г. ГАВАНЬ зат. Кеме келіп токтаүга арнал- дың кешінде. Ойнайын жардан аты- лып Толқынның болып төсіндв (Мәуле- ған тсңіз жағасындағы алан, аймак. иов). 2. Ауыс. Сүйкімді, тәтті. Мұғаы- ГАЗ I зат. Тиісті кеңістіхті толтыра кал- ма Алуаиі күле қарап қарсы алды. Ба кып жүретін физикалық зат. Коз жа- ла денек бал бұ,гақ. Бала көңіл гау- саураткыш газ. Туншиктыргыш газ. сарлы (Шипип). ГАЗ II зат. Үлпілдек сслдір жібек. ГАЗЕТ зат. Когзмныц ағнмдағьі өмірінс ГЛУҺЛР зот. I. Аса бағалы, нүряы тас. Курайлар ақ үкілі иіп Оасын, Жас тал- арналған үнемі шығмп тұратын ксн дар жап-жасыл Ооп жайып шашын. Кызыл гүл қызараңдап наргтай ха ларакты баспа органы. ГАЗОН зат. Бактағы немесс парктағы кок нып, Қызарған елестетті гауһар тасын (Мүканов). Мөлдір судық түбіндегі іиөп, гүл, т. б. егілген алан, корык. ГАЙКА зат. Ортасы тесік көп кырлы вкнт. гауһардай, Сенің таза жүрегікді жыр- ГАЛАНТЕРЕЯ зат. I. Ине, жіп, ання. та- ладым (С аии). 2. Ауыс. Аирықша, ас- рақ тәрізді уак-түйек зат; 2. Уак-түй- кан. мсйлінше асыл. Асылдық асыл рк заттар сатылатын магазин. гауһары, Ж иһанда жоқ тең пары (ха- ГАРАНТИЯ зат. Бір іске кепілдік, шарт. ГАЛЕРЕЯ зат. I. Үлкен имараттын, үйдін льіқ акы ндари), бөлшектерін кос.ып түрган төбесі жа- ГВАРДИЯ зат. Іріктелген, танламалы әс- бық кун'ык. жо.т, 2. Үйдіц өпбойын керлср. ала үзына бойы созылған балкон; 3. Те- ГВДРДИЯШЫ зат. Гвэрдиядағы әскерк атрдың жоғарғы ярусы; 4. Суреттер кызметкер. кврмесіие арналған музей номссе үй. ГЕГЕМОН зат. Басшы, бірнэрсенін қозға- ғыш күші. Пролетариат — революция- ГАЛИФЕ зат. Тізедсн жоғарғы жағы дел- диіп, тар балак жағы етік ішіне снген ның гегемоны. шалбар. ГЕГЕМОНИЯ зат. Басшылық. бірнәрсект ГАЛОШ зат. Ылғалды, шалшық жерле қозғағыш күші. Жүмысшы табы геге- ртік. бәтеике сыртынан киетін резин мониясының ең жогаргы түрі пролета кадан істелген аяккиім. риат диктатурасы Солып табылады- ГАЛСТУК зат. Жағаны айнэлдыра кор- ГЕКТАР зат. І0 (Х>0 шяршы метрге тек жер іаай. алкым жағынан түйе банлані-ан, влшемі. к<*н лентадан істелген таңғыш. ГЕЛЬМЕНТ зат. Каннын кизил түйіраІ|К‘ ГАРАЖ зат. Автомобиль, мотоцикл түпд- теріиде болатин бояуши зат. тьш. жөндейтін жай. ГЕМОРРОЙ заг. Артқы ішектегі кан та- ГАМАК зат. Ж ату не отыру үшін екі ағаш- мирының кенеюінен болатын сыркаг. тчц (бағянаның) аралыгыка коріп бяіі- ГЕНЕР»\\Л зат. Әскердің жогарғы комак- ланғаи аспалы тор. дирлерінің атағы яемесе шені. ГАРДЕРОБ зат. I. Кнім ілетін шкаф; ГЕНЕРАЛИССИМУС зат. Ең жоғарғы эс- 2 Көпшілік ориндағы кнім. сирт кяім кери атак. койы.іатын үйдік бөлмесі. ГЕНЕРАТОР зат. Механикалык энергияны ГАРМОНИЯ қ. гармонь. электр эпергиясина айналдыратын ма ГАРМОНЬ зат. Екі жағынан клавиатүра- шина. лы такташа үштаскан жылжымалы кв- ГЕНЕТИКА зат. Оргапизмнік өзгеріп. да- рік түрінде жасалган музыка аспаби. муын. нәсіл куалауып зерттейіТн био ГАРМОНШЫ зат. Гармонь тартушы ад.ім. логия ғылымыныц тарауы. ГАРНИЗОН зат. Кзлаллгы. бекініс —- қор- ГЕОГРАФ зат. География мамаиы. ғандагы немесе ірілснгеи аудандагы ГЕОГРАФИЯ зат. Жерді. оиын бетін жо зскери болімдер. пе ондағы тірі тлбиғат бамлығыішн ІАСТРОЛІ> зат. Басқл жақтаи келген ар- орналасуын зерттейтін ғылым. _ . тистердіц сауык кеші, спектаклі, кон ГЕОДЕЗИЯ зат. Жердін сыртки пішіши, церн'. аумақ молшсріи зерттейтік, өлшейгіН ГАСТРОНОМ зат. 1. Түрлі тағам сататын ғылым. магазин; 2. Дәмді тағамдарды талгай ГЕОіІЕЗИЯШЫ зат. Геодезия маманы. білетіи адам. ГЕОЛОГ зат. Геология мамакы. ГАУБИЦА эат. Лепйндатя агатьш келте- ГЕОЛОГИЯ зат. Ж ердің қат-қабат күрь:- лоү стволды зенбірек. лысый, онын тарихыи жэне ондағы ГЛУСЛР зат. I. ау&гс. Жанга ж.тйлы сч. иайдалы казбаларлы табу әдістері ту- Гаусарыңды сапырып, Жайдары жаз- ралы гылым.
ГЕОМЕТРИЯ — ГОРОДКИ 151 ГЕОМЕТРИЯ зат. Матемагнканыц кекіс- і ГИМНАСТИКА зат. Дене шыныктыру тік формалиры (фигуралар) мен олар- I жаттығ>'лары. дьщ «пшену зандарьш тексеретін та- | ГИНЕКОЛОГ зат. Әйслдер ауруының дэ- рауы. рігері. ГЕОФИЗИКА зат. Ж ер шарының физнка- ГИНЕКОЛОГИЯ зат. Онел ауруы жопе сы; жер шарынык катты, сұйық жопе і они емдеу туралы гылим. газ тсктес қабыктарында болатын өз- ГИПЕРБОЛА зат. Әсірелсу, дэрілтей кү- герістерд» тсксеретін физнканың бір шекту. тарауы. і ГИПЕРТОНИЯ зат. «Кан тасу» ауруы. ГЕОХИМИЯ зат. Ж ердік химиялык. эле- !ГИПЕРТРОФИЯ зат. Бір мүшенік аекы- менттері тарнхыи, олардык жер кыр- иып ауырып, шарадан тыс үлғаюы. тыеында таралу, ауысу зандарын тек- ГИПНОЗ зат. 1. Арбау, «кез байлау», ссретіл ғылым. 2. Еркінеп айырып үнықтату. ГЕРБ зат. Мемлекеттіц, каланын, сосло- ГИПНОЗШЫ зат. Арбаушы, арбағыш, виенік, рудыц жалауларында. ахшада, «кез байлаушы». мерде т. б. болатын айырықша белгі. ГИПНОТИЗМ заг. Арбау, «кез байлау» ГЕРБАРИИ зат. Кептірілген өсімдіктердің тәсілі. жиынтығы. ГИПОТЕЗА зат. 1. Гылми болжал; 2. Жай ГЕРОЙ зат. 1. Кейілкер, адеби бейне. Ро- жорамал. долбар. маннин ж ағымды , жагымсыз геройла- ГИПОТЕНУЗА зат. Тік бүрышты үшкілдіц ры боллды. 2. Батыр, қзһарман, ер. тік бүрышка қарсы кабыргасы. ГЕРЦОГ зат. Батыс. Ғ.вропадағы ен жоғар- ГИПС заг. 1. Ақ, сари кошкыл әк арзлас гы дворяндык атақ. зат. 2. Әк аралас загган істелген ГИБРИД зат. Будан, дүблра (окі сортты скулыітуралык сурет. 3. Осы заттан өсімдіктен мемесе екі тукымдас айуан* жасалған хцрургиялык байлам. лардыц шағылысушіан пайда болган ГИРЯ 307. 1. Таразы тастары (кір тасы). будан). 2. Көтеріп дене шыныктыруга арнал- ГИДРОЛОГИЯ зат. Су кеиістігін және су ған шойын. дак жер шарындагы козгалысыи зерт- ГИСТОЛОГ зат. Гистология маманы. ?ейтін ғмлым. ГИСТОЛОГИЯ зат. Адам, айуанат, өсім- ГИДРОПЛАН зат. Судан ушып, суға ко- діктін көзге ілінбейтін бұлшык. ет та- натыи самолет. рамдарын микроскоппен зерттейтін ГИДРОСАМОЛЕТ гидроплан. анатомия ғылымынын тарауы. ГИДРОСТАНЦИЯ зат. Судык агыс күшін ГИТАР заг. Ішегін шертіп тартатын му- зыкалык аслап. э.ісктр куатын өндіруге бейімделген ГИТДР1ИЫ зат. Гитарды шебер тартушы элсктр станциясы. адам. ГИДРОСТАТИКА зат. Суйык заттын. оған батырылғам нәрсснін тскдік закдарын ГИТЛЕРШІЛ зат. Д үяие жүзін билсмек- ші болып дапдайсыған аскан кан-күй- зерггойтін фнзиканыц саласы. лы бүзақы, гитлер азғыны. ГИДРОТЕХНИК зат. Гидротехника мама- ГЛИЦЕРИН зат. Техникада және денсау- кы. лык үіиін колданатын хнмиялык жол- ГИДРОТЕХНИКА зат. Техниканы.ч суды, мен әртүрлі майдан жасалатын ақшыл су куатын канал, плотина т. б. түрде суйык зат. шаруашылык игілігіне пайдалануды ГЛОЬУС зат. Жер шарьпгык кішірейтілігі зерттейтін саласы. көрсетілгсн сымбаты — көрнекі күрал. ГИДРОУЗЕЛ зат. Түрлі гидротехникалык . ГЛЮКОЗА заг. 1. Ж см іс — мяуада Оола- курылыстардын (электр станциялар, тын тотті зат, жүзім шырыны. 2. Дорі каналдар, т. б.) жиынгығьі. , аты. ГИДРОЭЛЕКТРОСТАНЦИЯ Б- гидростан- ГНОСЕОЛОГИЯ зат. Философияда дупие ция. і танудын теориясы. диа- ГИЛЬЗА зат. 1. Мылтык. зснбірек октары- ( ГОВОР зат. Тілдегі территориялык бел- жергілікті срекшеліктің кыц жез кабы ; 2. Папиростык темскі лектінін, толтыратын кауызы. !}ГОНсгОіі.мпРіАббіРройтызүднргші.. аКааллаамгыакны,сңабветкорадкыынсык. елі- ГИМН зат. 1. Мемлекеттік немесе таптык ГОПАК зат. Украинаның халык бні. бірліктін белгісі ретіпде айтылатын салтанатты елец. Совет Одағының ГОРЕЛЬЕФ заг. Тсгіс заттын бедерше Мі‘млекеттік еимні. 2. Салтанатты, ас- сыртка шыгыцқы етіп салынған скулыі- кактаган түрде орындалатын музикз- туралык бейне. ГОРИЗОНТАЛЬ зат. Бірнэрсенін бстіне льк шығарма. ГИМНАЗИСТ зат. Гимназия шэкірті. жзрыса сызылған көлдснен сызык. ГОРИЛЛА зат. Адамға үксас ірі маймыл. ГИМНАЗИЯ зат. Қейбір буржуазиялык ГОРКОМ заг Қалалык (партия, комсо елдерде ж әне революцияға дейінгі Росснядағы орта дәрежелі оку орны. мол) комитет. ГИМНАСТ зат. Гимнастика өнерін игерген шебер. ГОРОДКИ заг. Ксспелтек келте ағаштар- ГИМНАСТЕРКА зат* Эскерп формада шы- ды белгілібір жерге қойып арнаулы мыр. тыгыз матадан (стслген сырт көй- сызыктак таяқ лақтырып, үрып шыға- лск. рэтші оГшн.
152 Г О РО Д О В О Й — ГУМАНИСТ ГОРОДОВОЙ эат. Пзтша тусыңда төменгі ГРИМ зат. 1. Сахиада ойнау үшія бетті шендсгі калалық полиция. бояу, сақал-м үрт тагу, т. б. 2. Сахнада ГОРЧИЦА лаг. 1. Сары гүлді всімдік, кы- ойнауға каж ет бояу. шы. 2. Осы өсіыдіктің урығынан істе- ГРИМШІ ляг. Театрда артистерге грим жасайтын кызметкер. ліп, там акка салынатын ©те ашкылтым IГРОССМЕЙСТЕР лаг. 1. Шахматшылар- тулдык. дың жоғарғы атағы. 2. Бүрынғы кез- ГОСПИТАЛЬ зат. Эскерн аурухана. дегі серілер, мокахтар ұйымдарыньщ ГОТ зат. Пртеде болтан тсрмандыктардык бас здамы. бір тайл асы. ГОТОВАЛЬНЯ зат. Сызғыш аспаптары бар ГУБЕРНАТОР зат. Патшалық Роесияда, Америка Курама Штаттарында, отар саүыт. өлкелерде арнаулы бір облыстыц бас- ГРАВЁР зат. Металл, сүйек, ағаш сиякты тығы. катты затты ойып жазушы, сурет сз- ГУ: гу ету 1. Л а у сту (лип ету). От бір- лушы, накыш түсіруиіі шебер. ден ту етіп жанып кетті. 2. Кенеттен ГРАВЮРА лаг. Гравёрдід ойып салған шу шығу. клишссінсм көшірілгеи сурет, бедер. ГРАДУС зат. 1. Термометр, барометр т. б: ГУБЕРНИЯ лат. Россияда XVIII ғасырдап аспаптардагы вашем, бөлік; 2. М ате бастап, С СС Р-да жанадан аудан бе лый кайга күрылуға дейін болған ие- матика, физика тәрізді пондорде қол- гізгі әкімшілік-территориялық бөлік. данылатын влшем единицасы. ГРАДУСНИК зат. Температура әлшейтін ГУПКОМ зат. Ескі. Губерниялық партия аспал. комитет!. О л түгіл, денім сау менің ГРАММ элт. Метраж өлшеу жуйссіндегі өзім наркомның екі телеграммасының салмак өлшемініц ніиікеие бөлегі. күшімен, эсіресе, іске губкам аралас- ГРАММАТИКА зат. 1. 'Ііл білімінде: свз- қаннан кейін гана озар іиықтым (Жэр- дсрдін озгеруі жэнс сөздердіц сөйлем- мағамбетов). де’ тіркесуі туралы ережелердіц жика- ГУ-ГУ елік. Уда-ціу, асыр-насыр. Сақи ма- ған бөле болды, не болды, ертең-ик, гы. 2. Грамматикалык ережелерді үй- рететік окулық. гу-гу әңгіме етеді — экесініқ батасын ГРАММОФОН зат. Пластиката жазылран дүзып. ел дэстүрін аяққа басип... зке- дыбыстарды сөмлететін рупоры бар му- сін күйсіз үйде қалдырып кетіпті»—дг- змкалык аппарат. седі (Сыланов). Түйедей тастар қақ- ГРАМОТА зат. Ерскше еңбек сіціргеп кі- бақтай үшып, олде қайда барып түс- сіге берілетіи мактау кағаз; кейбір кен. Күйреген қүздың орны түрып вк- ресми документ. сігендей гу-гу ақтарыла қүлап ясатыр ГРАНАТ лат. Жарьілғыш снаряд. Өлеңім (Мүстафии). бомба гранат. Винговканың оғындай. ГУДЕ-ГУ N. гу-гу. Электрдің тогындай, Қалың хсаудың ГУДОК зат. Әркилы дыбыс, ысккрык тү- үстіне Күріс-куріс жарылған (Сэрсеи- баев). рінде берілетін белгі (сигнал). Паро ГРАНАТОМЕТ зат. Гранат ататык кару. воз Оір рет гудок берді де, жьижыды ГРАНИТ зат. Кварц, дала шпаты мен елю* (Айни).Гудок даусы көк хсарьиі, Агш- ды адам заводқа (Әбілев). да ара лас өте’ мұғгл туйірлі та у жы- ГУЛЕСУ гулеу етістігіиін ортак етіс түрі- нысы (тасы). [ГУЛЕТУ гулеу етістігінің өзгслік етіс түрі- ГРАНКА зат. Кітап, газет, журналдьщ бас- ГУЛЕУ ет. I. Вірөңкей ту-гу дыбые т и т гтада трріліп. әлі беттелмегсн түрі. ру- Су сылдырап, жел гулеп, кун ту- ГРАФ зат. Вароннан жоғары даоряидық атак. актап, Ж ыаыаық пен досгықты турсам мақтап. гӨнген, өскен жиқсы» деп е.нгн ГРАФА лаг. К ағаз бегіндегі кос сызык, бағанз. ағаш, Теңселіп айтілп турса. ол аіай- қақтап (Абай). Гулеп мотор машина- ГРАФИК лаг. I. Велгілібір жагдайдын кн- дан Кара қасты тербетеді. Тербетілсе ғаш сызык түрінде кврсетілген диаг- | Шевченконың Өсиетін зндетеді (Тәжі- раммасы. 2. Белгілібір жүмыстык баев). 2. Ауыс. Жаплай жадырау, жап- орыпдалу иормасы мен мерзімін дол , көрсететін жоспар. пай өну-өсу. каулап өсу. Арықты гулеи жағалай, Өссін м ина тал — дсді (Сыз- ГРАФИН лог. Су, арак-шарап т. б. қүя- дыков). Г улейді егін желменен Кзк тыи мойны узын шыны сауыт. ала толқын көшеді (Мәуленов). ГРАФИТ зат. 1. Қарындащ, майлайтып ГУМАНИЗМ заг. 1. Лдамгеріііілік. 2. Кан та арлеу дауірінде дін мен феодализм материал, отка тезімді корткылар (ти- кұрсауынан адам баласын босатыа, ер- гсльдер) ж асауға жүмсалатын мине кін жетілуді мақсат еткен элеуметтік рал. 2. Қарьждаштык езегі. козғалыс. ГРАФОЛОГИЯ зат. Адамнын мінез-күл- ГУМАНИСТ зат. 1 . Гумапизмді жактау- кыи білу үшін оный жазу накмшын зерттеу. іиы. Біз қашанда гуманист болатын- ГРЕЛКА зат. Жылыну, жылгу үшін кол- быз. Віз адамды ерекше сүйеміз де, даиылатын ыдыс. Резинкалы грелка опың өмірі жер үстіндегі ең к,ымбат (ішіне ыстық су қүйылған резинкалы шөлмек). өмір дгйміз (Бұлкышев). 2. Қайта өр- леу дэуіріндегі прогресшіл қайрзткер- лер.
ГУРТ — ГӨРІ 153 ГУРТ зат. Табын, топ мал. Тар кезең тау Гүлденсін деп осы дала, Жер суар- қолтығы совхоз гурты, Күлама биік дық терімізбен (Аманжолов). кар тас гурттыц сырты (Токыағамбе- ГУ'ЛДПУ ет. Гул шашу, гул ашу, шешск тов). ату, гул жару. Лейтенант Жаноділ На ГУ1Л зат. Гу-гу дыбыс. Пештің Ішінде гу- заров гүлдеген жас бақтың узын аллея- и күиіейе түсті (Чехов). сымен жай басып келеді (Бакбсрге- ГУІЛДЕСУ гуілдеу етістігінін ортақ етіс нов). турі. ГҮМП: гумгт берді ет. Ккпінмен келіп су ГУІЛДЕТУ.гуілдеу стістігінің өзгелік стіс ра түсіп кету, коп аялдлп жатпай су- түрі. Ғ2 койып калу. Кожа бастаған коп ко- ГУІЛДЕУ ет. 1. Ж елдін. боранныц не бас пірдің жоқтыгына қаромастан, озенге ка бір үинін, дыбыстын гу-гу соғуы, гүмп берді (Сыланов). ызыңдауы. азы неуи. Әже гуілдеп соқ- ГҮРС: гүрс ету ет. 1. Ауыр салмакты зат- қон к сл үніне 'үн қосты (Әуезов). тыц жерге түскенде, жүргенде, баска Жеркөк үн қосып үлығандай Ооп бір- бірдекеге соктыкканда беретін дыбьі- түтас үн гуілдсді де түрды (Муканов). сы. Үй төбесінен ауыр бірдеңе гүрс 2. Дабырлау, жагтатармағай көтерінкі егіп күлаған тэрізденді (Айнн). 2. Со сөйлеу. Басылып гуілдескен үйдің ііиі тые каруыпык атылРанда беретін үні. Бэрі дс су сепкендсй тына қалды (С а Келе жатып естіді олар. Мылтық дау- ки). 3. Ауыс. Үдеу, карыштау, қаркы- сы гүрс-гүрс етті (Аманжолов). ны арту. (Колхозіиылар). Шапқак са- ГҮРСІЛ зат. Гурс-гүрс еткен дыбыс. Па- йын қайрагқа бойы қызды, Ғ.кпіні гу- ровоздардың окірген даусы мен вагон- ілОеді желдсй. ызғып (Муканов). дардың гүрсілі қүлақты түядырып жі- ГҮЖБАН сын. Үлкеи. дәу, ноя. Гужілдер Оерді (Муканов). гухсбан бұқа гуртты торып, Түтқандай ГҮРСІЛДЕТУ гүрсілдеу етістігіпіц өзгелік сонша топтан өзіч үлық (Ток.магамбс- стіс түрі. тов). ГҮРСІЛДЕУ ет. Гүрс-гүрс ету. тарсыл- ГҮЖІЛ зат. Гужілдсген, гүж-гүж еткен' түрсмл дыбыс шығару ...Динамитгің дыбыс. Тек бірлесіп, өз жүмыстарымен гүрсілдеген дауысы естілді (Муста болып жатқан аралардың ғана гүжілі фин). естіледі (Горбатов). ГҮРІЛ зсг. Гүр-гүр еткси, гүрілдегсн ды ГҮЖІЛДЕСУ гүжілдеу етістігінін ортак быс. Рота жауынгерлері қү.шгын зең- етіс түрі- біргктер гүріліне тосып, ауык-ауық ГҮЖІЛДЕУ ет. Гүж-гүж ету, кұлакка жа- , тыңдап аладіл (Нурлейісов). ортақ ғымсыз. турпайы дыбыс игығару. Д а у - ГҮРІЛДЕСУ гуТІ-лдеу етістігінің ысы еркек үндес боп, гүжілдеңкіреп етіс түрі. етістігіиіц өзгелік шыгатын, жарықшақ үнді Ділдэ Әйге- ГҮРІЛДЕГУ г^рілдеу рімнің жүзінен квз алтйды (Әуезов). етіс түрі. ГҮРІЛДЕУ ет. 1. Гүр-гүр ету. Тауыма сү- ГҮЛ заг. Үсак жасыл жапырактың орта- сынан доагелеле аиіылатын алүан тус- лу қараиіы, Кыздардың усиган усүгін- ті. әдемі, ж үка, үлбфсген, хош иісті дей, Әзеніме каРашы Ағып жатқан жапыракты өсімдік. Жайқала бер, Кы гүрілдей (Жамбыл). 2. Ауыс. Шалку, зыл гүлім, Төңіректің көзін тартып. еркінсу, дүрілдеу. Ғ.рке жанмын, омір- Айналсңда қағып күлім, Қыздар жүр- де өстім еркін, ■гЕркелеме, ей усігіт, сін эн іиырқатып (Дмапжолов). -4- Гул- еспе* дер кім?! Өз елімде өзендей ?.ү- гул жаГшады — өңі кірді, күллырды. рілдеймін, Тасып. іиалқып өтемін осы осемдеиді. Назгүлдің өңі гүл-гүл жай- нап кследі (Әбішев). сертім (Аманжолов). ГӘМ зат. Мон, сыр, кілтнпач. Мүнда бір ГҮЛДЕНДІРУ гүлДенУ стістігініц взгеліх гэп Оояар, бала, — дейді ол . маған етіс түрі. (Муканов). ГӘУҺДР гауһар. ГҮЛДЕНУ 1. Гүллсу етісгігінін ирыксыз ГӨИ-ГӨГТ: ГөГі-гвйін тартты — муи-зарын. ой-арманыи. киялин шертті. ...Еремей етіс түрі. 2. Ауыс. Жгйкау, күлпыру. қарт отыр гөй-гөйін тартып (Омаров). өң кіру, сэулеттену. Жаным, сэулем, еркешім, қызыл гүлім. Тек сенімен гул- ГӨРІ шыл. Корі шылауының фонетикалык варианты.. денсін жас ғүмырым (Аманжолов).
ғ ҒЛЖЛИЫП сын. Тацқаларлык. әдеттегі- \\ май көп с&зімен жүріп кетсең (Абай). ден тыс, жаеырык сырлы. І\\иырды қо- ,ҒАРАСАТ зат. Діни. Бүкіл әлеыді ка.чги- йып, қшолап жатыр, Тетігін бүрап га- тын, тендікке кол жеткізетін майдан. жайып қолдар (Орманов). Б ірақ, бүл Кош енді, бірее хсүрген, іүүрдасын-ай, ароА маган ғажайып арал көрінді Тар жерде талай жолдас, сырласыл- (Оуезов). ай! Е нді м ені көрмсссіқ, разы болгын. ГДЖАГ1 қ. ғажайып. Гарасат майданынық күні ашылмай ҒАЗАЛ зат. Лирпкалык кысқа өлең, жыр. (Торайғыров). Ғазалы парсы елінің, қазақ жыры ҒАРЫП зат. Бишара, мүсәпір, кэріл, мүс- К .О С Ы Л Ы П толтырады бірін-бірі (Ж ам- кіи. Арм ан етпе, жас күнің көп. Исі- был). лік корерге Оар. «Бұл заманның қаш- ҒАЗИЗ сын. Қымбатты. ардакты. аяулы. қыны» деп, М ен гарыпты есіңе ал Туы үшін туған елдің, Ғазиэ басын оққа байлай, Шамырқанып жүрген ҒЛСЫР зат. Ж ү з жылдык мерзім. Біздің ер кім, Тундс атылған нажагайдай заман сагат санап, күн сснсп, Басты (Әбілев) откен ғасырлардық белінен (Сакн). ГЛИБЛТ зат. Өсек, жала свз. Т ю е алма• ҒАСІРЕТ қ. қасірет. ды ақын. жаны, Ғайбат — жәбір қор- лығына (Әлімкұлов). ҒАФУ: ғафу ет ет. Кеш. кешір.кешірімсу- ҒЛИБАТТАУ ет. Сыртынак ж зм андзу. рау. — Ғаф у етіқіз, қүтты болснндк даттау, өсек. жала жабу. мен айтуым ксрек еді — деді Сеуле (Әбішев). ҒАЙЫП: ғайып болу ст. Жбк болу. Воло дя қүйындай зымырап көзден ғайьш ҒАІІІЫҚ зат. ЬІитық. ынтызар, шын сүй- болды (Омаров). Кашты ма зл д е күіи гсн адам. Сіздердей гашық көп, Кай- сысы саған дөп. Жөндеп те айгпадым, жиып, Б олды Оір күн ңыз ғайы п (Мәу- Жүрееім лүпілдеп (Абай). Сен шоыы- левой). дың ғаіиыгыңнан, Өзге жүрттан Қ№- иш жеп (Абай). ҒАҚЛИЯ зат. Үлгі, өсист. акыл деген мағ* йаны білдіретін араб сезініц көпше түрі. ( ҒАШЫҚТЫҚ зат. Сүніспондік, махгббаг. Ғашықтық келсе жеңер бойыңды алып. ҒАЛАМ зат. Букіл жср жүзі, элем. Арман Жүдетер безгек аури сыкылдсныя барма Москеуім, Сені көрген адамда, (Абай). Сендей сүлу қала жоқ, Он сегіз мың галимда (Жамбыл). [ҒИБАДАТ зат. Жйлбарыну. күдайға күл- ҒАЛАМАТ сын. Таңқаларлық, гажап. Ша- шылық қылу. сыйнушылык, табыну- тыр-шүтыр найзагай ойнигандай, бір шылық. Ә уелі иманды түзетпей жотыл ғаламат майдан басталып кетті (Нур- қылған ғибадат не. болады (Абай). пейісов). ҒАЛЫМ зат. Окымысты. шлыммсн анна- Ғыаымсыз оқы ган намаз, түтқан сре за, қылған қаж ешбір ғибадат орны- лысушы. гылымды зерттеуші. Болма- соң да уқсап бак,, Бір ғалымды көрсе- на бармайды (Абак). ңіз, Сізее ғылым кім берер. Ж анбай ҒИБРАТ зат. Тәжірибс, улгі, өчеге. Эхі- бай к9п тожрибе, көп іс көрді, Бүзызү жатыгг сөнсеңіз (Абай). Шарқ үрып тық мінезінен сотқа да енді. Көқіліие соның бәрі ғибрат болып, Залымдых, галым ойы шартарапқа, Жоспар сыз- баяғыдай қылмайды енді (Торайғы- ды үиіуға Марс жақ,қа (Әлімбаев). ров). ҒАНА шыл. Демсулік шылау. Алды нан үл- ҒИЖДК зат. Түрікмеішің үлттык музыка кендердің өтпейін деп, ' Аялдап здеп еттім біраэ ғана (Жамбыл). аспабынын бір түрі. Мақта даласының ГАНИБЕТ зат. Олжа. баға жетпес, колға үстінен дудар мен ғижақтың үні шал- түспсс, жарастык. Кан сонарда бүркіт- қыды (Қ ербабаев). ші шығады аңға, Тастан түлкі табія- лср аңдыганга, Жақсы ст пек тагу ҒИЗЗАТ зат. Қадір, сый, құрмет. ...Біріңді- жолдас бір ғанибет, Ыңғайлы, ықшам Оірің ғиззат, қүрмет етіс Түрғандай киім аңиш адамга (Абай). бейне ңорқып, жаның шошып (Абай). ҒАПУ қ. ғяфу. ҒОИ шыл. Ж еке тұрғандз борстін мағнасы ҒАПЫЛ: ғлпыл болды,ғапыл қалды ет. К а жок, демеулік шылау. Сырқатжанды пы калу, білмеу. байкамау. ... Ғапыл боп көп нэрседек бос қаласын, Аңда- жазатын, Баланы сүйсец дзрі ғой (Кс- рімбоков).
