Әбіш Жиреншин-Абай және Орыстың Ұлы революциашыл демократтары

Gepin, жаксы ат, жаксы туйе, жамбы , кундыз сыкылды кымбатты заттар алгызады. Егер ©3i агасултан бола кал- са, буларды сайл-aран адамдарга сыйга тартуга керек кылса керек. Осынын. шисде болган Майбасар е зш к квп- тсн куткен iciHin орайы келер деп онлайды да, хабарсыз1 жатка и Беж-ейге барады, Майбасарды Беж ей карей алып к утт , сил.! кайтам дегеиде, ал М айбасар калаганык бол- са алып кет дептЕ Майбасар оган — елзге 6ip колка сал- галы келген ед^м. ГПрак ала алмай кале.ам, кедийм кала ма деп коргаиып турмын,— дейдь Бежей: ол не дегешц, мен достан дуние аяушы ма ед1м, не сурасан да бере- мгн,— дейдЕ Сопда Майбасар: мен in калауым мал-дуиие емес, осы Каркаралыга «еткеи сапарында мырза агам- ньщ кенллшде aFa -султандык болып кеткенж екеу.\\нз де бЕлем1з. (Мырза ага деи Кунанбайды айтады екен). Егер кудай оцдап ол Kici ага султан болып келсе, ез орны болыс-старшипалыкты с1зге бередЕ ci3 сайланбай-ак Ол- жайды билейаз. Ел Meni токалдан туган кул деп, ке\\пте- дЕ Сол болыстыкка Meni сайласацыз, «кул деген» аттаи кутылар едЕм. Меи болыс болганда к айда барамын! Бэ- жей езу тартып кулед1 де: ссн кашпаган тайыншанын уызын су ран келген екенеш. М аган болыстык келсе се* iiirai болсьш, кудай алдыида борышсыз болсын-дептЕ Майбасар Бежейд}ц айтканын шегелеп: Бежеке, кол­ ка туеней туркан нэрсе арзаи кершедй жэне аздщ агайын- гурандарыцыз атамыздык «еткен бары кайта оралды деп маран берупизге карсы болады, мырза ага да меш сай- латлайды, сондай киын кыстау талкыда кажып кетпесе- щ‘з болады, езгеге арзан болеа да, маган кымбат еткен жаксылырыцызды т1рЕмде умытпаспын — дейдЕ Бежей оган: уай, М айбасар, мен eKi айтатын адам ем-ecnin. Ме- нiPi экем ел билпш ез колынан экен 0скенбайга берген жок па? Болмаса негайбыл болыстык одан кымбат болып па. Мешк колыма болыстык келсе се н ш болсын, колыма туспесе кто кьглма — деп сенд^рт кайтарады. 1 Осы Манбасардыц алдын ала Бежейге баруы Кунанбайдын уйрсту1мен болраи сиякты, эйтпесе, онын aFa султан болатынын жопе де болыстыкты Бежейге беретшш кайдан б!лд1. Д ол осындай амал- айла Майбасар сиякты орашолак, урдымжык адамнык жекс топшы лауынан келмейпн ic. Мунын ушы, т е т т Кунанбайдын езшде жа- тыр. Ол сол туздеп де. уйдег! де тамам билпетш бэр|'н де ез уысы* нан шыгармаудын амалынан туган саясат, л о ги к а— солай, ейткен! ез ершмен билжт» баска 6ip aTOFa, руга берген емес. — 50 —

Айгканындай, сол жолында Кунанбай ага султан бо- лып кайтады. Тобыкты ел\\ жэне керпп сыбан, уак, перей­ ден кайырлы болсын айтамыз детей хошеметнплер ары- лып келедк Ак туйенщ карны жарылды дегендей, Купан - бай аулында куш-тун1 мал сойылын, конагасы берктт жатады. Енд1 Кунанбай ез орнына болыс сайламакшы болып, уй т:кк'1з т , 6ip болыс елд1 жиып алады да, 03i со- ган келт, жиналкан журтка: — Ал кауым, болыс Вежей болсын, ол б1здсн кейшп iргелi атаныц баласы. Ал канди­ дат Суйшдж болсын — десе, жиылган усак ру басылары ой, жана дурыс болды. 6з1\\пз де солай 1стейл1 деп ойла- кан cjiK,— деп макулдасады. Бежей турып: болыстыкты маран 6epin отырсыз ба, жок ж1ггтек кауымына 6epin отырсыз ба? легенде Кунан­ бай оган: — мен саган берд1м дептк Сонда Бежей: магяи 6eprenini3 рас болса, мен орныма Майбасарды сайлай- мын,— деп жауап берштк Ел кез1нше езш актап алу ушж Кунанбай: Бежей ка- рагым, мен Майбасарды сайлай алмаймын, ол жаксы-жа- ман болса да мент iHi.M, ©3i ага султан болып, iniciii бо­ лыс сайланты — деген елдщ eceriHe меж калдырма,— дептк Жок мырза, шын берсендз, меш‘ц айткан «iciMAi сайла- цыз, кур атагын 6epin, артыи e3ini3 билейтж болсанын, матн Keperi жок,— дейд1 Бежей. Сонда Кунанбай турып: Ал Олжай балалары! Ортара тускен отты керш турсыкдар, юмдш жен, юмдш Tepic, мен айтканы-мнан кайтпаймын дейтш ед1м, Бежей де 6ip сайтаннын ткпжс ерген кержедк Сез байлауын кепке бер- д!\\м,— дейдк Жиналып отырган журт Кунанбай сезш макул передi де, Бежейд!' оцаша алып ш ы р ы п , бул не дегенщ, кудай- дын бергенж баска теппе. Майбасардан не жаксылык кутесщ, кеп-ri ренжЬпе. Кунанбай сараи жаулык ойла- мас, б1зд! ел!м, гуысканым десен, болыс бол,— деп, неше алуан сездер айтады. Бежей оларга: мен атамнын атын атап Майбасарга ант бергемш, одан кайтып ек\\ сейлеге- HiM— елгешм, меш eimi кажай бермендер — деп етегш карып орпынан турып кетедк Журт уйлыгып 6ipa3 отырады да, бул болмаска кет- кен жумыс болды, енд1па‘н Кунанбайдын 03i бьпер, деп кайтьгп келin: мырза 613 Бежейд! сезге кенд1*ре алмадык, артыи ез1н бж есж ,— деседк 4* — 51 —

Кунанбай Бежейд! канта шакыртын алады да: — Эй, Бежей, 6ip апаиыц емшепн емш, 6ip турандай болып едж, метин туыскандыгымды 6 ip сайтаннын ал- дамшы тш не саттыц ба? Бетщнен кайт, rinii болмасан., мен 6 ip жолга кенемш, б!рак канша 6epiк болсакда шы- дамайсын! Майбасарды xycipin, меш кой дерсщ, оран мен кенбеймш, содан барып араздык туады,— депт1. Bip беткей ада'м Бежейге Кунанбай c©3i шым'байына батса да, ол кенбей: мырза, артьт керерм^з, айткан idciMAi сай- ласацыз, ризамын, — деп туйед1 c©3iH. Майбасар болыс болады. Б1реулер Кунанбай кулык- пен ез intern сайлады, Бежейд1 алдады — дейдк Коп айт- канындай, Майбасар болыстыкты колына алысымен бай- кедешне кара май шабарман жгберш бэйге ат, жаксы кус устатып алтыза бастапты. КайдаFbi ecere колы жетпейрн момыннын малына курык салыпты. Соида 6ip жесф эйел айтыпты: ак маралды кудай алды, ак атанды Майбасар алды — жыласак кудай кермейдн жырылсан Кунанбай суйемеши дептк Майбасардан корлык-зорлык кергендер Кунанбайра келсе, ол: мен оган Kipi-спеймш, оны болыска са иларан Бежей, соган айтындар деп, касакана алтеи тастайды екен. Онан кейш журт Бежейге барып мукын njaFbinTbi. Оларра Б©жей: малдарынды кайтьш б-ерер, он- даиыи енл'1 кояр,— деп жубатады. Жылаулар куннен-кун- ге кебейе берген сон хат жазып, iHici Ж абай дегенд1 Май- басарра ж 1бередй Жабай Майбасарра барып Бежейдщ хатын 6epin, со- лемш айтса, Майбасар ашуланып: бул не кылран келде- нен билin, маган булдаганы болыстыры болса, ©3i алсын, эйтпесе пэлен кыл, туген icre деп мазамды алмацдар — деп Tepic жауап береди Жабай Майбасар жауабын айтып барган сон Бежей катты кынжылады, енд1 атына MiHin, ©3i ауызша сейлесш, арылып кайтайын деп Майбасар аулына келедк Майбасар Бежейд1 курметтеп карсы ала- ды. BipaK ана жумыс, мынау жумыс деп, турактап энп- мелеет отырмайды. Сонда Бежей: — Эй, Майбасар, ел neci KiciniH жумысы кеп болады, мен -купле саран 1келе бермейм1н. Агайын ортасында кудай дескен дос ед^к, ое- иен мал сурагалы келгешм жок. Канша шыдайын десем де кепнплгк жылаулары тыныштык бермедк еши менш тыймд1 алып, бстщисн кайтасын ба? Ж ок, меш ел1ме та- ба рып, ©з жолынмен боласын ба? Кыска рана жауабын айт,— депти 52 —

М айбасар:— Беж-е, дос екешм1з рас, колка еалдым, сурады'м, болыстыкты бердЫз, оран рахмет. Мен бала емеспш (Tici шыккан балага шайнап берген ас болмас) деген, 6ipeyAirt шагым сез1*мен кунде уйтпе-буйгпс деген адамра ауыр болады екен, баска колкаиыз болса алыныз, ал мына жарын сурамацыз,— дептк Бежей ендеше сез 6iTTi, айып сеиде емес, менде. Барлык аганын туганныц тшн алмап-eaiM. Kepicepre кун жаксы болсын— дел аты- на Minin, уйше кайтады. Бул хабар Тобыкты ортасыиа тез тарайды. Майбасар- ра ricin кайрап журген ж ттек, торрай Kioijrepi жиналып, акылдасады да, керип ел — Кекшенщ ipi ру басы Кара- тайды шакыртып Kici ж1бередк Елд1‘н белшуш кептен Ti- леп журетш Каратай (Кудай кектен т1легешмд1 жерден бердО деп шакырран топка келедк Эрлгберл1 айтыса келгенде сез байлауы Каратайга бepiлeдi. Сонда Каратай былай байлау айтады. — Бул Майбасар icren отырран зорлык-зомбылык жеке рана оныц ез басын жаулаганмен, онын. K©3in жо- ралтканмен тынбайды. Dyrin жек керш, жирешп отырган- мен, ертед туранынан безе алмайды. Кунанбай басы аман турранда Майбасар с-ендерге есе бермейд'1,— дейдк Осы 6ip рушылдык шиeлeнic уетше тапл 6ip су й ю м т ic болады. Елд! б!ржола ыгьтстырып аламын, 6e n en ip - меймш деген оймен Кунанбай кеп кол жиып Бежей аулы- на келш, Токпамбет деген жерде оган дуре согады, бай- лап экетедк Ол ол ма, арашага тускен, сол жанжалга дешн ез арайыны Квт1бак Пушарбай деген ру басын да коса дурелейдк Осындай содыр кылыры елге катты ба- тып, Кеп'бактыц Ыррызбайдан белшуше алрашкьг себеп болады. Осындай дау-жанжалдын тутануына себепкер Майбасарды не орнынан алып, немесе кой деп тойтарыс етпейдк 03i ага султан болып турранда ол ic Кунанбай- дык колынан обден келуии едк Будан сонры зор айкас Мус акул деген жерде болып, атысу, шабысумен таркайды. Акылдан Kepi Кунанбай мылкау кушке нзгш 6epin билетедк *** Кунанбай ага султандыктан Tycin, 6ip жыл Омбыда журin, улыктарга пара 6epin, уст]‘нен тускен материалды жойып, босанып елге келедк Онын уетшен берген арыз, шагымдар боска, аяксыз калады. Ал айда когамдык icKe — 55 —

катысука уш жылка правосыз болып жургеншде аяк. ас- тынан тары да 6ip ic m сэт1 тусе калады. Ол кезде Семей мен Верный каласы аралыгында почта жолы болып, ек| облыста сауда-саттык катынасы журш жатады. Сондай 6ip кунде тобыкты ш ждеп 6ip топ адам1 — патта ую- MCTiHiu хорунжиж (офицерш) аркат жолындакы Алшын бекетшде елт1рш, зат, акша, нэрселерш талап алып ка- шып кетедк Семейдщ губернаторы келш болыс, старшин- дерш жинап, муны к!м влт1рд1 деп кысканда, Ke6i коркып айтпайды. бйткеш елпруиплер кашып, арты Байжпгт елше, алды Кытайга, Синцзянь жерже шыгып «етедц Осыны сезген Кунанбай, астыртын барып, таксыр, мен eлтipгeндc:pдi бшемш, KeinipiM eTin, 'баякы дэрежемд1 берсешз айтамьш деп уэделесш, кашкындардын аты-же- нш б1лд1р1п, муны [стеткендер ак патшага душпан адам- дар деп, бурый взше карсы болып каказдасып журген адамдарды шагыстырып, Каратай, Tycin, Байсал, Пу- шарбай, Асаубай, Тойкулы депен ру басыларын 6ip тунде устатып Сергиополь дуанына турмеге жаптырады. 03i эр болыстан адам, ат жинап, онын ycTiue кайтадан оязга ке- мекшшк кызмеп ш-enifi алып, Кытайдакы он ею абак ке- рейд1* билеген Шотам, Бопанай горелерге барып, оиыц туысы Барак TepeHi алдына салып, ол жактагы кашкын- дарды тугелдей устам экелш, Аягеэде кара-ала агашка танрызып аткызады. Будан сон патша укгмеине сешмд1 адамныц 6ipi болады. Мунан бурым Омбыка айдалар ал- дында артымнан наказ ж1бере ме деп Ж^птектермен уа- кытша бтмдесш , оныц кешлдШне 6ip кызын Бежейге бала кып беред1 екен. Енд1 кайтадан бурынгы калпына келген сон сорт, уэдент бэрж сырып тастап, жттектен 15 кыстауды кайта тартып алады. Оларка болы-скан аз ауыл, нашар акайыны торкай К,улыншак балаларын да торгайдай тоздырып ж1бередц Надан'бай, Сыбанбай де­ генiH шетке айдатып, Садырбай дегенш Каркаралыга турмеге жапкызады, калкан катын, бала, келш-кепипкп енд1гэр1 6ipirin бас 1кетермеу1 ушш болт-белж аларып, ауылдарынын касына кондырады. Онын устше корцплес Найман елппн Кундызды деген жерш де басып алады. Сейтш, сырт каракаида ру тартысьш жа'мылып жагкан тап тартысы тары да тутанады. бйткеш, ол кездеп бай- 1 Табылды, Удербай, Жунд1бай, 0бд1лда. Тушнкбай, Мэмбетей, Квкше табынын соткар адамдары. — 54 —

лык мал мен жерле. Ал мындаган малды ecipy уиин шу- райлы жерлер кер-ек. Ондай жаксы жерлерд1 xiriTi ©скен- байдан бурын устемдж алган аталар иемдешп койганды. Колына ок1м д1к пен куш б1рдей тиген сон Кунанбай сол жерлердеп бурынгы иелерш аударыстыруды ж урпз- ген. Бул Абайдын балалык шактан ер жетin, атка мшш, луниеш айырып калган кез1 болады. Ол балалык ке- з'жде экесш щ катал, 6 ip 6erri мшездерш iuime тушп, сыр бермей журедк Э ар есе агайыига жан ашымау, тасбауыр- лык, Абайдын ж ас шагындагы Кунанбайдыц аз гана на- шар ауыл Кодарды кел1‘шмен елт1ру1 тэр1зд! коргансыз адамдарды жэб!рлеу экеа тарапынан 6ipinmi oKHFa емес ед\\. *• * * Бул кезде Казахстан б1ржола патшаныц отарына ай- налып, патша ек\\мег\\шц ьгкпалы эбден ж урш , гасырлар бойы казак когамына cin гскен ecxi aaerri куйрете сауда капиталы казак даласына xipe бастаган кызу мезпл eдi. Осымен кабаг патша ушмеп Казакстанда коныстан- дыру еаясагып жодел ж урпзе бастады. Бул жагдай к а ­ зак рулары ортасыпда жерге, сура, шурайлы коньгска таласуды онап opi удете тусть Ертеден мол ©pic, кен ко- ныс, шуйпн ш©пт1 ©лкелерге умтылган бай мен шонжар- лар бурынгысынан repi батылырак ез imiiiaeri кедей, ор­ та шаруалардын., нашар аталардьгн жерлер1н тартып ала бастады. Оеыныц нэтижесшде б1реулер отырыкшы ж атак болуга умтылды, 61'реулер кункоргстщ камымен Kocin 13- деп, кал ала pea Kerri. Э л а з кепшЬи’п егшиллжке бешм- дeлдi. Казакстанныц саяси ©Mipi 1863—69 жылры эюмиплж реформадан к>ейш мыктап ©згере бастады. Казак кора- мыныц экономикалык жагдайына сэйкес таптык кайшы- лыктар кушешп, бул кайшылыктар ©cipece ру ортасын- дагы, ел ininmeri болыс, старшин «сайлауы» кезжде кесюлескен курес, тартыс, талас, атыс, шабу, Кунанбай аулындагыдай, Kici ©tfTipyre дейш барып, шегше жет'ш отырды. Ел арасындагы, казак даласындары бул iiirKi жагдайлар Абай -сиякты ©нер-бЫмге кол сермеген, бо- лашагын алдынан кутксн жастарра кырсырын типзбей койган жок. Ж асы болса егделенш, акыл-кайраты тайки бастаган шагында (©йткенк Абайды экеа' Кунанбай кы- рыктаи асканда кэрд О , коптен умптенш журген, бар- — 55-

