mipre ушн коскан талантты акынныц бi-pi Сабит Двнснгаев. С эб и т 1894 жылы П авлодар облысынын Е р ­ мак ауда-нында, кедей шаруаныц семьясында тугаи, жасында а зд а п ауьглда о к ы п , ©ржете келе ез талабымен Кереку медресесш е гуседг М едресе окуына канагаттанбай Сэбит ©з бенмен орысша окиды . Жасынан енер-б1л 1 мге талпынган Сэбит эдебиегп де суйсше окиды. O cipece ол орыс жазушыла- рыныд ш ы гармаларьш , атап айтканда, Крыловтыц мы- салдарын, Пуш кинш ц, Лермонтовтын ©лендер1н суйсш е окиды. Б у л кезде кыр дал а с ы н д а Абайдыц данкы елге таракан, кою репнш кез! бар талапты азаматтардыц Абай ш ы гярмалары н окып, мейлш ш е а б а й ш ы л б о л г а н - да. Сэбит те сондай талапты жастардыц 65ipi болалы . Абайльгн э с е р 1*мен ©3 i де ©лед ж язя бастайдьг. — 257

Абайдын елецдер1 Сэбиттш енерш теб1рентт, поз* зиясынын тыгынын ашкандай болды. Бул кездерде Сэ* бит турмыс такырыбьша арнап еленлор жаза бастайды. Керекудеп медресеш 6iTipreH сок 1913—1916 ж. ауыл* дык жерле Урык болыеында мурал!м болып кызмет icreftai, 1913— 1915 жылдар арасында ол досы Султан* махмут аркыльг «Айкап» журналына ат салысады. Казак елiнiн салт-сана тур.чысьгн, мэденистш кетеру туралы макалалармен 6 ipre «Киялым», «Талап», «Замандастар» деген жалынды патриоттык елеадер жазады. Сэбиттш туцгыш елеадер жинагы 1915 ж . жске ютапша болып, «Уак-туйек» деген атпен бясылып гпыгалы. 1916 жылгы июнь жарлыгы тусынла Сэбит Еюбас* тузда кара жумысшы болып кызмет етп. Кейш майдан- Fa барып, Рига манында жумыс 1'стейд1. 1917 жылры февраль революииясы кезшде патшанын. кулауын ол зор куанышпен карсы алады: Т^лекл* бупн хактын берген кун), Квл дария квзлт жасын кврген куш. Талайдык п’ршшктен кол сермегсн, Кайрусын таС'Талкан рып бвлген кун*- куранле Г5|пя->>1Н^ЖаЗЫпЛа ол ^омейге келт, мутал1'мдер Семейлеп ^\\’п-иГКИДЫ' ^ ЭЛ осы 30Р толку кезекде ол лып улттыл pu Уааияшыл- ултшылдардын жетегшде бо- рак бул толку я * 63™ ™ б|Рнеше олечдер жазады. Bi- мейле У’ КвПКе Van манды. 1918 жылы Се- орнатан сон г ^ алашоРда Ук.мет! кулап, совет ук.мет! Ды Осы к с з д е п ^ Т- ' УКаС б° П' 6 iP « « л д а й елше кайта- не TvciHeii 0Л алашоРд ашыларлыц арам ниет1- и^ясына с о „ и я ^ ДаН аулак ^ з л ы . Совет ук.мстшш жегенс1'ге'н» яп зм жолына бер1к тусед1. «Ел камын тыл эшкерелейд1П'оляпШЫЛал,ДЫН Эрам пигыльт ол б а ' KiHin керсетел1Д О р^ ?РЛЫН бе^ пеРДесж ашып. шын кес- *«■ 3 : Сэ6т Ah урып «журтым» дейсш, «слш» дейсш, Кадра нын елд!ц артта вл1м дейс/ц, Халыкка жайшылыкта акыл айтып, Жолына жан киюра шеп'нбейа'ц. Карнмн ток, жумысыинын жок кезшде, МЫлеттш кызмеп’ме ершбсйсщ, Бясыча кангы келш, сасса журтын. Нелштен макайьшда кержбейсщ? — 258 -