ГҮЗІР —гылым 155 ҒҰЗІР зат. Мұн. мүктаж, кемшілік. Мих- нан, Адалға қарасы жок, крс кедей де рабым сен, бас үрамын, Тіл жете ал- Күтылмас Оіздің ханның қысымынан мас гұзіріме (Абай). (Ахмстбеков). ҒЫЛМИ сын. Гылым жольгмен ләлелден- ҒҮЛАМА зат. Араи тіліпдс ғалы.ч деген гон. Мал санын тез удете өсіру жэне түрақты жемшөп қорын жасау жөнін- сөздін көпшс түрі. Мвшіттің қүтпа оқыған ғуламасы, Мүнэжәт уэлилердің дегі Рылми жүмыстарды кең өрістету зар наласы (АбаГі). керек (ККП V сьезі). ҒҮМЫР к. өмір. ГЫЛЫМ зат. Жаратылыстьш, коғамнын. ҒҮРЫП зат. Әдст, салт. Өзбектің тілін, ойлаудың даму зацдмлмгмн білу сис- ғурпын үйренген әкем шешеммен көңіл темасм жонс сол сиякты жске білім қосады— деді Гүлнар (Муканов). тараулары. ЫОырай... арманы жас үр~ тҮШЫР зат. Ғ.скі. Ертс козде дін жолына пақты, ғылым ліен өнер білімді взхал- қының игілігіне айналдыру еді (Қебс- деп астыктан алынатын салыктың бір түрі. Төрттен бір тагы аламыз ғүиіы- еа). рынан, Газарсын тары, бидай үишгія-
д. ДА мыл. Соз беи сөяді пемесе сейлем мен ДАБЫРАТУ дабырау етісгігінің взгсліх етіе түрі. сейлемді байланыстыратын жалғзульіқ шылау (фонотккалык варианттары -де, ДАБЫРАУ ег. Улап-шулау, асыпсасу. Со:, далада дабырап, Даң-дүң дауыс жіі- -та. -те). Октябрь таңы атты да, Нур мырап Қосын колхоз шыгарган (Орма бітірді көзіме. Қан жүгіртгі жүзіме нов). Қ өйлегін жиыстырып алған қол- (Байғанин). ДАБДЫРАУ к. дабырлау. га ДаОырап сонда қыздор жаман са- ДАБЫ зот. Аіс матанык бір түрі. сып (Әбілев). ДАБЫЛ зат. I. Арнаулы күралмеп беріл- ДАБЫРАЮ ет. Дардню. аты шыгу, әйгі- лену. Фельдмаршал Фердинанд Шер- ген дһіОысты хабар, дауыс. ун. Күту- нер басқан жерінен қан иіыгарып, қан ші едім Украиннан, Тасқын езен Дне- крден Елдің соққан даОылын (Гәжіба- ишқпаса жан шығарып, сонысымен ев). Дауылпаэдай қанаты бүлтты жар аты шығып дабырайып алган нағыз гон. Бейбітшілік дабылы ол иш рқаған қаражүрек қанды ч/ғңгелдің озі еді (Калауова). 2. Ауыс. Хабаршы. Ж ол- (Нүрпейісов). ишОайгы ауыр жол, Семейде өткізген ДАБЫР-ДҮБЫР зат. Айкай, иіу. <Жаз бір айғы тар қапас оның жанын түр- келді» дец диладан, Дабыр-дүбыр шіктіріп, мүнан қүтылмаса көретін күн шықты ш у (Әбілев). жоқ екенін сгздірген дабыл болды ДАБЫРЛАСУ дабы рлау етістігінік ортак (Әуезов). -ф- Дабыл кағу — хабарлау. егіс түрі. шақыру, бүлдіру. К?ң даланы оятқан- ДАБЫРЛАУ ет. Даурығу, жамырап бет- да таң дабылы қагылып (Мәулеиов). бетімен сөйлсу. Балганың соғылуы. + Дабыл рефлексі — анатомнялык тер жүмысшылардың дабырлаган дауысы. мин. Неғұрлым қайуанда осындай да тарсыл-түрсыл — дртгплі дыбистар ес- был рефлексі мол болса, соғүрлым п* тіледі (Е рубаев). Далада сықырлага» айналадагы түрлі жағдайға дүрыс, дәл иіана, дабырлаған кісі. — Бүл кім бол усагдайласа біледі (Қабанов) Заман ды екен! — десті (Майлігн). дабылы — заман .сарыиы, заман ағы- ДАБЫС 1 зат. А так. даик. Совет халқы мы. 'Гөгіл. жырым! Ер эоиан дабылы- дабысы жерді жарды (Эзірбаев). ес- на Өр даусыңды естісін жердің шары! (Сами). туші едім дабысын, Жамбыл бар дея осында, А қы н болса келмейді, Беге ДАБЫЛДАТУ дабылдау етіетілиің өзгелік отіс түрі. менің қасыма (Ж ямбчл). ДАБЫЛДЛУ ет. Хабарлау, ж ариялау, ДАБЫС П зат. А’н. дыбыс. Кызды к,ырг№> сездіру. Жырыма меніқ, кеншілер. Кө- қан майдан Оянды ауыл дабыстач ңіл бел де күүлак. түр. Үлы Отанның (Тәжібаев). + Д абыс беру —үк ка»У- дыбые білдіру, хабарлау. хсыршысы — Маған бігкен қызыл тіл, ДАБЫСТАСУ дабыстау етістігінін ортгк Дабылдиіімын сондыцтан; Манданта етіс түрі. мол ғып көмір 6ер[ (Дйнабекулы). ЛАБЫСТАУ к. даүыстау. Жаз келеді жер үстіне. Ж арқыраган ДАҒА к. таға. күрымен. Ж аз келеді ел үстіне, Д а - ДАҒАР заг. Астық сллуғл арнзлған каі:- былдаған жырымен (Сатыбалдин) тыц үлксн түрі. ДАБЫЛШЫ зат. Дабыл кағушы адам. ДАҒАРАДАИ сын. Үлкен, айдік, квлем^). Күттықтаймыз еңбектің армиясын, Ей, Шайқы молданы қ датарадай сзлдео дабылшы, дабылды соқ тағы да! (Бск- хожин). үшып барып бір бүтаққа ілінген е.кен (Әбішев). Кітапты молда теріс оқыс, ДАБЫР зат. У-шу, дак-дүн дыбыс. Шөжг- Дағарадай болып сәлдесі (Абай). нің даусы бүл дабырдың бәрін басқан- ДАҒДАРУ ет. Токталып калу, ойы туйык* дай зор екен (Әусзов). Дабырға жү- ка тіреду. абыржу. Жүмабек Дэмелі- бана қойып. зркімһің сөэіне елеңдеп лердің қайда екенін білмей дағдарды огырған сәбиді шекпеннің қойнына, ба- (Көпбаев). — А л, ендеше ғтасапык,» сын қылтитып қой/іы (Сыланоз). берейік!... — Макүүл десті. Дагдаргин ДАБЫРА зат. Мәлім іюлу, жария болу. ауыл оздгрінше бір жол тапқан си.чл;- Жүзден-жуэ дееен сөзі дабыра емес, ты болып, үйді-үйіне тарады (МаГі- шындық болғанына ийгақтай-ак, омы- рауында алтын жулдыз лсарқырайды лнн). (Бақбергенов). ДАҒДАРЫС зот. Күнзеліс. томага тұйык- тык. Империализм лагсрінің экономя-
ДАҒДАРЫ СУ— ДАЛАҚТАУ 157 калык, қуаты томендеп, саяси дагда- лауды салтанат деп ойлауишлар (Ай- рыстың күиіеюіне кездесіп отыр набекулы). (С. К-). Аңыраған аң-таң дағдарыс ДАҚ зет. I. Танба. белгі, текбіл із. Оның бар да, ерні күбірлей түскен унсізсиы- ну бар (Әуезов). тек көзі гама емес, тіпті бетіндегі ше- шек даіы да бірге күліп түргандай ДАҒДАРЫСУ дзғдару етісгігініп оргак етіс турі. (Сарсенбаев). Ш инеліңе қараіімын. Ка- ДДҒДЫ зат. Олег, маіігык. Жүрт хсүмыс- радган дак. қан Оар ма? Жау оғы тиіп тарын күндегі дағдысымен істеп жа- арманда, Артыңда қалгин жан бар ма? тыр (Муканов). Ақылбай бар білгенін (Адамбсков). 2. Ауыс. йейнет, ааап, ©з дагаысынша баяу, жай сөГыедІ кайгынын ізі, нышаны, кірбің. Жетім- (Әуезов). жесір еңіреп, күңіренткен үндерін... ДЛҒДЬІЛЛНУ ет. Үйрену, әдеттену, ка- Өткен өмір, көрген дақ, Естен іиы\\пас лыптасу, машықтану. Кожақ осындай күндерің (Токмагамбстон). Солиманың тоқталган жерлсрдс өзі дагдьиіангсш Оетінде ерекше қайгы дағы бар еді эдетпен бақы лау пунктік рацияға ша- (Сыланов). 3. Кемшілік, мія, кір. Бри қырды (НурпеПісов). гадир. қырағы қызмет ег, Таза уста ДАҒДЫР к. тағдыр. дак, жуытпай намысыңа (Әзірбаев) ДАҒУА зат. Сөзшең, сөэуар. Біреулердіц Жеңіс туын көтердік біз, Шалдырха- дық ешбір даққа (Сыздыков). тіаін. өнеріи білеен кісі оныменеч бір- ДАҚБЫРТ зат. Хабар, лақап, үэын кулак. дейлік дағуасына кіреді (Абай). Үқ- Сонымен бір жақтан «қоңыр келеді/> самак, д әл'б ір д е ц лік дағуасымен емес, деген дақбыртгы таратты (Әуезов). соның соңында болмак, (Абай). Екі жа\\тың да гуілдеген сөздері дақ- ДЛҒЫ шыл. Өзінен бурынғы сөздсн дефис бырт—лақабы, қы зу кеңес, улақ ғңеіме арқылы бөлініп жазылатып шылау. тарап жатты (Әуезов). Тыышығарсың сен-дағы сабыр етсең ДАКПЛ ДЛҚ к. накпа-нак. аэырақ (Абай)- Деген сөз бар болса ДАҚЫЛ зат. Дәнді, маПлы, майлы—бұр- ди үміт узбе, Бүл медеу болса-дағы шақгы, техннкалык ©сімдік. Аса баға- аөңдімізге... (Торангыроп). лы жаңа дақыл егісі меңеерЫуде (ККГІ ДАҒЫРЛ зат. 1. Дабыл кагатын аспаи. V сьезі). Ж айқалып қаулап өсіп түр, Дағыралар қатти үрылып, Кандир ақ- Алуан дицыл егісте (Қялауова). ш ағыл-тегіл (Бекхожин). ДАЛ: дал болу ет. Қатты ойланып кива ДАҒЫРАДАҒі сын. қ. дағарадай. ла'. не істерін біл^4ей сендслу. /1рка«- ЛАДА зат. Баба, ата, өзбскиіе оке. Ей, ба ды біреу эдейі қиганыни еіикім кумон- тыр, Лргын деген шаң енді, Ллдыңа данган жоқ. Бірак, кім екенін біле ил- жол салдырған дадаң енді, Ашулам- май жүрттың бәрі дал болды (Муста сам, ж елксқді жермен қиям. Шығарма фин). Бойым тур дал болып иіп, К.о- дыбысыңды бэлем, енді! (Жаыбыл). ңілім түр қүс болып шүйіп (Лбаіс). ДАЖАЛ қ. таж ал. Д А Л А зат. Ормансиз, көбінесс тегіс. жа- ДАй: екі дай зат. Екі топ, екі жак болу, зық жер, жапан сахара. Оскен жерім, екігс боліну. Сеніц бар бір колхозың кең далам, Күз қараюй, шың биік. «Агашты к ө л А т а қ т ы аск,ан колхоз Сыбырлайды самсаган Сүлу қүрақ 6ас табысы зор. Жарыста социалистік же- иіп (Саин). Казақтың байтақ даласы, хй келіп, Ешкімге екі дайда бермейді \\ Катыны, эрі баласы, Жамбылдай қарт бабасы (Ж змбыл). + Сары дала — жол (Шипин). мидай жазык, кец жер. Санди.гды сар ДАЙЫМ к. дайім, ордайім. далада су таба алмай, Шө.хдегенжүрт ДАЙЫН үст. Д аяр, эзір. Соңш хабар, қайтеді бос қамалмай (Абай) .>-Мсніреу соңгы €тіл», Бастамах, дейді іиабуыл. дала — елсіз жор, шел далэ.Меңіреу Шолср олар түнде бір, Сак бол, сер дала, терең қүздық іші (Әбішсв).-^К«н- жант, дайын жүр (Саин). Ойлаган са- лі далада — кенлі өзге жакта, аблйы йын ой өрісі тары.шп, белгісіз бір қа- баска жакка ауған. Атдиың көқлі ба- ра бүлт бүркеуге дайын түрған тзрізді лада, баланың көңлі далада (макал). (Майлин). ДАЙЫНДЛЛУ дайыидау етістігінін ьзрьіқ- Еибегі дзлаға кетті—сңбегі зая кст- сь» етіс турі. ті, енбегі еш болды. Ақырын жүріп анық ДАПЫНДАТУ данындау етістігінің езгелік бас, Еңбегің кетпес далага (Абай). етіс түрі. Жалпақ дала — күллі ел, барлык ДАЙЫ11ДАУ ст. Даярлау, дайын ету. Ба- жүрт. Жан-жагына жар салып, Келді расың қайда, қайда болмай маган, ауылға трактор, Жалпақ дала қарсы Жас өмір, алтын, күміс жарқылдаган. слып, Жамырады шулап бір (Орма Келер күн келеді екен не дайындап, нов). -4- Д алаға шыкты—гүзгс отырды. Караңғы, қарағапмен болжай алман ДАЛДҚТАУ ет. Берекесі кету, ашылыгг- шашылу, елбелектеу. Білімсіз талант (Абай). Солдаттар халыцтыц арасын тас екен, Өміоің үиіін қас екен. Далак- аиіып, кслетін жолды даііынаады да тап шапқан бай ұлы, Тоқтаса көзі жас төмен карай шаба жөнелді (Әбішев). екен (Торайгыров). Ол далацтамай, ДАПЫКДЫҚ зат. Әзірлік. даярлык. Кү- далбалацтамай, астындағы атына жа- иіейсін дайындығың сайлаушшар, Ең- бысып қалғандай тік ағызып бирады бекпен өндірісті той.гаушылар. Табыс- (Мүсірспов). тан тарту тартып қарсы алайық. Сай-
158 Д А Л А Ң — ДАМЫЛ-ДАМЫЛ ДАЛАН зат. Жазыктык. иссіз ж атқаи жер ДАЛБАСАЛЫҚ эат. Бос карманушыльн:. өнбейтін іспсн әуре болушылық. Со- Табытқа салып алып әлде мені, Апа- йыл, шоқпар, айбалта, вскі бытыракн рар -сырын білмес бір далаңға (Абаи). қару көргіззен — далбасалыц, ашыну ДАЛАҢДАУ к. далакгау. ДАЛАҢ ДҮЛАҢ сын. Алды-артын ойля- еді (Дөнентзев). май, калан болея солай іс істеу. Да- ДАЛДА зат. К алка, ыктасын, қопған, п- са. Әдегте, қалайда бір осілдадан лаң-дұлаң сатып, сойып, бос жемей. шыгып, далдага бо.татын күн бұл жа- Колхоздасып барып-қағып өсірем (Обі- зықга таса таппай, жердек шыіып, лев). жерге батиды (Мустафин). ДАЛАІІ заг. Әиелдор ерніне, бетіне тыи маГілы кызыл бояу. Жарқырсш ая- ДДЛ ДАЛ: дал-дал болды ет. Болек-бв- лек ұсақ бвлшектерге боліну. Ллдгс*і тын-күміс тагынбаймыз. Кызирып они, қаусырма өркаіи шөгіп жатты, АлаОич Оалап жагынбаймыз. Лениннің өсиеті ақ шудамен бүркеп жауып, Асуданак, — өнср-білім. Баіілардай мол дүнисге йүлттар аса алмаушы сд, Жыртылыг. табынбаймыз (Имлнбаева). дал-дал болот, лсиотас қауып (Тәжі- ДЛЛБА-ДҮЛБА сын. Сау тамтығы жок, баеа). жыртык. Самаурынның всік жағына кірлі майлық орамалды жайып жібе- ДАЛДАЛАУ ет. Бір нэрсені таса кылу. бстіно үстау, жүзік жасыру. Караңгы ріп, үсті-басы далба-дүлба бір жігіт түн, түннен «уры* ЖіСенгің журегін- отыра кеггі (Маіілик). дегі адалды қ соулесін далдалап түрды ДАЛБДИ зат. I. Адамлын бетів желден, (Мустафин). шацнан сактду ушін хиетзн бас киім. Коышы насыбиіі атқаннан кейін дал- ДАЛ-ДҰЛ: дал-дүл болды к. далба- дұлба. байын басына киіп. төбедсн түсіп, иг көрсеткен жаққа қарады (Айни). Ақ ДАЛДЫ Ң-ДҰЛДЫ Ң сын. Қалай болса со таягын кеудесіне тіреп, қара далбайды лай. бетімен өскен. шолжың. Көрмегег. баса киіп Әлеквң түр (Майлин). 2. Дә- өмірінде ұстаз Оолдым, Бстімен қазак,- лел, сылгау, ер.мек қыларлык. колға ша өскен далдың-дүлдиң. *Кыз оқи- устатып, көлге көрсетуге жарарлыктай и;, хат ж азса бүзылады» Дейгін ғде: нәрсе. Қунанбайгц ди бүл сөз тіпті го- шіп-шикі надандардын, (Торайғыров). сын болатык. Они дау үстінде долел, ДАЛИЮ ет. 1. Жайылу, жзлпаю, стск- далбай қылатын кісі болар демеп еді жеці жайылу. созылу. керілу. Ояни (Әуозов). Даудиң далбайы— Ж иен- келсем экемніқ үйінде жатқандай ша.і- қулдың жесір эйелі Ділдаиі (Мүка- қа.чнан түсіп, далия қүлаған екех нов). (Мұканов). 2. Ауыс. Көңілі көтерілу. ДАЛБДҚТАУ ет. Нсі шығып ұмтылу, мақтану. Д алиы п Карусаубай шал ку- орынсыз қалбаддау, етек-женін жин лімдейді, ІІІаттанып туғанына немересі алмау. Далбақтап шүйілісіп толқын- (Саин). дарға, Күлап кете жаздайды кейі тө- ДАЛПЫЛДАУ ет. Далбаңдау, боска жел- ніп (Әбілов). пілдеу, дадбактау. Бір кептірмей те- ДАЛБАЛЛҚТАУ қ. далбақтау. рі.чді, Қүн батқанша игабамын, Әрлі- ДАЛБЛЦ:_далбаң. кағу ет. Журген-түрған- берлі далпы лдап (Абай). Үіірек үша да бойыиа нс бола алмау, ебдейсіз алмай далпы лд ади да қслды (Алтын- кнмылдау. Кашып бара жатқаи фа сарин). шист, Есі кетіп далбаң қагып (Әбі- ДАМБАЛ зат. Іш кнім. Жейдс-дамбал, ок лсв). саңнан жарғақ іиалбар, Жырым балах,. ДАЛБАҢДАСУ далбандау егістігінің ор- матамек адіптеген (Абай). Жігі7тің үс- так стіс турі. тінде т озгпн копе жүн күпі... Сироғын ДАЛБЛҢДЛТУ далбандау стістігінін өзге- көтергенде . іиалбар ііиінде дамбал ба лік етіс түрі. ры иіалбардың абрьиған ауынан кв- ДАЛБАҢДАУ ст. Далақтау, колапайсыз, рініп түрды (Мүқанов). ерсі жүру. Ернім кезеріп, екі етегім ДАМУ ет. Өркендеу. всу, ілгерілеу, ша- далбаңдап, щауып келемія (Бакберге рыктау. Республикамыздың өнеркэсібі нов). мен ауыл шаруашылыгының дамуыча ЛАЛБЛСА зат. Не істеріи білмой карм а сай мәдсниеті де ерксндкп всуд<■ (С. Қ.) Кеңіп, өріиіп қозғалысы, ну. әлек болу, эурсшілік. Оқтын-оқтын Әлеше айқын дамып күші, Державағи күрсінуі, қайқылау танауын сіңбіре бе- айналды ірі (Токмағамбегон). руі — тарылган тынысты кеңейту дал~ ДАМЫЛ зат. Тыным, тыныс, тыныштык. Сырбай қарамагындағы адаядарға до басасы сияцты (Мустафин). + Жпн мыл бермей вгінді күні-т)'ні орды (Му* канов). Сол көк бестісін Ысқацтық үйі далбасэ кылдьі — аман қалудың оро- жумысқа жегіп, балаласыяа мінгізіп, кігтіи істеп банты. Жак далбаса қып всікті тартып байқап ем, мызғитын да дамыл бермей жүдететін болған (Дв- емес, терезе онан да берік (Әбішев). ДАЛБДСАЛАУ ет. Өнбентін іске әуре бо кентаев). лу, жокты кннлдау. Ол малды елсіз ДАМЫЛ-ДАМЫЛ ет. Әлсін-олсін, кайта- *үмга айдаса, шөптон у жасап, келген кайта. мезгіл-мезгіл. Уклонңың кіребе- немісті у мрн ғана карсы алса дспдал- басалайды (Мустафнн). рісін қар басып, дамыл-дамыл күреп жатыр (Мустафин).
ДАМЫЛДАТУ — ДАР 150 ДАМЫЛДАТУ дамылдау етістігінін. өзге* ДАҢҒАЗА зат. Ретсіз сөйлегси сөз, ын- лік етіс түрі. жыч, у-шу.. Не дегеніңді мана даңга- ДАМЫЛДАУ ет. Д см алу, тынышталу, замен уқпай қа.гдым, сүрады депайып тыным алу. Б ір күні түскі демалые Кез етпеі (Мүқанов). еді, ел дамылдар. Далада эзіл-сӨз қа- ДАҢҒОЙ сын. Алакгасар. урыншақ, елір- ғыс, Естіледі дабырлар (Жариков). ме, эулекі. Батырдан барымташы туар Лц ордаңа енейін, Аман сэлем бервйін, дақгой, Қызшыл да. қызықшыл с)и Аз дамылдап алайын, Өзіме-өзім ке- эуре жан гой (Абай). Боланы тым лейін (Ж амбыл). есіртіп, тым мдпелеу де пайда емес, ол ДАМЫЛСЫЗ сын. Демалиссыз, тыным- ескенде да даңгой, не аяніиақ Оолып сыз. Карсы алуға дайынмын, Соқса да шыгады (Мустафин). дауыл дамылсыз (Амаижолов) Түн ДАҢҒОИЛАНУ ет. Есіру, еліру, даурығу. уйқысын төрт бөліп. кірпік қақпай, эулекілену. Сыпайм жүр де шируаой- Шешең байғус дамылсыз жүретүғын ла, Даңғойланып қақтықпа (Абай). (Алтынсарнн). ДАҢҒЫЛ сын. 1. Ксц, тегіс, түзу сара ДАМЫТУ даму етістігіпіц өзгелік стіс ту- жол. көіпе. Қөшенің жолы гақгайдай Р«- даңғыл екен (М ұқанов). Автобус Щу ДАНА I сын. 1. Ақьілды, данышпан, ке- чье қаласына қарай даңғыд жолмен мсдгср. Ө лең сөздің патшасы, сөз са- эырғып келеді (Иманжанов). 2. Белгі- расы, Киыннин қиыстырар ер данасы лі, ойгілі. Жай тасыкдай Жамбылым, (Абай). Ойлай берсең, дана боласың, Даңқың күшті даңгылым (Ксрімбе- сйкай берсең бала боласыц (макал) ков). Жүрмісің аман-ессн ақын Жам 2. Ауыс. Акмлды. ойлы сөз, даныці- был? Өлеңге жасгайыңнан балдыңдаң- папдық пікір. Қүр кепкепнек найди ғыл (Шашубай) Даңғыл ж ол—ай- жоқ, Сөйлегін сөзоіқ данасын (Ж ам кын бағыт. Екі немесе бірнеше мал был). түқымының қажетті қасиеттерш ұш- ДАНА II зат. Түп нусканын көшірмесі, тастыру жөнінде мичуриндік биология бфтекгес бірнеше ааттардың сыңарла- ғылымы даңғыл жол пшты (Ермеков). ры. Абайдың өлеңдер жикағының бір ДАҢҒЫР зат. Қатты салдырлаған дыбыс. данасы Ғалуетденде бар екен (Мука* Мен шыбықпен подностм СОғып, диң- нов). ғыр-дүңғыр еткіздім (Айин). ДАНАЛЫК зат. Қемецгерлік акылгөйлік, ДАҢҒЫРАУ ет. Дыбыстыц не үняің кат* данышпандык. Абийдың вз заманында ты, квтеріцкі естілу». Жұман даңгыра- жүрттан асқан даналығы, бүгінде біз- ге қадірлілігі — онық халықты сүюші- ған даусын көтере түсіп: — Енді мені лігінде (Акыижанов). тыңда, — деді (Эусзов). «Той отксн соң даңі ыри», күз болғанда есік неге ДАНАСЫНУ ет. Өзін акылды, данышпан керек? — деп екіниіісі қарсы. шықты санау. (Баязитов). ДАНАСУ қ. данасыну. ДАҢҒЫРЛАТУ дацғырау етістігініқ взге- лік етіс түрі. ДАНДАИСЫТУ дандайсу етістігініц ор- ДАҢҒЫРЛАУ ет. Салдырлау. данғыр-дук* гыр ету. Жеңіп ем былтыр гина Лргым- тақ етіс турі. байды, Осы үйде домбырасы дицғыо- ДАНДАЙСУ ет. Монмонсу, аеып-тасу, өзін лайды. (Жамбыл). Шелек даңғырлпп жоғары үстау. Сен иттің баласы, не- еді, суға шыққан Рауишн екен. Д е менеге дандайсып жүрсің (Мүсірепов). месінді көріп кідіріп. тоқтады (Май- —Футболды жақсы ойнайды дсгенге лян). дандайсып кетіпсіңдер гой өздеріц — ДАҢДАҚ үст. Бос сез, бос айгзй, бос оц- деді Бисен (Баязитов). гіме. Кайда бай мақтаншаққа баргын ДАНЫШПАН зат. Акылды, білгіш, кемең- тақдап, Жиса да бай болмапты қаниш гер. Сирдаланың сарнаған, Соқтырып малды ап. Қазаққа әлең деген бір қа- қайта журегін. Өмірге сара жол сал- ган, Данышпан үлы Ленин (Мәуле- дірсіз, Былжырак, көрінеді бзрі даңдақ иов). Һомме ғалемге белгілі даныш- пандар әлдеқаш ан байқаған: әрбір (Абай). жалциу кісі қорқақ, қайратсыз тарта- ДАҢ-ДҰҢ зат. Айғай-ұйғай. у-шу. Осы ды (АбаП). абыр-сабыр, даң-дуңның үстіне Ушаков ДАНЫШПАНДЫК сын. Данышпанда бо- қораға шықгы (Мүсірепов). ДАҢҚ зпт. Атак, аброй, мәртебе, дореже. латын қасиет, кемсигерлік. Ленин өзі- Батыр қала Москва, Даңқы асқан ас- нің кітабын Оолашақты болжйган осын- тана (Әзірбаев). Данкы жер жар- ды — атағы бүкіл елге тарады. дай данышпандык, сөздермен аяқтады ДАҢКТЫ сын. Атакты. абройлы, данкы (КПСС тарнхы ). жайылған. Даңцты Кызыл Армия. Ж і- ДАҢ: даң қылды, дан болды ет. Басты ырма екі жас мүіиелің, Толықсып бү- қатырды, есі шықты. Маңдайға эжім гін толып түр (Байғакин). Даңқты түсіріп, Кайнагып миды даң қылды боАыиевиктерЪің қатарында болудан (Жамбыл). /Ларина даң болган бисын артық сброй бар аа? (Көбеев). жазғалы, азырак, хадырағалы маң- ДАП-ДАИЫН қ. даяр. дайы тершіп, қою қара іиайды құрт Д А Р эат. Өлім жазасына буйырилғандар- ды асып өлтіретін жіп байлаған ағаш. тістеп сіміріп отыр еді (Майлии).