шасынан артык тугаи баласын он ceri3re шыкканда К.у- нанбай окудан шытарып алып, ©з аулына экелдь Осьгн- дай жэйттердщ салдарынан Абай бш м ге деген шелш ■ кандыра алмай, эке билшкс туседг Эке кузырын eKi ет- пейпн заманща, Кунанбай сыкылды кира кезж адамныц алдына карсы келу жай адам тупл, тугаи балага, 6ip- дсн, мумкш емес ic болса, екшшщен, 6\\з Абайды тумай жатып, алуан ем1рдщ егжей-тегжейже эдегеннен тусшш «erri деу, K03ipri ©з1м!зд1ц топшылауымыз тургысынан жорыгандык болар ель Кандай адам болмасын, ocipece жа-стык шагында, албырт кезшде 6ip нэрседен шалые баспайтын, мутпрмейтш Kici болмайды. Ленин айткандай, адам «першие» боп тумайды, ем1рд1 де, сол ем1рден ту­ гаи ащы шындыкты да еонымен 6ipre жасасып журе, ко­ ре, туз-дэмш тэта бьтетпп рас. Осындай ем1рд!ц ©3i хермеген кат-кабатында, ocipece ескЫ к керпесш калык жамылган кешпел1 ауылда, эке тал абы, эке aMipiMeH Абайга да окуын узш, элеуметлк ютерге «еркшен тыс» катысуга тура келе-дг Пркпгеи тыс дегенде, Абайдын сол емфдщ келенк-eci мен сэулесш б!рден тани кегкендюшен емес, ол жэйтл ескертпк те гой, окудан, енерден енд1 кол узгенш аяныш еткенмг айтып отырмыз. Сонымен экеа Абайды насыпа ертш, ел сезоне, ел ici- не араластыра бастайды. Ондагьгсы ©з орнымды басса екеи, ата л згШ , эке мура-сына ие болса екен деп тьлейдь Эдепк!* кезде Абай ел icine Kipicin, едэучр ©MipiH сол кызу ©М1*рд1н койнауында етмзедь Б1рде буге, б1рде mire оки- галарга ет кызу, албырттыкпен батыл араласады. Ауыл на мысы, ата дэстур! кызуымен «аса у журек аягын шалые баскан» деп, ©3i айткандай, кате кадамдарынын болга- нын да KepeMi3: Ж асымда албырт ест?м ойдагг жырак, Айлага, аш уга да жактым шырак,—- деп, егде тартканда данышпан акынныц ез1 де мунын эдш н айтады. Бул токен астын кушп жаман дегендей, болып жат- кан ютердщ Kyftiri, тжелей келген гстщ алдын керсе де, арты немей тынатынына акынныц эл1 жетпкпеген кезде- pi еди Сондыктан да Абай ел билеу icine де мыктап ат салысып, 6ipneuie жыл би, болыс та болтаны рас. Абай сиякты eTi Tipi, атка ммген, кайраты кайтпаган адамга бул занды да сиякты. — 56 —

Дал осындай хал Гетешц басында болраны туралы Энгельс былай дейдЕ «Оныц (Гетенщ Э. Ж.) кайраты, оныц купи, барльик онын. рухани багыты кунделi-к eMip, дунис жумысына катысуга cpiKci3 бастайды. Б1рак оны коршаган ewip ете темен, аянышты, нашар ед1, езшщ жек xepin, жиренген ортасыида ©Mip суру, оран байлану,— неге десен одан баска ©Mip сурер, нимыл кылар орта ж о к — Mine осы маселеге келш Гетеэрдайым т1реле бер- дЬ>. Орысша Абайдан ке*б1рек окытан Шоканныц да ел тузетш, ад1*л би боламыи деп ©з!и султандыкка усынраны мол1м Foft. Осыныц ©3i, Абайдай сез1мтал акыира кайна- Fan 'ел ©Mipiii жаксы б1луге, оны терен тусжуге, ©м!рде одiлет пен шьшдыктьш не екенш, зорлык пен адамгершь лжTin не ■ екенш бшуге к©п эсер e n i. Туран халадиын га- сырлар 6oftFbi элеуметтш эж1мдерпиц сырын окып, онда- гы ©з орнын, сол орынга сан не 1стеген1н, -келешекге неден жерш, неге умтылу 'ксрек екен1н корытуFa зор себегикер болды. Бул оныц алгашкы шалые кадамдардан жиренш, алампершшгк жолына, кец арнага тусе баста- ран иплжт! ic-ке, жаркын Tip иплиске беталысы едь К алын ел1‘м, казагым, кайран журтым, Устарасыз аузыка тустз муртын. Жаксыменен жаманды айырмадыи, Bipi кан, 6ipi май боп енд1 eni уртын легенде, Абай ру iiubmeri, 6ip румен CKiumi ру арасында- Fbi тартыс-таластар елдщ ынтымагын олЫрететшдтн ашты. Патпга чиновниктершщ ру басылары мен байлар- ды суйеп, элаз кедейлерд1 кынадай кырып -eayi, пара алуы, б1реуд1 сыртынан сатып, 6ipeyAi шен-шекпен 6epin алдауы; сейтш карапайым халыктыц текке жем болуы улы акынга кагты эсер e n i, оныц барлык ewip бонына ecineii кетпестей 1з тастады. Сондыктаи да Абай ескЫк- пц эдшетс1з кылыктарына карсы шыкты, адалдьгвда бойсунды, Абайдыц бул ынтасы экес\\ Кунанбайдыц квкЬ регше кона коймады. Ол ата салтынан адасып журеш деп баласыиа 6ipneme рет ескерттк— «Ец эyeлi сен журт- тыц бэргне жуле сейлейсш, кешшлеш, копхшлдж жайдак сусиякты, оны к!м кершген: итте, куста жалайды. Кдм- квршген жалдап ©тeдi, Kicire кад!*рщ болмайды. Ел ала- тын кыльгк бул емсс,— дейии Кунанбай. Оган Абай: — колында куралы бар б1'рен-саранра тиеп'н шыцырау болганнан r©pi койшы-колацшы. жалшм, жакыбайдын — 57

6api б!рдей сусынын кандыратын жайдак су артык деп бклемж»,— дел жауап кайырады. Расыпда да Куианбайдыц катал мшезр эдктетаз 1сте- pi, «ел алатын» аусар кылыры акынды жиредшре баста- ды. Абай ез аулынаи, ел шшиц наигарларына болысып, аталас жуандардын. элаз, нашарларга керсеткен кияна- тына, ектемдтне тезе ал малы. Елдп* ру таласына, ж\\к- иллдшне, алауыздыгыпа жан-тошмен карсы болды. Ел 6Y^iri тобыкты, Квп пысыкка молыкты... бзшен шыккан жаксылар Тузете алмай зорыкты’. Абай езше келгенде досына да, душпанына да эдитет- цгшпнен танбайды. 0 з1м1з -бкчген сол казак з а ма н ын * д а жаулары келт бшик айткызу баска юсшщ басында болды деп есггпедж. Абай халыкты жактады, шындыкты кара букарадан 1здедк осы жолга карсы келген мансапкорларды, алые* жакынына карамай сынады. ©3iHiu 6ipre туган агаеы Тэ- кежан жаца байыган маысапкор пац болады, <кей!н ол Абайдык жаулары жагына шыгып, акьшга дак Tycipymi- jrepAi уйымдастырушылардыц 6ipi болды. Тэкежанныц сол арам мшезш -сынаган Абай едг. Байсып, пансып, квршгенге бэлсш, 03i рана келгендей, дуниеге жансып, Ман-ман басып мен-мендт асып, М ал 6iTTi деп, кенш кетершш тасып, Пай. бай десе мастанып. мьщ текгесш жастанып, Ешк|'м тимей 931‘не, агайынга кастанып, в з тамагым ток деп, басымда кайгы жок деп, Жакыиы аттан жырылса, жаиы ашымай шок деп, Бай-еке десе wiirin, кайырсыз малра ж ел т п , Кеудесшен буынып, пыс*пыс етш д е м т п , ©TipiK жала жабады, 6ipcvre квр казады. Отырранда уйшде ылдидык тврш алады, Колынан келер тук те жок, осыныц магаи болды кек,12— дейд1 улы акын. Расырлар бойы ата салты, эке мурасы деп келген Ку* нанбайга жэне онын Токежан сиякты езше тарткан оз- 1 Ел бул!П тобыкты деп, ен алдымен агам (ЛбаЙ — 3 . Ж .) 6ia* Д|н Ыргызбайдын жуандарын айткак — дейд! Тураш. 2 Автор материалынан. —5S-

быр балаларына Абайдын бул icrepi унамады, содан бас­ тап эке мен бала кепшипктщ iciHe де, жеке адамдардын тардырьша байланысты моселелерге де кайшы к сл т, 6i- piHeH-6ipiHiii идея жарынан шк1рлер1 езгеше бола бердк 1898 жылы мен 22 ж асымда ез1М«нщ Наушабай дегсн досыма epin, 6ip жумыспен Абайдын, аулына келд1м, кеш- ке Наушабай намаз окып болтан соц 6 ip кызьгк, эцпме бастады. Наушабай Абайка с1здщ экешз дипшл Kiel, экешздщ дши жолына неге туспедщ!з деп еурады. — Оныцыз рас, экем меш мусылманша мектепке ок,ы- туга бердк ондагы ойы мен дш neci болып, дшд1 сакта- сын дед/. Ы рак мен дшнщ адамнын акыл-онын толыкты- ру ушш ешб/р жэрдем б-ермейтшш б1лд1м де, экемнш керсеткен жолымен журмед/м,— дед'1 А бай. — Бул ушш окешз с!зд,1 жазалам/ады ма,— деп су­ ра йды Наушабай. — Ондай решш болды, 6ipaк мен бш-ммен, акылмен 03iMniH дурыстыгымды эр уакытга дэлелдед1м, сондык- 1анда мен онын кэршеп корыкпадым,— деп жауап бер- Д1* Абай. Сонда да араларынызда улкен айтыс, талас болтан жок па? — деп такы мдап койманты Наушабай. Абай 6 ipa3 ундемей отырады да: — Мен in жас ж1г1т кез1мде болтан 6ip окираны ай- тайын: А к т а тауда болтан 6ip улкен съезге барып кай- тып келе жатыр ед1м: Кекшедейтш елд1н белг1л1 аксака­ лы Каратай кездестк Сэлемдес.кен соц Каратам маран кадала карал, катан унмен: Елдщ сезше Караганда eewi заманнан жаца заман, бурынгы улкендерден кешнг/ жас балалар артык депеш, онын калай, б1здш дэу1ркпз Му- хаммедке ж акын, ал ол дуниенщ жарыры емес не? Сен бала бул сезд!' калай айттыц?— дейдк Мен огаи дупиеш жарык кып турган кун, сол кунге Ала таудын басы жакын. Bipaiv, сол таудын басында кы- сы-жазы кар жатады, музы ер!мейдЕ ал сай-саласында турл1 жемкгер мен сан алуан гул, бэйшешек шырады, одан адам да, мал да пайдаланады. С1здщ Мухаммед- ке жакындырыцыз сол таудын, басынын кунге жакынды- гы сияктьг,— дсд1м. Утылып калган Каратай этсеме ай- тып, Nieni жазалатам деп коркытгы. Мен кешке ауылга келд1*м. Ертеш'нде касыида екВуш Kicici бар Каратай экем уйх- не кел!п тустЕ Каратайдыц кеше экеке айтып жазанды -59 —

тарткызармын деген c©3i еамде болатын, экем шакырт- пай езгм сол уйге бардым. Уйге :<ipin сэлем 6epin улпргенше, экем маран: сен бузылгансыц, улкендерд1 сыйламадыц, сешк «тш нд1 ке- cin, K03iiui оямын» деп зеюп, тугш сыртына шырара бас­ тады. Эхемнщ MiH'63i ©те катал екен!н б тем ш , айткан уры- сьш yirci3 тыцдап 6ocaFara отыра бердгм. Экем урысып- урысып, обден шаршап басылды, Каратайдыц куанышы койнына сыймай жымыцдап, ж елпш ш , сырткы кшмш шешш, тыска шыкты. Онын артыпан мен де \\ле шыктым. — Ал, бала, сенщ ксшеп шешен тьпщ кайда, неге уидемей калды ц?— деп меш каза бастады. — взщ гздщ уятыцыз кайда? Мен сезден утылсам, сонда азд щ айтканьщыз келш куанар едщ1з. Экем меш акылымен, т1л 1мен жскген жок, кунпмен жсндЬ ал кара кушпен эрюм жыгады,— деп едгм, Каратай маран: — Сешмен сейлесуге болмайды екен, бар женел — деп, repic айналып кеттг Ол кезде Абайдын жасы 28-де скен дейдк халык акыны Телеу Квбдгков1. ■ 1876 жылы Абай 31 жаска шыкканда, тугырдан та- йып, картайган Кунанбай Мекеге бармак боладьг. Ол кз- сына ©зшщ Ызгутты деген inicin ертш, жетшс жасында алые жолга шыгады, арада б1ржарым жыл етедк Кунан­ бай жарты жыл Мехедс турады. Кеп каражат шыгарыи Мекеге 'барган кажылар жататьш уй салнызады. Ол уй­ ди* аты «Кунанбайдыц Токиясы» деп аталады. Мекеге келгендер бул уйден пулсыз жататын тесок алады. Уй­ ди* •сальгнуын Кун апбай ©3i баскарады. Ж уз адамдык уй»Д1 салыл бол ран соц, ашылганьгнда 6 ipre 'болыи, содан Kciiiir «тэубе кып» елше кайтады. Кунанбай Мекеден кажы атарын алып келген сок ду- ние сезте, ел ортасыныц жумысына араласпай онаша отырып, тэубе eiin, ©з басынан аткарган icTepiHiH кунз- cin, xeiuipiMin сурап, дура окып ж,атады. Кунанбай 1883 жылы 79 жасында кайтыс болады. Абай ©з э хе а Кунанбайдан ат куйрыгын кесш, б1ржо- ла керместей болысып кеткен жок. BipaK екеушщ niKipi, идеясы, ycraFaH жолдары баскаша болды. Осы кунге де- [ Телсу Квбд1коп, Семей облысышю, кэз}р кайтыс бол ран. Бул свзд1 1940 жылы жазып алдык. Тэлеу атакты акын Сабырбай кызы Куандыктан туран. — 60 —