К<фсет!п жол-жобаны бастау туНл, Табалап, урсьш, зекш ж;*б1рлейс!к. Кабагын катып 6ip кун ашса парный, Бас салып сол М1ллетт1 е з т жейак. Дегенде «ал icTefiiK улттын iciH», Лтыцнын басын тартып кенимдейсщ. Эр icri аузын айтып, кольщ кылмай, КаЙ турмен елд1 бастап ед1м дейсщ? Сэбиттщ бул елeui сол кездеп ултшыл акындардыд ек1жузд1л iriH эшкерелендк Абай ру-феодалдык алауыз- дыкты сы наса, Собит ултшылдыкты сынайды. Жалрыз гама еленмеи емес, ic жузшде де Сэбит совет уюмегше жан-гэшмен а-дал кызмет аткаруга тырысады. 1920 жыл- дан бастап-ак ол совет, партия органдарында жауапты кызмет аткарады. 1920— 1921 жылдарда аудандык сот болып кызмет гстейдк 1924 ж ы лда>н 1930 жылга лей in Семей каласы нда «Казак тип» газстппц эдебист белп мшде кызмет етедй Осы кездер Сэбитт1ц творчестволик есужде ti*колей Совет темасына а риал кептеген елендср шыгарган ж е м к л жылдары болады. Сонымсн 6 ipre С о ­ бит редакцияда кептеген эдебиетпллер мен триллер баул иды. Кундел1‘кт1 еднрмен 6 ipre кайнап, мэдениет курылысына белсене катысады. Ол ж аркы н мшездк ю ш пеж лд!, сезд! саспай, 6 ipaK анык свйлейтш. эзкткой, мыекылшыл едй Gcipece, «AFa- да» (А б а й р а — 9. Ж.) аталары улп-енеге бере алмап- ты, арак арайынынан у й р ен п т, сондагы агайыны мына Kici екен деп А . С. Пушкиннщ толык жикарын керсетш отырушы е д Ы дейд]‘ муны керген адамдар. BipaK жасынан жокшылыктын зардабын кеп «©pin, жудеп-жадаран Сэбиттщ денсаулыры унем1 кала тур- мысында кызмет icTen журе 6 epyine шыдамайды. Сон- дыктанда елгебарып, акка шырьгп, мезпл-мезпл тыны- рып ка й т ы п о т ы р г а н . Сондай ауру куйд!ц уетшде, 1930— 1932 ж ы лдар ара-сьгнда, Сэбит Бескарагайда агарту кыз- метшде болады. 1932 жылы Семейге кайта к е л т , «Со* циал ист [к Ш ырыс» газетшде бурынгы кызмепне Kipezii, 61'рак кеп жылдар денсаулыкты кажап тоздырган нау- кас мулдем кушей1п алады, акырьг тесек тарткьгзып, алый та жыгады. Узамай сол иаукасынан 1933 жылы 23 майда Собит кантыс болады. Собитгщ кыскаша ©.\\iipi I С. Денснтаевпен 3 жыл, Семей газетшде бipre icrereH карт журналист И. Матаковтын естепсшен. — 259 —

осылай. Ал творчестволык жагына келгенде, олезшетэи поэзиялык. езгешел1 пмен эдебиеттчк улы дамуымызда Абайдан сон ез аукымында улесш косты. ©3 i тустасен* ге акыннан repi Сэбигп Абайяа, онын поэзиялык дэс* турше тоннын iiUKi бауындай жакындата тусетш онын елендер’! ете кеп. Бул елецдерпин у л г ш к ТУР* Абайга елжтеп келсе, мазмуиы мулдем баскаша болып, ез зама- нымен уласып, сол кезп ©Mip рухында дамып жатады. Сэбигпн поэзиялык кальштасуында Абайдан зор улп- еиеге алган акын екещипне мына елендер1 айкын дэлел бола алады: Жтт-аксык, мандайсыц, Келбенчсщ кандайсын. Агайынра айбапы, Биш*аксын, дардайсыц. Бетше адам келт!