160 ДАРА - ДАТ — Мы на Жүмабай қалаға барып, Ах сем щ қымбат, Дарқан тірлік мекенім, мет Риза қазіреттен фатуа сурап кел- Бэрінен Отан, сен, қымбаг! (Әбілез). сН. Кодардың ж<ізасы дарга асу Сеп ДАРУ I зат. 1. Ем, шипа, аурудан айых- тыру. Істейсін қан мен безден д»?і- те, — деді Күнанбай (Эуезов). дэрмек, Кин қосып қаны аздарға дару ДАРА сын. Жене, белек, жалгыз. Алматы бермек (Коб>чікоа). 2. Дәрі-дәрмек, у. — тары иОыр, жері дала, Ш ашубай, сеч Бір аяқ қолдак қолға дегенсініп, Жг- сөйледі жеке дара (Ж амбы л). Ж үлде дігой стаканға дару тықты (АбаГі). алгин Жітіқара, Меңдіқара, Ойқастап Ф едаровқа шықты дара, Бүйірден Ка- ДАРУ II ет. 1. Мылтык оғынык, не нгйза. қылыагтыц жанды денеге тніп, закыы- рабалық қанаггасты, Астык, деп бар- дауы, уытын жоюы. Дарыды тзнімаа лык, аймак, уран сам (Ш нпкн). найзаңды татгт, Әлібек, танымадың М- ДА РАЖА л;, дэреже. маныңды («Айман-Шолпан»). 2. Войғл ДАРАК зат. Оцаша өскеп ағаш , терок. сіну, кону, ой-санага, жан дүниесію* Кісі азайганда аяз да. жел де бізді тарап, рухани эсер ету. Еңбек суиАы басынып алып, орман шетіне оскен до адамға төн бүл қасиет мүғалім мек растай қалтыратып жіберді (Мүканов) шэкірттерге дарып, ауылды саналы еқ- ДЛРЛҚЫ сын. Жеңілтек, ұш қалак, өзін- бектің толқыны басқан (ИманжановІ. езі үстай алмайтын, бейбастак. Ақы- — Ш сшей-ау, оныси несі екен, қаргыс- аы аз Ж аңш ды ң да оңып түрған, Мі- тың иіынымен-ак, дарымағаны ма? незі қүстай үишп, қонып түрған. Сүй- егі тым бос емес, іске тэуір, Барық- (Майлин). сыз. дарақылау, бойы бултаң (Торай- ДАРХАН к,. даркан. гыров). ДАРЫ ЛДАУ ет. Жуан. барылдаған дауыс ДАРАКЫЛАНУ ет. Қэлай болса солай ■шығару. — Әкең қусаған дарылдағм еөйлеп. үиамсыэ, бейбастак мінез кор бақырауық болармысың — дейтін ол- сету. Үлксн ұлықтың алдында дарақы- (Бегалин). ланып, аузына келген сөзді оттайтын ДАРЫН зат. Талант, кабілст. Абаййщ адим Итбай емес (Мүқанов). ақындық дарынып жете таныған адм- ДАРАЛАУ ет. Жекелеу, бөлектеу, о к а т а дардың бірі Әбдірахман деп білешз ла у, окшаулау, ерекшелеу. К өңілімсн; (Әлімқүлов). көкке өрмелеп чей дөрекі, Көтеріп өзінЛ ДАРЫНДЫ сын. Өнерлі, талантты. Дарнн- взі даралайды (Қуаньшібаев). ды Ж амбы л сен едің, Арындап ДАРАШЫЛ сын. Жалғыздыкты тәуір кө- • сел едің, Айналаңда біз кайык,, Сен ыч рстін, өзік жиыи-тойдаи аулак устаГі-1 үлкен кеме едің (Кәрібаев). Крзіогі ТЫН. Әкем сөзге сариң, оараиш лдау 1 квзбен қарағанда да Нүржан, сез № \\, адам еді (Кобеев). дармнды ақын (Мүқанов). ДАРБАЗА зат. Қакпа. үлкен есік. ... Үйдің: сыртқы Оітеу қабырғасы да, жақтау- ДАРЫТУ 1. Д ар у етістігінін өзгелік етіс ларын оюлаған дапбазасы да биік түрі. 2. Ет. Закы м келтіру, эняндау. (Муқанов). Кірпідей жиырылып маңайына жола?- ДАРЬЫЗ қ. карбыз. паған И гілік аулына тук дарыта аЛ\"& ДАРДАРТ сын. I. Үлкен. зор, ецгезсрдей.І хсоқ (Мүсірепоп). Әмірханды ортпға тағы да алды , Дарытпай жалгыз жоЩ — Үят-ай, дардай жігітгі бетінен суй- гені несі, — деп, эзілдей куліп, ж амау үрыс салды (Найзаков). лы шапаны желмен жұлқылинып жас- ДАСТАН зат. 1. Поэма, өлсңмеп жазылғак келемді шығарма. Кайта отырды ясазіһ гсу зйел де шықты (Майлин). Дардай ға, Ақын узақ дастанын (Шамкенов). болып. қурттай баланы қуып келе жат- ОйЛандым мен мық қабат, Дастсмде қанынч куліп ем (Толстой). 2. Көңілі не ийтарды (Ж ароков). 2. Хикая, әнгі- осінхі, очін зор тұтыл жүретін ада.м. ме. Тыңдайды эрбір кеште Көкбай бал- Жігіг-ақсың, маңдайсың, Келбеттісің, қып, Ш ырағим, дастан айт деп коза қандайсың, Ағайынға айбатты Биік- иіалқып (Байзаков). Дастанды ерте- оқсың дардайсың (Дөнектаев). гіні түгел жаттап, Сацтайды шаң т«- ДАРИ1-А од. Өкіну, шіркін-ай деген көніл гізбей үйде ардацтап (Саин). куиін білдіреді. Дариға, туган елдің лебі қиндай, Канар ма қанша жутсаң ДАСТАРҚАН зат. Үстелге не жсрге жа* бүл бал таңдай (Элімкүлов). Айналып I йып, шай ішетін, тамак жейтін зс жиу сонда сенің әусзіңнен. Арман бар ма,\\ лық (шүберек не клеенка). Біз дастис п , Д “ға' тұрсаң (Керімбоков). і кан үстінен Отырмыз. мі»с, дғм татыП ДАРИН зат. 1. Ісціз, көлемді су. Өзендср (Жамбыл). Шай дастарқаны жойылды пғып дарил болып жатыр (Абай). Там- (Мүстафин). шыдан тама берсе, дария болар (ма- ДАТ I заг. I. М еталл суға тиіп тотыккан- кал;. 2. Луыс. ОГглы, ақылды. Ақы л оиоың оариясы, Дарры болған саба-1 да лзйда болатын коныр Кызыл тусті нэрсе. 2. Ауыс. Ар-иамыска нұксан / асырлар тартқан ш ерімнің! (Жамбыл). келтіретін дақ. не санада калғак ескг- ліктіц ізі. Бригадир қырагы қыэмет ег. ДАРКАН зат 1. Қецшілік, уайым-қайғы- \\ Таза уста дат жуытпай намысықа сыз: оркш өмір. Бүгін, бугік д зл бүгіп • (Әзірбаев). Я , партия! Партия мгкі — Даркан тойы думай күн (Аманжо- ескіАіктің датынан арылтып алды да, лоз). маамзатқа Оуниеде өмір-ау де-1 шыңдап әкеп иіыңға салды (Әбішев).
ДАТ - ДАУЫЛДАСУ І6І ДАТ II зат. Ескі. Жоғары мәртебелі үлық- ДАУГЕР сын. Айтыс-тартыста даудыц не- тан сөз сөйлсугс улыксат сұраганда сі. қуушысы болатын адам. Калада дыбыстап берілетін белгі. Ашуланба, Күнанбай жағының сөэін сөйлеген қу- ей патшам, айтайын дат: Алтын қақпа ғыншыл даугерлер тіпті көбейіп кетті бермеді сізгс рүқсат (Абай). — Дат,— (Әуезов). Ол билерге даугер адамдар деді ханның өжет Кдрашашы, Н емере қарамай, екеуі екі кісіні билікке таң- хан Кенекің қарындасы. — Ханыша не дап алып, үстіне біреуді посредникке дагың бир, — деді Кене, Аңырып түрып сайлап алып біте берсе, ...дау үзамай, қа.*ды айна,гасы (Жансүгіров). бітім болар еді (Абай). ДАТА зат. Белгілібір тарнхн оқиғалардың ДАУКЕС сын. Д ауласуға бенім, дау кү- болыи өткен мерзімі. Советтік дәуіоде мар, сөзкүмар, жанжалшыл адам. Өзі ғана Абайдың туу немесе өлу датала- бай, өзі сараң, қара қазан, Түйме өт- рына байланысты бірнеіие рет юбилей се түйе алган даукес адам. Бір жыл- өгті (М үканов). га бір қозылы қой береді, Қой, қозы ДАТҚА зат. Ескі. Орта Азия халыктары- бағып берсең ақы саған (Керімбеков). нан шыккан. сл ішінде билік жургізетін (Ол) Әрі білері көп, грі біреудің да аксүйек. төре. Хан — тдңір, дагдыр — уын сатып алатын даукес адам... (Мү- эмір, Әмір — темір, Датқасы қанды ба сірепов). лақ обыр-жебір. Күл-қүлға, сорлы түл- ДАУЛАСУ даулау етістігікің ортак стіс ға, сүр кедейге, Түманды, гуңгиықта түрі. өткен өмір (Сыздыков). Ханның бірі ДЛУЛАУ ет. Мал. дүние, акы талан ету, Абылаіі, Мақтаман оны асыра. Өзім д е іздену, куу. Саган мен жауап беріп ген кісіні. «Датқа» дея алған қасына жата алмаймын, Танысоқ бар ала бер (Жамбыл). сотпен даулап (Бекхожин). ДАТГАУ ет. Ж амандау, тглдеу. үрсу, ла- ДАУДЫ сын. Басы ашылмағао. зерттеліп ғанаттау. Есеңгіреп жүрмесең, Елді не жетпеген. — Қарау керек Жэке, — де- ге даттайсың, Екі жүзді болмаспң, ді, — бұл бүрын 'қаралмаған даулы мя Байды неге мақтайсың (Жамбыл). Ж ү - селе ('Мустафин). ріпті ханды даттап өлеңменен, Мүндой- ДАУРЫГУ ет. Лепіре, айғай-шу квтере да кс.ндай жариш өлең деген (Ахи^т- ; сөйлеу. азан-қазан кылу. Һаурығып беков). зсасауыл жүр дамылдамай, Аңсайды ДАУ зат. I. Ж ал ж ал . біреуде кеткен ес е -] қансоқтакы сағынғандай (Дхметбе- сін кяйтару үшін болатын айтыс-тяр- : тыс Жансоры түқымы тырп ете алмай, ' ков). мен жылау жамырап, дауга жиналған 40—50 кісіні күні-түні I даурыққан бір дауыстар (Сәрсенбаев). етке жықты да жатты (Мүканов). Бай-\\ лардың бір кэсібі үрлық, сауда, Ж айы-1 ДАУРЫҒЫСУ даурығу стістігінің ортак лып малы жүред биік тауда. Байлар- етіс түрі. дың тауда жүрген малын алып. К іріс-, ДАУРЫКПА сын. Мегізсіз бос айкай, ж ел гім өз-өзімнен үлкен дауға (Шашү* бай). 2. Қарсы жауап. дәлел. сылтау. сөз. Бірақ біздің жауларымыздыц бүл себеп. Орай дауы н Базаралы ди айтты I (Әуезов). Кайткенде де қарсы даудан даурықпа есебінің борі күл-талқан бол аулақ болуым керек (Тілеков). Басы Ақылбай болы п Кэкітайға дау айтты ды (СССР Конст.). (Әуезов). -4- Д а у жок—сез жок, дау- ДАУРЫҚПАЛЫ к. даурыкпа. сыз, күмәнсіз. ДАУРЫҚГІАШЫ сын. Квпірме сөзді.аран- ДАУА зат. Ем, ам ал, лаж. Жараяы бол даткыиг, бос дүрлігетін. Ана жылы тан жүрекке Д а у а бер, жамап сына- француздар Парижды да тастап кейін шегініп. бара жатырмыз,—деген деп фа- шистің бір даурықпаигысы жазыпты (Оразалин). ДАУСЫЗ сын. Лнык. айкын, басы ашык. сөзсіз. к\\'монсіз. Егер жағдай Солса, йын! (Абай). 4 - Д ауа жок — ылаж.ем бүл бала даусыз адам балайын деп жок. кылар хаГіран жоқ. Дауа жоқ түр (Муканов). Социалистік бақытты нмір — даусыз жацсы іс (Сталии). кей адамның жаманында, Мылжыңның . ДЛУ-ШЛР зат. Д ау, жанжал, айтыс-тар- дзл осындой наданына (Дайырбеков). | тыс. Болды да партия. Ел іші жарыл- ...Дауасы жоқ бузықпын, Талпынбай- ды. Оуремін меи тия Дауың мен ша- мын ем үшін (Торайгыров). рыңды (Абай). ДАУАЛАУ ет. Көцілі тыну, орнығу. тоят- ДАУЫЛ зат. 1. Күйыидаткан, шаіиаткан катты жел. Коиіеде дауыл \\а-<ды тану, токтау, мгсе түту. Бір кезде кет- ушырып үйытқытып түр. Ашоіқ жердіқ пенді жыгып, қызды илып, оның көңі- қарын дауыл жалап кеткен (Грубаев). лі доуалады (Мүстафин). 4 Жүрегі 2. Ауыс. Қауіп-катерлі. сүрапыл ек- дауаламады — батылы жетпеді, корык- пінді зор окиға. Сапырды со-'-.лг. днум- ты. Жарқын түсінде самолетке отырып, лы, Өмірдің бейбіт теңізін (Амаижо- паришютпен түспекіиі болды, бірақ жү- лов). Революциялық дауыіды\\ басга регі дауаламайды (Иманжанов). маш Петербургтағы 1905 жылғы 0(22) ДАУАСЫЗ сын. Еиібір емі жок. тузелмей- январьдағы оқиғалар болды (КПСС тіп қырсык. Кэрілік — дауасыз дерт тарихы). (макал). Не өзің ит. немесе бар елің ДАУЫЛДАСУ дауылдау етістігініц ортлк ит. Дауасыз бір пэлеге міне қалдың етіс түрі. (Абай). II - 1596
162 Д АУ М Л Д ЛТ У — ДӘЙЕКТІ ДАУЫЛДАТУ дауылдау е т іс іь ч ін өи«- қымыз экеле лсатыр! — деп... (Мэн лік етіс түрі. лии). ДАУЫЛДАУ ст. Дауылша соғу. квтерілу. ДАЧА зат. Жаздыгүні демалуга арналгг мекен. — Үйіңіздің алдына ағаш еги- екпіидеу. Калғанда ала таңға Оір үй- сіз гой, сіздің дачаңызда демалып п- қыдий. Б ір екпін сок,ты қотты дауыл- рамыз да, — деп ғзілдей күлімсіре< даган (Ахметбеков). Саңқылдап азат Досымбек (Алдабергенов). даусы квкке өрлеп, Дауылдап жалын ДАЯҒАШЫ қ. даяши. шашып қуат кернеп (Адамбехов). ДАУЫЛДЫ сын. !. Желді. акмзакты. да- і ДАЯР К<т. Әзір. данын. Кымызды бамг артынан. Ет даяр ма қасында (Абак уыл аралас. Болыстың аулына қарай дрине, әкімдер жүмысшылардың бу.. беттеп келе лсатқан қалың нуды ң ек• піні дауылды жаңбыр секілденіп ялем- тілектерін орындау түеіл, өздерін тып- ді тітіренткендей болды (Обішев). гипыл гып қырып салуға даяр еді (Д»- 2. Нкпінді, каркынды. Колхоз ауылы нентаев). ңауымды келеоі, еңбек екпіні дауылды ДАЯРЛАНУ даярлау етістігімін ырыкск келеді (макал). сгіс түрі. ДАУЫЛПАЗ 1 зат. 1. Буркіт. каршыға. ДАЯРЛАТУ даярлау етістігініи взгс.г- түГіғьгі», лчшын сиикты кыран кустыц стіс түрі. бір турі. Көкала муқит қүлазып, Тол ДАЯРЛАУ ет. Әзірлсу, дайындау. Униес;■ и н ы таудай тоңаэып, Лйсыз, күнсіз ситет толып жатқан мамандықтан қи: өмірін, Караңгы мзцгі көңілін, Мүз ба- меткер даярлайды (Мүканов). Тойші.- лақты дауылпаз, Күстың қүсы-ақ ат- лар қақ жирылып Оөлінді де, Палус- таған (Жароков). Үіиқыр атпен зыр- нын даярлады екі жағы (Сзин). латып тастағанда, Жарк,-жүрқ етіп ілі- ДАЯРЛЫҚ зат. Дайындык. взгрлік. д*> нер көк дауылпаз (Абай). 2. Ауыс. даярлық жүмысы жүріп зкатыр, ога►; Лзаттиқтин жаршысы, жаксылыктмн дейін мснің төсегімде дем а.шп, хатг. хабаршысы. символы. Дауылпазы азат- түрсаң қайтеді? — деді Рахмет (Кру- тыңтың, дауылдың — Компартия, ер басв). Жергілікті Советтердің сайлау большевик бауырым (Әбілев). ина даярлықтар жүріп жатыр (Муқ.- ДАУЫЛПАЗ II зат. 1. Саятишлардың кы- нов). ранга каз-үйрек ілгізерде дабыл қа*! ДАЯРШЫ к. даяшы. гып, көлдсгі кусты үркітетін асплбы.! ДАЯШЫ зат. Келгсл қонактарды к^түиь. Күлаққа маза бермедің, Байдың ма-, карсы алушы адаы. Қөлді жағалаи лын Оаққандай, Дауылпаз дауыл қақ- қонған ауылдарға қарай тарайты'- қандай... (Жамбыл). 2. Ауыс. Хабар-! жолдың торабында, сқырғы сыйбан- шы, дабылшы, жаршы. Добыл үрған ның» бата оқырға келгендеріне әлемге Дауылпаздық өзі едің (Байга- сілтеЛтін даяшы тур екен (Мүканов). НИН). і ДОБДІРЕКТЕУ ет. Дабдырлау. салды;1- ДАУЫС эат. Көмей аркылы сыртка шык- лау, ебелектеу, сасу. Дабырлап, дғбд-- Кан ауа толқынының дірілілен нсмесе ректеп, жиды демде, Калдырмай жүп баска физккалык денелердін соктыгы- тың тегіс кемпір-шалын (Токмағамбс суынан лайда болатык дыбыс, үи. тов). Осылардың іиіінен астына құлсіқасқа ДӘЬДІРЛЕУ ег. Сасқанкан каукылдап донен мінген қызылшырайлы бойжет- аузынз түскел сөзді айта беру. — Кел- кеннің ашық даусы саңқ етті (С ила мей қалсак, жазалы боламыз ба дел нов). -4- Дауыс беряі—сайлау кезін- қорқып едік — деп, Кайралап дгідіг де халык үсыпган кандидатты колда- леп, үрсйі үшып кетті (Майлин). ды. Декибрьдің он екісі—Бар азамат ДОИЕҚ зат. Д егбір, тиянак. тагат. Оны>( сайалауға еңбек. Әркім іиешіп өз еркі- қора көзі дәйск таппай фотографа*’ ме.н Калағанға дауыс бермек (Маша- ■ лық суреттердін бірінен-біріне квше<‘. ков). Д ауис етті — жоктади. үн (Сорсенбаев). Дәйегі жок —шида- шығарыл мүкмк. зарын айтты. Кешкі ■ бейуақта осы тігілгсн үш үйде Оспан-1 мы жетпейді. табансыз. Дәйск тут* иың үш зйелі үіи белек дауыс айтады \\ ты —тағат кылды, ынсап етті, шыд: • (Әуезов). + Дауыска салды— жина- ды. Есімбектің ауылы усағынан хүгір^ басып келе жатқан базарбайкөрінд•, лыста. съездср мен комфсрснцняларда Әбдірахман дэйек түтып түра алмс<һ' белгілібір моселсні, усииысты қалша (Майлин) адамнын колдайтынын білу үшін кол ДОППҚСІЗ сын. Турлаусыз. айпымалы.б»\" көтортті, не бюллетень яркылы жасы- жерде шыдап түра алмайтын. Дэйекп рын дауыс бергізлі. + Даусы жойыл- иіегір көздері қазір-ақ шатынап, с** ди — сайлау прлвосынан айрылды. Ер- нып кеткелі түрған шынытэрізді (Сор мағанбет ескі кезде болыс болған кісі сенбаев). дейді, өзі қара тізімде, даусы усойыл- ДӘИЕКТІ сын. Тұрақты, табзнды, тынгк- ган көрінеді (Майлин). лықты, ұстамды. Орыс халцы өзінік ДАУЫСТАУ ет Қаттырак үн шығару. ес- айқын ақылының, дзйекті мінсзінің титіндей дыбыс беру. Кғкітай екі көзі жзне байсалды шыдамдылығының ар күлімдеп, қатты дауыстап, бір күлкі- қасында барлық Совет Одағы халық- лі эқгімені айтып кётті (Әуезов). Тыс- тарының арасындағы жетекші күш Оз тан Сіреу дауыстады: — Кайролда а га й ' лил танылады (СССР Конст.).