йiн кей61р ецбектерде Абайды ©з экес! Кунанбаймен мул- яем араз болды деген пшр айтылып журдц Ол пiкipдiн кат-е екенд1г1 Абай экес! Кунанбай туралы Абдырахман- ды жоктаганда айткан ею ©лецжде1 ашык, айкын керТ нед1. Ол елсшц елдщ K©6i бшетшджтеи келНрт жату- дыц кажеН де аз. Абай акеслмен идеяльгк жолы баска болганнаи басгап онын iK©3i Tipi тур ганда-ак, жаца жолга туст, ез халкы- нын когамдык ©Mipine белсене катынасып, елге тиянак боламын деп сенедк Сол ойлармен ол болыстыктан да кашпайды. Сейтт, ол Коцыр, Кекше дейтгн тобыктыныц 6ip елше 1875 жылы белые болып сайланады. Абай болыс болганга дейш Коцыр, Кекше елше айтыс, тартыс езге- деи ©згеше Kymri 'болды. Осы жайында Семейдш уездтк начальнип Сем-ейдщ согыс губернаторына жазган рапор- тында: «Тобыктыныц К<жыр, Кекше болысьшда 6ip де 6ip болыс дурыс кызмет аткара алмай, жш-жш тусе бер- дь 1872 жылдан 1874 жылга дейш бул елде бес болыс ауысты» депжаздьг. Накосы болыста Абай езгелерден ерекше ic керсетт, халыкка сиымды болды. Семейдщ уездж начальнип жазган тагы 6ip ресми М0л1мдемес1нде былай дейдн «Осы уакытта болыс бо- ларлык беделдц ыкпалды, жарамды, сотталмаган адам жок. Сондыктан да больгетыкка баска елдщ адамыи сай- лауды, уездin начальнип Измайловтыц ©3i де, ©зге халык та жаксы бшетш, адал, акылды, беделд1 ИбраЬим Кунан- баевгы сайдауды тапсырды. Бул жен!/где Измайлов еш- 6ip кагаласкан жок. Тобыктыныц Коцыр Кекше болысы- ныц халкы Кунанбаевты даусыз б1рауыздан болыс сайлады. Бурьги Коцыр, К©кше 'болысьшда -epiKci3 алы- нып жататын барымта, уланган дау, жанжал, неше турл1 кылмыс, Kici ©лпру тиылып, ел imiHe тиыштык орнай бастады2». Осыныц барлыгы Куна.нбаевтыц 'беделдшь п'нен болды, Абайдыц эдшеттшп, адалдыгы халык ор- тасында оныц даццын бурынгыдаи да арттырды. Бурын тецдж ала алмай, есеге колы жетпей, зорлык-зомбылык K©pin журген нашарлар менкедейлер тус-тустан Абажа келш муц-муктажьш шага бастады. Абай старшин-би- 1 Абай Кунанбаев — А . Т. Ж- 1948 ж ., 172, 2бб-б. Лбдырахманды жоктакан оледдершде «Кажы» деп ез экеп Кунанбайды айткан. 2 Каз Ц А У фонд 64, п’ркеу № 1, ic 1730 СБ* 90, дело волости. Управителя, Ибрагима Кунанбаева. -б/ —

лердщ жу мысына да, жер дауы мен жеар дауына да катынасты. Пара беруиллерге, едиетазджке, киянатка жол бермедк Феод алдык ру басы аксакалдардан кай- мыккан жок, Абай колы жете алмай журген момындар- га кеп жэрдем етп', олардык пайдасы ушш kgcim icre-i. 9Д1л шеиим айтты. Абайдын мундай G3repicTepiii ел пшндеп феодалдык- рушылдык салтты еактаган ipi жуандар мен байдар, олардыц сыба пластары керс алмады, кундедк Калайда Абайдан кутылуга, rim i оны бул ортадан куып ж1беру- ге, сейтш абройын тегуге тырысты. Б елгш бай шонжар* лардын 6ipi Узжбай Бергбай улы1 легенд! айтактап бурьгнры колданьгп келгеи эдеттсршш-е ©TipiK арыздар ту-cipe бастады. Ол Аба ига, Mcniu «Таймаккел» деген же- piMAi тартып алды деген жал ран жаланы жапты. Осы жер дауы туралы, Бер1баевтьщ оншакты арызы 1876 жылдан 1886 жылга дейш уздшаз соз болып, жогаргы ак1м орындарында, соттарда каралып, тыибады. Абай аранын ашкан кузгындардан безш, болыстык кызметтен босат деп арыз еттк Семейд1н уездiк начальнипшц мэл1- мет1не Караганда, «Кунанбаев болыстык кызмет ете ау- ыр жэне мен бул елге бетон адаммын деп орнынан туеудi сураган, 6ipaK кызмегп ссшммен аткара берген. Bepi- баев жер даулап генерал-губернагорра арыз берген1н ecTici.Mcn орнымнан туЫр деп ол тапд да OTiHreir. Bepi- баев арызынан коркып, орпыинан тусеслн бе деген1м1зде, ол намыстанып, орнында тура туратын болды»2. Абайдын ycTiiieH козгалгаи жумыс Семейдщ сотые губернаторы- нын, буйрыгы бойынша 1878 жылдын 11 майында Се- мейд1ц уездж сотына ж1бер1л<ед|'. Абай тезжен Семейге шакырылып, оиан жауап алынды. «Ибрайим Кунанбаев тергеушшщ койган суракта- рына мынадай жауап кайтарды-' мен Аркатта (бурынгы Гобыктыпыц Кодыр, Кекше болысы деп аталган) болыс- тыкка сол ч\\лдщ сайлауы бойынша^ тагайындалдым. Мен бурын Тобыктынык— Кушж болысынын (K33ipri Шын- гы-с болысы) а.дамы ед1м, халык сурап приговор жасап, меш Аркат болысына алды жэне жэй келшшк емес, бу- к1л 6ip болыс ел 61'рауыздан болыстыкка сайлады, мен 1 Узжбай Бвр1*баев, Мамай руыпык жуаиы Коцыр, Кекше бо- лысына караеты. 2 Документте Бер1баевтыц фамилиясы Бурабаев дел1н1п Tepic жазылган. — 52 —

1876 жылдан 1878 жылга дети уш мерз1мде толык кыз- мет аткардым жзне болыстыктан шырарда халыктын руксатымеи алгысын алып босандым. Мен Узмебай Бе- ргбаев даулап отырран Таймаккел деген жер туралы •>зшд1 айыпты деп саиамаймын, ейткеш мен болыс бол- май турранда Таймаккел еишмшц мешшгшде болмаран, кез\\ келген ел жаздыкуш жайлап журетш, жер едЬ> — деп жауап бердк «Осы жауабында (Абай — 9 . Ж.) бул icrin бет пер- десж ашып Бвр1басвтын Keii6ip ыкпалды казактарга колшоклар» •екенд1г1н зшкерелеп 'бердО. Арада бес жыл еткен соц 1883 жылы 27 апрельде Бе- р1баев 031 нin, берген сонры жауабында, «Кунанбаевпен eni6ip араздыгы жок екешн жзне керсеткен жер (Тай- маккел — 9 . Ж .) 03iHixi емес екенш мойнына алады. Ку- напбаев болыс болып турранда байларра, ecxi э д е т -F y - рыпка катал карады. Барымга алгызбады, жылкы урлат- пады, сондыктан ел imiimeri байлар оны жеккердк 9ci- ресе Каратай Сапаков деген бай Кунанбаевка еш болды, ец бодмаса Куна1гбаев уакытша ■ сл1мнен кетсе екен — де- д1. Сондыктан Куианбаевтын устшен шагым жасаура акта жииады, арыз бсрстж xici 1здед1, Бер1баев арызшы болып Семейге барды, Абай жерЬ*Д1 тартып алды деген ©Tipix шагым бердк Оган Санаковтын туыскандары етг piK .куз болраны.н толык мойнына алды»2— деп уездгк начальник ашып жазады. Дзл осы тарихи документтш 03i Абайдын 9>Д1'летш1ЛД1‘пне, ecxi думиемен, онын жок- таушыларымен катты шайкасканына куз. Мэселе аиык- талып, icriu бет1 ашылса да, Б0р1'баевтын жауабынан ке- й!н де тсргсу ici токгалмады. Жалпы Абай туралы 700- дей куз шакырылып, жауап алынады. «Кузлар Бер1баев- тын 0Tipix айтып жургенж, ездер1нщ Кунанбаевка разы скеид1Тж тары да растады»3,— дейдБ Абай судьядан, ©TipiK арыз б-еруии жалакорларды жауапка гартуды етшедк Акырында Уездж начальник Абайдын актырын, •кунэс1зд1гж амалсыздан мойыидаура ! Каратам Сапаков 6ip кезде ж ас Лбаймен бедел таластырып, Абайдан ж е н ш п , eurrecin, KefiiH Бор1баев сиякты опасыздарды Абай- дыц сонынан салган. 2 Каз. Ц . А . У . ф. 64, ic сапы 1430 — Ибр. Кунанбасвтын тергеу ici. 3 Каз. Ц . А . У . ф. 64 ic саны 1430, ИбраЬим Кунанбаевтын тер­ геу ici. — 65 —

мэжбур болады. «Бурабаевтын арыз берген себебк 60 лыстыктыц ш ж д е , уйымдаскан топ болтан, олар Бура- баевка арыз берпзш Кунанбаев сотталады деп умптен* ген»1— дсп ол кортынды шыгарады. Ен соцында 1884 жылы Абай ж енж деп даулы жумыс Сем<ейдщ уездис судьясы П . В . Маковецкииге тусть П . В. Маковецкий Абайды жа'ксы бйлегш, оны сыйлай- тын, opi мэдениегп, ез1 де бурый жер аударылган, api Е. П . Михаэлистыц жакын досы болатын. Маковецкий жу-мысты карап, 1884 жылры 27 августа мулдем кыскарт- ты, бул ую м д1 Омбьгдагы Д ал а гснерал-губернаторынын кецсеЫ арада 6ip жыл ©ткеннен соц зорга легенде бекг тед1. Абай туралы тергеу 6ini, Бвр1баевты eripiK арыз бергеш уш1н ж ауапка тартылсын делшедц Шрак ол жауапка тартылмады. Бул жумыстап Абай тек акылды- лыгынан, халыкка атагы тараган адалдырынан Fana ку- тылады. 700-дей адамныц Абайды акт ап куэлж 6epyi, революциядан бурынгы сот жумысында болмаган прак­ тика едк Аоайдыц жаулары тек Узжбай Бвр1баевтыц арызы- мен tbiHFan жо-к. 1883 жылы тергеу жумысынын бепн байкаран соц Абайдыц одан агаратынын сезш, Абайга тыннан ж ала ж абуга KipicTi. Абайдыц жаулары — Бак- тыбаев, Аркабаев жоне Урюмбаев, Ш ил1баев деген бай* лар Cipirin, Абай барымта алды деп дала генерал-губер- наторына тапл да арыз бередг «Абайды езжгз де б^е- ci3 — ол мыкты, сондыктан оны тергеуге 6ip чиновнигг ц1зд1 ж 1бер1ц1з» деп б1рнеше рет телеграмма согады. Акынпыц жаулары жасаган бул арам ойлары icKe аспады. Абайды элеуметтгк ем1рден олс1ретпекш1 болван жаулар канша жанталасып бакса да оныц беделше нук- сан келаре алмады. 1885 жылы Орта жуз рулары бас коскан тотенше ку- рыл га н съезд болды. «Съезд Семейге 70 километр Кара- мола деген жерде erri. Съезге Семей, Зайсан, Кереку, Оскемен уездершен 100 ден аса билер катынасты. Хал- кыныц камын ойлаган Абай осы съезде бурын колданыл журген зацдардан белек жаца демократиялык непздеп зац реформасын усьшады. Ол <бук1л елге «Абайдыц 96- статьясы» дсп таралды. Съезд Абай усынран жана зац геу iciKa3 ^ А У 64 ic Саны 1430, ИбРа1,им Кунанбаевтын тер- —« —

жобасын (96-статьясын) б1рауыздаи кабылдап, Абайдыц ваш тебе би сайлады. Халык алдында бул улосеи женю едк Эдш би болу — ескщен коле жатка и даналыктыц дэстурк Осыныц e3i Абайдыд зор адилет иеа болтанын дэлелдейдь Абайдыд зад жобасы тугелдей б1зд’щ колымызга тус- кен жок, тек Абайдыц замандасы Муарэлшщ сайде кал­ кан CKi статьясы кана мэлтм. Бурынгы эдеттеп право бо- йынша, мал урлатанныц телеуге малы жетпесе, оньщ туыскан агаиыны коса телейд1 скен. Абайдыд статьясы бойынша, урыиыц ©3i кана телсйдк сонымен кабат ур- лыкка кемектескен адам т©лейдк Бурыи куйеут елген ойел куйеушщ Tipi калган жакынына (я агасына, я ini- cine) эмеигерлж зац бойьпгша косылуга тшсп болтан, Абай зацы бойынша ол шарт мшдетп емес, ез такдыры- иа 63i кожа боп, айел суйгенше тиюге epiKTi етшип. Абайдыц бул зац ережелер1 есюдеп келе жаткан ка- зактыц билж жобасына, тасырлар боны калыптантан |кертартпа эдет-гурпына кеп жацалык Kiprisin, реформа жасакан. Акынныц бул кептен ойлап журген арманы еке- iiine опыц мына c©3i дэлел: «...Бурынгы Касым ханныц каска жолын, EciM ханныц ecxi жолын, Азтэуке ханныц Култебешц басында кунде кецес болкаида «Жет1 жар* тысын» 61лмек керек. Ом ол сск1 сездерд’щ кайеысы за­ май езгергбнджтен ecKipin, 'бул жаца заманга 'келюпейтш болса, оньщ орнына татымды, тузу бшпк шытарып, т©- леу саларлык Kici болса керек едц ондай Ki'ci жок»1,- - дей;и Абай езшщ кара сезшде. Абай ycbiHFaH бул ереже кепиплж мэжшеигде кабыл- данканмен, патшалык yKiMerriu эм м ш ш к орыидары ©з- дершщ отаршылдык сая-сатына кайшы ол зацда демок- ратйялык жацалыктар болтандыктан ic жузшде колдан- ба'й, аяксьгз калдырган Kepinefli. «1885 жылкы облыстык оюм1шл!к ориы, жалпы облыс- тык «Ережеш'» бастырып шытармак болды, бутан казак,- тармен кабат моллалар да катынасты. Эл! еа'мде, бул ереже, басылып та шыкты. Осы ережеш жасаука казак- тыц белгш акыны Абай Кунаибаев та катынасты»2 деи жазды. Н. Коншин. 1 Абай, А. Т. Ж - 1946 ж., 322 б. 2 //. Я . Конш ин «что могут дать С смялалат. Архивы, За лиски русского географии. Общества, Сем. подотдел. Выл. X V I, 1927 г, ст. 115— 110. 5 О. /.Офсаидш. — 65-,

Абайды жаулары иеше турл1 ernpiK, есекпен, аила- амалмен каралап жаткаида, Абай оларды акикат шын- дыкиен, езпиц етюр каламымен туйредБ Бурый Тобык- тыныц К,оныр Квкше ел'ше болыс болып, халыкка кггеген киянат, сумдык icxepi аскынып кетш, болыстыктан тус- кен, сотка тартылган Дутбай Уандыковка (Каратай Са- паковгык ж акы ны — 9 . Ж ) арнап жазган «Дутпайга» деген еленшде: Ж ылуы ж ок бойыныц, Жылмиганы HCTKcui? Кубылуы ойынын, Кетпей куйтык еткеш, Муцды жылмац шилшн. Кезек к и т , ел жиып, Болыс болса тусшщ, TyKCiriH салар тырсиыгт. Bip кермеге топ-тэтп', Казаны мен калбаны. Д он айналмай ант атты, Б у к ет, быксьш аржагы1 деп сынайды. Шоижар тукымы, Кокше руынын Каратай сияктысы- ныц аеыранды твбет1 Узжбай Бвр1'баевтай жауыздарды акын былай эшкерелейдй Барып кслсс Нрп’сл’н суын татып, Б е р т келсс 6ip арыз бытыгыиатып. ... Жаны аяулы жаксыга косамын деп Орк1*м 6ip ит сактап жур ырылдатып2 деп мыекылдады. Абайды жаулары курта алмады. BipaK он жыл боны- на созылган айтыс, одан кейш де -сап рет жасалган тер- геу, тексеру оиы кажытты. Осы кезде акын: Казактыц кайсысынын бар санасы, Кылт етерде дап-дайын 6ip жаласы, Пысыкдыкдын белгнм арыз беру, Ж ок турса да бес Cepeci, алты аласы — деп жазды. Осы елендер1 он жыл боны кугын Kepin, сер- гелдец е.\\ирде тарткан азап пен зулымдык мшез-кулык- ты сынасан кортындысы сиякты. 0 з елпршде, 1889 жыл- 1 Абай Кунанбаев. Д1\\Ж. 19*18 ж ., 242-6. 2 Соида 25-бет. 66— —

ды коспагапда, Абай дол осы 188G жылгыдай олен- j i кеп жазгап «кез! жок, 6 ip жылда 15 ipi елец шыга- рыпты. Абай он жылга созылган сот жумысыньщ элегшде жургеидс казак аулын жайлаган феодалдык-рушылдык ecKi эдет-рурып салтын жете зерттеумен катар, патша ук1мепнщ эк1мш!л1к баскару орындарындары сот, тер- геу мекемелерждеп кецсеиплдж, терскилдж эдсттс'рдщ дс стек алганын, олардыц казак ауылындары феодал- дик-рушйлдикты ез пайдаларына калай жумсап отыр- ганын кердк септш Абай саиалы ем ipдо улкен саяси иектептеп етп. Абай жауапка Ьтгнш, калада oipneiue айлар бойы жаткан ксздс, Семейге саяси icnen жер ауып келген Е. П. Михаэлис, Ы. И. Долгополов, Леонтьевсиякты орыс азаматтарымсн танысты. Олар Абай га аиналада не бо- лып жатканын, iiu«i орталыктагы саяси кал-акуалды да таныстырды. Абай exi Россия барлыгьш, езге халык пен орыс хал-кьш канал, сзш отырран патша ушмеп чинов- никтершщ, орыс помещиктср1 мен ка питалистершщ Рос- с’иясы болса, !екшип, уды гылымныц, улы мэдениеттж, улы эдебиеттщ, прогресилл ой-сапасыныц Россиясы бар екенш осы сапарда соттау устпгде айкын тусшдк Сон- дыктан Абай улгий патша чииовниктерж-ен алмай, орыс халкынын ойлы адамдарынан алды. Акынга идея жарынан эсер еткен революцияшыл Рос­ сиянин ©млдерк Олармен танысу Абайдыц акыл, ой-са- насыньш да муына кец epic ашгы, дуниеде болып жаткан сан алуан окигалардан кабардар болды. Акынныц орыс рылымына осы жездсден койып кеиел- ген уакыты едк «Тэнертецнсн кошке д-еГпи, кеб1не орьге- тыц к1табын окиды да, ара-тура жастыкты бауырыпа басып, алдында ак кагазы, колыпда карындашы, кундре- Hin отырып, ©лен, жазып тастайды. Б ip музара Minron xi- адей ©ui кашывдырап, азырак ентжкен юЫдей, танауы K06iHKipen, кез1 жасаурацкырап, ест1р-сст1мсстей ры п кушренгеншц уетше куб1рлешн:к1реп кеп, жазып кеткен- де хеп токга/шп ойлана бермейд1 дс, кайта тузетпейд1 де, ©лещин. ты ры н ы суырылып кеткенге уксайды»1. Абай орыс'штаптарып окумеп 6ipre, орьге достарынын 1 Тураш — мешц окем биографиясъша, косымша, 25-бег (автор архивынан).