р1п, Алдына жан салмайсын. Ел1 темен болранды Елтипатка алмайсык. Ант аугандай кун болса, Амалдайсын, алдайсын, Басшы кылып, багынса, Тупменен жалмайсын. Таудай болып ез Minin OFaH К03Щ салмайсын. Кылдан тайран сорлынын Кыр сонынан калмайсын, («Кайтып каргыс алмайсын») Бул елен мазмун жагынан есекшы, жалакор, пэлеку* мар, елд1 курткан е п р ж «белсендЬ алаяктардын, ман- сапкордын бейнесш суреттейдк Муныц мазмуны Абай- дык кара сездер1 мен елендершдеп тэл1м-тэрбнелж кезкарастарына уштасып жатады. Тур жагынан да Сэ- битпк бул елен! Абайдын: «Киыстырып мактайсын, ой- ласац не таппайсын» деген елекииц улпам ен жазыл- FaH. Ocipece Сэбиттщ Абайдын « С е п з аягындагы»: «Алыстан сермеп, журектен тербеп, шымырлап бойга жайылган» деген э й гш еленшщ ул п ам ен Лениншц ел* ген жылына арнап жазган елею ocepjii, тартымды жа* зылган. Ленин, Ленин, Кайра»: ерш, — Деп енбекш! сарынар. -1 5 0 -

CaFbiHca вз!н, Сактап сели, Т у м а р кылар, тагьшар — д е й д ! ол . Бул ел екш ц Абай ©лендерже уксастыгы болмасэ, онык м а з м у н ы — ©з заманы. О сы сиякты Сэбитп'ч cHpiKri А й ш а», « Б 1зд1к колхоз бэйге алды», «Журекке» деген еленлер! Абайдын. «Бойы булган», «БайсешлдЬ деген ел ец д ер ж щ улгшмен ж азы лган. «EpiKTi Айш ада»: Шашяк erin, Тезек терт, Сиыр сауып, ог жактын A c nicipfliH, Зыр жупрд{к, Ерте турдыц, кеш жаггыц — дейд1. Бул ©ленлер тур жагыиан А бай еленшщ жаца у л ' rid мен ж а зы л са , мазмуны ж аца ем!*рд1\\ совет курылы- сын жырлайды. Поэзияда Собиттш тагы 6 ip ерекш елт, ол мысал- дарды ж аксы жазатьш акьш. Бул жанрда ол орыс ха л - кыныц улы мысалшысы Крыловтыц улппмен туган ха- лы кт ы н т у р м ы с ы и а н мысалдар жазганлыгымен одебие- п'м1*зд1 байытады. Gcipece оныц: «Кожа», «Ауырган арыстан», «K eai тоймайтын ит», « E ki* теке». «У жеген каскырга», «Б оз торга»» т. б. мысалдарынын т!л1 зэрл1, мэн1* куштц с©31 ©TKip болып келсдц Бул мысалдардыц сюжетш С эбит ез тусындагы к азак аулындагы адам- дардьщ образьшан, ©wipiHeH алган. Мысалы, «У жеген каскырда» Кусайын дейтш болыстыц момынды ж и л а- тып, п а р а а л ы п , соракылыгы ш егжен аскан сон абакты- Fa тускен1*н келемеждеп айтылган. «Ауырган арыстян» деген мысалы есекшьч, ж алакорларга арналады, «Ею текесм» а л а у ы з д ы к т ы с у реттейдц «K©3 i тоймаган иг» мансапкорлыкты сегедн К а з а к т а каскыр да квп, тулю‘ де квп, Ала иля «in такпаймыз ешкшге дегт, Ce3i «Tin шагыстырган касекендер, Тулк1ге калып жатыр кулю де боп. З о р мыскылынын 6 ipi «Боз торгайдагы» момын, эл- С1*з, коргансыз торгайдын турымтайдан зорлык керш, од1*лет 1*здеп, кыргига, онан сок к а р ш ы г а т а , одан кешн лаигынга к е л г е н ш баяндайды. T iim олардын 6 api турым­ тайдан да ©ткен жырткыш екепд1’ пн, уйрек-кяздярдын 261