ДӘИЕКШІ — ДЭМДЕС » ДӘИЕКШІ зат. Ескі. Қонактың атын ус- пов). Бугінгі таң — Көркемтайдың ақ- таушы, үй шаруасыныц қызметін сс- тық таңы екендігін, бүгінгі күн — ацтық теуші. Бөлініп Оолды қонак, эр ауылға, өмірінің тиянагы екендігін, оның қа- Дэйекиіі түрды үш жігіт қарауылда сындағы елімтігін аңдып отырғанжол- (Ахметбеков). Әміре қонақтардың «бе- дастары дәлелдейді (Дөнснтасв). кер әуреленесіэ» аеген тілесіне қара- ДӘЛЕЛҚОР сын. Себеп тапкыш, дзлел- мастан дәйекш і әйелге үстсме тап- дегіш. Сойлегенде дэлелқар, Біреуді сырмалар беріп жатты (Жармағамбе- тоз). жүрсді қудаяай. Қсудесін қағып мин- мен деп, Жағасын д'а жүлмалай (Қ\\а* ДӘЙККШЕ зат. Еекі араб жаэуындағи нышбаев). жінішкелікті білдіретін белгі. Д әйек- \"ОЛЕЛСІЗ сын. Д әлслі жок. Дэлелсіз ше, ноқат сансыз мың, Ж үрнақиш л- сез — ескен жел дагы (Мустафин).— дық қарқыннан — Бас ала аляий тү- Былтыр тоғыз дес.е егін салған Сол- салдык, (Ж ар о к о в ). саңыэ, биыл он десе салуға тніссіз ЛОЙІМ үст. Әруақыт, әрқашав, унемі Салмаймын дегеніңіз дэлелсіз (Май Дғйім уақытынан кеш қалып омір лин). бойы ғафыл болып-ақ отырганың ЛӘЛМЕ-ДЭЛ сын. Тұп-тура, анык, дГұ ГАбаМ рыс. Кейбір неміс батареяларының тур ДӘКБІР іс дегбір. ған жгрі әлі күнге дейін дэлмс-һэл ДӘКЕ эат. Д енедегі жаракатты дәрілеп анықталмай, қарта бетіне шамалапқа- емдегеннен кейін немесе кан шығар- на түсірілді (Нүрпейісов). мас үшін таңып байлайтын сс.ідір ма ДӘМ зат. I. Түрлі тағамдардын ауызғя та. Туяқтың ісиі іріңдеген немесе қа- салғанда сілскей аркылы туйсіндіретіп наған болса. сол жерін таза дэкемен өзіндік касиеті. Таңдай, тіл дзм біл- байлайды (Ермеков). месе, дүниеде не тәтті, не қатты, НҮ ДӘЛ үст. Нак. тура, сәйкес. пағыэ. Таби- дзмдінің қайсысынан лоззат аларедік гатта дәл өзіноей гып көркемөнер бей- (Абай). 2. Тағам, ас, тамак. Шашубай несін түсіре алмайтын тамашалар бар- менің атым, елім қырда, Сол қырдан ау (Муканов). Он ыргагы жШттің де- дзм бұйырып келдім мүнда (Жам- не қозгалысьиш Оәл келген свкілденіп, бил). Алыңыэ, алыңыз, ата! Бүл сізге 04 жүмысын тоқтатпай, даусын шыр- әкелген дэміміз— деді Бсей (ІІурпсйі- қатоіп іиығарды (Майлин). сов). + Дом татты — тамак ішті, та- ДОЛДЕУ ет. Туралау. дұрыстау, анықтау, ғам жсді. Енді дом де татпаганы ма кеэдеу. Ермек аягын оәлде/і басып жо- шіркіндердің (М уканов). Біз дастар- ғары қ/тады (Ерубасв). Өзі-өз болып қан үстінен Отырмыэ міне дғм татып Раушанға бір-пқ рет қол тигізген, он- (Жамбыл). + Дәмін татты — 1. Пісіріп да да дэлдеп урмай, сипай сілтеп, ба- жатқан тағамныч тұзык көрді, домін сындсғы ж аулығын ғана ұіиырып тү- білді; 2. Өмірдін ащы-тущысын кврді. сіріп еді (М айлнн). Есепбек жаңа туып келе жатқан, мен- ДӘЛДУ сын. Тұрлаусыз, дәйексіз, бәтуэ- мендіктің уысынан босап, достықтың сіз. Ербосын — дзлду, қыздырманың дәмін татады (Иманжанов). Білгенге қызыл тіліне еріп жүрген адам, к іс і, жол бос, Болсайшы қол бос, Талаптың жацсылыгын бағаларлық қүдыреті жоқ | дгмін татуга (Л бай). + Дәмді лікір—- кұнды, унамды пікір. Парторг келсін. ГМайлин). менен гөрі дәмді пікіп ойтатын сол ДӘЛДҒР сын. Ллацғасар. акьглы ксм.Ақы- Оолар (Иманжанов). Дәмі кстпейді мақ, дэлдір, есер жындысы да, Ж ақ- — умытылмайды, естсн шыкпайды. паған *иі мінеэбен қүрбысына (То- Жауларды жермен жексен жанышта райғыров). там, Үлымды қызымменен элді көрдім. 'ЭЛЕЛ зат. Себгп, сылтау, факт, дерек, Ғылы.чды қарыштатып дамытатын. айгақ. Сөйлеп қапт желпініп, Сен дз- Таңдайдан кетпейтүғын дзмді көрділ: лел келтіріп, Сынап та кейде алады (Байғанин). Ғылым деген дәмі кетпес, (Моддагалисв). Бөтен журт түгіл К ер Алда піскен ас, інім (Иманбаева). + кемтайдың өзі де шын аты Көркемзлі Дәмі таусылды — елді, дүииелен өтті екендігін бері келс білген. Оған дәлел: Жолықтым дәм таусылар уақтысына, кііикене кезінде КөркемЭАі деп атын Ажа.ідың мейірімсіэ қаттысына. Жүр- атаганда жатсынып, Қвркемтай дссе генде елден ауып, есік қағып, Турмыс- жалг қарайтын (Дөнентаев). гың тура келіп тапшысына (Әсот). ДӘЛЕЛДЕМЕ зат. Сыпаттама, аныктама. Дәмі кайтты — ескірді, бүзылды. ...Соттың қажет сткен дялелдемелерін Дғмі қайтпас, бүзылмас тәтті бар ма? үшінші адам беруге міндетті (Кылмыс ; Бір бес күннің орны жоқ аптыгарга заны). ДӘЛЕЛДЕНУ дәлелдеу егістігінің ырык- (Абай). ДӘМДҒ.С зат. 1. Бір-бірімсн араласқак, сыз стіс турі. ДЭЛЕЛДЕТУ дәлелдеу етістігінін өзгслік бірге дом татыскан адамдар. Әкеңосы үйге де он жыл дэмдес болған — деді етіс түрі. Іігілік (Мусірепов). Жақыпбек қанш>• ДӘЛЕЛДЕУ е.т. Сыпаттау. жүйелеп. факт адаммен дэмдес, істес болса, солардық зр қайсыг.ы жөнінде арнаулы пікірл келтірс отырып аныктау. Сессияда мен крлай дәлелдеуім керек, осыны, сіз ма- болатын (Имлнжанов). ған жүйелеп берсеңіз екен (Иманжа-
ДӘМДІ — ДӘРЕТ ІГ)4 ДӘМДІ СЫН. 1. Дәмі жақсы. т.тгті: Білген ДӘНДӘКУ зат. Ғ.скі. Окшонтай кһшы. Мык- соң бабын жақсы елім тегіс, Сэнаі шима аягымда былғары етік, Қиізбай- өсіп, дзм ді пісті барлық жсміс (Айна- пақ тоңдырмас ызғар өтіп, Үлкен кіи бекүлы). 2. Ауыс. Үнамды, ток етері белімде жез са.ідырған, Шақпсгил, айтылған, кызыкты. Лк,ын десем иир- дэндэкуім жарық-жүрқ етіп (Лбай). кін-ай әңгі мо едің? Әңгіменің бұзисың ДОНЕҚЕР заг. 1. Екі металлы біріктіріп түтастыру үшін аралығына салынатын дзмді жерін (Жамбыл). ДӘМЕ зат. Үміт, ішет. Екінші жагынин,- зат. Күмісті күміске жапсыру үшія арасына дәнекер салынады. 2. Луыс. Зейнептің ашуы Сшрын сезоон соң, і*ау- Лдамдардын арасындағы қарых>-каі- шанды окамйндасам, бузауіиыцти настын. жакындыктың себепшісі. Бала молырак, берер деген дәмесі де оар — берік дэнекері өмірдің, Бала — взез еді (МаПлип). + Дэме стті — үмітіен- ді, бірдемеш күтті. Дзме еткен саиы қуанышты ноқілдің (Тоқамбаев). Жгу- ке мен Кайралда көп істес болып, пі- майдун кеудең қайда, Ж амбылылі ек- кір ж ағынан, л мінез жағынан бірі- ді келдің үрар сайга (Ж амбыл). ДӘМ ЕЛЕНДІРУ дәмелоиу етістігінің өз мен-бірі үіЫесіп, соны дзнекер гил гелік етіс түрі. жүрген адамдар емес (Майлин). ДЭМЕЛЕИУ ет. Үміттену, күдер үэбсу. ДӘНЕМЕ ес. Ешнәрсе. ештеме. Мендг Түлабойды тоцтшар үміт үзсс, Д з ме паңдық, жат мінеэден, Дзнеме жо\\. леное. ортенер күйіп-жинып (Абай). жарқыным. Осы жазған баршл сөзден. Ермак, ксмпірімен 'кіріп. төрден орын Байқалы нар бар шыным (Абай). Оерер ме екон деп дзмеленіп кішкене ДОНЕҢЕ қ. дэнеме. түрса да, ешкім қозғалмаган соң боса- ДОН1ГУ дондеу. ДОП қ. дәл. га жаққа отырды (М.ій.інн). ДӘМЕЛІ сын. Үміггі. Байтиетың мінгені ДОЛТЕР зат. 12 не одан да к*п беттен құралыи, окушылардын жазу жү^мыс- Күнанбайдың ңара жил буры л аты. тарына арнайы жасалғам түптеулі ка- дэмелі Оэйге отты^ бірі еді (Әуезов). газ. Осы топтан бо.іек, ша.яғынға бел- ДӘАІЕТУ к. дамслену. дон көм ілгендей боп қара торы зШ ДӘМСІЗ сын. I. Тіл үйірмоПтіи. дэмі су беті күреңденіп. как дзптерді тіэееім татитьш тагам. 2. Ауыс. Қүнсыз. еш салып, ж азуға кірісті (Маілин). К«р- темеге түрмайтын. Калий екен бала, іиі ауы лды ң звеносы Гүлжачның.Д»* кім озыл шыкты, дзмсіз сөзіңді енді терін Ое әлд е неиіе рет, кетті ллыл айтуиіы болма (Ерубаев). (Ғ.ркалиев). ДОН зат. I. Жалпы осімлік дүннесінің ДӘРҒ-ЖЕ зат. 1. Мәртсбе. лауйэым. атак, өнім беретін аталык, аналык ұрикта- шен. Револю ңиядан бүрын қазақта ға- ры. Балбырап шыцқан қызыл гүл, Коз лымдық дзрежесі бар бір до адом бол- сан жоқ (Мұқанов). Ақылдының бел- тартқандай бо.шды Кім б іледі сол гісі — байыса таспайды, дәрежесінеч түрде. Ғ.р жетеді толады? Кім біледі аспайды (м акал ). 2. Болжалды. кесім- лі шама. молшер, жай-күй, уакыт. Ба- дзн сорын. Иандай мақүлық қонады (Торайғыров). 2. Астық. лакыл. Түс- ласы барлар баласын қызыл эскер** тарына беруді арман қылу дзрежесіке кі тамақтарын усаңа ішіп келген кол- жгтті (М айлин). Күн түстен ауісг, хозшылар арбага алтын дэнге толы кешке жақындады. Керкомтайдың ха- қаптпрды тией Оастады (Имянжанов). лі тіптен томен дзрежеге жетті (Д®' 3. Ауыс. Негіз, тетік. Еңбектің коз то- нентаев). ярлық дэні сснде, Еңбекші — үлкен, ДӘРЕЖ ЕЛЕУ от. Математика термин», кіші, кэрі сенде (Машлков). всіру. көбейту. Дэрежелеудің негізідеп ДӘНДЕНУ ст. Өсімдіктің бас жаоып. дан дзрожоленетін санды айтамыз (Ариф сала басгяуы. үрыктануы. Д знденген егіннің сырын агроном злден-ак; түйгее окулығы). сияқты (Мүстафии). ДӘРПЖЕЛІ сын. Дорежесі бар, күрметті. ДӘНДЕТУ лондоу етістігініа өэгелік ст«« Абай атындағы институт цазацтың біф түрі. ДӘНДЕУ ет. Плйдэлы іске құныру, а рань- рінші жогары дэрежелі мектебі (Му- ашылу. Ыбырай: — Дғндеген екенсп капов). О рганизмнеи бөлініп шыгатыя ДӘРЕТ зат. зат. -ф- Дәрет алды—намаз оку- есіз ауы лдан одам үрлап! (Акынжи нов). Коркемтайдың қасында үймелеп керексіз жүрген жолдастпры да бар еді. Олир ға әзірленіп, шәригатқа сзйкес жуын- мыналар: жауыр агтыц арқасын шү- ды. Ш збік шал. ала көлеңкеде түрып, кып. жарасын қанатып дзндеген, ңой- дзрет ап, намаз оқыди да кемпірімек дың жабагысын жүлып уя салған мо- скеуінің ортасында жатқан баланы оят- ланың ііиіндегі қаргалир. қүзғындар ты (Силанов) .+Д әреті бар—жуынгаи- (Денентаев). нан кейін дүзге отырмаған, араи иәрсе ДӘНД!: дапді еііс зат. Лрпа. бидай. тары, үстамаған, таза. Нағима ойдан серпі- жүгсрі. сүлы таріэді дақылдар егісі. ліп. дғретінің барында таза ниетпен таң Балйлар келген бетте қабыргадағы номаэын оқып алмацшы болды (Май дғнді егістің бастарынан көздерін ал- лин). + Д әрет сындыру—дузго отыру. маа. мүгплиманың эңгімесін үнсіз тың- табнғи қажеттерін втеу. Коріңде өкір- дсіы (Иманжаноя). гір Алдар... молаңның басына іиығып дз-
ДӘРЕТХАНЛ — ДӘУІТ 165 Р-*?г сындырып кетейін! {Аддар косо). ДӘРІПТЕУ ет. М ақтау, мадақтау, көтер- ДӘРЕТХАНА зат. Доретке отыратын орын. мелсу. Шдбік ш ал өзінің жақсы білс- —Қараши! А н а у дэретхананы кірпіш- тія сазапын көкке кәтеріп дэріптеді тен жасаса ғой. оғап кеткен сіғашпен (Сылаков). бір жүмысшы үйінің тобесін жсбады ДӘРІПТІ сын. Бслгілз, атақты, даңқты. (МүстаФин). Аманкелді батырдың А рғи атасы Кобы- ДӘРИЯ К. Дария. ланды, Таңдандырған тарихты. Өз ата ДӘРМЕН зат. Әл, куат, күиг, шама. Оның сы Имая да, Атақты болған дэріпті қозғалсрға дормсні жоқ, тск саусақта- (ІІІнпип). рының басы гана қыбырлайды (Әбі- ДӘРІС зат. Сабак, пои. Географая, жира- ш с в ) . *Әрі, қой!» деп ойтатын дәрмен тылыстану жэнс Оасқа ддрістер де паг- қайда, Биғайша демін ішіне таргып, риогіық тэрбие беруде миңыздары зор булығып, зорға дееенде:—6айғүс екен- дэрістер (Көбесв). Д әріс тамам болма- сің, кс болды, тым Оолмаса үйдің іші са <)а хаэіреттің фагиқасын алып қайт- үйцтасын да!—дейді (Майлин). тық, — деді Абай (Әуезов). Д0РМҒ.НСІЗ сын. Әлсіз, куаты жок шама- ДОСТУР зат. Салт- сана, ғурып, жол. Ха- сыз, мүшкіл. ДзрменсіЬ, бөлме толған, лық үіиін, Советгік Отан үшін қызмет жаралы жан. Қалжырап бірі қа.іғып ету— осы ғой біздің дзстүр (Иманжа- тыкышталса, Бірруі ыңырсыды. бебеу пои). Самсаган жастар эсксри/е тізіліп қагып (Қ злауова). Ол сал дэрмснсізді- түрып алақші үрды: жақа заманның гіне ызалана тындай, анда-санда қаба- дэстүрі қызык! (Майлии). гын шытынып қояды (Мүсіреаов). ДОУ зат. 1. Үлкен, зор, комакты. Дэу екі ДӘРТ к. Дсрт. шелек жср астына кезек түсіп, кө.чір ДЭРІ зат. Адамның, малдың т. б. хайуян* алып ишғып тур (Мустафин). 2. Ерте- дардыц ауруьш емдеу ушін қолданы- гілерде яйтылатын ғажайып зор ма- латын химинлык ззт.Тездікпен қан жі- күлык. Көк долыдан доу пері қашқан беріп эл бермесе, Кайраи жоқ қазір (макал). Д әу де болса- - қателес- берген ем дзріден (Клдауова). 2.Мим- песем, жаңылмасам, сірә. Дзуде болса, тык. октантын, тез түтанғыін, оталғыш Қэрібоз бізді сыбап жатқан болар зат. Офицердің нсмісиіе, орысіиа сөйле- (Әбішев). ген создсрініқ соңынан оқ дғрініқ исі ДӘУГЕР N. даугер. иіығады (О разалнн). 3. Ауыс. Қымбат. ДОУ.ПҒТ зат. Байлық, материалдык игі- лік. Мемлекет меньиіеі — бүкіл халық асыл, багалы, артык. Жаттың жері дэулеті болып саналады (Каз. ССР кімгс дэрі, Кетсін сенің садагаңа (965- Конст.). Бақ. дәулетім басшіда — Жс- лев). Иттің Ооғы дзрі болса. дарияға тісудың саңлағы, Тегіс отыр қасыма- тышар (М акал). «й (Жамбыл). ДӘРІГЕР зат. Меднцнналкк білімі бар, ауруларды смдсйтіи маман адам. А у ру ДӘУЛЕТТІ сын. Малды, аукатты, бай. дү- ниесі мол. Баурықа партиясы Ленин- ды карап жатқан дзрігерлср Шзрипа- н{ң Орнатты мол дәулетті колхозды ау ға басқадан гөрі жылы үшырады (М ай лы», (Эзірбаев). Аталы туқымның, дзу- лин). Расы, соңғы уацыттарда қазақ летті байдың баласы болды, малдың арссында бақсы азайып, молдаларгп кушімен орыстық ірі мектептерінде да сенуиіілер санамалы болып келеді. оқыгг, ңынама киім киді, ясалтырауық Сонда да бала көтермейтін зйелді дорі түйме тақты (Майлии). герге қаратып жүрге.ч қазақты сирегі- ДОУРЕН заг. Шак, мсэгід, уакыт. Бір рек көреміз (Дөнеитаев). дэурен кемді күнге — бозбалалық, Қар- ДОРІГЕРЛІК сын. Емдеумен шұғьзлдану- таймастай көрмелік, ойланалық (Лбай). шылық. Д орігерлік іс — ардақты іс, Балалық дэурен — басыңда, Түра бер- Ауруларды жазар емдеп (Ьоранбаев). .«л: мзңгі бүл (Керімбеков). ДӘРІ-ДӘРМЕК зат. Емдеуге керекті кэр- жер. ұеақ-түйск. Туберкулезді емдсу ДӘУІР зат. Л^езгіл, замаи, таркхи бір мер- рстіндс түрлі дэрі-дәрмектерді, паскті, стрептомецинді пайдаланып, витамині зім. Өзгеьие екен бұрынғыдан бүл дгу- мол ас іш у керек (Көшербаев). А қ ір. Бір кездсгі сэби мінсз ешН ауыр киім кигсн жас жігігтер, жас зйвлдер лсиренбестен ауруларды қарап жатыр, (Ергалисв). Ы р кезда Ермак, отаіасы дэрі-дғрмек Оеріп жатыр (Майлнк)- баягы дзуірді әңгіме қыла бастады (Майлии). Дэуір айкалдкру—-»к> ләм дінін түтыиуиіылардык үғымм бо- ДӘРІЛЕТУ дорілеу стістігініц өзгелік етіс йыиша влікгі жерлемес бүрын күиолпп арылту. түрі. ДӘУІРЛЕУ ет. Өркендоу. огу. күшею. вріс алу... ДоуірлеОі даңқым.ш дүшіс.гс ДОРІЛЕУ е.т. Д әрі себу, косу. Жердь дэрі- лсугс араласпаған Сырбай, түқымды оз Желбірегсн жемістің хайлауында^: қолычан септі (Мүканов). Маиіина- (Мәуленов). Ә.гсксң күрсінді: ойынс. нт- сайман, жүмыс колігін біріктірдік, тү- кен күндер слзстсді, баяғы өзінің б қымымызди тазарттық, дэріледік ... болып, IЪуірлеп түрған кездеріндегі Гс- (Майлии). терін ойлады (Маіілян). ДӘРІПТЕГІШ сын. Кадірлсуші, көтсрмс- ДӘУІТ зат. і. Снякыи сауытЫ- Сс.лма дэу- іттсгі үңілгендс, Козімшң жанарындп леуші, атағын шырарушы. Біздің сл кең дүшіе (Әбілсв). 2. Зат. зоол. Үл- ерлікті дәріптегіиь ел ғой (Әбішев).
к>*> Д В О Р Я Н — Д Е Л Е Г А Т кендігі бармактай. жыланға ош. ше* ! ДЕЙІН шыл. Шейін. Секссн жасқа дейін ол ағаш үйлер мен сарсйларды қиди гіртке тсктес жәндік. Корді кӨ*ал (Муканов). дэуіті, Шықты қарсы алдыиан, Жгр соқтырды жыланды, Қөзін шүқып ал- ДЕКАБРЬ зат. Жылдыд ом екінші айы. ДЕКАДЕНТ зат. XIX ғ. аягында XX р. ды да (Данырбеков). бас кезіндегі көркем әдебиет пен ис- ДВОРЯН зат. ист. Патша үкіметі тараны- кусствода болган декадснттік ағымвыи наіг рссми шен алған аксүйек. жодын ұстаушы, соны уағыздаушы. ДЕ қ. да. ДЕБЕТ зат. Мекемеиіц кіріс-шығыс кіта- ДЕКАН зат. Жоғары мектелтегі факуль бы:іда жазылғак карыздар сметы. тет баскарушы. ДЕБИТОР зат. Борышты адам, не мекеме. ДЕКАНАТ зат. факультет басқармасы. ДЕБЮТ заг. 1. Сахнага алғаш рет шығу. Д ЕКБІР қ. дегбір. 2. Ш ахмат ойыныныд (партиясшшн) ДЕКЛАРАЦИЯ зат. Ресми мәлімдеме. басы, ллғашки жүрістер. ДЕКРЕТ зат. Жоғарғы өкімст ориынык ДЕБЮТАНТ зат. Дебютхе шығушы. қаулысы. ДЕГЫ Р зат. Сабир, шыдам, гагат. — Ка ДЕЛБЕ I зат. Арбаға жегілген малды бү лам ол қялай болтаны, э? О л қалай рыи жүргізіп отыратын қайыстан, жіп болгаиы? — деп Етікпай сурауды жау- тсн істегеіі бау. Тор бедеу делбені сү дырып, жүрттық дибірін алып болды зіп тастап шұлғып келеді (Сәрсенба (М айлян). > Дегбірі қашты — сабыр- ев). Тор атты окегіп, Жақсылыцқа дел сыздзнды. дегбірсізденді, үшкалактак- бесін устатып. Бөкебойды басына түм ды. Айқай көтеріліп бара жатқан соң. шалап орап, Раушан кетіп бара жатыр ас иесі Бекпембеттің дегбірі қашқан- ^ екен (М айлин). дай болып, өңі сурлона түсті (Сыла- ДЕЛБЕ II сын. Адамнын денесін кызды нов). рь:п ауыртатын аурудың аты. Күти ДЕГБІРСІЗДЕН У ет. Шыдамсыздану, са- рып аласұрған жынды делбг, ЖынОа бырсыздану, тағатсыздану. Бала одан нып ылаң салған бейбіт елге (Айнабех сайын дегбірсізденіп, «мен алдагам ұлы). Айтатұғын кісінің өзіне айтцнк^ жоқ» демек болады (Иманжанов). Делбе кезек кісідей шалықтамсй .ЧЕГДАР сын. Атакты, доріпті, кадірмен- (Ж ам бы л). ді. Басыңда жастык, болды, астың — ДЕЛБЕШІ зат. ДелбенІ устап жегілген ат карпе. Бай-патша, болдық мырза дег- ты айдаушы адам. Делбеші бала ат- дар — ерке. Етті жеп, қымызды Ішіп тың басын кері бүрды (Иманжанов). бөртіп алы п, Әңгіме соцтыңқолды сер Турағулдың тзтті ойын делбетінің екін- пе-серпе (Дөнентаев). ші үні бөліп жіберді (Бақбергенов). ДЕГДАРЛЫ қ. дегдар. ДҒ.ЛДАЛ зат. 1. Екі адамнын арасын ке- ДЕГДУ ет. Кебу, құрғау, тобарсу, сорғу. лістіру ушіи жүретін кісі. Жоқ, қайнс- Ойпаттар дегдіп, қыраттар кебе бас- га, ол екі арага делдал болмай-ағ, к,о- тады (Мустафин). Жер кеуіп, жол дег- і йыңыз. Табысқымыз кедсе өзіміз де та- бысамыз (Майлин), Жастар арасыкдс діген, бөгет болар шаАшық та, батпак, та жоқ (Әуезов). Өтегелдінің делдал болып түрғаны бу ДЕГДІТУ дсгду етістігінік өзгелік етіс я н емес (Әуезов). + Делдал болды — түрі. не қыларыи, кайтерін білмеді, дел-сал ДЕДЕК: дедек кағу, ет. шапшац жүру, болды. қолды-аякка түрмау. Мен заводқа жа• ІДЕЛДЕК сын. Едіренген, жел кернеп П'Р' қындай бергенімде еңгезердей біреу ғандай керілген. Рақилада ешбір тықшылық жок,, жай ғана эйел —бой дедек қағып келе жатты (ӘбдіКады жеткен қыз. Ажары қара торылау, та- ров). \\ науы делдек, көзі өткірлеу — бар піші- ДЕДЕКТЕТУ дедектеу етістігінің өзгелік і ні осы (Майлин). етіс түрі. (ДЕЛДҒ.Ю қ. делдию. ДЕДЕКТЕУ ет. Қатты. тез жүру. Игілікті іДЕЛДИТУ дслдию етістігінің өзгелік етіс тпп осы туста дедектетіп Наурызбайға ! түрі. экетіп еді (Мүсірепов). Ғ.ң арты дом- ІДЕЛДИЮ ет. Едірею. Цабыршағы быра, сауық, тәтті-тэтті эндерімізге рейген үлкен жайын арандай ашқан дейін аэайып, қара күңгірт қапага б у аузьман да, іиытынап аларған көзінгн лыжин заманға қарай дедектеп бара- де, делдиген танауынан да су атқыта- мыз (Торайғыров). ди (Ш аймерденов). — Менің үсыны- ДЕДУКТИВ сын. Дсдукциялық, жалкыла- сым бар, — деп Касым үшып түрып, ғыш. I танауы деядие қалыпты (Майлин). . ДЕ ЗИНФЕКЦИЯ зат. Арнаулы дәрілермен іДЕЛЕБЕ: делебесі козды. ет. Кетерілдн желікті, алып ушты, ціабыттанди. Де' турғын үнді, көпаіілік орындарын, ки-' лсбесі қозған қаракер... дөңгелеумен імді тазалау, зиякды микробтарды, на- секомдарды курту. келіп қарақшыны айналды (Сыланов). ДЕЗИНФЕКЦИЯЛАУ ет. Дезинфекция Жомбылдан басқа ацынды көзіңе іл- жүргізу, тазарту. Қораның қиын оя- мей, Делебемді қоздырды екліндетіп (Жамбыл). ды. ішін де. сыртын да дезинфекции- ДЕЛЕГАТ зат. Мемлекеттін, коллективтін, лайды (Ермеков). мәжіліс тарапынан сайлакған •кілі...