кемепмеи сол кездеп ипк\\ Россиядагы саяси-элеумет- Tin вм1рдеп езгсшелжтер мен кайшылыктарды жете ту- ciiiAi. Пул ж агдай ез халкыныц хал-жайын дурыс тал- дауга да жол ашты. Абай элеуметтж ©Mip мен дуниеде Kepin-'dUreiii эл1 де аз екендшн байкады. Бул 'Кезде казак даласыида >б1ргалай езгергстер бол- ды. Казак халкыныц элеуметтж тур мысы мен экономи- касына да кептеген жацалыктар юрдь Россиянин про- rpecriK экономикалык жэне мэдени ыкпалымен казак даласыида расырлар бойы калыптаскан ру-патриархал- дык курылыстыц ipre тастары куйреп, жаца ©Mip бейнсН KepiHe баста кап кез едк X IX гасырдыц екшип жартысьпгда казак даласына сауда жэне eimipic капиталыныц Kipyi-мен 6ipre, Риддер, Спасск, Нильд1*, Караганды, Ею бастуз, тары баска ендР pic орындарыныц комiр, мыс, калайы, алтын кендергн арылшын — француз байлары патша чиновииктершен жалра алып, пайдаланып жатты. Осы карсацда Казакс- танда Tepi илейтш, жун жуатын, унтартатын жэне арак- сыра ашытатын, туз ещиретш кептеген енд1р1стер ашыл- ды, сауда-саттык. айырбастар да кушейе бастады. Кояндыга жакын жерлерде тау-кен eimipicTepi ашылды. Оньщ ©3i сауда-саттыкты ©picTeTTi. Мысалы, 1849 жылы Алсксаидровскийдщ к у м т енд1ру заводынын, 1857 жылы Богуславскийдщ, 1857 жылы Никол асвский- Д1Ц жэне 1861 жылы Спассю деп жез евдиретш заводтар- дыц ашылуына сэйкес. казак даласыида сауда-еагтыктын ©picreyine орталык Россия ©naipici к©моктест1. «1851 жылдан бастап Батые-Сл‘б1рдеп «баж шегшен Кулжа жолы аркылы казак даласына астык ©гк1зуге, баж телетпей-ак Кытаймен шекара сауда-саттык жасау- та (1852— 1857 жыл) жэне шекарадан тыс монгол улыс- тарыиа сауда жасаттырура, он акырында, 1867 ж ы л р ы тет аймактарга ж 1’ бернлетж товарлардап алынатын баж- ды мулде жойып, 'буюл орта Азия шскарасына сауда жа- саттыруы Коя]{ды-Ботов жэрмен'кеегшц жагдайын ете кушейтт!. Коянды-Ботов жэрменкесmin. айналмалы со- масы 1869 жылы жарты -миллионнан асты»1. Казакстан 1860 жылдарда буюл Россия базарларына мал, Tepi, жун етюзуде непзп оры-н алды. ; Семейдщ Облыстык салак бяскармасыиык 1897 ж ., мэл'шеп, 185— 186-беттер. — 68 —

«I860 жылдары Россия капиталы тем1р жолды ез ка- рауына алды, сауданыц ecni Typi жойылып, сауда тем1р жолмен, су жолымен, Ерт1с, Арал, Сырдария езендерш- деп пароходтармеи журпзьлдЫ. Казакстанда Россия саудасынын, дамуы бартан сайын кушейе тусть «1820 жылдарда Орынбор, Ci6ip, Орал жолдарымен айдалран малдан 115 мын, сом ку\\йс акта туссе, 1862 жылы казак, шаруашылыгыиыц Россияга сат- кан мал, баска да шик! загтарыпаи 5 348 433 сом акша ©нд1р1лд]. Dip рана Петропавлдын Меновой дворы (зат айырбастайтын базары) аркылы 1820 жылы эртурл1 мал­ дан 70 мын бас етсе, ал 60 жылдары 100 мын бас ipi ка­ ра, 6ip миллион бас кой сатылып отырылды»2. Сауданыц куш1не байланысты манызы арткап К,ояи- ды-Ботов жэрменкел-cpi жаздын екьуш айы мерз1мшде тек шаруашылык орны болып капа койган жок, сонымен 6ipre дуандагы эшмшипк жэне сален орталыкка да ай- налды. Коянды жорменкесше акын А'бай да ж ш -ж т барып турды. «Ботов жэрменкссшс жакын туратын елдермен кабат алыстары болыстардыц ауылдарыпыц казактары да келетш. ©йткеш жэрменкеде Каркаралыныц уездin баскармалары, судья, тергсунплер, >билер, болыстар, старшиндар бас косатын. Мунда унсм! ipi жумыетарды, 6ip болыс пен екшхш болыстыц адамдары арасындагы улксн дауларды, жер таластарын шешу унпн yeздiк на- чальниктщ эокери губернатордан сурауы бойынша жор- мен'коде билердщ кезешз шакырылатын (Чрезвычай­ ный) съездер1 етюзклетш. Ауылдык старшиндср сол жыл- ры халыктан алатын алым-салыктарын да осы жэрменке басыида жинайтын»3. Жорменкешц жылдык обороты eKi жарым миллион сом болса, 6ip маусымда жарты милли- оггнан астам кой, 185 мыц бас ipi кара сатылатын. Жармснкегп Ботов сиякты ipi мал, oiiAipic иес1мен ка­ бат, Касимов сиякты казактыц миллионер байлары бас- каратын. Bip гаиа Касимовтын ез1 ж ылына жэрменкеге 1 Е. Г. Федоров — Казакстан X IX расырдын аягында XX гасьгр- дын басында патшанын, отары болды. Алматы под. ккстигутынын рылымя енбеп, Алматы, II том, 158-бет. 2 И . Завалишин. Батые Ci6ip,iin бейиесК III том. М . 1867 ж ., 56—57-беттер. 3 Семейдщ облыстык саиак баскармасы жинагы, 1897 ж., 192— 193-бсттер. —ЯР—

ж уз мыц бас мал экелетш. Жэрменкеге мал сататын ка- зактардан баска усак саудагерлср де толып кететш. Олар калальт жерде керекке ж арамагап, отпей калган, кунсыз товарларын экелш «казак колы» деген атпен api кымбатка сатып, api кем елшеп, есеи бьлмейтш халыкты жейтш, мысалы, 6ip кадак кантка, не жарты кадак шай­ ка 6ip кой алатын. Коянды-Ботов жбрменкееше малды кеп экелетждер байлар мен ру басылары едк Абай турган «Каркаралы уезшщ байлары жалпы халыктын. 6 процен- Ti бола турса да, барлык 6ip уездеп малдын терттен уш белггЫ солардын, колында едк К епш Ы к букараныц ка­ лы нашар болдьг. Орта шаруалар да кысты -куш жутка ушырап, жаз шыра кейде малсыз калып отырды. Патша eKiMeTiniii казак даласындагы жаксы жайлым- дар мен ericriK жерлер;и оскерлерге, 1Коныстанушыларра Kccin эпергеидплпен ел келейник калы бурынгыдан repi натпарлай Tycri. Bip гама Семей облысында 1868 жылгм казак-орыс ос- керлер'пйн карауында 2186108 десятина жер болды. Ка­ зак-орыс 9CKepi бел1мдер1 жерд! молайтып алган сонсол жерд1 онык бурынгы иелерше— казактарга шабындык- ка, егш «салура, мал барура кайта жалдайтын едк Жер мэселелершде .казактык байлары мен болыста- рына, ру басшыларына салмак тускен жок. Олар патша оюмпплйзпе ©з жерлерш берген жок, ©з карауындагы нашар ауылдардьщ жерш бсрдк Патша ©KiMeTiniH акьм- дер1 орыстын 'кулактарына арка сукегеш сиякты, казак ортасында да казак шонжардарымен ауыз жаласты. 0Ki- мет 03 саясатын солар аркылы ж урпздк Жылма-жыл болып турган жут-апат, куацшылыктын зардабы, жерслз, сусыз калушылык, тагы баска алым- салыктардын кебеки казак кедейлершщ, элЫз шаруалар- дык турмысын киындата тусп. Осы жацалыктардын ©3i, 6ip жагынан, кедей шаруанын отырыкшы erinmire айна- луына, коленерннлжке бешмделупге, к э ст 1здеп, кала, eitaipic орындарына жетуте эсерш типзбей койган жок. Сырдария облысында малдан айрылып, erinmi болтан шаруалардык саны 1872 жылы 39445 болса, онан кешн- ri 'бес жыл шпнде 53439-га жеттк hfhh олардьщ 33 про- I Е . Г. Ф е д о р о в — Казакстан X I X г. аягында X X г. басыпда пат- шаныц отары болды. Абай атындары П едагог, инст. рылымдык жаз- басы. 1941 ж. II том, 170-бет. 70 —

neHTi eriHini болды. Ал кейб1реулер1 Спасск, Караганды, Риддер, Еюбастуз, eimipic орындарына су, тем!*р жол- дарына жумыска К1рд1. Луыл imiiiA-eri бай мен «кедейдщ арасында барган са­ мый ашыла бастаган жпсп Абай ерте сезд1, халыктын ба- сым KemiiLiiri аз рана байлардыц канауында отырранын, ел 'Кедейшщ 'басындагы ауыр жагдайды керген акын: Малга достык муцы жок малдан баска, Аларында шара жок алдамаска, Табысына табынып калтан кэры п, Тонганынан калганы» берсе алашка. деп байлардын мал кумарлык кулкынын эшкерелейдь Абай феодалдык, байшылдык, рушылдык салтка кар- сы жалпы елд1 коргап, эдьтет yuiiii куресуд1 максат етть Осы иплнеп кторшде билеунп таптын, еюлдер1мен шай- касуга да тура келдк Абай езппн болыстык-управн- тель кызметш де осы ойларына пайдалангандыктан Каратайдай ру басылары сан турл1 амалмен оныц тусуь не асык болды. Жане де сол максаттарына ж-erri де, ол кездеп саяси жагдайга сэйкес ic-гемесе, езш тубшде апатка ушырататынын да акын сездк Казактыц феодал- дык ру басылары, байлары мен болыстары тугел1мен патша ук1мст1н1н чиновниктер1мен коян-колтык келш, ауыз жаласканын акын эбден туешдь Осыран дэлел 1890 жылры Омбьгныц Далалык генерал-губернаторы барон М . А . Таубе Семейге келш, патша уюметше адал кызмелч ушш больгетык-управительдерге медаль тагып, зерл1‘ шапан жабады. Семенде болып, осы окиганы ез кез'шен кергеп Абай былай деп жазады: Мэз болады болысыц, Аркам улык какканга, Шели'рейтт «орысын», Шенд! шекпен жапканра. ... Окалы тон тола ма, Ар-уятын сатканра, Кулмен кэрып, каскайып, Салынып ап мактанга*. Арсыздыкпсн елдщ кез-жасынан сытил алган шен- шекпендерге соншама мэз болран болыстарды да:1 1 Абай Кунанбаев. Толык жинагы. 1945 ж ., 67-бет. 71— —

Куанарлык кыз емес, Жалтырауык, такканра. I<0 3 i барлар ойыныц. Кулер кетш ашканра... ... взгелерд}, 613 емес, Туслрмекин какпанга — деп ‘мыскылдап келемеж етедк Бул да езшрден Абай ал­ кан тожрибе, саяси кортынды. Сонымси 6ipre Абай «орыс» деп халыкты айтпай, патша уюметппн чиновник- Tepin айтып о 1up раны айкын. Он жил боны куресте кайры-кас1ретт1 басынан етюз- ген Абай, орыстыц Белинский, Чернышевский, Добролю­ бов сиякды алдыцры катарлы демократтарыиан уйрене жур1п, езппн саяси-идсялык кезкарасьт демократтык ба- FurTa мыктап калыптастырды. Ы рак будан Абай рево- люциялык жолга тусп‘, патша уюметгм-ен ашык саяси куреске шакырды деген угым тумайды. Ол ез ортасыныц артта калуына байланысты саяси курестщ шыкына шыга алмадьг. Бугаи Heri3ri себсп казак, когамыныц элеумет- т1к даму сатысш ру-патриархалдык. дэрежеден аспаган- дыгы, снбекиплердщ caiia-ce3iMi жеплмегешиг! болды. Осы жэйттщ теркшш акын ел-ецдершен байкаута да бо- лады. «Тузетпек едгм заманды»1 б1ракта, амал нс, деп кынжыла ксл in акын: Таппадым кемек ез!ме, Коп наданмен алысып, Квнбед! cuiKiM св31*ме, Эдетше к.арысып2— ДСЙДi. Еоюлжтщ ауыр тунегшен айыкпарап слге ушнщ то- лык жстпсгешие «жарлы емесшн, зарлымын» — дсп ашы- нады, жаны ашиды, ыза болады. С е й т т , Абай елецдерБ неп елд'щ кайгылы халдары, онын айналасындагы мылкау кара куштщ басымдылыгы чсерinin турады. Жур- тым, eai\\i деп .куц'.ренодБ акын. Журтым-ай, шалкактамай созгс rycin Оплатим, сыртын койып, сездщ ниш, Ыржандамай тыцдасан иен кетедк Шыгаркан сез емес кой onriMe yrnin9. * А бай. Л. Т. Ж . 1948 ж ., 128-бет. 2 Бул да сопда, 128-бет. 3 Бул да сонда, 165-бет. — 72

BipaK акын сары уайым, ум1тс1зд1кке rycin кетпейдЕ Ол елш суйгендпстен кемшшгш батыра айтады, сонымен 6ipre келешегше, тугаи халкынын творчестволык кабБте- Tiiie обден сеиедь езнпн агартушы, акылшы, сыншы еке- Hin тусшедк Осы женшде 1889 жылгы жазган мына еле- цшде акын e3iniH творчестволы-к максатын айкын керсе- тедк KeKipcri СС31МД!, т!л1 орамды Жаздым улп ж'астарра бермек уш ж ! Жастарга арнаган осы еленшде акын акыл айта отьь рып, оларды есюлжпен, надандыкпен, эд1летс1здгкпсн ку- ресуге, улы оры<с халкыныц мадениетш уйренуге, одан улп алуга шакырады. Кеп жылдар эуре кылган сот жу- мыстары аякталган сон Абай снд1 езЫ н бьпгмш арттыру- мен, уйрену, 1здену жумысымен шурылдапады. Акын 60 жылдардыц аярында орыстыц алдыдгы катардагы олеу- метпк жэне философиялык озат ойьша бер1к тусед!. Бу- рынгысындан, ол Семей кала'сына барып, б!рнеше ай жатады, уакытыиын кебш ютапханада ©тюзедь Бул кез- де Михаэлис Оскеменде туратын. Опык сомейден кету! Абайга ©те ауыр тиедк Оз1н1н адра евзшде сыйлас досы* нык жоктыгын, «...рылым сезш сейлесер адам жок, 61л- гешнд! тамге уйретерсш, б1*лмоген1нд1 к1мнсн сурар-сын? Елчмз, кунс1зде кездем-еш жайып салып, кольша кезш алып отырраннын не пайдасы бар, мундасыгг, шер тарка- тысар Kiel болмаган сон, гылым ©3i 6ip тез картайтатын куйгк»12— деп, жалгыэдырьш шагым етедк Орыс достары Абайга сьгрлас та, мундас та едЕ Олар Муктар Оуезовтын, айтканьгндай, Абайга кеп жэйд1 уй- perri де. Сонымен 6ipre Абай сынды данышпан адамиан ездер1 де кеп уйренедЕ Бул достык ек1 жакка да б1рдей ед1. Шын дос 6ipinen 6ipi акыл сурайдй рой! Булар да, wine, еондай ед1. Елге кслш, ез1н1и, зиялы ойларын айтып, шер таркататын ортасы eirairi жерде езш ц суй1кт1 улда- ры мен т1лектес замандастары болды. Акылбай, Абдрах- ман, Магауия ер ж етт, акынныц манына жанадан 6ip жас куат болып топталды. Му идай кушп Абай кептен-ак адсагаи ед1, осы карсанда олар Абайдыц орыс достары- нын орньш баскандай cepiKrepi болды. 1 А б а й К у н а н б а е в . Толык жииагы, 1948 ж., 77-бет. 2 Бул да сонда, 315-бет.