канын агызып, жеп отырганын кез1мен кередь Бозтор- рай олардан эбден туниген сон, эди егпкл жырт- кыштардын ен зоры бурюгген 1здейдь Бул тырнакты кустардыц кейшнде патша ею м етш т чиновниктер!* мен казак байларыныц нускасы бериген, ал бурют ак пат- шанын 6 3 i, ею басты самурык жырткыштык ен зор бейне- ci. Булардыд 6api кан соррыш, жырткыш кустармен тен, М'Омын уйрек, каз, «егершш сиякты элс1здерд1 тонаушы- лар. Сэбигпн ©лендср{ш’н такырыбы ез заманынын тур- мыс жэне олеуметтж oyeniMen кабысып жатады. Ол тап KypeciH «Бай мен комсомол» деген еленшде, эйел тенль пн «Ерiктi Айш а», «Жэмила кыз», такы баска еленде- ргнде, Октябрь революциясы такырыптарын «Тарих таны», «Он жылдын жем1сЬ>, «Тертшии Октябрь», Казак- станнын жеюстерш кундшпкт! ©Mip мен тарихи окига- ларга байланысты: «Торыз ж ы л д ы к », «Казак тип*,- «Эйелдер мейрамына», «Совет сайлауынын 6iiyi карса- нына», «Париж коммунасына» тары баска елендершде жырлады. «Он жылдын ж ем ю » деген еленшде ол: Шаруасы ескен ел1-м!3 бар, Шарасы арткан кем1м|’з бар, бскеи бакытты еркендетер, Ленин жолы бвл!м1з бар — деЙДЬ Сабит тшге шебер, артык сезге саран, 6ipaK жазган- дарын орынды, салмакты кып, сабасына Tycipin айта- тын акын. Сондыктан онын елецдершш K©6i ыкшамды, Абайдай аз созбен кеп марына 6epin туратыны байка- лып турады. Корыта келе Сабит Денентаев жен!’нде мы* наны айтуга болады: Сабит зор талантты, демократтык барыттагы акын. Онын поэзиясынын элеумегик, когам- дык M9Hi зор. Ол совет nayipiiuH жалынды жыршысы. Элеумегпк ойымыздын тарихында Абайдын жане улы орыс жазушысы Крыловтын, Салтыков-Щедриншн поэ- тикалык-букарашылдык дэстурш уст ай биген, кешн ©з акындык каб1лет!мен поззиямызды советик социалис- riK oMip суреттмен бяйыткан кайраткер. - 262-

сез со ц ы н ан Бук1л дуниеле улылы-хн’ ш Ы мыкдаган халык пен улттар 6Mip суредк Сез жок, кай улт, кай халык болма- сын тек езш е тон улттык ерекшелйЧ, e3rcmeairi бар. Бул езгеш слж улттык бейнеж к tLt, жер, турмыс сиякты бслплер1меи гана емес, одебиет, искусство бел- плер1мен де, я т и баска ултка уксаспайтын тел, колту- ма мэдениет формаларымен де танылмак! 0p6ip халыктыц, ултгын адам баласыныц модениет казынасына к о с к а н а зд ы -к е п т г ул есЫ н 03i де сол колту- ма байлыгымеи елшенбек. Кай улт, кай халык болмасын, барьшен базар дегеи* дей, колдагы барын буюл елдщ модениет казиасына ко- сады. О сы тургыдан Караганда аз улес коскан ултты кемс1туге болмайды, ейткеш улттык азаматтык ержету1 6ipneme тарихи жагдайларга: элеуметтж даму, эконо­ мика, саяси б 1рл1*к, географиялмк жайларыиан тоуелдк Алайда, талант пен акыл жер такдап немесе ел тандап конбайды. не де болса ол сол халыктан туады. Сана-се- 31мх ерте оянып, егде тарткан улттар да талант пен акыл иеЫ басы мы рак болады. Абай, Пушкин, Мауан сиякты данышпандар сол х а ­ лык даналырынык мелд!'