Д ЕЛ ЕГАЦ И Я - ДЕМИ У 167 ШтаОта қ ызылордал ықгарды күтіп илу- бетер үрейленіп (Әбішев). 4- Дсмі біг- га баратын делегаттарға мошна жак,- ті — олді, дүние салды, дүниедсн етті. тырып жатырмыэ — деді Иванов (Кур- Шыңдарған болот нарком сүйікті ер, пейісов). Әроір комитеттің съезге екі Мезгілсіз міие бүгін демің Оітті (Әбі- делегат жіберуге правоеы болды бірак, лев). 4- Д ем сәтте — лезде, әигімеиік арасынша. Әлімнің үйі демсәтте кеңсе кейбір комитеттер бір ғана делсгаттан хіберді (КПСС тарпхы). түріне кірді (Майлин). 4 Дем берді .ДЕЛЕГАЦИЯ зат. Мемлекетгік, коллек- — күш-жігср берді, қуаттандырды. Күл- тквтін үсынган уэхілдер тобы. Вагон- лі еңбекші халықтың Журегі болған — дардың ортасына кісілер отыратын бір Москва, Ш алдыққонға дем беріп, Тіре- вагон қосып, сыйлық әкеле жатқан гі болған — Москва (Омаров). 4- Дем делегация согач мінген (Мұқанов). болды — жәрдемші, көмекші болды. ДЕЛЕГЕРІЛЕНУ I. Делегейлсу етістігінін Бекетай қүмға ел қонып, Байбақты взгелік отіс түрі. 2. Желмен ойнап. Жүніс аттанды, Косылуға дем болып үніріліп, дөңгелену, жэйылу. Етектері (Махамбет). делегейленіп, екі салт атти ғаттандап», ДЕДІЛГОГ зат. Демагогвялык әдісті іс ауылдың басынан кіріп, аяғынан шық- жүзінде қолданушы. •ы (Майлин). ДЕМАГОГИЯ эаг. Кур сөзбен жұртты срт- Ъ'.ЛЕНДПУ ст. Желдің эсерівіен етектіи кісі кслетін, сол арқылы өзіне бедел желбіреуі. Тос Ілгектерінің ілгегі са- жасайтын буржуазиялық иартиялар- лынбаған бала көйлегінің етегі делең- дың негізгі әдісі. Теңірегіміздегі кедей деп тез кірді (Толстой). таруиларга үлтшылдар свзінің қүргақ ДГЛҚҮЛЫ зат. Делі-қулы болып та айты- демагогия екенін тусіндіруге тырысты.ч лады. Ж ынды, жарымес, кенкелес. Ей, (Көбеев). Біржан, кімге дэрі адамдығың Д елқұ- ДЕМАЛЫС зат. Д ем алатыгг мезгіл, белгі- лы мағдум болды жамандығың (Ли лі уакыт. Б алалар жазғы демалысқа тые). тарады (Көбсев). ДЕЛ-САЛ ет. Оуре-сареан, бей-жай. Көз ДЕМБЕЛШЕ сын. Тығыршыктай аласа. ілмей көпке дейін болдым дел-сал, Кеіс- толык адам. Дембелш е бала жігіт ор ті ойлар сеңдей толқып басьша кеп та бойлы, Өзіне бір қараттыОүкіл той- (Дінисламов). Нүржан мен Айқы н не ды (Санн). істерін білмей дел-сал (Әбішеп). ДЕМДО усг. Л езде, жылдам, тез арада. ДЕЛЬФИН зат. Сүт коректі теціз жа му- Кеңес сығылысцан ясүрттың екпінімен ары. *Д » витамині дельфин майында вагонның басқышына демде ытқып болады (Дарканбаев). иіықты (Иманжанов). ДЕМ зат. Танау, ауыз арқылы тыстан ин ДЕ.МДЕУ ет. 1. Озірлеу, жасау, шай шы- ке тартылатын, нс іштек ш ска иіыға- гару. Мен шайды қайтарып демдеп, рылатын ауа. Тәрбие гаң бозара ояиа кесеге қүйып алдыма қоіідым (Айни). келсс, Сырбайдың да қалгығаны демін 2. Көңілі орнығу. тынышталу, жаны мүрнынан алы п, аузынан іиыгарған сы- жай табу. Әбдірахман хат жіберуге бысынан естіліп түр екен (Мүқанов). екі оқты болған соң. мен демдеп жі- Жүматай өкіреңдесе, Биғакшаныц де- бергем (Майлнн). Айдабол, Шақала.о нееі суық су қуйғаннан жамин мүздап, да бүл сыннан өтіп, көңілдерін бір дем қалтырап кетсді: бетке тиген демі — деп алды (Хангелдин). игтің демінен де жиренішті (Майлип). ДЕМЕУ ет. 1. Сүйеу, квмектесу. Бекенді 4- Дем алды — тынықты, тыимстады. аттан демеп түсірдім (Мука нов). Пысық кім деп сүрасаң, Қалага шапса 2. Ауыс. Қостау, колдагт жіберу. Я. дем алмай, Өтірік арыз көп Оерсе. Көр- жолдас деген ең қымбат, ең асыл сөэ, гендерден үялмай (Абай). 4 - Дсмін — деп Айқын да бір жағынан демеп басты — 1. Тыныкты. Гогосдзе даладан жіберді (Әбішев). демін баспай ентігіп келіп, бірден ауа- ДЕМОБИЛИЗАЦИЯ зат. Соғыс күшін. шаруашилыктың барлык саласын со- еы ауыр, аласа, тар, жер үйге кіргесін ғыс каллмнан бейбітшілік калыпк.т тіпті пысынап кетті (Н үрпейісов). ауыет^^рV. әскерден кайтару. 2. Аскактауын қойғызды, көкірегін бас ты. Сонда длібек сөйледі: Бузық жүр- ДЕМОКРАТИЯ заг. Саясн бұкарашыл қүрылыс. Күрылыстар халык,тых, де ген ел болсац, Басайын сенің демінді мократия елдерінің қайсысы.нда болса («Айман-Шолпаи»). 4- Демнід арасыи- да жүргізіліп жатыр (Кәкімжанов). да — тез уақытта, лезде, жылдам. Кем- пір мен Кадиша дечнің срисында окей- ДЕДЮКРДТИЯЛЫҚ сын. Демократияға негізделген. Бүқарашыл жүмысшылар үкей болды да қалды (Токмағамбетов). демократиялық бостандык,тар туралы + Дсмі косылдц — бірікті, уғысты, бір саяси талаптар цойды (КПСХ тарихы). максатты орындау үшін сөз байласты. Абайды жамандасу жолында демдсрі ДЕМОНСТРАЦИЯ зат. Үйымдаскан түрдс квнгеге шығып кыр көрсету. Ақырында н,осылған жуандардың іиіінен бір кез- жүмыаиылар демонетрацияларға шық- де Керей — Рақыиі одагайланып шық- ты (КПСС тарихы). ты (Әусзов). Дем салды — ем ж а- ДЕМІГУ ет. Ентігу, алкыну. Од сурлана еалы. ушкірді. Ойбай-ау, оңі бүзылып түсіп, ашумен оемігіп, ериін игығарды барады ғой, дем салатнн біпеуді ша~ (Әуезов). щыртсаңшы, — деді Айбол бүрынғыдан
гсв ДЕЛИКТІРУ — ДЕСПОТИЗМ ДЕМІКТІРУ демігу етістігінің өзгелік етіс ДЕР: дер кезі, күні. усг. Мсзгілі, уақкты. дер шағы. Н е керек жете алмады дер түрі. . ксзіндс, Үйткекі Балағаз да жүрді гуэ- ДЕН зат. Жартысыиап көбі, оасым көіі- шілігі, артығы. Сол баянсыз еркектің де (Байзаков). Түстің бе мүндай күй- ге, көкжал арман? Жоядасқа қалсій біреуі мен, Жамондығым жақсымнап екен мынау жалған? Кеиіегі дер кү- екі есе ден (Абай). Күрделі құрылыс ніңде Оүйтемін деп, Жоқ едің түстг куиітің дснін өзіне аударып алды (Ті- көріп, ойға да алған (Дөнонтаев). леков). ДЕН: ден қою ет. Ықылас койды, көшл ДЕРБЕС үст. Өз алдына, дара, жеке, 6э- лек, тәуелсіз. Фаруза маишнасына дер- аударды. Ыврай ағам сабағына ғлде- бес отыратын дэрехеге жепі (Иман* қаиіан ден қойған адамбыз (Акьшжа- жанов). нов). ДЕНАТУРАТ зат. Ішуге келмейтін қоспа- ДЕРЕВНЯ зат. Кыстак. Миіианың дергв- ң.чсыма Оарып қонбақпыз (Омаров). лы спирт. ДЕНДЕУ ст. Үлгаю, өршу, асқьшу. Меніқ ДЕРЕК зат. 1. Хабар, мәлімет. Асау ток қын о н и да үр.хап ғкетіп, Іздесгм д? ауруым бүрынғысынан дендеп, жиі-жиі таяпап едім дерегін (Ерғалиев). 2. Із. жатып қала берстін болдым (Көбеев). бслгі. Күндер бар күн іиіінде күнкен Дэулстті көптігімен төпсй беріп, Ден- деді партияда Әтбай жеңіп (Торай- ерек, Тарихта тастағандай өшпес дерек (Токигғаибетов). 3. Дәлел, анықтама,. ғыров). ДЕНЕ зат. Адамныц бүхіл түлгасы. Ту факт. Д ерексіз сөз — нанымсыз (ма гом,да дүние есігін ашады влең, Өлең- кал). мен жер қойныни кірвр денең (Абай). ДЕРЕУ уст. Тез, жылдам, шапшан. лсзде. Рсхмег Түрардың денесінің мүздап, Володя дереу елканы бүрышқа сырып өлікке айналып бара жатқанын сезді тпстады (Иманжанов). Дереу оншақты (Ерубаев). + Фнзикалык дене — өзіне адсмды атқа мінгізіп, ойдағы-цырдагы^ ток физикалық касисттері бар ағаш, Сармантай руына иіапқык охіберді' металл тәрізді заттар. -і- Дене түршік- (Мүсірепов). тіреді — жаныцды шошытады, аза ДЕРЖАВА зат. Ірі мемлекег. Бэрімізгғ бойды тік түрғызады. Сержан курсінді. ортақ бір Отан, Өмір жаңа. жер жа- Вили күннен ішінде өсксн ак, орда тап ца. Артсын даңқың лсеңімгшз Советтік осы к и н у л а оған жай тартып, сонын үлы держава (Украина жырлары). маңынан йене туршіктіретін бір сал- Кеңіп, өршіп қозғалысы, Әлемге айқын қындықгы сезген секілденеді (Майлим). дамып күш, Дсржавага айналды ірі ДЕНЕУ от. Бағындыру, жену. Кешегі Ос (Токмзғамбетов). пан ағасы, Кісініц малым жемепті. До- ДЕРЛІК үст. Дйтарлық. Келісімді тғтті сына дал ж(гз, жауға аяз, Алысқанды ой, з шеберлік, Қуантпас ойын цозғап денепті (Абэй). полеи дерлік ( Абай). ДЕНСАУЛЫҚ зат. Бой тазалык, ауру, ДЕРТ зат. 1. Ауру, науқас, індет, кссс-л. сыркаудан аманшылык. Бірішиі Оай- Жймантайдың науқасы, алғаіиқы кез- лық — денсаулық, екінші байлық — ақ дс қатты болса (Іа арт кезінде терлеп. скаулық, үиіінші байлық — он саулық тоуір болыңқырап, дерпнін аяғьі тер (макал). — Коне дуесбай мырэаніщ сүзекке айналды (Кобеев). Әкем ияса, Оснсаулығына! — деді Тсмір кесесін ко горт (Мяйлин). менің дертім жаныма батқан соң аяп отыр. Ертең сауықсам \\айта күіісеуден ДЕҢГЕИ зат. !. Түспа-түс. Егер осы Оет- тайынбайды (Манлнн). 2. Луыс. Ар- герімрн Оірте-бірте врлеп, жүз иетрдей кап. кайғы, қасірет, ынта. Бекісті сол- когсрілсе, бүлардың деңгейіне жетіп, сағатта достар серті, Лиіылды барлы- оң алдымеп Айқынның өзін көретін гының арман дерті (Байзақов). Күте- (Эбініеп). Сол түні Ақбуйраг пен Ка- мін сізден қийта хат, Куандырып дер- рагиндының орта дсңгейікдегі Иеілік- тіу жаз. О.і болмаса шыныңды айт, Пң... жсрінс океліп тастчды (Мүсіре- поа) Кінэ взімдс, өзіме. аз (Абай). ДЕС: дес бермеу, ет. Жол бермеу, тендік ДҒЦКИЮ рт. Аиадайдан көзге түсерліктей бормеу. Қазаққа қызыл тілге дес бер- больгн оцшауланыіг жату. Әр жапырақ мегеніңмен, Базеке сен де бүл жолғы ссйын туйнегеи қауык жусаған қойдай . дауды маган бер (Әуезов). Өзім де децхиіп жогыр (Әбдіқадьіров). басқа шауып, тоске өрледім, Қазаққа ДЕПАРТАМЕНТ зат. Революциям дсйінгі қаросөзге дег. бермедім (Абай). Россиядагы жонс ксйбір шетелдердсгі ДЕСАНТ зат. Қемемен, самолетяен, жау ж<ігаі)ғн окімшілік. сот мекемедерінік тылына түсірілген әскер. Иемістердің болімі. мипистрліктіц я басқа орталык мскомпііц бір бөлімшосі. автомапиьі десанттар тиелген оннан астам танкі қаладан шщты (Нурпейі- ДЕПО :иг. Паровоз, вагокдар түратын орни сов). ДЕПУТАТ зат. Хллыктак сяйланган окіл. ДЕСПОТ зат. Өте катал, жауыз. тек кана Да.^мльп сайлап жүр бүгін, Өзінің оз білгенін жөн дейтін, зорлмкиіыл да ра билікті сүюші адам. дріипаттерьм {Аманжолов). Депутат і ДЕСПОТИЗМ зат. Ж оке адамнын дара болар қандсЪ жан, Халайкқ, өзің сын- ! окімшілік вміріне негіадеген үкімет гп алшы (Үсенбаев). I жүйесі. Солдат найзасынан қорғанған
ДЕСТЕ — ДИПЛОМ 169 деспотизм бүғауы быт-шыт болар д е шегі ой, Биікке шықты жоаымыз (Ер- ген үлы болж ауы орындалады (Б К (б )П ғалиев). тарнхы). ДИАМЕТР зат. Ш енберді 180 градустан ДЕСТЕ зат. і. Б аулап орған егіи, бума етіп тең екі бөлікко бөлетін тузу сы бүйым. ж нһаз. Керілоі керегінше біз зык. бен кесте, Салынды баульіғына орған ДИАСТАЗА зат. Хам. Крахмалды солод десте (Ксрімбеков). 2. Бірдем егіп тек- қаитына айналдыратын фермент. шелеп ж ннаған з а т қабаты. ДИАФРАГМА зат. Көкірек қуысын іш ДЕСТЕЛЕУ ет. I Баулау, бау-бау етіп куысынан бөліп түратын көк шандыр байлау, десте-десте етіп жинау. Орыл- ет. ған шөпті сыпырып, Дестелеһ тастап ДИВАН зат. Арқалы, жұмсақ, үзыншак жөнеді (Қ ал ау о в а); 2. Ауыс. Төгілту. келген отыргыш. Шалқасынан жатқа- Жыр кестесін дестелеп, Ордама шаиіу ны кім диванда, Бүгін келген бір га- _ беретіи (Әбілев). зетті бүркеніп (Ерғалиев). ЛЕСУ де түбірлі етістіктіц ортак етіс түрі. ДИВИЗИОН зат. Артиллерия жзне атты ДЕСЯТИНА зат. Орыстың жср кеңістігін оскерлердің кіші бөлімшесі. өлшейтін көлемі 1,09 ға тек өлшеубір- ДИВИЗИЯ зат. 3—4 полктан күралған ос- лігі. кер күраьсасы. Панфиловшыл атақты ДЕСЯТНИК зат. Он жумысшыныц басшы- дивизия, Қазақстан жөнелткек зор сы, онбасы. А лексей қабиғын түйіпде- майданга ( Гоқмағамб етов). сятникке біраз қарап түрады (Еру- Д И Д А Р зат. Жүз, келбет, өд, түс, түр, баев). Сол Гүлжанның кореец бүгін қызме- ДЕТАЛЬ зат. Машиіганьщ үсзк. бөлшскте- тін, Кореец соның жүртқа таныс дида- рі. рын (Ерғалиев). Дидарын дол өзім ДЕТЕКТОР зат. Радионың ауа толқынын бір ойлағандай, Кьргенде шықтым се- ұстайтын аспабы. ні қүмарымнан (М әуленов). ДЕУ ет. Айту, әңгімелеу, баяндау, сөйлеу. ДИДАРЛАСУ ет. Кврісу, бстг.е-бет кезде- «Менімен сен тең без деп мақтанасыц, су, жүздесу. сыр ашып сөйлесу, сыр- Білімсіздік белгісі ол баяғы (Абан). ласу. Еленаның агасымен сөйлесіп ди- Жол басып он сегіз күн зореа жеттім, дарласуы да сондай ысгық көрінді (Оразалин). 4- - Дидарлас болды — Саңлағын Жетісудың көрейін деп г (Жамбыл). жүзбе-жүз кездссті, көрісті. Қарадан ДЖАЗ зат. Ж еңіл мазмүнды музыка жанр- хан боп туған шонжар еді, Агайын ьгныц бірі. ие ийтқанын қолдар сді. Таралғы-тар- ДЖЕМПЕР зат. Токьіма кофта, жылы туменен тойға барып, Дидарлас пат- кеудеше. Оның үстінде әдемі тоқылған шаңмен де болған еді (Майлин). джемпері бар (Ерубаев). Д И ЗЕ Л Ь зат. Іштен жаиатын двнгательді ДЖЕНТЕЛЬМЕН зот. Буржуазиялық қо- машинанын аты, күрделі двигательді ғамдағы үстем гаптын мінеэ-кұлқын. ыашинаныд бір турі. буржуазнялык моральды жақтаушы ДИЗЕНТЕРИЯ зат. Іштен кан өткізстііі ч адам. жұқпалы ауру. ДЖУНГЛИ зат. К алы н өсімдікті ну ор- ДИКТАТУРА зат. М емлекет билігін колы* ман. на алРан топтык коғам ішіндегі үстсм- дігі. ДЗОТ лаг. Ж ердей казып, үстін ағашпен жапқан оскери бекіиіс. Тойтармай бе- ДИКТОР зат. Микрофон аркылы радио хабарларын беруші адам. Япырай, бул тін қойғам ж о қ , Топырлап фашист диктор даусы — К үйі ғой бір қуаныи:■ қаптасын, Т ө ң к е р іл д і дзоттар, Төкдіре тың! Саңқ-сүңц етіп сонс.у кеткен, Ки- мылтық атқасын (Саин). қуындай қыран құстың (Амаижолов). ДИАГРАММА зат. Белгілі форманы кер- ДИЛЕТАНТ зат. Ор саладан үстірт капп сететін сызык. Ж аяулады екеуі, Вірі аласа, бірі үзын. Елестетер көзіңе білімі бар, ғылыммеіі не искусствомеп диаграмма сы зы ғы н (Мәуленов). Э р шұғылдаыатын адам. ге тартып қы зы л, жасыл жолдарды ДИНАМИТ зат. Оталғыш, жарылып атғч- Диаграмма санатады жылдарды (Ер- латын күіпті зат. Қайтқаннан қүлий шапцан аттың дүбірі от алған дина галиев). мит сияқты солқылдатып ала жөнелді ДИАЛЕКТ зат. Бір халықтык сеГглеу ті- (Әбіінсв). ліядегі түрліше болып кездесетін жер- Д ИКАН днхан. гілікті ерекшелік, айырмашылык. ДИКАНШЫ а;. диханши. ДИАЛЕКТИКА за т. Жаратылыстьщ. адам ДИНАМО зат. Электр тогын ендіретш ма- когамыныд, ой сананың дамуыидағы жаллы заиды зерттейтін ғылым. шина. Диалектикалык материализм— маркс- ДИОПТРИЯ зат. Физикалык арпаулы ал* шем. тік-лениндік партняпың лүниеге көз- ДИ П ЛО М зат. Ж огары оку орньга бітірін, Қарасы. белгілі мамандык алған адамдарға бе- ДИАМАТ зат. Диалектикалык материа рілетін куәлік. Сол жылы Гулнар да лизм дегеи сөздзн кыскартылып алыл- Алматыдағы медицина институтын 0і- га* түрі. Диамат заңы осы гой, Ойлап тл қойдыц иное Оіз. Кейінде қалып ке- тіріп, қолына ішкі сырқаттардың дзрі- гері деген диплом алды (Мұқанов).
Д ИПЛОМАТ - ДОҒАРУ ІИПЛОМАТ зат. Баска мемлексттермен сүйсең, бірді-ақ сүй, таңдал таиып, сырткы катыиас жасаудағы елшідік Көрсе қызир. купде асщ диуана.шц кызметін аткаратын маман. Сіз энші (Абай). гама емес, дипломат екенсіз гой, — ДИФТЕРИЯ зат. Көбіпесе балада болатыи дсп Роллан Омірені қүиағы на к,ысты (Жзрмағамбетоз). жұқпалы жүткыншак ауруы. 1ИПЛОМАТИЯ зат. Бір үкіметтің баска ДИХАН зат. 1. Дэнді дакыл. жеміс т. 6. мемдекеттермен арадағы катыиас жа- егуші, жер шэруашылығымсн шұғыл- сау саисаты. данушы. Д и ха н болсаң, қос өгізіңтең 'ЛРЕҚТИВА зат. Жоғаргы ормпныц те болсын, шаруа болсаң, ^ос етегің кік, болсын (макал). мени орынға беретін басшылық нұс- ДИХАНШЫ зат. Егііі егумен шүғылдам* тын адам. Диханшы жүрт думандатип кауы. Бүл партия директиваларының келіп сонау алыстағы көк белдерді мүлтіксіэ орындалуын, сын мен өзара кестелеп жүр (Мүстафнн)- сынның орістелуін жэне коммунистер- дің кемиіілікке төзбеуиіілік рухында ДИІРМЕН зат. Астыкты үнға айиалдыра- ты.ч кұрал. Астыкти үлкен тас плита- тзрбиелснуін цамтамасыз стіп отырады лармен хсәне тас диірмендермен х,о.\\- (КПСС уставы). дак тартатын (СССР тарихы). !І{РЕКТОР зяг. Мекеменік, оку орында- рынын бастығы. Іске сэт, қыэдар — де- ДИЮ зат. Ескі. Ьіурыпгы ертегілерде зй- тылатын адам таңқаларлык денесі бзр. ді директор (Иманжаноз). Мен осы үлхсн бір алып кушті макүлык. Дзу орталау мектептің директоры болып менеи найза салысқан, Диюменен ха- Оелгілендім (Көбеев). рысқан (Жамбыл). Ш РН Ж ЛБЛЬ зат. Ауадан женіл. түлға- сына газ толтырылған үшкыиі аппа ДИУАЛ к. дуал. рат. ДОБАЛ сын. Қолайсыз, ыцғайсыз, ірі, түрпайы. Катты добал үнменен, сол П1РИЖЕР зат. Орксстрді немесе хорды шал. Абайға айгай салып, уран таста- басқарушы адам. Басқарган жас ди рижер көсіп қолын, Күйлердің сала- ды (Әуезов). ДОБАЛДАЙ сын. Үп-үлкен, дәу. Нюік сала аіиып жолын (Тәжібаев). усанның нәзік кулкісі добалдай жігігті !ИСҚ зат. Шоңбер түріпдегі ж алп ақ зат. допша ойнатқанда, добалдай жігіттщ Автоматтыц бір бөлшсгі... и-ІСКУССИЯ зат. Айтыс. талас мәселені жуан күлкісі нозік цыэды тебіреніе дг талкылау. Социалистік партиялар — алмады (Мүстафин). ДОГМА зат. Дәлелденбен, шындыктан дискус* иялық клуСтар емес, күресіп алыс, ешбір сын көзсіз соқар санамеи жатқан пролетариаттың ұйымдары кабылданған шындык. (Ленин). ДОГМАТ зат. ГІарыз, дін окуыныи и;сх ДИСПАНСЕР заг. Емдеп қаиа қоймай, келтірмей канатын негізгі сынсыз ка- сонымеи бірге аурудан алдынала сақ- былданган жобасы. тандыратьш ыеднциналық мекеме. ДОГМАТИЗМ Догматка берілуиіілік, со* '.ИСПЕТЧЕР зат. Поезд, пароход, маши- 1 нын ізін куушылык. на сиякты транспорт жүрісін тортіптеп, ДОГМАТИК зат. Догматизмге бейіиделу отырушы. Сол он жылда қаниіа түлек,' Ат жегу үшін қолданылатын. ші. Түрксибтен ушты түлеп, Сол мыңдаған ДОҒА зат. 1. көптің бірі — Турксибтің диспетчері скі ж ақ шеті жетек пен кзмитка бекі- (Токмакамбетов). тілетін иілген агаш. ...Досада қос яр- . ШССЕРТАНТ зат. Диссертация қорғау- цырау лсетіп келді. Аттары омыраулал шы. кимелеген (Айнабекүлы). 2. Гсомет- ІИССЕРТАЦИЯ зат. Ғылмн дэреж е алу риялык термин. Шеибердің бөлш. ушін зерттеліп жазылған ғылми снбск >- Рефлекс доғасы — орталыкка кірс- — Диссертациями сндігі жылға қал- тін сезім және орталықтан шығатыи дырмайсын, ^айткен күнде да биыл кимыл нейрондарынан түратын «V* қоргаған дүрыс (Шаймердснов). лын, сондая-ак бас »ікының белгіліоір ДИСТАНЦИЯ зат. Белгілі екі арадағы участогын басып өтетій нерв жолдары. алыстық, кашықтық. Д оға ж ал —доға снякты нілген, тпс ІИУАНА зат. Дін жолына түсіп, ел кезіп. түратын ж ал. Жаясын ясауып май бас- жүмыс істемей. ырзығын кептен тілей- ' қан, Д оға жалды тарлан көк (К.У3* тін адам. Өэің оиуанасың, кімге пір нышбаев). боласың — деген дсді Кожақ (Нүрпейі- ДОҒАЛ сын. I. Сүйір емес, үшкір смес. сов). Басына ақк,у киіп, диуана боп, 2. Ауыс. О лак, икемсіз адзм. Өзі сөзге Касына ханышаның кеп түр сарнап. доғал адам еді (Әбішев). Яиуана ақтап отыр — я аллаіі хақ! ДОҒАЛАҚ қ. доцгалак. Сарынын ішіндегі шерге охалғап (Жан- . сүгіров). ДОҒАРУ ет. I. Арбаға жегілгеи атты^бо* сатып жіберу. Арбаны маяға жанаи-ып ІіІУАНАЛЫК сын. 1. Еңбек істемей, сл экеп, тірей доғарып, Жаппаркан июл кезін жүріп, боска тамак асыраушы- ей келіп отырди (Мустафин). Сзрсекең лык. 2. Ауыс. Жснілтектік, жындылык. Лемеңдер онбсс іске жүбаналың, Ақыл де конді, қоңыр төбел үйдің ту сырты- тапсақ, мал тапсақ, қуаналық. Кызды на океліп, Сәрсекеңнің хауыр күреқи* бір жігіт доғаруға кірісті (Майлин).