Махаббатсыз —дуние бос, Кдйуанга оны косьщдар Кызыктан взге калсац бос, Катыныц, балац — досын бар* Муиымен 6iprc Абайдын нарыз акылгвш, досы, ру- хани ocpiri кггап едь Абай каладан кайтарда том-том xi- тап альгп кайтты, кыста да, жазда да, кузде де, TinTi ел жайлауга кеш in шыкканда да ол ютаптарын тастамай, туйеге артып окып журетш. Абайдын ем1рбаянын жазраи Кэкпгай Ыскакулы Кунанбаев—Абайдын творчестволык енбекке коп берйтген уакыты acipcce 1889— 1890 жылдар ■ едь онын 'бул кездеп ецбеп ©тс хунды болды.— дейдь Шьгнында бул жезецдс Абай ©лети оран дейшп жылдар- мен салыстырранда анарурлым квп жазды. Бул кез акыпньщ орыс рыльгмына ден койып, мейлш- ше кенелген уакыты едь ¥зак кунге Абай орыс жазушы- ларыныц, ocipece Белинскийдщ, Пушкиннщ, Лермонтов- тык, Толстойдын, Салтыков-Щедриннщ шыгармала- рын окьш, жапан туздеп мелд1р булаада бас койран жолаушыдай айызы канып отырушы едь Мундай минут- терде KeKipcKTi ксрнеген поэзиянын ты ры и ы ыршып тус- кендей, кушрене жвнелгенде талай-талай ак кагаздыц беттерше Tc6ipciireH ой, хиялын маржандай T©reriH. Ке- 6iHcce, тун мер:пмшде, камсыз казак аулы уйкыра кiрiи, дуниеге тиыштык сакаты жсткенде, алдында жанкаи жалгыз шыракпен 6ipre улы акыпньщ да сергек ойынын ©рш1’л киялы лаулап, алуан ©Mip суреттерше уласып, журектщ mepiH, шындыктын сэулесш тутандыргандай едь Сондагы ойы акыннын туран ель ескен жерь журт камы. Журты 6ip камык-са, Абай -ею камыгатьш. Ол: Bip Kici емес, жазганым жалпак журт кой, Шамданбай-ак шырактар, уксац жарар*2 — деп, жылылык, аталык, камкорлык леб1зш бьтд1рстш. Осы кездерде акынньщ жанында болтан, нсмереа Кэкь тай Кунанбаев — «Абай ел ортасынын даулы жумысынаи аулактанып, орыс рылымымен шур.ылданды, орыс акын- дарынын ютаптары А'байдыц акындьж. рухыи теб1рентш, таскындатып жгбердь Биттей колы босап, кенш туесе, ' А б а й . Толык жинак. 1945 ж., 113-бет. 2 Бул да сонда, 35-бет. — 74 —

кез-келген кагазга елец жазып тастайтын болды»1,— дейдь Орыс хал'кынын. гамаша мэдениет казыпасынап Абай керкемдгкке, шеберлжке, бупсарашыл-демохратизмге уй- рендц exiip шындырын жырлауга зор тэл1м-тзрбие алды. Орыс акындарыныц классиктш улплер!мен рухтанган Абай, 80-жылдыц аягы, 90-жылдыц басында езшщ Mauri ешиейтш шыгармаларын 'жасады. Сол кезде Пушкин, Лермонтовтыц елецдерш, Крыловтыц мьгсалдарын ау- дарып, казак даласын да жасарткандай болды. Абай ток «6ip халыктыц т ш н -OKinuii халыкдыц тьлше аударуды кана максат егкен жок, ол шыгарманыц мацы- зын жоймай, казак, халкьша туслнжтц дамд! гып аудар- ды. Mine соидыктан да ол «Евгений Онегиндеп» Татьяна хаттарын аударгапда, Татьяна бушл казак жастарьг- иык cyfiiKTi адамы болды. ©леи ауыздан-ауызга толкып, букш казак дала-сына таралды. Крыловтыц «Булбул мен Есек», «Жарлы мен бай», «Ала койлар», «Казага урыннап кара шекпен», «Шеп’рт- ке мен кумырыска», та гы баска мысалдарын казак хал- кы алгашкы рет Абайдан eciTTi. Казак халкына туешж- ci3 Keii6ip образдар жеке терминдер казак халкьша урымды сездермен аударылды, мысалдардагы сюжет курылысы, тенеулер1 толык сакталды. Осымен катар орыс акындарыныц кептеген елецдерш Абай езгертпей, уйкасымын. кисьгн-ьгргагьш толык сак- тай отырып та аударады. Мысалы, акын Лермонтовтыц «Кинжал», «Теректщ сыйы», «Жолга шыктым 6ip жым- жырт тунде жалгыз», «Желкен» деген елецдерш аса та- маша керкемдгк шабытпен бсрдь Абай Лермонтовтыц 24 елецш аударып жур!п, Байрон мен Гетенщ шыгармала- рымен де таньгеты, Лермонтов аркылы Абай олардыц еш- пес елецдерш де казак тЬтше туардь Орыс жазушыла- рыныц сцбектергмен толык таныекан Абай езйпц творче- -стволык енерше де саналуан жацалыктар енпздь Абай казактыц бурынгы елец уйкасынаи белек жаца уйкас, жана тур, жаца елшеулер тапты. Ол акыпдыгымен катар «Раклия» атты философиялык. накыл сездер}н жазды. Муныц терец магм асы былай турсын, одебиетп'к тур жа- рынан да кара сезбен erxip жазылган. Абай, казак хал- 1 Дбай елендерь 1909 ж., 109-бет, Кончай свз1нен. — 75 —

кьгиыд тарихы женшде де, ocipece «Казактыц кайдан шык-капы» туралы да макала жазды. Казак хал-кыньщ музыка енер1мен азыктанран Абай, езшщ елецдерше сэйкес б^рнеше мелодиялар, эндер шы- гарды. Онын, евроиалык жана музыкалык эуенмен бери- ген аскак эндер! халык арасына кеп тарагаи ce6e6i де сондыктан, ейткеш ол мелодиялар 'Мен эндер Пушкин- HiH, Гетешц елевдсрше жазылгандыктан байыргы казак музыкасыныц ренДнде емес., европа музыкасыныц мэне- ршдс тын, ыргакпен беркпдк Мысалы, Абайдыц «Кор болды жаным», «Кез^мнш карасы», «Айттым сэлсм калам,кас», «Ceri3 аяк», «1атья- иа хаттары», «Карацгы тунде тау калгыл», «Сен меш не- тесш», «Сургылт туман дым буркш», тары баска да отыз шамалы ani акыниыц кезi т1р1сшде казак жершде Семей, ©сксхмен, Павлодар, Каркаралы, Акмола, Петропавл да- лаларында шыркалып айтылдьг. Абай жазу сцбеггмен катар казактыц, кол енерше де кендлш белдн халыктыд ою-улг1, агаштан, суйекген, эше- кейлеп жасаган тесек, ыдыс-аяк, кумютен сырга, б1лезп<, жузж coFy жумыстарына да кептсгсн улп-виегет ез ел1- не таратуга со.беп'кер болды. Патшаиыц айдауынан каш- каи Кавказ слпиц Ж1г1ттер1 Абай аулына кеп келдь Онын 6ipeyiniu белшен Абай кумкже «Кавказ» деген жазу ко- сьш, мэнерлеи жасаган карала белдпс кередт Элп Ж1пт- тек онын калай жасалатынын сурап, ©з eniiiAeri Сагын- дык Шабанов деген устаны алгызып, сорып уйрегпредг Содаи бастап кумыке, алтынга ©рнек жуг!ртуд1 Абай ел! «кавказдау» деп атап кстсдй Абайдыц ел!не бурый «Ко­ кай epi» деп аталатыи шошак касты ер кеп таракан екен, 6ipaK ол ерескел улкен, адамга жайсыз, агтыц белше тис б ер п т . Bip жолы Абай Каркаралы жакка барып, 6ip ер- жасаран жана ерш керш, оны ©з <?лше экеп, ©з ау- лындагы ©тсп дегеи шеберге 6epin, сондай ер жасатыпты. KeiiiH 0теп жасаган ер Тобыкты ортасына к©п тарады. 0лец мен к©ркеменерге рана смес, Абай рылымга да назар салды. 1886 жылы Абай орыстыц Батые С1б1рдег1 географиялык когамынын Семейдег1 бол1мшесше досы Михаэлиетщ усынуымен муше болып сайланады. Когам- ныц рылым кайраткерлерше тарих, этнография, казак- тардыц эдет-гурпы, салт-турмысы, правосы жайында Абай унем! кецес бергп, акылгеш болады. Мысалы, Абай- — 7£ —

дын. акылымен Маковецкий казактыц эдет-рурпы, элеу- мстт1к дагдылы правосын жинап, жазран. Абайдыц аулына Михаэлис, тары баска галымдар ке- л т , айлап, жылдап жатып, кыр турмысымен таиыскан. Семейдсп гсографиялык когам А:байра уне\\п кгтап, жур- иалдар ж1берт турган, оньщ Ti3iMi де Семей архившен табылып отыр. Абайдыц ауылына баска кыр адамдары да удайы 'келш, акыл сурап, керген корлыктарын, 3o6ip- лсрш айтып, муцын шагып, билжке жупнш отырган. Абай айткан эд1л билжтер ел аузыпа тарап, «ici террс» эдил бидон кашады, «шындык 1здесец Абайра бар» — деп мэтел сгхен екен. Бул женшде кептеген мысалдардан 6i- peyin Fana колTipуге болады. Кызыл мола деген болыстагы Мамай дейтш руда Ке- жскбай, Тезекбай дегеп -6ip туы-скан агайынды Kici бо- лыпты. Ексуйиц OKeci Жамаптай елершде артында кал­ ган балаларына дуниесш де, жерш де ^рдей кып белш берген екен. Кежекбай малды, аукатты, ал Тезекбай кс- дей болыпты. BepTin келе Кежекбайдыц малы кебешп, ез жерше симай бара жатка н сон, ксдей inicin ыгысты- рып, онын жерше малый жайып, шабш шауын ектемдж жасайды. Бутан Тезекбай карсылык 'бшд1рсе, Кежекбай бала-шагалары мен баска сыбапластарын жинап, Тезек- байды урыпты. Кешннен старшинага, ауыл ортасындагы атка мшер-аксакалдарга пара 6epin, оларды ез1нс кара- тын альт, Тезскбайдыц жерш оз менштне 'белпзш ала- ды. Тезекбай бул корлыкка шыдай ал май, Абайга жылап барыл, агасымеи арадагы дауды айтыпты. Муны бше койган Кежекбай, Абайдыц Магауия деген баласьша к о лш, «бурын сурараныцда берген жок ед1м, emu «Кекбу- рыл» атымды ал да, экеце сейлест, Тезскбайдыц жерш маган калдырт»,— дейдк Bip болыс елге бэйге бермой журген «Кок бурыл» атты культын ацгармаган Магауия алып калады. Магауияга ат 6epin, Абайга менщ се- 3iMAi сейлетедц деп дэмеленген Кежекбай жупшссшк, деп Абайга барады. Тезекбай туысканыныц жерш тар- тып алгапын айтып, муцын шагады, Кежекбай ез да- уын айтады. Сонда Абай турыи, «дауларынды ecrUiM, 6ipaK кэз1р кы-с imi гой, жерд1 жазгытурым белешк, 03ip- ше Тезекбай аш-жалацаш отыр екен, осыгаи 6ip бис, терт кон вер. Бул сотым гып, кыстан шыксыи»,— деит1. Ке- жехбай басыида кейсе де, Kerin бара жаткаппан кайта •келш, жер1М1*зд1 бел in берЫз, деп Абайдыц мазасын ала- 7/

лы. Сол жерле Магауня да отыр -екен, 6ipa4t ол Кежек- байдлн «Квк бурылды» ллганын экесше сезд1рмептк Дблп Квжекбайга карам, «сiз взйоздщ «Квк 'бурыл» агыцыз туралы данеце антпадыкыз рой, бул женгнде Ма- глуня сен не айтасын» лесе, Квжекбай аргкы жауапка кара май, уйден шыгып кетштк Арада 6ipa3 кун еткен сон Магауня экссшеп энеуп Квжекбай мен Тезекбайдын лауы немен тынды, дел суралты. Сонда Абай ренжгл, не­ мел тынушы едк «Кек бурылдын алдына сен, артына мен, околi-бал алы болыи мшгесш турраны.мыз жок па?» — лепл. .Магауня уялганнан ундей алман, уйден шыгып ке- то;и. Сол жылы жазгытурым Абай жерге таласкан Квжек- бай мен Тезекбайдын аулына барып, ж epiH тек гып белin Cepirni. Оиы кврген ел Квжекбайга «Кек бурыл» да ке- мектесе алмады-ау деп ажуа Fbin кулштг Сондай кушы- кеш, пысыксыган, емжузд! Квжекбайдыи кылыгыи Абай кенш быланша суреттейд'г. Жамантандын баласы Квжек деген, Эрюмге веек тасып, беэектеген, Досын кел1‘п. досына жамандайды, 1Шркжде «ес болсайшы» сезед деген. Негурлым ез1 адал болса, не болмаса нашар адам болса, Абай соны езше жакын тартып, оларга колыиан келген жэрдемж аямайтын болтан. вздерш’щ жакында- ры Канагат деген жасынан жокшылыкты керш, елд-ен ат майын, куш келшн суpan MiHin, Сомейден 6ipa3 астык океле жатып, кысты куш аты болдырып, ycnipiK аязда Абай кор асына зорга жетедг Абай жудеп-жадап «еле жаткан Канагаттык .халш кврген сон «Ой, байгусым-ай, атыц болдырып келе ме? Олай болса, менщ кара атымды жепп, астыгынды жетюзш ала рой»,— деп кыстай сулы- лап жемде турран атын Канагатка MiHri3in ж1бередг Му­ ны еспген Тэкежан сиякты агайындары Абайга кул1п, «Канагат деген kim, курбысы, сыйласы емес, канрырып журген 6ipeyre жаратып отырган атын 6epreHi несЬ — деп келгке кылыпты. Лбам Ссмейге барганда кебжесе кедей адамдардыц ) iiino жатлгып болтан. «Кабыл деген шала казак, Сулеи- мен дегеи поган. .Млуты деген устаиыц ушнде болушы е л i. Бул ушеулоршш катындлры пысык, тамакты ТЭ1Т1 гьш nicipe б|'лстш, 6ipaK аукаты нашар екен. Байдын уй- — 78 —