р соулес!, ол соуле кейде сол жеке адамдардын бейнеинен айкын да, анык та кезге туседк Абай ecKi дуниенщ ыдырап, ж ака дуниенщ жамырап туа б астаFaH кезекшде калыптаскан ойшыл. Бул тарихи кезецде ол барзы 6ip адамдардай жол таба алмай тома- ра-туйык боп калган жок, Kepicimue, erxip хиялдын, ж уйрiк акылдын канатына м ш ш , келешектщ туа баста- ган иурлы жарырын езгеден ерекше кере бмдк Абай творчествосы ecniMeH айкаскан жаданык кы- тауынла суарылды. Ол ек\\ б1рдей асылдын — тугаи хал- - 263 —

к.ынын да, туыскан орыс халкьгнъщ да i3ri бесшнде сом- далган тулра. Сэулеш сагымнан айыра алмаган Шортанбай, Ду- лат, Мураттар, олардын жактаушылары ру-феодалдык ©Mip курсарынан шыра алмады. О лар казак, халкын кешпел1 турмыстьщ тогышарлырында сактап, терт канат уйдщ керегес1нсн баска дуниеш жатбауыр етмзу жолы- на нускады, идея жагынан булар кене ©м1рдщ келекке- сшдеп тозыгы жеткен ескыик туы тэр1зд1 едк Ыз осы eni жайлы басымырак айтып отырранымыздын ce6e6i — бул жайлар тарихи дамуымыздагы басты барыт, тубе- гейл1 мэселе. Тарихи дамуда басты барыт-тарыктырмай- тын данрыл жол бар да, жанама барыт, epici шарын ке- зен аспай сурлсу тартатын кысыр ж олдар бар. Абай тус- кен жол — орине керуен таадамайтын дадрайыр сара жол едП Ол мегзеген басты барыт — орыс ел1мен кол устасын, сонын кемепмен, прогреске жету багыты сд1. Элеуметпк ойдын тарихында орммшц коскан улес1 шырармаеыныц 6ip рана керкемдж турш’ ен емес, тарихи мазмунымен де багаланбак. ©м1рдщ 6ip рана кершсшен немесе турмыстьщ саи- сыз сырыныц 6ip Fa на сурет1нсн нелер 6ip ражайып бей' нелер жасап, скульптурада жеке адамныц образын, жи- вописьте портрет! н, архитектурада улы ескертк'шли, поэ­ мада сом бейнесш жасауга болады. Алайда, енердщ бул тэсш ©MipAin саналуан тарауларынын белгш 6ip кей- niH, KepiHiciH, тарихи окирасын рана камтумен тынады. Сондай-ак буюл халык ушш, бук1Л 6ip ел ушш тулра боларлыктай улттык мэндег1 енбек бар. Онык керкемд1- riмен бф’ ге тарихи мацызы да, олеумегпк орны да жора- ры са налмак. Абай творчествосы б1здщ казак тарихында осы улт­ тык мэнге ие болып отыр. MiHe сондыктан да ол — 6i3- Д Ш ©ткен e M ip iM i3 A e ri ой басшымыз. Абайдан бурынры эдебиетте Хан кабарынан каймыкпяган Бухар жырау ел in Россия мен жауласпаура, дос бол у га шакырады. Жалынды жыр твккен, ектем ©м1рд1к тепюсше т!зе букпсген Махамбет сиякты ойшылдар озбырлыкка кар- сы жырымен де, найзасымен де курестк Абайдан сон да онык 1зп дзету pi н дамыткан талай-талай мурагерлер Фздш рухани мэдениетпздщ ©зепн талдырран жок. Лемек. казак елЫ н. рухани байлыры жеке адамдар ка- 264-