ДОҒАРЫ Л У — ДОМАЛАК 171 2. Ауыс. Тоқтату, кідірту, үзіліс жасау. отырған бсрекесіз-ақ, созге де долаң Айбаршамен кеңесін дотарғаннан ксйЫ (Майлип). Сырбай Д а у лет туралы еже, Масақ- ДО.ПБАР зат. Ш яма, мөлшер, жоба. Бәл- бай туралы ойлап келеді (Муканов). шектелген істер қурала келе, күзес қа- ДОГАРЫЛУ доғару етістігініц ырыксыз етіс турі. рай усоспардиң жалпы долбары корі- ніп те қалды (Л\\уқанов). ЛОЛА сын. Үлкен, бобыраған, кақиған. ДОЛБАРЛАУ ет. Ж обаллу, шамалау, мөл- Алш өгіз жеккен біп сабан, алдын иісрлеу. Шала долбарлап жақағы со- бастагсн қаріиидой бала, артын уста- зіңді аңғарып түрмын — деді Көкбай тан дода сақал қара кісі жер қыртоі- (Әусзов). сын гаспаіиа тіліп, \\ара шымды төң- ДОЛБЬІРАУ қ. болжырау, ыбылжу. черіп бариды (Мүстафин). ДОЛДАНУ ет. 1. Ы залану, ашуға булығу, ІОДАЛЛУ ет. Квкпарды жан-жаққа са- теріге сыймау. Иүргожа долдпнып, ау- лып тарту, з а т т ы быт-шыт етіп сын- зы сөзгг келмей, денесі қалшилдап дыру, жы ргу. дода-додасын шығару. кетті (Мұканов). 2. Ауыс. Қүп райы- ПОЗАҚ заг. 1. Д іш і ұғым бойынша елген- ның бүзылуы, дауы лдау, борандату. Ә нсн кейін адам ны ң тіршілігіндегі кунә- дегенше болмай, жгл ысқырып, долда- оі үшін ж азалайты н, азаптайтьш орын. на соғып, ызылдаған даусы адам шо- Ііикенің су орнына арақ. боза, Д озақ- шытқандай болды (Майлнн). тың ортасында қақипсың (Жамбыл). ДОЛДЫ Қ зят. Ы зақорлық, долылық. Д ол- Баласызға дүғамен бала бермек, Қа- дықпен хан Ескендір ашуланды. А ш у- раңғы елд і алдап қылған ермек. <тҮус- ланып қақпаға жетіп барды (Абай). мақ — дозақ» — дегені рас болса, Д о- ДОЛЛАР зат. Американын акшасы. Тас- заққа ең алды мен қоха кірмек (То- қынымнан тайлығып, Атомшылар ше- райғыров). 2. Ауыс. Таршьілық, киы.ч- гікер, К т доллары козінг, Қиыршық шылык. Орыстың помещиктері мен ка- қүм боп себілер (Айиабекұлы). пигалистері орыс еибекшілерінің өмі- ДОЛЬІ сын. Ашулы, ызақор. Сырыңды рін дозаққа айналдырди (Ақынжа- хсаңа білдім долы қатын, Түрікгіц шы- нов). ғармацсың жаман атын. Гүсмчнды мае- ДОЙБЫ зат. Ш ахмат торізді шаршыла- қаралап бермекиіісің, Кырымдық нал ған тактай устінде 24 тлс тігіп ойняй- ган байын амрнатың (Малдкбаев). ТЫК ойьш. Ж а лғы з көркемөнер гана 2. Ауыс. Жауын-шашынды. борасынды. емес, дойбы, шахмат сияқты басқа да Сорын тартып ыиіқынып, Аіи бврідей енермен шүғылданам деушілерге көңіл соцты улып, Д о лы дулей ақ боран бөлу керек (Иманжаков). (Орманов). ЛОИЫР зсг. 16 не 18 өрме жуан қамшы. Д О Л Ы лЫ К сын. Ызакорлык, ашушакдық. Касым ш алды ң қайда жүрсе де қолы- ашуланшактык. Долылықтың қысқан- нан екі бүктеп үстаган көк алақан до- дығы соніиа, тартпаны бір теуіп кро- йыры түспейді (Сыланов). иатқа барып жата кеттім (Гайдар). ДОКТОР зат. Ж орары білімі бар дорігер. Осы түсініс Шорипаның бүрынғы жі- Екі аяқ не қы лы п, Бисқаша ауырып, герін жегідей жеді, долылығын, ашуын Апырмай, докторлар, Жүрмесін жаңы- албастыдай басты (Манлин). лып (Абай). + Ғылыы докторы — сң ДОЛЫРУ ет. Ашуланғаида бет-әлп?тінін жоғаргы ғылми дорежо. Республика- өзгеруі, ісіиіп кабынуы. Толын бет-ау- ның ғылми ксндидаттары мен доктор- зы ісініп долырған Сдтбала жалғыэ ларының арасы нда 18 қазақ эйелі бар жатыр екен (Сыланов). Екі беті до- («Сталин ж олы »), лырып, Саусагынан қан танды, Жүтам ДОҚТОРЛНТ зат. Ғылым докторы дәре- деді еліріп, Бар адамды, бар жанды жссін алуға даирланып жүрген адам. (Саин). ДОҚТОРАНТУРА зат. Ғылим докторы дә- ДОМ сын. Бәнгегс жаратқан аттын бабы- на келуі. Астында шүбалаң қүйрық режесін алуға даярланзтын, аспиран торы аты бар, дом боп жарап алған, тура тәрізді ғылми орын. есік пен төрдей үзын торы ат көлде- ДОКУМЕНТ зат. Ьір нәрссге арналған нең түр (д у е зо в ). правоны, немесе фактыны доледдейтін іс кағазы. М ынағаи мен күмэндімін, не- ДОМАЛАҚ заг. I. Дөңгелек, жумыр... Д о- малақ тастардан жағалай тас үюіміз гізгі документгерін корсетіңізші — деді керек— деді о л (Әбішев). Бір есе, Жомарт (М устафин). Документімді кірпіштерің д о м а л а қ .. қабырраны қа- гүзеп алған соң, ылаи жалдап кіші лағанда домплап түсе береді деп, кір- қүмға тартып кеттім (Көбеев).. піш заеодының слдына тіптен орындау- ДОҚАБА зат. Баркы гтың жаксы турі. Екі ға болмайтын талаптарды қояды (Еру- эйелдің кигені әшекей доқаба бела- баев). 2. Толык, томпиған. Кара дома- пент, белдерін кемер белдікпен қынап лак, балалар, айелдео лашыққа ағы- аып келе бистады (Омаров). Баржа- тастаған (очерктер). бай орта гака бойлы, жуантық денелі, ДОЛАНА зат. Ұсак домаллк жемісті ағаш. дөқгелек Оетті, қалың ерінді, домалақ Судың жағасына тал. мойыл, долана май мүрынды кісі (Муканов). -4- До- синқты ағаштар өсіпті (Мүканов). малак арыз — жазушының аты көр- ДОЛАҢ сын. Ш оркақ, арсың-пфсін. бсй- сетілмеген арыз хат. Әжім байдан зор- оіл. Өтебай дейтін сол ауылдың жігіт- шмағы бар. Каоамаққа үшып-қонып
172 Д О М Л Л А Н У - ДӨҚҒ.Т лық көрген бір бейшара, Уезге едо- ралнев). 2. Ауыс. Өтс женіл, ыкшам, малақ хат» түйіндеді (Торайғыров). Дүние деген доп емес, Түспес сенің то ДОМАЛАНУ домалау етістігінік ырықсыз рица (Аманжолов). отіс түрі. ДОПТАИ сын. Д оп сияқты. жылдам, тсз ДОМАЛАТУ домалау егістігіиің өзгелік өту. А қы р аяғында, есіктің үстімн етіс түрі. жсрге доптай үшып түстім (Айнн). Бі- ДОМАЛАУ ст. Кұлау, дөіуелену, ауиау. рац огті балалы қ, Доптай үшып Айдар шауып ксле жатқан күйінде Оырап. Білім нен біз кем қалдық, Кои:- атынин домалай түсіп, қүсына үмтыл- ті күндер бүлдырап (Шипин). ды (Әуезов). Көзінің жастары МОН- ДОГ1ША қ. доптай. шақтап домалай берді (Д өнентаев). ДОРБА зит. Нәрсс солатыв шүберек, нс ДОМБЫҒУ ст. I. Суыкка шалдығудан де- канеп к зл т а . Петька... дорбадан бір ненің кызарып ісінуі. Әуес көріп лсүгір- қалаіиты алы п Коусаққа берді (Нүр- сен жас балаларға, Бет-қолы домбығьиг пейісов). Ең аргысы, мөрдің өзі Ое үсік ш алды (Абай). дорбида, о л дорба Іскендердің цолык- ДОМПЫРА зит. Екі ішекті лалык музыка да (М айлин). аспзбы. Винтовкасын кезеніп, Сарбаз ДОРБАЛАУ 4'г. Дорбаны толтыру, соии- шыцса соғысқа, Домбырасыи безеніп мон тасу. Ллыстан арбалағанша, жа- Жим.был барар үрысқа (Ж ам бы л). Қа- қыннан дорбала (мақал). маудың ха н ауылы қыр жағында, Аң- ДОРБАЛАЦДАУ ет. Қатгы, тым иңғайсыз. қытып ац орданың Оір жағында — тұрпайы жүгіру. Горбатов жер асты- Күйші отыр домбыраны дүрілдетіп. на кетіп бара жатыр еді, Зайцев ар- Кумир ғып тартцан күйдің ырғазына тынан дорбалаңдап жүгіріп келіп цу- (Ж знсүгіров). ыл жетті (М устафяв). ДОМБЫРАШ Ы зат. Домбырпны ж аксы ДОС зат. Бір-бірімен жақын, тату, сырлас тарта білстіи адам. Казахстанның би- адам. — Хоиі келдіщз, усаца дос, Сгг- гысыида аты көбірек аталатын домбы• ті Оолсын жолыңыз! (Әлімбасв). Жа- рашының бірі — Сейтек (Ж ұблнов). мантайдың баласы Квжек деген, до- Соңгы уақытқа дейін оркестр қазақ кімге өсгк тасып безектеген. Досын ке- компоэиторларыныц күйлерін орындап ліп досына жамандайды, Шіркінде ес келген, домбырашылар нота білмейтін (Каз. домбыра). болсаіһиы сезед деген (Абай). ДОС-ЖАРАН зат. Жегжат. көнідас, ни- ДОМБЫТ сын. Ісініп кебінгендік, көтері- еттсс. тілектес адамдар. Кенен эр м з ліп мактанғандик. Ашулы адам ны ң. свзі аз Оолса, ыза қуаты артында б ол- 1 де дос-жаранын жарцын усузбсн қср- сы алып, «асына> да тоііғызады (Му гчаны, егерде аузынан қара қ а н' .....................и і О У М , ; агызса \\ Кк.аІ 1нКоОвН)І.. (гАді'беаЛй)\\.МбыТ ма*7аиша*- ^ р ц а ц }I ДДООССТТААСҒУАНет^. тостаган. болу. тілектег. Ж акы н дос ДОМИНО зат. 28 сүйек пластинкамсн ой -! набтыи үпайлы ойын. кнсттес болу. Ж ауласқан ескі түрмыс адыра цалы п, Достасты цазац-цалмсч ДОМНА зат. Шойынлы темірдея зж ы р а -) ________ 1___ ( сцбекші селл«і у(Ьі ) ааійі ^зі аЛ қ\\ іо! Іві )I .. тТиипп кк опрпы татыи т а * і..н« арнаулы өндіріс*-------!\" ’- тік зәу- ДОСТЫҚ сын. Тату.шкдиеттостік, тіл^- лім пеш. Домналароа лсүргендер болат 1 --------------------- ------ — * ; т « і \\ , и п с ■ • қүйып, Шахталарда тау — көмір үйіп. Жүрғгімен слжіреп тыңдайды оны Ж үр- тестік. дбсэмәт жиенің, Ол сенің бі- реуің Достығын достықпен Өтемек ті- «Ліі *»*• *-*- ---------- леуім (А бан). л ау о м )^ ысты*ІТа ма«>та жиып (Ка-1ДОТ зат. Оскерн құраманьіц соғыс ксзіп- ДОҢҒАІІГ** Лп АК1 ІГ заг. А. рбаниц дөцгслегі, те- I 3д(е*ГгІі бекіиіс ЛоПрнІШы. Жаяу оскерлер ж1ГЛо-- гермоші. Қенжетай доңгалақтың му- лынан көм ілген пантералар мсн дот- рындығын суырып алып жатқан кездс, тарды жиі кездестірді (Нүрпейісов). орыс үстаның көзі Асқарда Сюлды ДОЦЕНТ зат. Ж огары мектеп окытушы- (Мүканон). Арбасыньщ доңғалағы сы-1 ларыпың профессордан твмен, асснсснт- цырлип, ауы лды Оасына көтеріп, адемі 1 тск жонары ғылми атағы. Біздің уш- верситетте тым жақсы бір доцент бар торы птты жсккен біреу келіп, Бзкеп- вІдӨлТгПГ^Т.һ\"(Шаймердеиов). - ™ ДОҢЫЗ зат. Ш ошка,. кабан.__________ Д о ң ы з Нат1 т. 4 а1 .с-- I соп үшін айиалдыра жүртізілет\\и тТ ЫыНц а( ІрПтТ ии сг тт , театр дегент о п т г . Л............ с. .ө.зэдері•н д е ту- [ °юлы шүберск, а к киіз. Бес-алты царс- сінгек жоц едім (Сэрсенбасв). М олда: I ша үйдің ортасындағы, осы суылдың Огалайкүммүссалая. доңғызым-ай, Сә- көркі деп саналарлыцтай ак, дедегем лемшім, сиу-спламат болдыңыз ғой. Кү- '>оз үйден чшшпауын іиылдырлатып бі- ранда сені харам дсйгіні рас, Иасқа- пың мүсылманман жвйфні рас (Ж аи- тиыеъгк ШЫ*ТЫ (Сылаііов). сүгіров). ДУКЕИ сын. Зор, ірі, көлемді. үлкен. Он- ДОП зат. 1. КвбІ.чеее рсзннадаи. ара-ту да бүл бзрінен де дөкей болды — дей- ра баска сіірпслі заттзн істегеи до- \"1 тсласушы жүмысшылар (Мустафин). мал.-*ч. іші пуага толы жүмыр порее. ДӨК.ҒЛ зат. Үлкен, вткір пышак. Коруяар: қанжар, Анкет, болта, кетг.ен, Өгкір- Кыз баяғы кадпыніЭа смес, доп ойнар. лси шарға тартып, атын күткен (Кх- Оны ғажап епгертіпті күн. аЛлар (Ер- мп беков).
ДӨКІР — ДУАДАҚ 173 ДӨКІР сын. Ірі, кесек, түрпайы. Түйебай- ті алып жатты қойлар аппақ (Әбілев). дың дөкір сөзі өгіздің муйізінен кем 2. /\\уыс. Томпак, квтеріикі, ден. Скора- тиген жоқ. (Әбішев). Біз волсақ, ан- ковтың үш жағы жүмырланьиі біткен дайға ыңғайымыз жоқ докір жандар- дәңес мүрыныныц кең танауы қусыры- мыз (Мүг.ірепов). лып барады (Нұрпсйісов). ДӨНЕН зат. Ж ы лқы малынык үш жасары. ДӨііКИЮ ет. Заттын айырықша кә.зге гу- Бір тай сатыл алы п ек, Оөне.н шықты, сетіндей болып, бадырайып жатуы. Койга мініп қыАқиып Кекен шықты Түйебай олген өгіздей дөңкиіп, дір-дір (Әзірбасв). Гайдан құнан шығарып, етіп жатыр (Әбішев). Дөңкиіп келіп Дөненін де үйретем (Жамбыл). (Нүрым) ролын артып, сүйем дейме ДӨҢ зат. 1. Таусымақ, бнігірек жота, жон, немене, сасық аузы н Камардың үлбі- дөнес. Уры түн асқаниш, қасқыр доң реген аузына тақап апарғанда, Камир- асқанша (м акал ). Тугон жердің эрбір дың иіыбык жаны шығарға орын тол ылдиы, өрі, сайы, саласы, дөңі, ойпа- пой иіырқырайды (Торайгыров). ты— бәрі м енің алақаным да (Муқя- Д Ө ІІ зат. Дәл, иақ, тура. Біздердей ғашық нов). + Д е ң мінез — өрескел, тұр- коп, Кайсысы сізге дөп, Жөндеп те пайы мінез. К үйвуінің кейбір оқыс, дөң айтпадым, Ж үрегім лүпілдеп (Абай). мінездерін кеіиіріп, ретсіз кетіп бара Батальон бір күні Алды бүйрық алға жатса, тежеп тастайды (Иманжанов). деп, Атакага аттандық, Жаудырып оқ ДӨҢБЕК зат. Бөреие сиякты больап көсіл- жауға дөп (М оуленов). -4- Дөп кследі ген жуаіс, кы ска агаш тамыр. Арлан — сай коледі, теңдес келеді, шамалас қыоқадан ы лдилай бергенде қус теуіп келеді. Ерліеім ерлігіңе дөп келеді, жіберіпті, анау, дөңбекиіе домалагап Байлығыңа байлығым еп келеді (Жам- екен (Әбдіқадыров). был). ДӨҢБЕКТЕИ сын. Ө іе үлхен, ебдейсіз.! ДӨРЕГЕЙ сын. Иттің байырғы тукымы турпаны. Көптің ортасында дөқбектей мен гаэыныц шағылысуынан туған (дл- боп Бексүлтан оқіиау көрікді (С ила регей) төбет. Е кі дөрегей төбет айда нов). жоқ же.рден пайда вала кетті де, ар- ДӨҢБЕКІІІУ ет. Аунакшу, тынишеыздану, шеленіп арбадағы бізге тап берді мазасыздану. «Атом, атом, атом* деп, (С. Қ.). Эттли мен Трумэн, «Өлер күнім жақын» ДӨРЕКІ сын. Іурпайы , сыпайы емес... Түйебайдың дорекі жиралған ойқы- деп, Дөңбекш іді түнімен (Моуленов). шойқы үлкен денесі толы нүш екен Уи ііиі тастай қараңғы төс.егіндс дөң- (Әбішев). Үлбосынның түсінуініие — бекшіп Ж эуке жатыр (Майлин). Осплн дөрекі, дөкірі, сөйлесе, бірдеме- ДӨҢГЕЛЕК зат. I. Бглекке яки белағашқа кнгізілген арбаны немесе механизмді 1 ні бүлдіріп алатындай адам (Майлин). козгалыска келтіріп, айналып туратын ДӨРЕКІЛІК зат. Өроскелдік. турлайылмк. шеңбер... Д өңгелегі шиқъоідаған ыру- і — Мына сүйреуің дөрекілік қой. Ж е дан, башайы сыртылдаған сиыр да жук ( ня, — деді жәбірленіп калган Мәулен (Шаймерденов) көтеріп келе жатыр (Мустафин). 2. Пі-- шіні денгелекке уксаған. Ботакөздің. ДРАГУН зат. Бскі. Атпен де, жаяу да со- күнэсіз қараган дөңгелек қара көэінен I ғыса алатын атты әскср. Асқардың жүрегіне үшқын үіиып түс- ДРАМА зат. Кара сөзбен жазылған, театр сзхнзеьжа арналран әдебкеттік жы- кен сықылданды (Муканов). Әкеңді ғарма. Алғашқы кезде қазақтарға му- көргем жоқ, ө лді деп есіттім. шешеқді зыкалық драмалар ғана ңызық бал көрдім. Д өңгелек бетті, көэі көмірдей ды (Муқанов). Бізге күлкімен қабат қара. ажарлы кісі е.ді (Мзйлин). + Та- драма, трагедия да керек (Ерубаев). рих дөцгелегІ — табигаттагы, жараты- ДРАМАТУРГ зат. Д рамалык шығарма жя* лыстагы өмір. Тарах, дөңгелегі.н еіикім затын жазушы. Шекспирді қазақ сах- кері кетіре алмайды — дсді Ыбрай насына зкелген драматург М. дуезов- { ДVю і 1'М и і*п п \\ ДӨҢГЕЛЕКТЕУ ет. Дөкгелек, жумыр. I тің еқбегін ерекше атауымыз керек шенберге уксас етіп шығару. Иохим (Жұлдыз). агашы алты лсерден доңгслсктеп тесіп, ДРАМАТУРГИЯ зат. Проза, поэзия таріз- ді корнем одебиет жанрының бірі. жегінші қи яда й тесті (Короленко). ДӨИГЕЛЕНУ Д еагелеу стістігінін өзгелік ДРАП зат. Жаксы сортты сырттык киімге аркалған калыц шуға... Ақыц терістік- етіс түрі. тіц қысына арналып тігілген драп паль- ДӨЦГЕЛЕНУ дөцгслеу стістігініц ырыксыз тос.ын ала жүгірді (Иманжанов,. етіс түрі. ДӨНГЕЛПТУ дөнгелеу етістігінің өзголік ДУ елік. Окыстан пайда болған даеыс, у-шу. Аман-есен жүрмісіз, Шапы- етіс түрі. раипым, екейім, Ауылыңды ду етіп, Ән ДӨҢГГЛЕУ ет. Айналу, домалап коэғалу. таратып кетейін (Жамбыл). Шықты Дөңгелек күндей күшті те.гершігі, Доң- егінге колхозишлар, Тумен. думен, эн- гелеп қызған сайын өрге өршіді (Ж а- мен, күймен (Аманжолов). рохов). ДУАДДК зат. Денелі, еті жеуге жарамды, ДӨҢЕС зат. 1. Л өк, жота. жон. биіктеу каз тукымдас жабайы кус. Ілуде біреуі жер. Ғ.гінге толып ырғалып, Күлпырған болмаса лашынға алдырмайтын қус — сонау дөңесте (Әлімқүлов). Колхоз- дуадсқ болып иш қгы (Муканов) дыр кешкі малы маңын қаптап, Дөңес-
174 ДУЛ - ДҮР ДУЛ зат. Д інй. Жады, басты айналдыра- ран атым, нең хсоқ жалғыз сеніг. тын сикырлы оку. Нурым аптығыл жү- (Абай). гіріп келОі Ое Лхметко дүрсе қоя йер- ДУМА заг. ІІатшалык Россиядагы уэхіл- ді — қаришы мүнық сығандығын. ахо- дер палатасы. Кузнецов — мемлекеттк лыгын... Дуаны қылып, сицырлап, мі- думада большевиктердің фракцияа. не. Оір кісіні өлтіріп отырсың! (Торай- Оар — деді (М үканов). ғыров). ДУМАЯ заг. Оный, сауык. Думая қы,- ДУАЛ зат. Үйдін. кораиың кабыргасы. келдім бір топ ақынменен, Қуанғау Қораны айнала қоршаган дуал да, қалың қгізақ халқыммгнсн (Жамбыл! ...жақтауларын оюлаған дарбазасы да Мақсатым тіл устартып өнер шашпақ биік (Мұканов). Иайанның козін цойып көқлі-у ДУАЛАУ ет. Діни. Сикырлау, басты ай- ашпақ «Ү лгі алсын-деймін, ойлы жас иалдыру. ясігіттер...,» Думам, сауық ойда жоу ДУАЛЫ сын. Ескі. Алтканы келегін си- эуел баста-ақ (Абан). кырлы, ксреметі бар. Пала көтермей ДУМАНДАТУ думандау стістігіпін өзгеліі сырдаң тартып кеткен соң, бала беретін етіс турі. драли бақсы бар дегенді есітіп, Рау ДУМЛИДАУ ет. Тойлау, көніл котеру, та шин соган үшкіртеміп дегенде де, Бо машалау. Үрпақтың думандаған туш кең бір ауыэ созге келмеген (Майлин). үсгап, Күшып түр көкірегім куннің пу + Аузы дуалы — сөяі бәтүәлі, орынды. рин (Халык акындары). Күрмангазы слдің бір сыйлы да, дуа ДУМАНШЫЛ қ. сауықшыл. лы ауыэды адймы еді (Бакбергенов). ДУАН зат. Қ ала. губерния. Неги ақырасыц. ДУШАР: душ ар болу, ет. Кездесу, ксз 6с лу, тап болу. Ол жерге ерте түрып жі сен дуандағы Петроның баласы емес- гіт барды. Ш ал да душар алдынан бо сің бе? (Омаров). Жалданып, дуанда- ла қалды (Абай). Он жылға сото ғы бай орысқа, Ғ.кеуі Егорменен мал Оатырды, Кісі жох, деп іздейтін, Ду да табад (Әбілев). шар еткен жалага (Шилин). ДУАНА қ. диуана. ДУЫЛДАСУ дуы лдау етістігінін ортах ет'г. ДУАСЫЗ сын. Берсхесіз. үнамсыз, бәтуз- түрі. сыэ. Лқмац басқа адырайган көз бітеді, ДУЫЛДАТУ дуылдау етістігінік «эгелік дуасыз ауызга сылдырзған сөэ біте- етіс түрі. ді (макал). ДУЫЛДАУ ег. 1. Қызып свнлсу, іоулау. ДУБЛЕТ зат. Бір нәрсекін скінші данасы. күжылдау. Лраның үясындай дуылда- ДУБЛИКАТ зат. Документтік түп нұска- ған қазақтардың даусы су сепкендеі мен күидылыгы бірдей екінші данасы і свне қалды (Мүкзнов). Дуылдағаһ ДУДАР: Д удар бас, шаш сын. Ұйысқан.І дауыстарға қыңылдаган мотор үн до буПраланған шаш. Көп үзамай есіктен I сады (Мустафин). 2. Дененің кызк- жеңіл киімді, дудар бас Иса көрінді I нуы, канныц бетке шығуы. адамнын (Баязитов). I етінің удай ашуы. Карылған аяқтары* ДУДАРДАЙ сын. Таралмаған, үйысқан.і дуылдап кетті, аідан соң-ац суыцты Пата соске түсте басын дудардай қы- [ сезбей қалды м (Гладков). Кара келі*> лып далаға бір шыгып келді де, тізесін шек арс етіп — Бармайсың, отыр уйде! қүиіақтап төсегіне келіп отырды (Әбді- кадыров). — деді Әбітайдың беті от боп дуылда- ды. Одан бетер үялған Берем қызарды ДУДАРЛАНУ ет. I. Дудардай болып үны- (Майлкн). су. бүйраламу. Есек мінгенге ол коэін түйіле цараса, сирагы счдаңдаган, ша- ДҰҒА зат. Діни. I. Күрапнык қыска аяк- шы дударланган жуқа киімді біреу тары, сүрслері. Жатқан сайын үйқыға. (Мүканов). Орнынан түрып, дударлан Дуга оқушы см. шошынып Үнатып ме- ган іиаиіын жиып, хсаулығын басына ні қүлқыңа, Ж үруиіі едің қясылығ тартты (Майлин). 2. Дударлау отісті- гінің ырыксыз етіс түрі. (Абай). 2. Ауыс. Қасиетті, осерлі сөз. Өмірде ойға түсіп кем-кетігіқ, Тулаған ДУДЫРАУ ег. Кобырау, шаштын тарал- мінезің бар жүрек сенің. Сондс сеніц май. тәртіпсіз жалбырауы. Ол жалаң- отыңды басатүгын, Осы өлең оқип'' ағқ, шаштары дудырап, безіп Оарады гын дүғам менің (Абай). (Оразалин). ДҮҒАЙ зат. Ескі. Қөп-көл сәлем. Жазамш: ДУЛАУ ет. Думандау, қызықтау, көцілде- дүгай солем Бауыржанга. Кас дүшпак ну. Жеміс гүлі жайнаган, Бейне баңиіа хдйратыңа ңалды таңға (Куаншиб?.- айналсң. Бүлбүлы дулап сайраған ев). (Жамбыл). ДҰҒАЛЫҚ зат. Д іни. Дуга жазьілған кз- ДУЛЫҒА зат. Ескі. Батырлардык соғыска газ. Караңғы уйде күңіренеен дауыспек шыкканда басына киетін калпағы, бзс дүғалык, оқып, анда-сснда су бүркіп кнімі. Исатай басшы, мен қосшы, Иса- айнала үіи.кіріп отырған кісінін молда тайдыц сол күнде, Ақтабан аты астын- екенін, ишан екенін жүрт айыра алма- дс. Дулығасы басында (Мзхамбет). ды (Муқонов). Тас дулыға, тас сауыт киінгенім, Д е- ДҰЗ V түз. немді қысып жатыр Оүгін меніц Оқ пен ДҰЗАК к. т\\'зак. қылыш Оүзбастай киіксвм де, қай- ДҮҚАБА қ. докаба. д ұ р х- дүр.
ДУРЫ С — Д УЛ ЕИ 17.\" ДҮРЫС сын. Ж енді, тузу, тура деген мар- ДҮЗГЕН зат. Қу.чға шыг.тшл шөшід Сір наларды бгреді, сондай-ак біреуді ма- түрі. Кызыл құмга біткен шел, Те/пс- куддау ретілде яйтылады.Тентек-журт- кгн. дүзген, тзтелбек (Халык акын теріс. өэіне дуры с (макал). Кала- дары). лық партком хатшысы: — Паряднаяны ДҮЗКЛУ к. т\\'зелу. хылыттыңдар ма?... Дурыс... Оеді (Еру- ДҮЗЕТУ к. түзету. баев). ДҮЗЕУ к. түзеу. ДҮРЫСТАЛУ дурыстау етістігінің ырық- ДҮЗУ I к. тузу. сыз етіс түрі. ДҮЗУ Іі к. жүзу. ЛУРЫСТАУ ет. Жөндсу, түзеу, ицглГі- ДҮЙСЕНЫ зат. Жексеіші.асіі кейіи кел-. лау. реттеу. Омардың өз қылығыча тін күи, жетінін бірішмі күні. ІІтбаҺ тапцан дэлслі де осы-ақ... Әлдсқандай дың Оір әдеті уза қ сапарға «Сэтт. қияңқы ой осыны дурыстай береді күн* деп дүйсенбі мен сэрсенбі күнде- (Мусірепов). 2. Аныктау, дәлдеу,' ту- рі >ана апанатын (Мүқанов). ралау. Карындастың жузіне д<> дұрыс- ДҮИІМ сын. Калыц #.чүрт. кеп ел. букі.і. тап царай илмады м (Иманжанов). Д іл- барлығы. Жалау етіп оз сгртін, Егіск• даны Нүрғали б у л ауылта келгелі ду- шықты дуйім жүрт (Әліыкүлоь). Со..- рыстап Оір-ақ рет көрді. (Майлнн). жігіт Састык, кәдімгі Дүйім ел они ти ДҮРЫСТЫК зат. Әділдік, түзулік. Мечің ниды. Колхоздың почта белімі, Көре- де хаңсы киім кигім келер, С.үлуды бу- сіз үлкен ақ үйді (Олімбаев). рақдстып сүйгім келер. Дурыстыққа ДҮКЕН зат. 1. Кездеме. дайын кнім. азык- шаттйнып, бурыстыққи Жэбірлекіп кек тулік т. б. заттар еататын сауда ор тугма, күйгім келер (Торайгыров). лы. Г'үлсара бізді Гдрький көшесінде. - Большевик деген сөз — слде етек ал- екі қабатты дүкенге алып келді (Имап- ган сөз. Бірақ дурыстыққа таңатып жаков). 2. Ұсталың жүмыс ісгейгі: бірі хоқ, қула қ есітпегем пәленің бэрін орны, іс соғатын жс-р. Балтабск усти ссның устіне үйіседі де отырады (Май дүкеніне барып келем деп Амантайдаі. лни). аз уақытқа рухсат алды (Мүқанов). ДҰСПАН к- дұшпаи. Ч\" Дүкен күрды — ойын, сауық. тама- ДҮШПАН зат. Д ос емес, кас, жау. Досыңа ліалы қыздырды, мәжіліс кұрды. і»о атірік айтпа, дуиіпаныңа сырыңды айт- қытты өмір кезінде, Бар әлемде тсңі па (макал). Батыр бол билаларымбә- жоқ, Бақыгты Сала туады. Бала мен рің дагы, Тап берген душпан иттің егіэ үлы боп, Колхозданған ауылда,. еынсын сағы (Ж амбыл). Жақсы жыр дүкен қүрады (Жамбыл) ДҮШПАИДЫҚ зат. Кастык, жаульіқ. Қөң- ДҮҚЕНШІ зат. Товар сатушы. Сыдықде- ген дүкенші «маған жалдан» деп та< ліңде дайын тур ғой хсайым менің, Дүшпандыгың қатайган шығар сенің, | кенедей усабыса кетті (Әбдікадыров) Егер менің іиіімді жарып көрсең, Жы- < — Мына бір бэле тағы қайдан души/. Оолган! — деді дүкенші тацтай 'дүке- лауыңды умытып шошыр едің (Абай). ДҮБІР зат. Дүсір, дүрсіл. Ойға т)гсіп Оір I нін ашып жатып (Мүсірепов). түрлі баяу к еле лсагқан Абайга бір ДҮКІЛДЕУ ет. Тарс-тарс оту, тынбаО үз кезде арт ж ағынан Оүрсілдеп келе қ а л ~; дік-үздік үн шығару. Немістердіц квг. автоматқа көтере үн қосып үэақ ду ган ат дүбірі естілді (Эусзов). Ат ду- кілдеген МГА пулеметінін, де үні вш- бірін естіген тарлан шиқына жүлқынды ті (Нұрпейісов). (Әбдіқадцроп). ДҮБІРЛЕТУ дүбірлеу етістігініц өзгелік ДҮЛДҮЛ зат. Ескі. 1. Түлпар, мактаулі.: ат, ерскшс жүйрік ат. Ту үстап, дул- етіс түрі. дул мініп топты Састап, Елге жол, ДҮБІРЛЕУ ет. Д үбірлеу, тыхырлау, дүрсіл- өнірді а,іга кім нүсқаган. Ол — багыр. деу, катты үк беру. Түяғы алтын мал халық үлы Аманкелді, Бастаган тар Қаг.тап, Д а ла м ы з жатыр дүбірлеп күндерде қалың елді (Шнпин). 2. Лу- (Аманжолов). Алқындың злде неге, уа щ регім , Сеземін жай емес-ау дубір- \\ ыс. Сөзге шешсн, тілді, атакты. Өнер- дің алды қызыл тіл, Тілде жүйрік леуің (С аты балдия). ол дүлдүл (Ж амбыл). Осы жолга.ч ДҮДӘМАЛ сын 1. Күмәнді, скі үшты, бел- гісіз. сеиімсіз. Казак, жүмыскерлерінің дуниеден, Шешен де өткен не бүлбүл, неден кешіккендерін біле алмай дудо- Косем де откен не дүлдүл (Абай). мал Оолып отырғанда Байіиегір келді ДҮЛЕГҒ.И зст. Алып, анбарлы, кажырлы, кайратты адам. Арыстандай айбарлы, (Мүстафин). Жуз кісінің ішінде, Ол бір жүрген д у ДҮЗ заг. I. Ж үз, үстаранын. пишактын. легей, Бір өзі батпан бірегей (Ж ам Кылыштын өткір кыры. Дузіндей уста- был). раның дірілдеген, Кылауы қылга түсер білікбегсн (Байганнн). 2. Бос д ал а.ж а- ДҮЛЕИ зат. 1. Алып күші бар, топас. мылкау. Дүлей топастың қасиетті ти пан дала. Кең далаға куз келген, К у туралы айтқан сөзі Айк,ынға ауыр тп- рен, тартқан д уз 'тегіс. Ерек шығып оз- ді (Әбішев). Түрмеге Калцыманы он- геден, Көгеріп тур күзгі егіс (Моуле- дап тықты, Ай-түйге қараушм ма сд, иов). 3. Бет, дидар. Үлкенге сэлемің дүлей мықты (Әбілев). 2. Ауыс. Су- жоқ, аманың жоқ, Күн туды не басы- рапыл, күшті жел. боран. Тілсіз дулей ңа дүзі қара (Ж змбыл). 4. Бет. Бет — от, аг.ат, Сендіреміз біэ сені (Сыз- көрсс, дүз үялады (макал).