ше акы берсе де жатпайды, «Ой, тошр-ай, расходымды кетерсд1 екеи», дсп байдыц кабагын торып, аягымды эц- дып басып, абайлап сейлеп, Kirni куйеу сыкылданып жатармыи ба дсуии ед1?»1— деши Тураш. Халыктын камын жегснджтен кайда журсе де Абай- ра кедейлер келш муцын шагып, журегшдеп кайгы шерш тар'кататьш едк Талап-ткчеп барлар кел т эцпме тыцдай- ды, жастар ез KeKiperiiueri армандарын айтады, акыл сурайды. Акын, aiirni, Kyc6eri, купил, дьпмэр шешен, ер- текил, энггмеил Абай аулында, Абай уйшде кеп -болады. Абай аулы ез замапыпда сол ортадагы сэул-етп ем1рдщ шам-шырагы, казак даласьгндагы «Ясная поляна» сияк- ты ед1. Абайдын, окудагы балалары Акылбай, Абдырахман, Марауиялар каладан келгенде, Абай 6ip жасап калатын. ©йткеш, олар Абайга балалык жакындыгымен катар, Абайдын идеясына жакын, 6ip ткчектеп жандар'болатын. BipHeme жылдай акын 03i канаттандырран, 93i уядан ушырган maidprrepi мен балаларыньщ арасында жалгыз- дыктан, муд-зардан айыкып, бакытты дэурен суредк оным творчестволык едбсп де ал га баеады. Абай елеш, Абай c©3i соиау шекслз ,киыр дал ада шарыктайды. BipaK бул кызык, куаныш узакка созылмайды. Петроградтагы М и­ хайлов атымдагы артиллерия училищесшде окып журген сушки баласы Абдырахман, 1895 жылы окне ауруымен катты наукастанады. Абайдын ен жакын, ен жакс.ы кер- ген аяулы, талантты баласы Абдырахмаиныц наукасы океане катты батады. Абай ет журсг1 елж1'реп, кайгылы мудмен 9 6 пике талай-талай елецдер шыгарады. Опьщ TipmbiiriH !куш-туш, жатса да, турса да плейд1. TiiiTi му­ лы жалрыз Абай емес, ауыл-аймары, досы-жары болып плейдп Абайга баткан кайгы оныд плектес жан а-шыр жакьшдары мен достарына, кешлдес адамдарынын 6opi- ие де батады, Абдырахмаира солем ретшде сагынып елен жазгандар Магауия, Акылбай, Коютай — 6api де кайры- рады, зарыгады. Эркгм ездершше Абдырахманга елец шыгарып, Абайдын камыккан кецшш жубаткысы келедл Мысалы, Абдырахман ауырып жатканда Акылбай: Бастапкы хатты Kepin, калдык шошып, С онры хаттан жаксылык турдык тосып, Ж уректш momuHFainiah луп сткеиш, Канта оцалган кабарга к е т м ecin. 1 Экса' жайында Тураш — колжазблсынаи. — 79 —

©иге он жок, тындап каппын хаттын сез!н, Х ат окыраи адамда ек! кезш , Х ат б!ткен соц агамды1 абайласам, Кез жасаурап боялган жаркын жузш — деЙДЬ Осы кунп Алматы, бурынгы Верный каласында ауы- рып жаткан Абдырахмаиды алып келуге Абай жанына Kici косып 6epin, Магауияны ж1бередй Магауия келсе, Абдырахман е>кпе ауруынан мегдеп* нашарлап, эл устш- де жатыр екен: Ыцкылдап жатыр скен, ж ан а барсам, Ж асымды токтата алмай, болдым сарсац, Ак. кенеитщ ш ш де аипак болып, Ж атканын кеюрепм кордй кез1м салсам. Ел1ме барар ма ексм, жолым болып, Барады каиреткс iuii-м толып, Тура гул, Еабидулла, Кэкгганым, Алдымнан шырар ма екен, ойнап-кулш. Ж олы ксак кулк1менеи кушактасып, С у ш с т , калжындасып, кешл басып, Кудай-ау, 93in сайта жолыгудан, Ж ыласып, онбайласып, баурымдасып — деЙДЬ BipaK, 06im, Магауиямен коштасып, жаркын е\\йрд^н квз1н жумады23. Абайдьщ ец умггтенген, ен. сушкп, api ni- Kip.nec жолдасы, api баласы кайтыс болады. Муны ecu- геи Абайдыц кабыргасы евплгспдей кайгы-капамси епледь Keiueri еткен ер Эб1ш, Елден 6ip аскан ерсктй Ж урег! жылы, боны курыш, Туысы жаннан белектк 0Hepi оиык журт аскан, FbUU M Fa кец1л зерект13 — деп келед'1 де: 5ip шсшеден туранда, Баршен кетт1 TayipiM Кетермеске амал жок, Квтсрд1*м дуние ауырыи — дендь 1 Агам — дегеш экеп Абайды айтканы. ш ыц. 2 Магауия — Э б ш’ т ц суйспн былгарыга Tirin, Алматыд гыстары елге алып келген. 3 Абай. Толык жинагы, 173-беть — 80 —

6 О. Жиреимип Лбайдыц c.yHiKTi улы Абдрахман ИГ*.St “

A6aii аулына 06im елген соц жылау, сы-ктау, уайым, кайгы азабы басылмаган кезде тары да акын Телеу Кеб- джов кслсдк Сонда отыргаи адамдарга Абай «0гкеншд1 вкнпш етш не кылапын, 6yriiiri кеп кайгыиын imiiiAe <йр кайгы взепмд! жепдей жеп барады. Ол Эбштщ кайгы- сы...» — дсп ауыр курсшедк Абдырах.маннын орны жалрыз вз балаларымныц ор- тасында емес, бэр|м1зден де уздж жан едг Ол 9 жасыиан орысша окыды. Семейде, Петербургте журш, квп 6iJiiM алДы- Окуын 6iTipin, жазда демалыска елге <кел1п, Вер­ ный, Каратал ж акка кызметке жургел1 жаткан мезпл ед1. Блламнын. 61лiмi мол, терен. екенш де сезем. Ырак сол мол б1лшге суйенген акыл, ой тап-кырльнын -байкар- лык 6i|) K63i келмей журдк Осыдан был ай 6ip-6ipiMi3.ai кере алмай кетсек, баламды сынарлык 6ip ауыз сез айта ал Mai; калу улкен 6ip арман болмай ма? — деген оймен бip Kyni шай устж деп кениии 6ip 'мэж1Л1сте отырып, мы- надай 6ip сурау берд1м: — Калкам 06iui, осы жаратылыста ак иэрсе асыл ма? Кара порее асыл ма? — дсд1м. Балам беп’ме карап отыр- ды да: ккаайитгча сурау коиды. Мен айтктыалма:й асыл дейаз деп ез1ме а гы KeoMoiHi МЛ К;,уйкат дУниен* кезбеи керед!, кездщ асьпдпрын^ ’ ртас1ДНдары карашыгы кередь Караныц 2 ® - » “ .б,Р « л с л . Бкпшп, Яагаз - ак, ак дан б а т и к I е 'б|,^|.м бермейдк уелне жазган кара сия- адаиньт ш я т ,1,е„Р ' б ь п м таРайды. Ушшыл, жас шакта Ж ас купле акы» а^'а‘? ы каРа боладм, картайса агарады. ганда кайрат та’ ! , ! ! ! ' „Кайрат К0П болады, ал шаш агар- иесшщ Tiniiii niri* .а чЫЛ ла аза5гды. Тертпшп, барлык жан БоС,'\" ш!' кУИД1зжарыкта тыныштык, ракаг табылады ЛЭМЫЛ Ж° К' Туиде адаМГЗ ага» — дед^^Мр,. <<0сыиыи бэрш калай ойлап бкадшз 06,'ш: Д ' Мен «вВДЛмен ойлап <Илд1м>-дедЫ. Екiншi° fiк.ыл°нvп Э^ ЫЛ МИДЗ болмай ма? Ми ак емес пе? тYуuгiаinнiдuаi, кадапаман, гкму^пи.^ ж* ан иеСн1 °нЛУРЛлаыа'КжКаарыукхксашаыйнтмыак?; ниен! тастап Kan-fif” жпрьгк Дуниеге келедк жарык ДУ* айдыц, шамньпЛ'пгпп1, Кж° рагреыбгыаРбРЫолСЫмаскае,лм©емй’фдкдеК, уТн1рнлшис, — 82 —

тс жок. Каиас, карацрылык. асыл болса, жарыкты кару yiuiii кездщ кереп не?— дедк Мен баламныц осыидай тауып айткан акылды сезше риза болып мандайынаи шскедим. Тал ай асыл бш>м, те­ рец акыл сол баламмен Gipre кара жердщ кушагына Kip- ген жок па? Оный, елш'ш калай умытарсыз? Журтка бас, елге тутка болар ул -едц деп тары ауыр курсшдг Кв- 3ine жас келш, ундемей отырып калды. Одан opi эцпме сураура болмады»1. Осындай ауыр кайгыда журген Абайра тагы 6ip тыц уакига кездеседг Оныц саяси жер аурандармен байла- ныс жасаганын, оларды кырдагы ауылра epTin барранын, кал-ада олармен yncMi сейлесш жургенш ацдып, 'бакылап журген жандармдар Абайдан сезштенш, оныц ауылын TiHTyre уйгарады. Жандармдардыц 6ip отрядын ертп, уездж начальниктщ кемекшкд Навороцкий 189G жылы кырдагы А-бай ауылын тас-талкан кып пнтедг Dipa'K Абай аулынаи «сезжт!» донспо таба алмайды. Абайдыц саяси жумыспен жер ауып келгспдермеи байланысы бар- лыгын, онымен катар жер ауып ж у р т казак даласы ар- кылы 03 ел1не Кавказга кашып бара жагкаи «кашкын» кавказдыктарды аулына паналатты деген пакты мэлгмет- repi бар полиция Абай ауылын тжтсе де тук тапиай сан* далып кайтады. CyftiKTi улыныц кайрысымен шер тарткан акынныц жаныи куйД1ре, муныц ycTiirc бурынгы жаулары тары да бас кетерт, акыргы per А'байга карсы аттанады. Тобык- ты imiiueri бедши Есболат руыныц басшысы Оразбай феодалдык, байшылдык агммдагы ру басыларын ез ма- кына топтан алады. Бул каскунем, кара ниетплерге Абайдыц ез агасы, Оразбаймен куда болтан Тэ1брберд1 (Тэкежан), оныц ер жеткен улкен бал асы Э.ймбай косы- лады. Олар бул icrepin ашык гстемей, Абайдан жасырын icreiiai. 1898 жылы Жекец-Иаз деген атаныц ру басы Эбен В тм баев Абайдыц e.Mipine касты к icrey ушш кол жумсанды, OipaK Абайдыц касындагы жалынды жас ж\\- riT Уэшс бар денеадмен акынды калкалап коррап калады. Бул окига акынныц суйегше ешпес тацба салды. Эткен- деп KopreHi мен келешеп'н таразыга тарткандай творче- ствосыиа осер erri. бйткеш хальгк муддесш жоктап, ец- бекаплерд1 коргаган Абайдыц букарашылдыгын керс 1 Телеу К ебд1ков, «Алып куши окш ы ч», 1948, 121—122-беттер. — 83 —

алмаглп жуаи жудыры-ктар iiiircu сайланып, кептен 6epi- а к улы каижарьш байлаган ель Сол туйшнщ шешшен кезеш оси окига болды. Сондык/ган бул окираны толыгы- рак баяндалык. 1898 жилы Семей уезше карайтын елдщ болыс-бнле* piH сайлауга уезд начальиип Данилов шыгатын болды деген .хабар ел inline дуцк ете туседк Бул кезде Тобык- тыла exi жакты ру тартысы бар едь Bip жагынын бас- тыгы Оразбан Аккулы баласы, ол езше ектемдщ кып ар- бага тацган Абайдыц Iivici Оспанмен ©ш, талай жылдан 6epi Купапбай урпагымен бакка таласып журсе де, ко­ лы ж спп есе тимей келгеи. Оразбайдьщ максаты Мукыр •болысыпа карайтын Коцыр-Кекше деген е-xi елпе ipiTKi салып, езше жаЬаттас адамдарды кебейту болады. Ораз- байдыи Абайды мукатудагы кептен куткен шешуип ке- зс1и осы Мукыр сайлауы едь 'С лилау болардыц алдьшда Оразбан тЬтектес аталар- дыц балаларын жнпап алый, осы сайлауда Абаймси писттсс адамдарды жец1п, Мукыр болысындагы бил!К- Ti «з колына алмакиш болып, ici<e к1р!сед1*. Ол }Юптек, Бекемппдон шыккап ру басы Бепсембк Буламбай, Му* сажан, Мырзадан шыккап Дуйсен, Жекекнен шыккап Обои спякты шонжарлардыц басын косып, баталасып, «Вул жопде каиша шыгын шыкса да мен втенм1н» доп оларды кайран салады. Оразбайдьщ eai касыпа коп nici cpTin, улыкка ifлj>лгл 6epeTiii акшапы, малды алып, Му­ кыр болысыпа ж уpin котелi. liij) кезде АОай болыс болган жаЬаттлс аз ол Кек- шеш'к 6cpcKoci кете бастяпдьг. Калдарыпьпс пашарллп бара жаткамып сезген Кекшопщ адамдары Абайга ба­ рии: — Мукыр бодысыидагы ллт1л старшин КекшеМ Оразбан колin моцгерш барады. !яз Тобыкты imin.ae аз ауыл (‘.'пк. мина Ора.зблй cvuMia/ti бузыи, iiui мi3re будж салып. тоздыруга айпалды. Оразбан жагымдаг.ч Жмкен мен Кинекоц-Бебоцнен болыс болея, 6i:ui буч Шыцгысга му.ч.зем отыргызбайды, жор1мЬден куып, мал басымызга бп/пк болмяйды — деп муцыи шагали. — Мон картдпдым, ел ортасынын. жанжал, тартыс свздерiнсп бас тлрткап KiciMin. Сондыктан бармалы деп вкполомеипдор. касыпа кiсi косып. балам Магауняны ж1берсГпп - ;ie:i;ii Дбай. I>V| ап Кокшенщ кокауыз адамдары риза болмлй: 81— —

— ©зЬиз бармасацыз болмайды, жаудыд 6cTi жа- ман, Макаш эл1 жас кой, Tic катып ысылмаган. Слздщ басьщызды кермссс, сл токтайтын смес, ец болмаса ка- райтып басьщызды керсеи’ндз, б5здсн береке кетп дел мелшиш отырып алады. Акыры Абай олардыц кедЫн кимай, сайлауга бармак болады. Акшатауда «Кошбике» дсген жерге барып, Кекше- шц тжкен уйже Абай тускен сон., Кекше адамдары кете- pbiin, ел соларга аударыла бастайды. Ел бет!HiTi Абай жакка ауганын керген сод,. Оразбай жактары Жекек, Юшскед басшылары акылдасып — «Мына Абай тары келд! де, б1зд! жецетш болды. Бул оайлауды жанжал- мен таратпаоак, доска кулю, душпанга таба бола- мыз» — деген корытындыра келедк Оразбай былай дейдк — Ей кауым. Меш’ц уш жарым мыц жылкым бар. Ол Абайдыи куньгна жетедк Ортаца салдьгм «барлыгын, жарат керепце. Душпаннан ешщд1 ал. Осы не кылсац- дар да Абайдьг елт1рш, канды канмсн жу. TinTi елт!ре алмасацдар, бас салып сабандар. Ед болмаса елгешп- ше естен кетпестей суйегше танба салындар. Кол, куш сендерден, мал, шыгын менен болсын — дейдк Кептен Абайра Ticin кайрап журген Ж1г1тек адам­ дары бастыры Бейсембк Буланбайлар болып, Оразбай c©3ine буланып: — Не болса да басты бэйгеге tIkti’k, 6i3 жанжалды бастайык, ал Жекед адамдары б1зден 6ip ел! калма- сын — дееедЕ Осылай сез байласып, баталасып, атка мЕ Hin, уезд началы пт отыргаи ундщ касына 6ip топ Kici аттан Tycin, камшыларын суйрсте уйге келе жатса, ка­ сыдда Кекбай, Уэшс, тары терт-бес юамен Абай съезге тжкен 6ip уйдщ ортасында капераз эдпмелесш отыр екен. Сонда Эбен: — Ал, Олжайдыд баласы, мына Абай онаша отыр скед, узде бонынша жанжалдарыдды бастаддар, — дейдЕ Уйден дел1гш келсе де, Абайдыд суеты баскан Ол- жайдыц KicEnepi жYpeкciнiп, козралмай турып калады. Сонда Обей турып: — Ей, Буладбай, уагда осылай ма едд айтыскан сез, алыскан кол кайла? — легенде, Ж1гЕгек Эзберген де­ ген: — 85 —