ларан мэдениет емес, кеппен жасалран мэдениет. А бай, Шокан, Ы бы рай сиякты иыры зорлардыд квлецкесшде: зенпр тауды саялаган тебеипктерд1 де керш, оларка зд1л 6aFa 6epyi.Mi3 керек, ce6 e6 i жеке кайраткермен кан- ша данышпан б о л с а д а улттык мэдениет жасалмайды! С онры жылра д е й т тек А бай , Шокан, Ыбырайды ра­ на атап, баскалардан бой тартып, кейде мулде безш, ха- лык ж асаган мэдениетл жудетш, ннгилнстж жолра тусу сиякты ауы тку эрекеттер1 де болды. Мунын ©3i мэдениет тарихын орымсыз турмандау, демек Tepic барыт eKeni кэ- зip К1мге де б о л с а аян. Сонымен 6ipre элеуметтж ойды, acipece эд еби сте «б1ртутас» агым деп ryciiiin, квзге жыл- гырараннын бэр in алтындай квр д ж , акын атаулыныц бэ- ржде ккден мадактау эрекет1 ш ц acepi эл1 де жок емес екенгн байкаймыз! Мунын, да Tepic барыт екеш дау- сыз. B i3 бул екеуше де ауыткуга жол бермей, партнянын сара жолын 6epiK устауымыз керек. Жеке адамга табы- нушылыктан калган салдардан ба, алтын шашбау та- гылран ©нер иесшщ каламынан шыккан кейде c9 Tci3 шыгармаларды кере турсак та, б 1‘рыкрай мадактаумен келдж. Бул да дурыс емес. Гогольдщ аскан ойшыл, Пушкиниен соцры элеумет- TiK ойды дамыткан жазушы екенш , зор белес екенше суйсше отырып, улы сыншы В . Г. Белинский оган жазган эйгып хатында, Гогольдщ «Достар хатынын тац- даулы жерлершен» деген элс1з, идеясыз, кунсыз шырар- м а с ы н б а т ы л , эдебиет жауыигершдей сынайды. Орынсыз мадактаушылыкка, бет жыртпаушылыкка эдебиет ка- мынан емес, тек субъективен мотивтен туатын кулык деп б а г а л а у ы м ы з керек! Адам баласына осынша кеп жаксылык icTeren Ле- ниннщ мадактауды, орынсыз кепскуд! немесе ымыра^- шылдыкты ж ек кергеш бэр1 м1зге мэлгм. Абайдын кай шырармасы болса да нурын кет1 рмейдг Ол да мактауды жек кврген адам. Орынсыз мадактаудын зиянды ж а ры — 6ip жактылы- гы . С ы н а р ж а к сынныц мактаган -адамга да^элеуметк-е де пайдасы ж о к . Ал зиянды болуы мумкш, енткеш сынар- езу адам ж еке адамнык ктеген iciHiH немесе ewip кубы- л ы с ы н ы н 6 i p ж а р ын рана кередь кейде келейке жагын басым кер ш , яки 6 ipeyre табынып, сонын келенкесшде калады, бул еткен ©М1*рде кездесепн okhfалар, б1здш з а - манымьгзда болмаура THic. «K icire карап сез алма, се* 265 —