176 Д Ү Л Е И Л Е Н У — ДҮҢК дыков). Табиғат дүлейіне қарсоі кү- дыга Ақ-Бұйрат пен Пілдіден белгі реске шақырған жігерлі эннің сазына берген наразылық думпуінің ызасымен енді қазақ жігіттері де қосылды (Сэр- келген еді (Мүсірепов). Абай «мыңмен сснбаев). 3. Луыс. Арам, сыкак. Лйтса жалғыз алысси* да мерт болған жок,. да қаниіа батпан оісігіг жа&ын, Өзімиіе өйткені тарихи жаңа дүмпу туғызған сын беремін көрген сайын. Біреудің қариы, тірегі мықты еді (Әлімкулов). сырты жалын, іші дулей, Асықпа, сені ДҮМПІЛ зат. Дүнкіл. Есейоің күткенін- дей, сырттан неміс пулеметінің қысқа длі коп сынайын (Айтыс). дүмпілі естіліп, өрістемей тез басылды ДҮЛЕИЛГНУ ет. Долдану, қаркындау. Қеқ жазықтың бойында күиіейе түскен (Нүрпсйісов). тентек дауыл дүлейлене соғады (Ва ДҮМГШІДЕУ ет. Дүцкілдеу. Аскар духо вой оркестрдің дүмпілдеген дауысынан силевская). ДҮМ зат. I. Адамнын бексесіпен төменгі оянды (Мука нов). жағы. сТеріс айырық» өзенін жағалап ДҮМШЕ сын. Окуы Ш8ла, білімі жегік смес. Екінш і ауылда Итбай дегендүн- жүрген кісіге Тарбағатай тауының ше молданың жасы 15-Н-терге кел слыстан аласара, аласара бейне өзенге ген қызы бар, бітуана болса, соны айт- селем берген секілді кіиіірейіп тоқги- тырсаңыз қалай болар екен — деді Тур- іан. сандары мен думін кейін салып, лығүл (К өбеев). Дүмше молда дін 6у- мақтанып одырайған хсоталары көріне- ді (Торайғыров). 2. Ауыс. Мылтмкты зар (м акал). атканда иықка тірейтін жері, арты. ДҮНИЕ зат. 5. Ғалам, бүкіл әлем, бүюя жер жүзі. Д униеде сірз сендей маган Мылтық думі быт-ишт сынып, үшып кеткен екен баска (Әбілев). Оуесбай- жар жоқ, Саған жар менен артық та- оың жанындағы үзын сары солдат былса да (Абай). Ьүкіл дүкие жүзі мылтықтың дүмімен Петроны салып еқбекшілерінің алдында Советтер е.й- етті (Майлин). + Дүмі мықты — бел- нің беделі өлшеусіз артты (С. К.) ді. күшті. мықты. Жауды жерге тық- 2. Ө.мір. тіршілік. Казак, орта жасқа қандай, Жагыр мы\\ты дүміміз (Орма г.елген кісі, кііикене көзі жымиып, нов). күлімсіреп түрган сияқты — Айда. ДҮМБІЛ сын. 1. Шикі, піспегек. 2. Аяғыи Иван, көтер дүние екі айналып кел- ашып айтпай ишаратпен айтқан, екі- яейді, — дейді (Майлин). 3. Мал. мү- үшты көмескілеу свз. Камар сөэінің лік. Той болды жиязы артық, палуан шын сырын Ахметке дүмбілдеу аңгар- сайыс, Айдады күндік жерге жорға сын дегендей қы.шп қойып еді (То- жарыс, Ш ашуға тойға экелген сан райғыров). жетпейді, Д үниені твгіп жатырхссқын. ДҮМБІЛЕЗ сын. 1. ІІІнкілеу, әбден пісіп алыс (іМалдыбаев). Дүние де өзі.мал жетпегеи, шала құрғак. Анатолий да өзі, Ғылымға көңіл бөлсеңіз (Абай). Кондратьевич Сырбайды ертіп барыг: 4. Өкінгенде. бірдсмеиі ар.ман еткечде тұқым к,орын жайған жерін кврсе, суы ■ айтылады. Капыда өткен оүние-айАқы- рас сорығып, дүмбілездеу ғана Соп рында еш болды, Ғ.л үшін еткен еңбе- жатыр екен (Мүканов). 2. Ауыс. Ше гім ' (Л^ахамбет). Дүние салды — гіне жетпеген, екі үшты, анықталмаған. өмірден өггі, өліп кетті. Соны айткан- Ғ.ңдеше, не ер бол да акта, немесе' ша Сарыбай талып қалды Ышқычып план да жазалаі Тек жарықтығым бір-екі рет демін а.гды. Онан соң қай- дүмбілезіңді көрсетпе... деді (Әуезов). ДҮМБГРЛЕУ ет. 1. Дүмбір-дүмбір ету, ко- та с&зге келген де жок, Сол жердг Са рыбай да дүние салды (Қозы-Көрпеш). ныркай даүыс шығару Дүмбірлеген ■^Дүниеге келді — жас сәбн туды. домбыра, Ағылта күй төккен күн (Ха- Араоан жарым сағагтай өткен соң дү- лык ақындары). 2. Сын. Атағы жер ниеге келген баланың даусы шыта жарған, дабысы шыккан. Ар жақта ар- қслды (Сыдыкбекои). 4-Дүниеден өт- ғынқазы дүмбірлеген, Бай-еке, елің ті — амір сүрменді, олді. каза таптЫ- бар ма бүлдірмеген Өз баурың Иса- Кахсымайтын қайратты Талмайтын тайды устап беріп, Сенен де қалмақ жаксы тіа білмеген (Шернияз). күшті қанатты, Жақалык, турмыс ор* натқан, Өтті Ленин дүниеден (Иман- ДҮМДІ сын Ауыс. Мыкты. белді, күшті. і баевз). Балжанның айттырып қойған жері думді неме — ллты ояздың үстінен гу ДҮНИЕҚОР сын. Дүнис жапды. дүниекү- бернаторш советник боп қызмет ат- мар, дүниені жақсы көруші. Агам ке қарган ата^ты Түрлыбектің туысы рше дүниекор болабастады (Горький). (Мүканов). ДҮНИЕЛІҚ зат. Байлык. мүлік. Дүние- ДҮМПУ зат. 1. Қатгы қозгалыстан. қатты лікке көңілі тоқ. Ағайынға бауырмал. денелердін соғылысуьжан пайда бол- Тэкаппар, жалған онда жоқ, Айнымас ган екпін. эсер. Бүйірінен тиген етік жүрек күлкің бал (Абай). Сасының дүмпуімен оянған Кашаубай ДҮҢГІРЛЕТУ дүңгірлеу етістігінің өзгелік етіс түрі. сасқалацтап көэін ашса, алдында сар жалқын Бөрібай түр екен (Ж армаған- ДҮҢПРЛНУ к. дүмбірлеу. бетов). 2. Ауыс. Пәрменді коғамдык ДҮҢҚ: дүцк ету, ст. Дүрс ету, г^-рс ету. күбылыстардыц, кепшілік арасындағы Мылтығын жоғары қаратып Кайырбек толкулардың ассрі. Ушаков Караған- дүңк еткізді (Сыланов). 2. Ауыс. Түт-
ДҮҢКИЮ — ДҮРС 177 киылда, ойда ж окта келген хабар, ла- |!ДҮРДИЮ сын. 1. Ерні түтам шыгу. том- кап. <Ауылнайдың үйіне делегаттар паю. Сейтқалының қабағы жабылып, келіпті деген хабар іңір әлетінде дүңк ете түсті (М айлин). аузы дүрдиіп кетті (Мустафпн). 2. Ок- шаулаиу, езін-өзі квтеру, пансу. Се- ДҮҢКИЮ от. дөңкню, квтерінкі болып ту ру. Ортаси дүңкиген не үшы амиген кілді жылмаңдаған бір аш күиіік, То- алуан-аяуан үлкен мүрындар «мен йынып баи үйінен іркіт ішіп. Дүрдиіп кавказдық» деп түр (Мустафин). сонан кеііін ел аралап, Жүрмей мемо- мындарды кәрдей қысып (Санн). ДҮҢКІ сын. Дөңес, кетеріңхі, биіктелсуі Үрыстың ең жаманы — бет тыржиы- томпактау келген. Біреу қайқыны сү- сып, козбсн атысқан ғой, бітеу жара йеді, біреу — дүңкіні сүйеді (макал). боп, дүрдиіп Оіраз отырдыц (Майлин). ДҮҢКІЛ зат. Үздік-үздік шықкан қатты ДҮР-ДҮР слік. Қус сілкінгсндо пайда бо- дыбыс. еСазды сайдың» екінші басын- латы» дыбыс. Оргаларында екі к,ар- да зеқбірек дүңкілімен қатар пулемет, шыға, дүр-дүр сілкіністі (Әуезов). мылтық огы пытырлайды (Сыланов). ДҮРЕ зат. Ескі. Ж азалы адамга беретін ДҮҢКІЛДЕТУ дүнкілдеу стістігіиіц өзгс- соккы, жаза. Шып-іиып етіп молданың лік стіс түрі. қолындағы тобылғьи Козгалтпайды ДҮҢҚІЛДЕУ ет. 1. Дүрсілдеу. түсірлеу, жон жағым, Талай дүре соғылды түрпайы, ж уан үн шыгару. Тымырсық (Жамбыл). қыстық ертеңгі тымық ауасы жаңгы- ДҮРЕЛЕНУ дүрелеу етістігінің ырықсыз рық даусын жарға согып, ауыр сок,- стіс турі. қы.чсн бірге дүңкілдейді (Сорсенбаев). ДҮ'РЕЛЕТ.У дүролеу етістігініц өзгелік Көш, К улэн. көіиер болсаң, күбінің дүң- стіс гүрі. кілдеген түбіне көиі (Халык өлсңі). ДҮРЕЛЕУ ет. Ж а за камшысын соғу. үрып ДҮР зат. 1. Гауһар сиякты қымбат тлс. жазалау. Полиция Мүстапаны дүреле- Дүр тасындай дүниеде, Өскен орта гү- ді, Деуші жоқ тоқтат енді, бұл өледі лістанын А лақанға айды ойнатып, (Л\\алдыбаев). Жүлдыздарды. уыстадық (Әбілев). ДҮРЕШІ зат. Дүре соғ\\гшы адам. 2. Зор, атақты, әйгілі. Қиядан көргііи ДҮРИЯ зат. Шайы, жібек торһді бағалы қырағым Түгырында ту алып, Ж ур- кездеме. Оның ІшінОс колінге жасау тыкменен қуаны п, Жамбыл бабам, тігілетін батсайы мақбал, манат, д у бо.ядыц дүр (Керімбеков). Мен, мен рил жағы бөлск салынған (Әуезов). дүрмін, мен дурмін. Мен де взіңдей ДҮРК үст. Түгелімен. бірдсн. көтеріле. кен дүрмін (Ватырлар жыры). + Дүр Көлқайнароан Күнанбай ауылы кош етс калды — лап берді, күшті екпін- кен шамада айналадан өзге қалың ел мен кимылдадьг. Сатыр-сүтыр найза- де дүрк көшкен ('Әуезов). ғай ойнағап торіздонді. тпп теңселіп, ДҮРҚІН зат. Бірнеше рст қайталанып ту- ратык кимыл. Жастықтың оты жар толқын, үн шыгарды (Майлип). К,ара- тандыда дүр ете қа.гган стоханов ш и- са,шп, Өтеді көэден мық дүркін (Әбі- лср қозғалысыныц бастапқы тобында лев). Донбастан келген машинист Егор Ва ДҮРКЖ-ДҮРКІН сын. Әлсін-әлсін, кайтә- | қяйта. Дүркін-дүркін атылған оцты/( женок те охүрді (Очерктср). екпіні өр кеуделі іиыңдар мен қия-қия тастарды тебірентеді (Омаров). ДҮРПЕЛЕҢ сын. Алаеалыран ж ағдан. і Бүл создерді аяқтауға 1916 жылдың ! дү})0елеңі кесірлік жасады (Мука нов). ДҮРКІРЕТУ дүркірсу етістігінін өзгелік етіс түрі. Осы дүрбелеңде штабта қалған Под- ДҮРКІРЕУ ет. Ш уғыл кенет козғалу. ур лескый батареяның атыс үясына і ке кашу. Сэуір бо леа, күн күркірер, телефон сок,ты (Нурпейісов). , күн күркірссе, көк дүркіргр (макал). ДҮРБІ зат. Альісты жакындагып көрсете- Козы-лақтар дүркіреп мектепке кіріп тін оптнкалық курал, аспап. Есей дур- біден көэін талдырып қалай сығаласа 1!|| ДҮРрждкЛкеүаІулрГн,длоУіігтвүі)(пг.ер'Кт—аз.өрбСж1ет.ееенвиүі)Дсе.қлбажуы.рот-ғасБаралаабтлйыаырлпқа,орбйаодулыыжу,ла(Имабымдыүрланррй--- да жау тылына бармай лсүмыс бітпе- сін білді (Нүрпейісов). Агалан төңі- лігіп жүргесін, здром кетіп еді, бғре- рскті бір шолып алды да, дүрбісін ма- ған берді (Сәрсснбаев). келді табылганың жақсы Оолды (Му- ДҮРБІЛЕҢ қ. дүрбелен. ДҮРДЛРАЗ сын. Бірде араз, бірде тату. ■ ханов). Қісімен дурдараз. Бүраңдап қы л- I ДҮРЛІКТІРУ дүрлігу етістігінік өзгелік ма наз. М ал түгіл басымды, Ж олыңа етіс түрі. берсем де аз (Абай). ДҮРМЕК эат. Алды артьжа карамай, ұм- ДҮРДҒ.Й сын. Көзгс толымды, көрнекті, тылған топ. Карбалас у-шу дүрмек- елеулі. Ішім толған у мен өрт сыртым пен келгені болмаса, Қеңес ештеңе іс- дүрдей, М ен келмеске кетермін түк өн- теп те жарытқан жоқ (Иманжанов). дірмей (Абай). Төбедегі дүрмекке қарағанда Барша- ДҮРДИТУ дүрдию етістігініц өзгелік етіс гүлге Михаил мен Айдынғали көрінді (Сыланов). д ү р З и іс у дүрдию стістігінін ортақ егіс | ДҮРС: дүрс ету, ет. Қатты үн. дауыс шы түрі. гару, гурс сту кулау, жығылу.» Ос- 1 2 - 1596
178 Д Ү Р С - Д Ү Р С - Д ЫҢ ҒЫР пан Лбайдың төбесіне шейін бір-ақ се- ДЫБЫССЫЗ сын. Үнсіз. Аманхелді.адая- дарын дыбыссьсз жинап, сарай қоха- кіріп, Үлжанның тізвсіне соға, дүрс сы Сабырмен кейін қалды (Әбдіқзды- етіп кеп түсті (Әуезов). ДҮРС-ДҮРС елік. Тарс-түрс соғу, катти ров). со»у. Апатай-ау, мынау не сумдық, ДЫБЫСТАНУ дыбыстау етістігініч өздік жүрегімді қарашы, дүрс-дүрс етіп ау- етіс түрі. эыма тығылып барады деді о л (с)бі- ДЫБЫСТАУ ет. Үи шығару, дауыс шыға- ру. — Гм-м/ — деді ол ынырана дыбыс- цісн). Барлық жиын жалғыз төбені дүрс-дүрс басып Шьіңгысқа қарой тарт- тап. — көзіңді ағызған екен ғой тғиіа ты (Әуезов). сенің (М уканов). Мустафа дыбьитаа ДҮРСН: лүрсе коя беру, ет. Тап беру. Баг қызметшіні шақырды (Ибрагимов). Танашты қүлын^а жуытатын емес, қү- ДЫҒЫР зат. Зәбір көрсету. киыншылык. лагын жымитып Оүрсе қоя берді (Бак,- Басына біреу дығыр орнатып, тепкілеп бергенов). отырса, оган барлық бас төзе бермей- ДҮРСІЛ зат. Тарсыл. дүбір. Терезе сыр- ді гой (Шолохов). + Дығыр таянды тынан аттың дүрсілі естілді (Муқз- — көресін жакыклады, бәле келді. лоз). Кос карая берген кезде, ауьи- ДЫҚ зат. көнілдік кірі, өкпе. Жетім бала доің үстін кенет атгың дүрсілі қаптады дықшыл (макал). (Майлнн). ДЫҚТАНҒЫШ қ. Өкпелегіш, зэбірленгіш. ДҮРСІЛДЕТУ лүрсілдеу етістігінін өзге- ДЫҚТАНУ к. өкпелеу, зәбірлену. лік стіс турі. ДЫҚШЫЛ к. өкпсшіл. ДҮРСҒЛДЕУ ет. Дүбірлеу, тарсылдау. Дү- бірден дүрсілдеген жерді қозғап, Ко- ДЫМ зат. I. Ылғал. су. Сургылт туман дым бүркіп Бирк,ыт бешпект сулайды таида қой маңырады, түйе боздап (Кө- (Абай). Мүнарлы қоңыр куздің ксйіс шімов). + Дүрсілдеп тұрды — аса ау- туні, Боз қы рау іиөпті жапқан жердің қаггы, аузымен күс тістеп тұрды. дымы (Қерімбеков). 2. Ешкэрсс*. еіііте- ДҮРІК к. дүгж. ме. дәнене, түк.. Ымды білмеген.дым- ДҮРІЛ зат. Машина, самолет моторынын да усы, гүріл. Кенет дүріл көкті жа- ды білмес (макал). Дим жок—тү« рып, Ж алғыз ноқат шықты ағарып жок. дәнсне қалмаган. Малтыгып жү- (Гокмағамбетов). ріп бір төбенің басына шықкрн тэріз- ДҮРІЛДЕТУ дүрілдеу етістігінін өзгелік денді. Төбе дегені жол екен. қуанып етіс түрі. кетіп артына қарап еді. дым жоқ, тао ДҮРІЛДЕУ ет. 1. Гурілдегея катты ды- тай қараңғы, ең арғысы өзі зорга кө- рінеді (М айлин). Дымы күрыды — быс шығару. Дурілдеп мотор даусы әл-дәрмені. куаты кегті. Канжар түсіп кеткенде жасын төгіп, Түрып цалды металл кеуде, Үмтылып жоғарыда ек- Зайданың дымы қүрып (Байзаков). піндеуде (Токмағамбстов). Дүрілдеп -4- Дымы б іт т і— үні бітті. дыбыск шыклады. Бзсеңдеп бірте-бірте сойыл жатты Днепр, Дірілдеп жары толқын- үні, Танадай к,үлақк,а үрған бігті ды нан. Айдынында ак көбік Коргасындай мы (Мукышев). -4 Дым бүрікті — же.і берді, сөа берді, айдап салды. Шым- қорытылган (Моулснов). 2. Ауыс. байына батқан соң, шыңырауда жат- Өрістеу, өркендеу, өсу, өріиу, барын- қан сырын айтқанын көрмеймісің. қм- ша күшега. Ел к,үйылып жатыр ғой, бүл завод дүрілдейді екен! — деді Жа- набіл, жан-жақтіл шолып отырып (Мустафин). Нақ осы уақытта Камар- тығына дым бурікксн Бөжей, деді Ку ды Ахметке тацган осек дүрілдеп те нанбай (Әусзов). түрған кез еді (Торайғыров). 3. Ауыс. Лап беру, дүр егс түсу. Боксесін жел- ДЫЛіҚОС сын Ылғалды, сулы, лымкыл. Соколов есікті ашып, дымцос караңгы ғе төсеп түрған қу мая дурілдеп ала түнге маңдийы. тіреле қалгандай эт жөнғлгенде, екпіні сол өрттей қаулаг. жүгіріп кеп Мүсэпір де қасқа аттың үзап шықпады (Мүсіропов) Насыптың төсенгіиіін кар мен жаңбырдан бол басын уставы (Обішев). ДҮБІР зат. Дүрсіл, аттык катгы жүрісі- тан дымқос тоздырды (Мукаиов). иіц дыбысы. Кыздардың дыбысы сен- I' ДЫМҚЫЛ сын. Дым кос, ьілғалды, сулы. Сур Оулт түсі суық, цапгсйды аспан, ген кезде. үй сыргынан аттың дүбірі Күз Солса, дымқыл туман жерді бас мен пуыздықтың сылдыры естілді (Му- кам (Абай). каяов). + Үли дүбір — уякен наукан, ДЫМҚЫЛДАНУ ет. Судану, ылғалдану. ЖНШІ. Дымқылданған тон қоймада бір жеті ДЫБДЫРЛАУ қ. дыбырлау. жаткян соң. алуға келмсй жидіп ке- ДЫБЫРЛАУ ет. Үғымсыз. түсініксіз сөй- тіпті (О м ар о в ).' леу, свзді аеығыс айту. Дыбіяряап асыгыс сөйлейт.ін Ғазизбай шаруа жа- ДЫҢ: дыц ете тусу, ет. Дыңылдағэн ди- быс ніығару. Д ы ң етіп жаньиіыздыҢ йыч тез айтып болды (Мүканов). Күй синдығы, Керіссск үпір-шупір боп ДЫБЫС зат. Ауапын толкыны аркыль- Калаз:ыз (Шамкснов). кулакка естілетін ун, тыкыр. Апырмау д.ігі Әбікеш кетті қайда?! Дыбыс жоқ ДЫҢГЫР: дынғыр-дынғыр ету. соғу, ет. жан көрінбейді бүл маңайда (Саин). Дьщгырлаған дыбыс шығару. Абаха- Менің қүлағым шалтын эуыл — қүстың даіі кең кабиметтің коқ төріндегі ул- қүйылган дыбысы екен (Әбдікадыров). кен сагат тіМ екі қабыргасына кезек-
ДЫ ҢҒЫРЛАУ — ДІҢГЕК 179 кезек борып қайтып дыңғыр-дыңғыр' ДІҚІЛДЕУ ет. Діксңдеу, буйырын айту, согып түр (Сыланов). ұрсу. Жай жүргенде бір күні, Атша- ДЫҢҒЫРЛАУ ет. Темірдің темірге тиге*. ніндей дыбыс шығару. Оар келді лепілдеп, <хОяз шықты, сыяз Оар», *ылау» деп, «үй> деп дікілдеп ЛЫҢДАҒІ сын. Ортан колдай, караса көз, (Абай). Молда кенет есін жиып алды, тойғандай мықты. Еггр, — деп арман усүректе жүрген ескі июрді ағыта бас- етеді Ж арков оқытып біліч борее, бул тады: сАуылнаймын, қағазсыз неке қи- Жақыптан Оыңдай басқарушы қызмет маймын, жаназа оқытпаймын» деп Қв- кер шығады (Мұкаков). Ә дегенше болмады, белес басы қатарланған үй- дебай бір дікілдейді «Сельсоветпін лау б»рссін» дсп Тобақабыл екі дікілдей- мен безенді дыңдай-дыңдай үйлер жы- ді... (Майлин). бырлаган терезе, сырлап тастаған көк Д ІЛ ГЕР зат. Л\\уқтаж, зору. Заводта сол цаңылтыр (М айлип). кездегі Оір ділгер нәрсе тсмір арқан, ДЫҢЫЛДЛТУ дыңылдау етістігінің езгс- онсыз көмір шықпайды (Мустафин). лік етіс түрі. Малшылар б үл товарларға өте ділгер ДЫҢЫЛДАУ ет. Құлакда ызылдаған, --деді Кәрш (Ллдабергеноа). ызыкдаған дыбыс естілу. дыц еткен Д ІЛ П Р к. ділгер. дыбыстыц шығуы. Екі қүлағын бітір- Д іЛДА зат. Ескі. Алтын акша. Үш мың гендей боп дыңылдап соққан екпін жел үіи жүз ділдага кетті сатып, Шешесі- Абайдың көзінен ақк,ан жастарды... не ап келді таңырқатып. Шешесі — сол Үшырып түсіріп келеді (Әуезов). 2. кісіні іиақыр! — деді, Кетсін — деп Луыс. Б ас катты ауырғаида кұлақтык үЯіміэден дэм-түз татып (Абай). шуылдап бітіп қалуы. Табалдырықта- ДІЛДӘ к. ділда. гы ағашқа тиіп басы азырак, дыңыл- ДІЛМ АІ' зат. Шешен, тілді кісі. Ділмар- даған секілденді, бірақ ашу кернеп дың созі устаның бізікен өткір (ма кеткендіктен ауырғанын ониіа сезбеді кал). Шеіиенсің ділмарсың замандас, (Майлнн). бірақ жоспирдың орындалуы керек! ДЫР: дир ету ет. Дырылдәгап дыбысшы- (МаГілнн). гару. Ж анна мен Жеңісбек қплтықта- ДІМКӘС сын. Ж ары м ж ан, аурулы, мүге- рына к,ысып түрган көгеріиіндерін дыр дсктеу. Екеуің келе сала пүшықты ал- еткізіп үіиырып жіберді (Омаров). дың, Өкпесі өзі дімкэс, қысып та ал- ДЫРЛУ к. мыкты, эйдік. дың (Жамбыл). ДЫРАУСУ ет. Мыктысыну, күш көрссту. Д ІН зат. Идеологиялық кондырманын ғы- лымға кас, кудапға күлшылык. ғиба- Дыраусыған дүіипанның десін басып дат ететін бір түрі. Жямііндык,, жақ- біз жеңдік, Оіздің зділ, ақ іс хссңді сыаықпсн оған б ір бас. Дін ісін, қү- (Әбілев). дай ісін айыра алмас (Абай). Дін де ген өтірікке нану деген, Коңілге онбес ДЫРДАП қ. дардай. ДЫРДУ зат. Бос сөз. пандасыз әңгіме. у- хиялды алу деген, Бүл молданың өті- шу. Д ы рдуды ң ішінде бүкпе ақылга рігіне сену деген, Жетегіне соқырдың орык тимей, ек еуі беттссіп қалғанда еру деген (Торайгырон). ш п етс түсті (Мүкаіюв). ДЫРЫЛДАУ с т. Мотордан, пулеметтен ДІПДАР зат. Такуа, діннііл, соггы кгсі. г Шоқанның мақсілалармнда турік діп- т. б. заттардан іркіс-тіркіс, әлсін-әл:\" дарларының зымияндық зрекеттері ба шиккан дыбыс. Киноаппараттар поез- дан жатқандарды үздіксіз дырылдап рышна айыпталады (Акынжанов). Д Ш И сын Дінгс тзн, соган тэуслді. Сла- суретке түсіріп жатыр (Муканов) НІетте жатқан қойлар дырылаап, үр- вяндардың діни накымы бойынша абамның жпны кісі өлгеннен кейік де кіп жүгірісті (Майлмн). өмір сүре Оеретін болған (СССР та- ДІГІР: дігір салды , ет. Дау, әлск салды. рнхы) ...Ықыласымен езін-өзі аңдып, шын діни шыкшылдап жаны ашып мазаны алды. Е кеуі амандасып бол- түрмаса, салгырттың иманы бар деп ғанкан соң. «Мысың қайЯа» балам деп болмайды (Абай). дігір салды ( Аба й). Д ІН С ІЗ сын. Діні жок. ешбір дінді мо- ДІГІРЛЕУ ет. Тез-тездетіп, бол-болдын йындлмауніһі. Ж іберді элгі қапты жер- гстына алу. О л жүт-жүт тәйір алгыр ге атып^ Антүрған мол дзулетке қал- деп дігірлеп барады (Сыланов). Ақ- ды батып. Кап жерге түскеннен соң, ша сүрап, дігірлеген «банкетін ит еті- дінсіз кдпір, Арқанды алып кетті жү- нен жек көрді (Майлин). ДГК: дік-дік басу ст. Аягын нығыз басу. ла тартып (Абай). Аперьян қарт аяғы н дік-дік басып кү- Д ІІШ Л Л сын. Дінге берілген, күдайға се- ает курке.сіне қарай кегті (А.Толстой). цуші. Ғ.скі молда Оүрынғы усүрггы ал- 2. Дік ете тусті. тура тез жетті. даған. Адастырып жастарды. көп арба- ДіКЕҢДЕУ ет. Кожаңдау, күштеу, ма- ган. Вес жыл оқып, бес зріп таныма- за бермеу. Дүйсенбай деген біреу на- дын, Діншіл соқыр. надаидар панды рядщик болып. екі күкнің бірінде ке соғен (Еайзяков). зек сенікі атыңды жек! — деп дікең- Д1НГЕК зат. 1. Ж ерді тсрси казып орпат- қак жуан ағаш , бағана. Бір діңгек ау- дейді де түрады (Майлин). мғырсіқ турды ауылдан, Тарттырган ДІҚІЛДЕТУ дікілдсу етістігінін озгелік үзын сыргауылдан (Ахметбеков). 2. Ті- етіс түрі.