— Бул даугерд! елт1рмей Heci бар, ал журпшер! — деп айкайлап, Абайга карап умтылранда, касындагылар да дурсе коя бсредк Эзберген ©ршслене сейлеп: — Кайт десе неге кайтпайсыц, бул топка неге кел- дщ кара баекыр, сен! кап Typrin журме! легенде, Абай: — «Кайт десецдер кайтайын, катедсн келгешме ез1м дс еюнгп отырмын» — дели. Осы минутта даурыккаи шуымен арттан келген 6ip топ KiciHiк imiircH Нургазы де­ ген Абайга камшысын ала умтылранда, Абайдыц касын- да отырган Софыныц inici Аппас жэне Уоше дегендер Абайдыц уетше шапанын жайып жгбергп, сойыл мен кам- muFa 93 жаурынын тосып жатып алады. Абайдыц ка- сындагылар ж у п р т уезге барын, болган уациганы ай- тады. KeiuiKneii екi казак-орыс келген соц жанжал шыгаргаидар бет-'бетiне кашады. Казак-орыстар жоб1р- ленген Абайды уез жаткан уйге epTin алып барады. Съезд болып жаткан жерге келмей, жанжалды уй- ымдастырып, Эбен аулында жаткан Оразбай енд! жол- дастарымсн елше кашады. Бул хабар сол куш-ак Абай ауылдарына сспледг Абайдыц намысын жоктаушылар кол ж инап келгешмеи Оразбайга кездесе алмайды. Сайлау болмай, ел бет-бет1мен тарап кстедк Осын- дай куйжшже жеткон жэйдщ уетше, езшщ туган агасы Гэкежан аулыиа ж1бсрген Оразбайдыц жансыз Kicici се- зш и калады. Бул icrin Tyftim 6ip гана Оразбай емес, Токежапмсн де астыртын уштасып жатканына кушнген акын: «М етц жауым баурымда отыр гой, буйтксн елде кайтып турам, кетем» деп атына Minin куншыгыска ка­ рай беттеген скен. Артыман куып келген iHici Ыскак, тагы баскалар ашуын сурап, шылбырына оралып, Абай­ ды ж1бермей жатып алады. Еткызуымен ашынган ашу уетжде асау журск суыты жанбаска канша батса да, акыл дуниеа, агайыи азасы ж ец т, акын кайта ора­ лады. Туган жррд1 кия алмай, TenTCKTi жецш тия алмай, Эл» отырмыз уялмай1 Ата копые, тугаи жердж iK yA iri, халкынын. муцы ж\\- бермейдк Сондыктан да акын кенЫ куцпрт тартын, ренжженде: 1 Абай, А. Т. Ж . 1945, 100-бет. -%

«Ата К.ОНЫС, туран жср ж!бермейд1, энтпесе турмас ед!м осы манда» — дсп екшедк Осы 6 ip елецдер сонры окираныц катты батканын, ocbiFan байланысты акыннын кенш-кушн суреттейдн Ыррызбайлар Kiel жинаранын, устамак болганын ес- Tiren сон Оразбай ез yfti вз!не пана болмай, елс!з таура жасырынады, арайыны, ауылы дурлшш шошынады. Абай кайтып уйше келген сон арайын-туран, жаны ашыр жаЬатгас адамдары жиналып оран: — Ж ср уетшде болса, Оразбайды тауып алып, ез кылранын 0з1не жуз есе етш кайтарамыз. Жылдысын айдап алып, ез куиына 6epeM i3,— дейдк Бул1К 1здеп жиылган топ Абайга келш, кептщ уйрарран токтамыи айтады. — Ж ок, ол болмайды. Cc6e6i Meni урран Оразбай емес, ж 1Г1тектер. Ж ас албырт кез!мде осы Ж1*птектерд|'н зорлыгын, елге icrcrcH киянатын тиямын, деп куреепм. А гайындык кылмай, тас бауыр болдым. Жешпм. Бар- ша жамандыктан жамандык, туадьг, жаксылык тумай- ды. Bipan, одан не пайда шыкты. Кек артынан кектуды. Туысы 6ipre агайын ро й , осымен Kcri 6iTcin. Мен оларга будан былай жамандык ойлап, кек устамаймын, елдщ арты KeKci3 болсын. Оразбайдын елд! азгьтруы рас-ак шыгар, 6ipaK, оран ол айыпты емес. Ce6e6i, Menin iuiM Оспан «Шакырраныма келмей Ссмсйгс кегли» деп со- ньшаи куып барьтп, оны арбасынын артыиа танып, бай- лап экелдн Х аж ы 1 тукымынан ез колымен кек ала ал- маган сон, Оразбай маран жау арайындарра аты мен асын бердк Оразбайды тары шаптырсам, артка тары кек калады. Meni олар 1зл.еи келш урган жок. «Жаткан жы- ланнын куйрырын басып», ©3iM 1здеп барып уррыздым, ол MeHiu катем. Жаны ашып жиналкан турандар, сен- дерге рахмет. Борщ де ашуларьщды басып, адамгерип- лжке жеширш, ел тыныштырын, келешек балаларымыз- дыц татулырын онландар. Калган ©MipiMe тыныштык бершдер»,— деши Абай. Ел тынышталады. «Абайды урдык, ewu улымыз ynFa, кызымыз книга кетсдЬ> деп урейленгендердщ жан- дары жай табады. Бул жумыстын хабары керцл'лес ел- дерге тугел жайылады. Улкен окира куткен ел, тыныш- тыктын бетш байкаран сон, кернплес Корей, Найманиыц I Хажы деп, океа Кунанбайды айткаиы — 9 . Ж . -5 7 -

багеты адамдары бас косып, мыма Табыктыныц банда таласкан Keft6ip кеуде жындары елш'щ аруагын куш- peirrin, TipiHiu канын кайнататын соракы кылык дылды. Орта жуздщ намысын теб1рентш, ел мен ер нямысьш аякка басып, дапышпан Абайды сабады. Абайдын на- мысы асса буюл казак, калса орта ж уздiк едь Оны олар бммедБ Абай сап алтын едк Оразбай, Обей сыкыл- ды агайыны кола курлы кермедь Туган елппк надан бузакылары адамшылыктан аттап, соракылык icTece де, акылы дария Абай шыдамдылык 1степ, агайыны жак- кан пэлешц ерт*1н ез*1 сенд!рд!. Вул елд’ш ет журегш елж!ретт, кабыргясын сегетш ic жауырды жаба току- мен (Нтуге тикпч емес. Абай жалгыз тобыкты унии туган жок, ол бук‘1л казактын э/ил улы. Сондыктан Абай кс- mipreiiMeir бул жумыска б1зд1к шыдап, жайбаракат отырганымыз орынсыз. Б1з ара агайымбыз, ic бшипн 6i3re берсе, од!*л билж айталык. Алда-жалда олар кен- бссе, Орта жуздщ басын косып, бшикН Орта жуздщ эдш тезше сала лык, деседт Будан сон Вайманнан— Сергкбай, Керейден — Be* пеш бас болып, он бсс шамалы ылги кабьтргалы билер Абайдшне келедт Амандасып, бел шешш жайласканнан кейш Бегеш: — Абай, уйр1‘ мд1* мылтык. ©3i атып, ©3i тузелед1. Бол­ тан окатаны улгайтпай, взщ баскан екешди. Онын, ду- рыс, Абайга лайык кылык. B ip a K , Керей, Найман cxi туыскан елдщ, сенщ реншпце ортак болып отыргапды- гын б1лд!ру ушiн б!зд! ж1берш, ер намысын жоктап, агайынньщ арасына б т м айтыи, берекеге шакыр, — де- Д1*. «Ер ©лее — куны бар, жеа’р кетсс — пулы бар» де­ ген смес по? «Сез туйшш 61*3 эусл1 ез1це ш е н т р т и з келедЬ, — дeйдi. — Дурыс айгасыц, Бсгсш. Кек артынан кек туаты- нын керген сон алкыиган агайынды ез1*м токтатканым рас.^Ал ел жамайтын ер туса, epiK бермейтж мен емес. Агайындыкка лайык жумыстарыцды ктей берпщер. Мен квнд^м, — дейд1 Абай. Керей, Найман адамдары Абайджше 6ip конып, ср- тентде Ж И тек, BoKeumi аксакалдары: Кунту, Бейсем- 6i, Буламбайларга келш, Абаймен ортадапл болтан жаижалга 6iTiwre келгенджтерш айтты. Булар елд1*н басты адамдарын жиып, акылдасып, акыры Сержбай мен Бегешке билж бередь — 88 —

Сержбай мынадай билж айтады: — Сендер Абайды елттрекин деи бардыцдар. 0 jm p e алмасацдар — казасыиыд жоктыры. Сондыктан сендер Абайта жуз туйе кун берпщер. Бул eKi ердщ куны. Абай жалгыз Тобыктынын А'байы емес, а>сса уш жуз, калса Орта жузге ортак жаксымыз. Bi3 Аррын, Найман, Ко­ рей, У ак Абайдын намысын жоктамай отыра алмай- мыз. Журекке камшы, етке кетпейтш тацба содтыра ал- маймыз, — дейдк Бул 9Д1Л бшпкке кенбеуге шара жок, бетен сез шык- са-ак, елдщ кепшкгпп эдтетНлж жакка ауып кеткел1 огыр. Сондыктан Олжай, Ж1птек 20 туйе, Бокеннп 10 туйе, Жекен. 40 туйе, Оразбай б!р ез1 30 туйе беретш бо- лады. TaFbi да эр ел ©здйезшсн тускеи шыгынды ездер! жинап 6epcTin болады. Сержбайлар Олжай, Жекен;и бил1кке кенд1рген сои Абайга Kici nd6epin: — Егер де билжке разы болсадыз, мал алып кан- татын Kici жлберщ1'з,— деп хат жазады. — Мен айтылган билжке разымын, GipaK Kici ж1бе- pin, елдеп мал жирызбаймын. Билжке калткысыз, рнза- лыкпегг кенсе, мойнына тускепд1 арайыидардыц ©3i экеп берср. Мен ©з басымдьт сатыи, мал жинаудан аулакпьш, ден Абай Ссржбайларра кайта хат жазып, Ж 1берген Ki­ ciлерш кайырады. Бул хабарды ecTiren Бсгеш пен Сержбай: — Ал арайын, 6i3 келдж, айттык, ею жарьщ да би­ лжке разы болдыцдар. Сондыктан мойындарыца тускен шьтынды жинап алып, Абайдьщ уйше барып тусщ- д е р ,— деп уйлсрше кайтады. Ж1птек, Бекенпп жактагы ел баст.аган адамдарра ой туседк — Bi3 шьгн адаскан екем13— дейд1 олар,— колда- fh алтыпнын кадырын бшмеген скснб!з. Туысымыз tgji деп бекер даурыруды коялык- Сырт арайын Корей, Най- манныц кимылы мынау. Кеше «Уш жарым мыц жыл- кымды ортара салам, дуииешц TeTiri малда» деп апты- гып, бгзд1 былранышка соктьтрран Оразбай, ез басын коярга жер таппай, кашып таура тырылгаи жок, па. Ту- бжде «Ат айналып казыгын табады» доген гой, иоде болса Абайдыц ез алдына барып, аягыпа жыгылып, кс- шiрiм суралык. вздерше тускен 30 туйеш толык ай- — 89

дап, Житгок, Бекеншшщ басты адамдары Абайдшие келедк Абайлын, yfti лык толган Kici, амандасканнан кейш, келгендер кепке шешн сез бастай ал май, тым-тырыс отырган сон бурыннан ел сезше араласып калган ж\\г\\- тек Корамжан деген жастау жплт: — Ей туыскандар, 6i3 Абайдын. алдына келгеиде, ун- демес ойиауга келш пе едж? B ip ага, 6ip бауыр, тэтп туыскан боламыз, кешлдеп екпе, penim Ti тастаймыз деп келгешм1з жок па? Аксакалдар с1здер неге ундемей отырсыздар. Колтыгы жазылмаган асау емес, улы дуб]'р шабыста бэйгеден келген бауыры жазык жуйрж емсс пе едпбздер? Неге туйыкка камалдыцыздар,— дейдь — EcKi жараны бютелеп, керi кеткен кеселд1 кылык- тын туп-тамырынын кайдан шыккандыгын казудык енд'1 Keperi жок. Ашу-араздыктан арасы ашылган aFa- йындарды береке, б1рл1‘ кке шакырывдар. Олардыц кеш- лшдеп екпесш тасгататын ага-карындастардыц жок- тыгынан кайта кур мелген жш п шиелеш'ст1рт, колтыкка су буржкенджте.н, жауластырып-жауластырып ештес- т!ргендштен е.М1*рдщ ащы дэмш таттыцдар. Будан былай ем1рдщ тубш ойлап, адамгершЫктщ тургысынан карап ic icreyre тырысындар. Осыны умытпацдар. Ал ендк Ок|м аганын кулд1рп калжыцын ееггелж,— дейд! Абай. Ок1м ага дегеш BeKCHmi руынан шыккан басты адам- нык ’6ipi, калжыдбас адам, оны Абай жаксы керед! екен. Абайдап мундай сезд!* естюен конактардыд кабак- тары жадырап сала бередк Эюмкожа калжыц сезд! жаудырып, уй шиидеп адамдар карык болып, уйлi ба- сына кетергендей болады. Келген айыпты агайындар жол-жобамен, аякка жы- гыла келгендей болмай, ойын, кулю, сауыкка жинал- гандай, мзз болып калады. Конактар ею конып, кайтатын Kyni Эюмкожа Абайга: — Адасканныц айыбы жок, кайтып ynipiu тапкан соц деген, Абай. Мына туыскандарыц жол-жобасын алып, алдыца келдд «Алдыда келсе, атаниыц кунын кеш» деген, кара/ым. Ксшсец де, кессец де ерж e3i*me. Ага, бауырларыд адал ниетпен мойындарын саган усынды, — дейдк ~~ Эюм ага, айтканын дурыс, туыскандар сураса — 90

бермсйтж не бар. Шынында бул агайындардын маган icTercii киянатын жолда-ак, кешкем. — «Мен жасымда, карраганымды жер кыламын, ал- раганымды зор кыламын» деп ашуга да, айлара да ту- негендей 'болгамын»1, сол албырттык ем1рде Кпиекец балаларын айдатып, байлаткамын. Ол туысы 6ip aFa- йып едк Мешц iciMAi кек кердц Снд1 мешц тьчейтМм — Тобыкты ортасындары кек осымен 6iTciii. Сендсрдщ жол-жобака экелген малдарынды алмаймын. Будан бы- лай аты, сауыны жок арайындардын колы малыма бос болсын — дейд1 Абай. Абайдыц аскан эд1летипл1пне мойынусынган Ж\\г\\- тек пен Бекешшшн, адамдары «Абай шын данышпан, шын туыскан екен рой , кузрынша теп in куркылдап жу- рin, колдагы алтынныц кадырып бшмсй/и екеи&з гой», — десш уйлерше кайтысады. Будан кенш Жекец адамдары Абайдшне келin, олар да татуласып, KemipiMin алып кайтады. Кешжпей, Орал- байдыц улкен баласы Абайдыц Магауиясымен дос бо- лады. Осы о-кига туралы Мухтар Оу-езов былай дейдк «Бул уакыттагы Абай элдеи азайьпг, кайраттан кем1’п, мол дуниеден тапшылык керген жок-ты. Оразбай icTe- ген 1'ске бурынрьгдай, ой туспеген ашулы кун болса, он есе артык icneH, жазамен карсылык корсету, 97 жылда да колынан келучп едк BipaK, e3i керген екйрдп* «жак- сылык» дегеншщ барлытыиа Оразбай сиякты опшейгн казакта'Н бетеп -кезбсн карал, Абай жацагы окигаиы езше жаза са'нап, питей эдеш кабыл алгал сиякты, 80 жылдардан бастал cni Kici болып болшгеи Абайдыц сыртка кероетш жургсн тонын осьгме'н epierici келедн.. вйткеш, 98—99 жылдыц кысызда Оразбай Мекеге жур- мек болып .кегешн дегендс, ризалырын 6epin, кош айты- сады»2. Осы 6iTi.\\men 1кеЙ1*н, Абайдыц !K03i TipiciH^e Тобыкты шлнде 'бурьшры.дай талас-тартьгс болгат жок. BipaK бул окига Абай ом ipiне зор тацба, бшгес жара салган сдн Ру тартысы, тап куреа'м-ен уштасыи жаткам бул окига, мылка у кара «ушке ие болтан кара журектэрдщ бука- рашыл улы ак ынга акыргы -соккысы едк Eei<i дуние мен жаца дуниенщ шайкасуьгныц туйюкен ж-epi де осы едК 1 Абайдык 03 балаларыньш е^тепсжен. 3 Абай Кунаибанулы, толык, жинак, К. К С Б. 1940 ж. 54-бет. 9— !