зже карай Kicmi ал» — деп Абай нелжтен айтты! Ец эд1- jii — Ki.M болса да лауазымына карай емес, екбегме ка­ рай багалау керек. Совет дэу'фшде эдебиегп a.iFa дамыт- кан Муктар, Сэкен, 1лияс, Еабит, Сэбит, Рабиден тэр1зд1 сом тулгалар.дыц творчествосын талдаумен 6ipre олар- дын да алды-артында кептеген таланттардыц бар екен- д1гш элдекалай 6ipep жинактарда рана шолып етумен канагаттанбай, тамырлы терец зерттеулер аркылы, 6а- янды ецбекгер турызуымыз кезекп ic. Сонда гана 6i3 элеуметтчк ойдын казынасын байыта TyceMi3, Абай дзс- TypiH бупнп e\\iip туындыларымен сеитест1рем1з. Элеу- MerTiK ойды зерттеу icin.e казак совет эдебиетшщ очеркк K*ePi'6ip монографиялык жеке ецбектер 'непз бола алады. Жастарга улгьенеге керсететш карт сыншыл-эдебиет- цплер Есмагамбет, Хажым, Мухаметжан, Бейсембай- лардан журтшылык ол1 де серел1 енбектер кутуде. 9d- ресе канат кагып, тешек аткан, енд! рапа кызгалдактай ecin келе жаткан ж ас дарындыларды, куды 6ip балапа- нын ушура баулыган бурюттей баулу, экелж камкор- лык ету, ол ушш одетте олардыц шырармаларыныц бi- рыцрай келецке жагын, кем-кетш рана тере бермей, сэулелЕ нэрл1 жактарын да кору, сында адкчегп болу Абай калдырран дэстур. Абай мурасынын K93ipri заманалык тары да 6ip та- лабы — экешц баласы болма, адамнын баласы бол деген есиетк Ол субъективтж максаттан repi элеуметш мак- сатты, халык муддесж, замана талабын басым устау, жеке адамра, жеке шырармара 6aFa бергенде, субъектив- TiK мотивтен емес, оныц элеумегпк салмакына карай, идеялык, тарихи мэнше карай объективен бара беруд! айтканьш керем1з. Шэюртаз — галым тул, деген Абай. Зор галымдар мен жазушылардын соцынан нпби балапандай epin жур- ген maKipnepi молырак болса кандай жарасымды, ка- ныбет ic. Ал Абайра елжтеген мурагерлер ез тусында, езжен соц да ©те квп болды, кэз1рде де бар. Жаксы ата- НЫЦ 6i3re берген и п eHmiciHiu ©3i де, жаксы устаз бола б1лу. «¥стаздык кылган жалыкпас — уйретуден балага» дегенде Абай, жастарды жаксы icne, жаксы дэстурге, жаксы кулыкка баулуды арман етедЕ Сол арманды icKe асыра берсек K93ipri заман тыегшщ д е кышыран жерш табура болар едП - 266-

БАСПАДАН Осы мтап турали ез гпюрлерщ1зд1 Алматы паласы Панфилов Kemcci, 143 уйге, Казак мемлокет баспасына Ж1'6ерущ1’зд1 етшекиз.

А. Жиренчин Абай н великие русские революционные демократы (на казахском языке) Редактор X. Бекмураюв. Художник Веревкин Техн. редактор Б. Гурабаев. Художес-в. редактор //. Д убров Корректор Р. Киреева. Сдано в набор 3/1Х — 1959 г. Подписано к печати 24/XI 1959 г. Формат бума! и 84 X 108Vw—8,375 = 13,73 п. л. 4- 1 вклейка. (14,7 уч.-изд. л ). Тираж 6 000 экз. УГ06147. Цена 5 руб. 10 коп. Казгосиздат. г. Алма-Лта, ул. Панфилова, 143. Заказ N° 1290. Типография № 2 Главиздата Министерства культуры Каз. С С Р . г. Алма-Ата ул. Карла-Маркса, 63.