Бул айкасуда жана дуниенщ басы болтан Абай рухани ж ауларын же ндi. Ол кара кушке ден койгаи пайдасыз, м9нс*13 дауды окесшдей кушейткен жок, оны адамгер- шшкпен, акылмен, меШрбандыкпен сенд1рдк Бул Абай- дын. абайлыры, ©згелерден, ocipece ©зпиц ектемипл aFa, Млершен иыгы апагурлым зорлыры едк Осы тускен кыркылжыцныц K©5iHe ce6eni<epi агасы Тэкежан, iiiici Оспан сиякты аужарлар болады. Олар экелген дау, по­ ле кейде каулаган ерт сиякты, А’байды да ерiксiз шалып, шэрпш кететшш керемкз. Ыргызбай айналасы бакка, шенге, жерге таласып журш акынныц кеп жылдар дос бои журген адамдарынын арасыиа да шок тастап, сы­ на каккан да, кебшесе сол ектем туыскан жамарайын- дары еди Осыныц бэр!н скшсп, корыткаи акын елге бе- реке ойлап, тиыштык 1здсйдк Кеи жылдар дос болып келin, кеГпн аралары суысып араз боп кетксн Дутпай, Жиренше, Кунту, Асылбек сиякты агайындарымен де жарасып Оразбай, Tycin, Араб сиякты б1рде жау, б1рде кырын боп журген аталастарымен де татуласады. Эр- 6ip тартыстыц ©3i де ауыл жардайында едбекиллер мой­ ныйа тусстш курык едк вйткеш олар та ру камы, ата намысынаи repi, тецдж, т1ршшк камы артык екенш акын с.езбей де койган жок. Абай елецдерппн басым кепш ш п халыктыц камын, елдщ муныи жоктаура, ес- кш к, рушылдык, алауыздык, кундестж одсттсрден бе- зуге, адал жолка, екбекке, бш мге, енерге, бойкуйездж- ке шакырып, жен сьлтейдЬ MiHe, сондыктан да, халык алдында акынныц белелi арта тусп, кедейлер, момыи, эла’з шаруалар Абай манына ацсап, оны 1*здейтпп де, ©3iHe 6ip коркаиыш, медеу керетпи де осыдан едь Алайда ©Mipre елжтеу, тушыну бар да, сол ем’фден жене басы соккы K©pin, азап шегу де бар. Bip жарынан, акынды халык сушп, адал пиетш 6ijiAipin жатса, ешнсш жарынан ©Mip азабыныц ауыр кундер! тастап кеткен itii- Teri муцымен уштаскан кайгы да кейде басылып, кейде от алып тутаныи, елпрдщ ащы шындыгын 6i.?mipin оты- рады. Ондай минуттерде акын кабагы жабыркап, «Ой- лы адам т кызык жок бул жалганда» ден колее, iceui- лЫн. кетерщкк биж кезшде айбат шеккендей: «Кайгы келсе карсы тур, кулай берме» — деп акыл керсетедк TinTi, келешекке зор ceHiMi басым болрандыктап ол жалынды оптимизмге бершед1 де, еткен ©wipiH 6ip зор белеспен салыстырып: 92— —

Абайдыц cyuiKTi улы М агоуия

вмкрдщ epicin тауысып, БЫ мЫ збеп алысып, «Шыктык, Mine белге еид*1 , «Кпд! аяцда жыгылма, «Симас жерге тыгылма» — деЙДК ©з айналасы езше тар, ©pic болмайтынын ол се- зедц ©picTi кец дуниеден, байтак ели'рден 1здсйд1. Оган дэлел мына шум а к* Балапан кустай онданып, eiiAi. Канатыкды комданы п, Ж атпа у яд а коргаиып! Vm, конки м, кокке ceprl Зор талап, i3ri ниет бар да, сол таланты, ниегп ic-ке асы- руда терен кайшылыктар да бар, сан тоскауылдар бар. Соадыктаи, ©з заманылын элеуметтж терец кайшы- лыры Абайра да KecipiH типзд!, 6ip жарынан онын аза- лы журепн сол эл су мет муцы KCMipin жатса, екшииден жеке едиршдеп, жеке басындакы сотЫздш пен бакыт- сыздык жыгылран ycTine жудырык, боп тиедн Зор ду- ниенщ, аскан акылдьтц жалрыз кылындай кершген ©Mip успнде отыркан Аба ига ец соцгы соккы тиедг EH,airi калган ©\\iipine медеу гып муцдас, сырлас болып умгг- TCHin, керсе квз алдында кызыктап отыркан сушки ба- ласы — акын Магауия курт аурудан кайтыс болады. ©MipiHiu соцгы жарыгына жол айтып, экесже кол созган Марашка Абай, Аркамды жуктен босаткан, карагым, Аузымды евзден босаткан. карагым. Алдымды к1С1дек босаткан, карагым. Кош бол, карарым — деп, мацдайынан суйш, кезппц жасын T©rin-T©rin, ci>ipT айналып куш рент, ксмсендеп уйден шыгып кеттп. «Магаштыц ©Л1м1 ездж пен epaiKTi сынайтыи ©Л1М» де­ ген екен ©3i. Эбш тен соцры умп* сткен жулдызы MaFaui сенген соц, б1ржола каусаган акын кайгылы шердщ ус- тшдс халык мунына ©з муцы nice кайнап, бейне 6ip журекте жанган жалынга балкып epireu сары алтын- дай, морт узьлген асыл — Абай кырык кун еткенде, ал- Пыс жасында дуниеден кайтады. Ауыр кайрыга шомылган Абай ©лерден уш кун бу­ рый дуние C03iii мулдем токтатыи, ешшмд! уетше к!р- пзбеГш, ешшммен свйлеспейд1, тамак та iiuneJtai. Жау- — 94 —

лардан жэб^рлж кергенде ©3i cynciHin айтатын «Ер 6ip- ак еледк ез купле вледЬ, деген сез акынныи галай жылгы журегше жара, суйепне тацба болтан, памысы мен кайгысып шыныктырып, акыргы рет кажырлы кай- ратпен кунш'1лдерге бас имен, кез жумады. BipaK та гу- ган елin, ©скен жерш кимай, коштаскан акын: Сары арканыц самалы-ай. Самалдап вскен дуние-ай, Корлыкпсн хсшксн eMip-ай, ©rri деген осыма-ай! — деп, iiuTCii тынып, муцына жете алмай арманмен еткен- .дей болалы. Аба иды ел\\ Шы нгыс тауыныц алдындагы Жидебай корыгындары ©з кыстауыныц касына жерлейдк Кырык куннеч кейш, оиын. дарынды акын улы Лкылбай да оке­ ан щ кайгысына т©зе алмай кайтыс болады. Tipi кушнде б*рде кaдipлeп, б1рде жэб1рлеген ага* йыи-туыскандары да «алгынныц колда барда кад1р1 жок» дегендей Абай еыкылды данышпаннан айрылган сон cндi шын же'пмслрегешн бкгседь Кеменгер Абай ©л- ген сон казак даласы да камыгыи, кайгылы шерге б©- ленедк Квзге камшы тигеидей сл-журты боп шырайна- лып уйлыгып, ойсырап калгандай болады.

П1-Т A P Л У ТАНДЛП Б1Р КОНГАН КОНЫСЫ (Абайдыц идеяльщ уст аздары — орыстыц улы демократтары) © ткен Facbip букьп олемде, a c ip e c e Россия тарихында кесек-кесек тулгаларды, сом-сом бейнелерд! турызды. Пушкин мен Белинский, Чайковский мен Репин, Герцен мен Менделеевтердщ eciw i буюл элемге эйгш болды. Осы гасырдьщ та гы да 6ip жаналыры азаттык. пен бос- тандыктыц орталыгы Россияга ауысты. Ой-дуииссшщ де жарык тацы осы Россиядан ата бастагаи кез едь ©3ineH элсумстпк даму сатысы жорары болтан Англия, Франция, Германия елгнен ой-сананын да.муы Россияда X IX г. eKiiimi жартысыиан-ак узе н п а оза бастады. Осы Россияда туып жагкан езгерю пен 1*зг1л1кт1 жацалыктар бушл элемHiи. назарын мыктап аударт- кан да дэу]р едь Россиядары бул ояну кеп елдерге, ха- лыктарра «возрождениемсн» тец болды. Орыс социал- демократтарынаи Urepri Герценд1, Белинскийд1, Чсрны- шевскийд1 жэне 70-жылдардагы революционерлердш уркердей тамаша тобын еске туа'рсек, io 3 ip r i куи- де орыс эдебиетшщ дуниежузипк мацызра ие болып отырганын оцай угына аламыз. Ал будан coufli Лев Толстой орыс реовлюциясынын айнасы, ол тек орыс ©Mipiiiiu суретш тецеуаз Tycipren данышиан рана емес, ол дуние эдебиетше тамаша улп берген суреткер, — дед1 Ленин. Горький Ленин туралы взпиц ecTcri ютабыида: Ильич Толстойдыц «C oflic пен бейбтшлж» романын окып отырып: Капдай кесек тул- Fa, э? Кандай адам арланы десещш! Mini художник отарасы! Булардан тыс Крыловты, Гогольдц Салтыкон- Щедриндц Некрасовты, Мусоргскийд!, суреткер Ива- новты, Суриковты сол сияцты кол саласындай кайрат- керлерд'щ ши т1рескен тобы аз ба! Плехановты, Павлов- ты, ЛобачевскийдГ Сеченовты, та гы баскаларды ата и — 96 —

беруге болады. Ал Максим Горький-шН Оган гецдес нз заманында, Tinri кэз1рде де художник бар ма? В. И. Ленин — адамзаттыц шелдегенде дариясы, басын- да турган куш, тйршшпнщ таны! Оныц uiiMi адамзат- тын ой-санасын тендздей толкытып, тубже дейш козга- ган жок па! Адамзатка осылардыц 6opin орыс халкы берд1 рой! CeftT in байтам Россия XIX гасырдаи 6epi карай ре- волюциялык ойдын данрайыр буларына, кеш тацдамай- тыи «кец жолына айналды. Россия — жаткам -6ip кем ду- ние. Бг'рак X IX гасырда дауылы мен шабандыгы да, озат ойы мен мешеу карацрылыры да, озбырлыгы мен эдьлет- ш ш п де катар ecin, eni колдык саласындай «©cLiin жаткан ел-дк.. «Великая матушка Русь» деи неге айтты дейсгз. Mine сол Россиядан эрк1м эр кезде ез 1здегенш гауып, карманып жаткан жайы да бар-ды. Прогрестж KacneTi басым Россия казак даласынмц барша ewipine орасан зор эсер erri. Казакстаппын Россияра косылуы- ныц 6ip рана ©3i зор прогресс едк Алайда керенаулыкпен кун кешкен карацгы казак журты осындай мол eMipre коцсы конып, араласып, 6ip жагынан жацалыкка бас урып жатса, екшип жарынан елд1д iiiiKi кайпгылыктары, ашыпган алауыздык. урлык- карлык сиякты кылыктар да етек алып, жепдей жеп жатты. Халыкты карга бастаса, ит жемттже экелер деп, ел бастаушы кузгындар ел;и осындай халге тушрдк Ocipccc жазба зац болмай, тере мен султандар емш-ер- KiH баурап турран кездер халыкка сурапыл ауыр тидк озбырлык, зацсыздык, карапайым адамды мал орнына сагу, айырбастау, коррансызды кул ретжде терелерге сынлыкка тарту, ©лт1рсе euiKiM алдында жауапты бол- мау, эйелд! тала к етт корлау, немесе Ецлж-Кебек сияк­ ты, арканра таныгг, суйperi п влт1ру тэр1зд! сан алуан ерескел кылыктар болып жатты. Есюлжтщ аты лзгш- cia шапкан замай ед}. Сол кездег1 турмысты дол сурег- теген 6ip ©ленде: Хасиет жок торелер ел билеген. Ж ецш жаншып казакты нанша илеген, Асса, кессе, казакты бес уй торе, Неше мыц уй карсы кеп, 6ip тимеген Бул збрлык хияметке кетпек ед1, Tydiiie зллым торс жетпек едк Г О /K iiU iM U iifH — 97

Орыс халкы осыдан куткармасл. Казак ©31 терсге исток сд1?»I делinген. ■ Осындай кезде ©Mip сургеи ойлы адам бигарап жатз ала ма! Бул жайлар А байга да кап ы баталы: Калын сл*1м. казагым. кайран журтым. Устарасыз аузына туап муртын» Жаксы менеп жаманды айырмадын. bipi кан. Gipi май боя епд» cwi уртиш^ «Бае-басыка би болеап. манар iayra онмасеын» — де- ген рас. Бас-басына би болтан ецкей кикым, Мшскей, бузган жок па елдщ сикмн. 0 здерщд1 тузслер дсн алмапмын, в з колыниан кетпесе енд1 ыркыц3. Терец ойга тускен Лиан алдьшда елше жол 1здеу, кайтсе куткару, дурые еткел табу проблемасы турди. Ол шарк урып 1зденд|‘. Гылымдu i3Acn. Дуниеш кездеп. F n i жаккя у н г л ; п м . дейд! Аба и. Сол уцклуде акын орыстыц озат демократтарына 6ip- лен келген жок та едк Барлыгын да акыл таразысына салып бакты. Бул 1здену жолында ол кептеген тарихи асулардан, белестерден erri. Ол ежелп дуниенщ дана- ларына да кез салды: Сократ, Платон, Аристотельге де тес1лд|. Сократ Хак1мшц ез шэюрН Платоига жазган «TipiuwiKTia — ш ы нды ры н табу» дегеи философиялык жолдамасын да окыды, Сократ неге у imri, Бруионы не­ ге отка ертедц Джамна д’Арк нелштен надан елге кур- бан болды? Кайтсе сол сиякты надан казак елш оцга бастауга болады? Олардан шыгып, шарыктаган ойы батыс галымдарына тузмлед!, ©3i окыган Спенсер, Дрэп- иер, Милльдердщ де ой саптауларын су зт шыкты. Шы* гыстыц мусылман еллер1 iк ойшылдарына да коз сал- 1 Мацыш Калтаен. «Бар oiyiiFa», 1913, Казан. 5- 6-бсттер. - Абай. 1олык жинак. 1945. 2‘ 4-бег. 1 Сонда . чн....

яы: Фердаусн, Низами, Саади, Хожа Хафиздердщ енбектерш барлал, Мыц Dip туи, Искендер-Намо, Шах- Намэлердщ улпсш кврдк саяси-элеуметлк ■ мэселелер! тургысынан жазылган Ксйкаустыц «Кабуснамэсш», Низам аль Мул1кт1к «Сиасат намэсш», Эбшразьшыц «Шежреи тюркиесш»— бэрш де окыды, ecirri. Mini, сейтш зэул(м бшкте турып кырымга кез ж 1берген кы- рандай, ол кыр сахрасынан терт тарапты тугел шол- ды. Мысыр, юнан, кунлгыгыс, батысты дол 6ip ескшктщ кумбсзшдей а рал ап шыктьг. Соидагы езеп талый осынша !здегеш не ед!? ©ткен ем1рд1*ц миллион тонна рудасынан ipiKTeain, алмаздай бои жаркыраган зор акикатты 1здедк Торт тарапты ту­ гел болжап, e3i ушырган балапандарына, 03i бастаган сл1не» ерлеген ой-киялы канат кагып, туракты конысты ескщен таппады. Б!р кезде ecxi дуниешц жемгг куш! К а­ ратам сиякты кайсарымен де заман таластырган-ды. Сонда жана заманнын ескЦен салауаты кунгл екенш ангарткан едТ Ол ешр шындыгын, TipuitaiK конысын 93ine жакыннан !здедк заманынан табуды кездедй Mine сондыктан да, кырандай самгап, жерд! шар- лап сузкчген акынныц кез жанары Россияга тустк Tenia- дей туларан ой толкыны орыс данышпандарынан езше баянды казык тапты. Ацеаран жолаушы, калыктаран кырандай акын, кец конысты, кек маиса гул! аткан rip- шыпк жайлауын, рухани epicin орыс елшен тауып, со- нын насыпан отау TiKTi. Нурга нур шарылысса, булан­ ка булак уласса, жана б!р соуле, жана oip туманын. кез! ашылыи, 6ip!HeH-6ipi мелд]реп нур шашып, шел да- лаиы да суарады р о й ! Абай агалык сткеи туыокаи орыс данышпандарынан енш! алганда, калаган мулк!, жиЬа- зы, -байлыры олг! торт тараптан !здеп-тат]кан шын- дыры ед!. 9p6ip шынды'ктыц тушб анасы — ем!р шын- дыгы екеш мэл1м. Сол ом!р шындыгын табу аркьтлы Абай жеке баеыныц шындырыиа да жеттк Журегшщ тубждеп тунып жатка к туцгиык сырлардыц пердесш ашып, нур 6epin, 03iHin де рухани мнндетж аныкгады. 03i kj'm, максаты не, ел'\\ him, оран езжщ немен борышты екендшн айкындады. Осы жолга бар емгрш салып, бел- сене icKe xipiCTi. Акикат шындык жолда жатпайды. Оны корам ушш куресте, халкы ушш тартыста алады. Абай да сол шын- дыктыа ауылын ел\\ ушш куресте жур!п тапты. Кун ну- 99