180 Д І Ң Г Е Н Е — ДІТТЕУ реу, аша үйдіқ. қораныц пс басқа бір қан дірдектеп ағып тур екен (Мука- нэрссніц жоғары жағы түсііг кетпес лов). 2. Тоцу, қалтырау, дірілдеу. /Си үшія тірсп қоятыя тіреуіш. Асаулар ди жұқа адамдар дірдектеп желгеқа- апат етті таги нені? Діңгек пе қира- рай алмай ықтай Середі (Майлнн). тылган кемсдегі (Әбілев). Жаздың шатыры суықта пана бола ДІҢГЕНЕ зат. «С» витамнш жстлегендік- алмай жас балалар дірдектеп жылау- теп болатын ауру, цынга. Д іңгене ау- ға айналды (Мұканов). руынаи коп адам қаза тапты (Даркап- ДІРІЛ зат. Дененің тітіркснуінен, қалты- баоп). рауынан пайда болатын қимыл. Чай- ДІҢКЕ зат. Күш, жігер. Шықа! — деді ковскийдің денесінде діріл пайда бон Сергей. — Казак, жазуын білмегенім ды (О раэалкн). Назымның жүрегі эл- діңкеме тиді (Мүстафил). + Діңкесі денеге дүрс-дүрс соғып, буын-буынын- кұрыды — катты шаршады, эл-куаты да діріл білінді (Алдабергснов). бітті. Діңкссі қүрып, к,үр сүлдер. скі ДІРІЛДЕТУ дірілдеу стістігінік өзгелік иіннен тыныстап, Дем берердей тугая етіс түрі. жер, Топырағым уыстап (Әлімбасв). ДІРІЛДЕУ с т . Қалтьірау, тітіркену, дір- ДІҢКІЛДЕУ ст. Зіркілдсу, зекіру, вктем дір ету. Дорбаны сауып, тыныштык,- сөйлеу. Ауылнай іиықты діңкілдеп, сыз, Бір ай түгіл, жыл өггі. Алтындай Шен таққан 6и шіреніп (Ж амбыл). жүзі сарғайды, Кол дірілдеп, эл кет- ДІР: дір ету. ет. І.Селк оту, қалтырау, ді* ті (Абай). Тула бойы қалтырап, буй рілдсу. Сыртта газик дур етті, Көше ны босап, орнынан түрды ерні діріл- жақтың эйнегі де дір етті (Ергалиев). деді, аузы қүрғап, тамағы кеуіп қал- 2. Дір-дір кағу, қатты тоңу, дірдектеу. ған секілді болды (Майлии). Көиіеде тас жастанып, жер төсекіһ, ДІТ зат. пбл. Ой көділ, ойлағаи максат. Жатушы ед суык, түнде дір-дір қағып Дітіңді білтелемей, білдіре айтшы. Са (Жароков). ласың қандай қолқа тегі маған? (Жам* ДІРДЕКТЕУ ет. I. Тамшылау, сорғлляу, был). лгу. Караңгыга көзі үйренген Асқар ДІТТЕУ ет. К ездеу, ойлау, хөңілге алу, Кенжетайдың бетіне қараса, мүрнынан мақсат кою.
Е I од. Түцілу, тандану. місе етлсу, ) Ойым жоқ ш үрқан салатын (Ж ам үх тх ан д м секс түсіру т. 0. магпалар- і был). ди білдіретін сездерге жанаса айты- ЕГЕР II шыл. Ш аргтылық мәнді білдіре- латын ода гай. — Е. е... — деді... Канат- ты тани алм ай қалганына опіяқ же- тіп сөз, якн болмаса. немеее, әЛтпесс. гендей (С ы лаиов). Е, жүр даты, джем Кайғылы, қартаң біздей мал, Карай екеуіміз о н и қуы п иіыққанбыз (Әуе- берсең қайда жоқ. Егер серік оолма- зов). саң, Тіршіліктен пайда жоқ (Абай). Е II ет. Қөмекші етістік және еді, екен, ЕГҒС зат. Ерегіс. талас, үрыс, қактығыс. емсс формаларын жасайды. Өткенде Сыпырмай терді маңдайдан, Нееста домбырамды күйлеп едім, Козғады ол үлан тынар ма (Әлімкулов). Таласпи жаным-ай, К олы ңнан келмеске; Болар- үн орнына қайгы , мүқды (Ж эмбыл). сың бақадай, Кап туссең егеске (Абай). ЕГЕСТІРТУ егесу етістігінін езгелік стіс ЕБДЕЙЛІ қ. нкемді. түрі. ЕБЕЛЕК заг. 1. Құмды жердс, шелді ой- панға иіығатыіі есімдіктін. иіөптіқ бір ЕГЕСТІРУ сгесу етістігішң өздік етістүрі. турі. Бүл ебелек иіөбі күздігүні қурап ЕГЕСУ ет. Таласу, ерегіеү, тыртысу, урсы- тамырларынан айрылады да, усел тур- су. Біздің ел егескенді бүрында алған са домалап кетеді (Ботаника) Ж ай- Тилай жау қан сорпа боп шыгындал- лауда ж ащ ан к,үлын жасырынып, К үл- ган (Көбдіков). пырған цы рды ң изен, ебелегі (Жлро- ЕГЕУ I зат. М еталдан істелген затты өн- ков). Ебелек болсаң, күн қайда, Еркің- иіе коктеп, гүлдем ек (Жапсугіров). + дсп, өткірлеГггін, жіцішкертетін, жүка- Ебелек кақты — кол аяғы жерге ти- лайтыи құрал. Б елгілі Бойтец жумсаҚ мей, жеңілденді, жағымпазданды. Ебе егеумен егейтін темірді, түрпідей егеу- мен егеп түрганын көрдім, — даді Мей- лек қаққан ебейсің. Бір үстасып қал- рам (Мүсглфян). сам деп, Куигіңді байқап шенейсіц ЕГЕУ II ет. Егеумси жвндеу, тсгістеу. кяй- (Жамбыл). рау, жану. Карт И ван шаттауыққа қы- ЕБЕ.'ІЕКТЕУ ет. Қялбалактап колды аяк- сып қойып, әлденані егеп түр. Басқа кэ турмау, үшып-кону, тез-теа жүру. дүниемсн ісі жоқ, тіпті алаңсыз (Мус длібек оңаш а үйде жуынып жатқанда, тафин). Кызыл тілін безеген Иайза- жерошак, басында май қамдап жүр- сын тасқа егегсн Ллды-артыңды буа- ген Ардаққа қолгабыс етіп, иигмға тү- мын, Сені асырмай кезеңнен (Ж ам сетін көбелектей Махмег те ебелектей был) . жүрді (М үстафнн). ЕГЕУЛІ сын. Егелген, откір. Ереулі атқа ЕБЕЛЕҢДЕУ қ. ебелектеу. ер салмай, Е геулі найза қолға алмай... ЕВРОПЛЛЫҚ зат. Евронаға тән. еоған Ерлердің ісі Оітер ме (Махамбст). карайтын. Б ү л жилы қурғақшылық ЕГЕУҚУПРЫК заг. Зиянды ксміргіш тыш- каниың бір түрі. Кітаатың сыртында Совет О дағының европалық жагыниң күріштің Оасын қырқып жатқан егеу- едэуір жерін қамтыдьі (Кәрібжанов). егде сын. Үлғайған, есейге.ч, жасы тол- I қүйрықтың суреті турексн (Мүкалов). ған. О си адамдардың елден бүрын ЕГЖПИ-ТЕГЖЕЙ зат. Аііык, толык, бә- рін, ешнәрсесін калдырмау. Гап тар- сауатын а ш уды жас Ардак, егдс адам- гысының еежей-тесжейін мен бірінші ша ойлайды (Мустафин). рет содан естідім (Муканов). ЕГЕЙ зат. Ж ексүры и. жағымпаз, өтірік ЕГУ ет. I. Себу, отыргызу. Еклей егінбіт- бастык.. Е лде жүрген егейлер, Қалада пес, үйренбей Оілім бітпес (макал). қүр үйілдің. Улик, көрсең үйлыгып, Бүл орманды көппен бірдей атсалы- Желді күнгі қамысгай Жапырылып ш п біз де ектік (Мәуленов). 2. Адам- ды, малды түрлі аурудап, іігдеттон иілдің (Ж ам бы л). қоргау, сақтау үшін белгілібір ауру- ЕГЕР: стер қы лу ет. Ығыр қылу, мазасын дын туқымыи қаиына жіберу. Біздің алу, берекесін кетіру. Жайым жок, қаргыс алатын, Е л арасын ееер қып.
ІЯ2 Е Г І З — ЕЖІКТЕУ еліміздв соңғы 20—25 хсылдың ішіч- кезде, мен егіс басында болдым (Кв- де губеркулезге қарсы егу жүмысы боев) . кең өріс алуда (Көшербаев). 3. Ауыс. ЕГІСПК зат. Нгін егетін, егінге азірлен- ген жер. Егістіктің басында, Байлаған Халыкка белгілібір идеяны, рылымды, анау Кызыл ту (Әбілев). Егісгікке тез білімді тарату. Сізге жақса да, жақ- шығып, К ел істейік, тез қамын, —Дес- паса да аиылға білім егеді (Иманжа- нов). Бейоітшілік үрығын Сүйетін ез кен колхоз оңады (Тоқмағамбетов). де егіп ек (Саип). ЕДӘУІР үст. Бірталай, біраз, анағүрлым. ЕГІЗ зат. 1. Бір мсзгілде бір анадан ту әжептауір. Ж а с жағынан Әсет Кеқес- рам екі бала, я екі төл. Кой егіз туса, тгн едәуір у.гкен (Имапжаков). *Шал- шөп басы айыр шығады (макал). қыма» колхозының қүмдағы бойдах 2. Луыс. Бірінен-бірін бөліп алуға милы өзге ауылдар малынан едэуір болмайтым, тығыз байланысты. Баян- ерте қаСітты (Сыланов). дамаңда мектеп пвн ауыл тіршілігі ЕДЕН зат. Үйдіц табаны, не үйлііі аст«- егіз екеніне жүрт назапын аударуға на төселген тактам. Бвлменің едені тиіссіз (Иманжанов). + П гіз козыдай мен іргесі толган, жапырлап тізілген — өте тату, айрылмас яос. Лмантай ксбіс, калош , саптамалар екек (Оуе- мен Түяқпай жас кезінде есіз қозы- зов). дай тату еді (Мұкаиов). ЕДЕУІР N. едәуір. ЕГІЗДЕУ . ет. Адамнын, малдын скі-екідеп ЕДІРЕЙТУ едірею етістігіпің өзгелік егіс тууы. Ө лке лық толар ма, Коралы сиыр өрмесе, Ақтылы қой өсер ме, ЕДІР^НДПУ ет. Орымсыз мінез көрсету. Егіздеп төлі ермесе (Дйнабскұлы). дікеңдеу, кожаіьтау... Урядник бір йт ЕП Л -ТБГІЛ сын. 1. Лғыл тегіл, сціреу, екен. Өзі қалаға да тынышсыз. Ы.т катты жылау. Ол егіл-тегіл аққан жа- едіреңдсйді де жүреді (Мүканов). сын тия алмады. ЕДІРЕЮ ет. 1. Тікірею, ежірсю, одырзю. ЕГІЛТУ егілу етістігінін өзгелік етіс турі. ЕПЛУ I егу стістігіиің ырыксыз етіс түрі. Күсанның едірейіп екі көзі, Сенгендеи. длде болса өзіне-өзі (Байзаков). Кв- ЕГІЛУ II ет. I. Қ атш күйіну, жылау, ракер оқта-текте жерден басын альиі. кайғыру. босау. КүндЬ-түні егілген төңірекка едірейе қарап ңояды (Сыла нов) . жас псн еңірсген зарлылар арасын ЕЖЕ зат. Ескі окудың тзсіді. Оцыса еже- тастап кетерлік дор.нен де таба алмас лері бас қатырған, Киын бір қүгиія ма осы қүран (Бекхожин). еді (Әуезов). 2. Ауыс. Елжіреу, босау. ЕЖКГЕИ зат. Майдыц суынан кайнзтып Силасуды көргендг жүрт көңілі егіл- жасаған құрт. От салайын қара к,азак астына, Әкететін ежегвйі цайнасык сін (Ж амбы л). Ақыл айтсаң біреуге, Ішің еріп егіліп, Ұялмас ақы тілеугв, (Ергалиев). ЕЖЕЛГІ үст. Әуелгі, бүрынгы. Тай ежел- Бермесең қалар төгіліп (Абай). ЕПИ зат. Қолдан өсірілген дэиді дақыл. гі асаулыққа салып тағы моңкіді (Әуезов). Ежелгі дүшпан ел болмас Ексең сгін. ішерсің тегін (м акал). (какал). Ж айқалған кең даланы егін жапқан, Маужырап мәуедері нүрға батқан ЕЖЕЛДЕН үст. Бүрыниан, ертсдей. Езсел- (Ж амбыл). + Егін-жай — егін егі- ден ер тілегі е л тілегі, Адал үл ербоп лстін сгінге колайлы жер. Берекелі, туса ел тірегі (Қуапышбаев). к,алың аулым, Сап түзеп аттаныңдар егін-жайга (Қөшімов). Ж үзінен нүр шашылып, ІБолпан жүлдыз туады. Егін-жайға асығып, Таңменен қыз ЕЖНЛЕУ ет. Сөзді талдап, аріпке. буын- ишгады (Мәуленов). ға бөліг: оқу. Т ун бойы хагының ғрбір ЕГІНДЖ зат. Егіи сгетін, егін егуге зр сөзін, ауыр-ж еңіл салмағын ежелеу налған жср. Колхоз куэді күні пар ай- мен болдым (Жұлдыз). дап, зябь жыртып, сгіндік жерді да- ЕЖЕТТЕС зат. Замандас. түстас, әрілтес. ярлап қойды (С. К ). Бөтсн елде Оар болса, Ежеттесің си- ЕГІНШІ эаг. ІЕгіи егуші, егінді косіп оту- ласмң, Сыбырлас, сырлас көп болтан. ші днқамшы. Қөшпелі елдің қоры бол- Көптен тату қимасың (Абай). ганша, сгінші елдіқ зоры бол (м ақал). ЕЖТИҺАТ зат. Үмтылу, көңіл кою, соны- Егіншінің еккен дэніндей, гүлденсді на түсу. Ежтиһатсыз, михнатсыз, Та- туган жер (Тәжібаев). бш мас гы лым сарасы. Аз білгенін ПГІНШІЛІК зат. Егіпді косіц етушілік, көпсінсе. Коп қазаққа епсінсе, Кімгс егін егушілік. Су тасқындары егішиі- тиер панасы (Абай). . лікке қолайлы көп жерді қүнарсыз ЕЖ1КТЕУ ет. 1. Сөзді әрілке. буьзнга б« қүз далаға айналдыруда (Кәкімжа- лім оку. айту. Тастағы жазуды Кийыр- нов). Кэзіргі егіниіі.ііктің бір таваіш бек ежіктеп оқи Оастады (Сылановь ғылымда екенін, гылымсыэ тожірибе 2. Егжен-тегжейіне жету, еш нарге- сыңаржақ еквнін Сырбай іс жүэінде сін калдырмау, тақактау. Горбатов көріп жүр (Мүқанов). әйел мен Ияанның сөзін эбдек тың- ЕГІС заг. Егілгеи түқым сепкен жер. дип, қайта-қайта ежіктегеннен кешн Егіс даласы ақырын ақцан мөлдір с у басқа сөзді тоқтатты (Мүстафии). ды қуіиырлана жүтады (Хангелдик). Жау алғыр-ай, ежіктеп сен де болма- Үлы Отан согысы қызу жүріп жатқан дың ғой, кім б олуиш еді, беріштің Оір
ЕЖІРЕИТУ — ЕКЕУАРА 183 бел ортасы, — дсд і Кенже (Бақберге- шу, мыжу. буындыру. Жыланды жел- пов). кесінен Оір аяғымен басып түрған Са- ЕЖІРПИТУ ежірсю етістігінід өзгслік етіс рыбай екіниіі аяғымен басын езейін түрі. деп бір ыңғайланды (Мүканов). От- сЖІРЁіО ет. Ааырая қарау. екі көзін ті- тык, жеткілікті болмаса, қои.гар сы• кірейту. Көзі кәрі текеніқ көзіндей ғылысып, бірін-бірі езіп тастайды (Ер- ежірейіп, айОын көрсетіп отыо Оай мекоо). 4. Ауыс. Мылжыңдау, бое сөз- (Омаров). бсн уакыт өткізу. Малталап езер уа- ЕЗ зат. Ынжық. бос, жасық, былжыр. Қытым жоқ (М ұстафии). Есердің тобы екеуіне жетпей тозар. ЕЗУЛЕТУ езулеу етістігінін өзгелік отіс ездің цайраты жау ксткенде к,озар түрі. (макал). Лсаган үрттағанға ез жұ- ЕЗУЛЕУ ет. 1. Аттың ауыздыгм аркылы банар, Сенімді дәулет емес, сен ңра ауызын ауыртып буру, уйрету. 2. Ырык нар (Абай). бермеу, ез дегенін істеу. 4 Езуінен ЕЗБЕ сын. Көп сөйлейтін мылжың адам. кулді — аузыныи бір жағынан кулді. Өзіңде бармен көзге үрып, Артылам Дағдысы ма, кім Оілсін, аузын қисші- деме озгеден. Күндестігін қоздырып, тыңқырап бір езулей кулімсірейді Азапца қалма езбеден (Абай). (Шаймсрдснов). ЕЗГІ сын. Қайырымды, псйілі жаксы, ЕЗУШ1 сын. Қанаушы, басканын енбегін ннеті түзу. Езгі бо.иақ, біэ егср, Әділ- жеуші. Уезден солдат келгенше, Ел дікгің жолында. Еіи уақытта болмай- езуіиі болыстың, Ойран шықты төріне мыз, Зүлымдықтың торында (Ж ам- (Блйғаним). был). Оқытты ол ел баласын, Халқы ЕЗУШІЛІК зат,- Канаушылы*. жабірлсу* ушін еңбек еткен, Жырлайды ақьш шілік. Өмірде еэуш ілік брр дейтін, оіз езеі анасын (Сорсенбаев). Кеудемді оны да көрмеген едік (Ерубаев). шер алганда, Көңілімнен қош кетті. ЕЗІЛУ ет. I. Бір затты ц су тнгенде был- Кайраңдап жалғыз қалғанда, Қайы- жырал еруі, үгітілуі, иленуі, жаншы- рылмай езгі дос кетгі (Шипкн). луы. Каида жол үсті езіліп, жүріс ЕЗПЛЕУ ст. Ж пниіу, таптау. Көтертпей ауырлаған ж ерлерде сапер батальон- бссын езгілеп, Улы тісін иіағайых, дары балигықты тізеден кешіп, жүмыс (Жамбыл). Ж ауды ң жаяу эскерінез- істеді (Нурпейісов). 2. Ауыс. Каналу, гілей бастадым (Тілеков). жәбірлену. Езілген елдер енді еркін ЕЗГІЛІҚ ет. Кайырымдылык, ксн псйіл- Есейіп, ос.іп, ес білмек (Жансүгіров). ділік. Е згілік пен жауыздық, Ежелгі- Орыс халқы езгі жүрт Езілеенді жақ* ден ел емес (Діиисламов). таган, Орыс халқы орен үлт. Үлт сер- ЕЗУ 1 зат. 1. Ауыздыц скі жак шеті. М ал- тін берік сан,таған (Кешімов). 3. Луыс. иіыбай езуін жимай элі күліп түр Мен-зен болу, ецсесі көтерілмеу, ауыр (Ерубаев). Орынсыз бір күлмейді езу ойга түсу. А лм а қымыздан ауыз да тартьиі, М інезі жаратылған жаннан тимеді. Ьасын до көтермеді. Ауыр об артық (Санм). + Езу тартты — жы- мен езіліп жатқанда, Жомарт қайтты миды, күлімсірсді, акырын кудді. Езу (Мұстафии). туртып күлуге жараган кеэінен бас- ЕЗІЛУШІ зат. Қаналушы. Біздің тезисте- тип-сқ, Воһсжанның қььшцтарынам, ріміздің ең маңызды негізгі идеясы экесіне тэтті көрінбсген біреуі де жок, не? Езілуші халы қгар мен езуші ха- (Мұқанов). Ф ролов езу тартып ақы- лықтардың арасындагы айырмашылық рын күлімсіреді (Нүрпейісов). 4 Езу (Ленин). жимады — кулс берді. Малшыбай езу- ЕИ од. Біреуге бірнәрсе туралы айтқысы келгенде колданылатын каратпа сөз ін жимай әлі күліл түр (Ерубаев). 4 Сынар езу — кертартпа, қырсау. тәрізді одағай. Ей, Жамбыл. үндемей- Дегенмен, таяздықтан Оа қолы қүр сің дертің бар ма, Үндемеске қылган емес, с.ыңар езулігі тағы бар (Ж үл- Оір сертің бар ма (Жамбыл). Ей, жі- дыз). 2. Ауыс. Жолдын, көлдін ше- гіттер, жігіттер. Кару алсаң мылтық ті, жағасы. Тас жолдың езуіндегі торт- ал, Жаяу жүрсең таяғың. Карның бес коиіе боп қаланып жабылмай ашса тамағың (Қошкарбасв). түрган жалаңаш қаланың бір шетіне ЕКЕН «£> көмекші етістггінік вткен т а к келіп машина тоқтады (Сылянов). есімше формасы. М іні қайда екенін біле алмассың, Терең ойдың телміріп Ентелеп екі езуден көбік шашқан, Ж а- соңына ермей (Абай). рысып, жайын қуып, иіабақ қашқан. Өн бойы Ертісінің еркін билеп, Каз• ЕҚНУ сан. Екі белек, екі дана. Алабер қатар пароходтар қатарласқан (Ток- байгалымды Сырым Манас, Байталга мейлің өліс, мейлің талас, Атыңды магамбетов). екеуіқнің Оіліп алдым, Архсағы керегі ЕЗУ И ет. 1. Қ акау, жаншу, біреудін ен- жоқ болды қалас (Жамбыл). Ж«р^* жүрқ етіп екеуі айк,асады. Жеке ба бегін пайдалаиу. Помещиктер мен на тыр шы\\к,андай кан майданға (Абай). питалистер қазақ еңбекшілерін аяусыз ЕКЕУАРА үст. Ортак, скі кісіге тән. Екеу- езумен болды (Акыижанов). 2. Қат- ара бір таяқ. бүл екпінді тоқтатаалар ты заттарды сүйық затка айналдыру, емес (Тілеков). суға жібіту. Еэген қүрг я сүзбе қат- цан ыстыіу сорпа кісіні суыққа тоң- дырмайды (Ермеков). 3. Қысу, ж ан
184 ҒКЕУЛЕУ— ЕЛ ЕКЕУЛЕУ ет. Екі кісі болып істеу. Төлеп кезкелгеп, көрінген (адам). — Жүрт пен Дәмеш екеулеп мер барақты қа- кірсін, біз қайда қашамыз, — деген эып жатыр (Ерубаев). сөзді екінің бірі айтты (Майлкн). ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕИ үст. Анығык білу, тек- 4 Екі урық — белгісіз, шүбәлі, кү- серу. Тап тартысының бірақ егжей- мәнді. 4 Екі айгпады — айтканынан тегжейін мен Оірінші рет содан есті- шықты, сөзін жұтпады. Ердің екіайт- дім (Мұқанов). қаны өлгені (мақал). 4 Ё к і жүзді — ЕҚҚІЗУ егу етістігінің өзгелік етіс түрі. 1. Екі жағьшын бірдей жүзі бар. Жа- ЕКПЕ зат. Егілген, егіп шығарган, кол- лаңдаған екі жүзді қанжарын ала-ала дан отырғызған ағаш. шөп. Үйдің жан- ұмтылды (Омаров). 2. Сөзііце түр- жағы екпе терек еді (Әбішсв). Таби- майтын опасыз, бірде олай, бірдебк- ғи жзне екпе шөптердің шыгымдылы- лай сөйлейтін адам. Есеңгіреп жүр- ғын батыл аргтыру керек (Хрущев). месең, Е лд і неге даттайсың, Екі жр- ЕКШН зат. 1. Жслдің, еңбсктік, оттын ді болмасаң, Байды неге мақтайсық т. б. күшті карқыны. пәрмені. Екі (Ж ам бы л). қүлағын бітіргендей боп, дықгылдап ЕКІЛі Н Д і НУ екілену етістігінің өзгелік етіс түрГ. соққан скпія жсл Абайдың көзінен аққан жастарды к>ат-к,ат тамшыдай ЕКІЛҺНУ ет. Кетеріду, еліру. үдей түсу, кайраттаиу. Біреулер егіле жылап.ен- жаңағы коде /лек бетегеге ұшырып ту- ді Оіреулер екілене сөйлеп даурыға сіріп келеді (Әуезов). Колхоз ауылы қалыпты (Сәрсенбаев). Сүрапыл бо- қауымды келеді, Еңбек екпіні дауыл- ран екілене соғып гүр (“Омаров). ды келеді (макал). 2. Ауыс. Ж астык жігер. Боэбаланық екпіні, Түсірді но- ЕКІК.АБАТ сын. Жүкті, аяғы ауыр әйед. Ділда екіқабат уақытында бірнеше қат карт^ға (Әлімкулов). 3. Грамма- айдай а ур у адам сияқты болатык тикалык термин. Казақ тілінде сөзек- піні сөздің соңғы буынында болады. (Әуезов). ЕҚШНДЕТУ екпіндеу етістігініц өзгелік ЕКШДІ зат. I. Түс ауып, күн батуға жа- етіе түрі. кындзған мезгіл. Екіндіге іисйін Ыз- ЕҚПІНДЕУ ет. Қаркыны күшею, жігер- ғүтты екеуі талай дүкенді аралап лену. алға үмтылу. Бақытты колхоз ріп көп нәрсе алди (Әуезов). 2. Бес ырысты, Екпіндеп істеп жүмысты, Ж і- намаздыц бірі. герлі қайрат кушімен Киындық қирап ЕҚІИШІ сан. 1. Екі саныныц реттік түрі- ығысты (Кәрібаев). Жел... екпіндеп Ботакөздің үш ағасы бар еді Болта- соққан сайын, Мусәпір де аяғын ек- бек — ең улкен агасы, екіншісі — Бал- піндей басты (Әоішев). ғабай (М үканов). Мен, элденеше кун ЕҚГ11НДІ сын. 1. Каркынды. жігерлі. Ка соңына тусіп жүріп <Отты>оқып шмү ра жорға шынында екпінді екен (Мұ- тым. Бірақ түк түсіне алмадым. Екін- қянов). 2. Алдьікғы катарлы. озат, ші рет оқып шщтым (Ерубаев). бслсенді. Екпіндінің өзі де екпінді, сө- 2. Еіщі гәрі, бүдан былай. Сен екінші зі де екпінді (макал). окдай жаман іспен кғсіптенбе. ЕКТІРУ егу етістігінік езгелік етіс түрі. ПҚІТАЛАИ үст. Қауыпты, белгісіз, кумәи- ЕКШПЛУ екшеу етістігініц өздік етістүрі. ді. *Үк,сатып-ак, жарамдым, енді тір- ЕҚШЕУ ет. I. Сұрыптау, іріктеу. Іріж ыл- лік етуі екіталай» детх ойлады Таңаг қы екшеген, Сайдыц сақа тосындай (Сыланов). Күн туса басқа ауыр екі (Керімбеков). Аты тэуірлср бір жақка талой, Корғаймын Алматыңды жакды царай екшеліп шыға берген кезде, соло (ТоқмағамСетов). атының айылын тосіне тартып.' қүйыс- ЕҚІҰДАЙ сын. Орныкпаған, беи-жай, <ка- цанын өлшеп байлап, Олжабой да да- рмм көціл. Ол екіудай көңіямен кеп йындала бастағанеді (Әбішеп). 2. Топ- аунақцшп жатып уйқыга кетті (Әуе- тау. бөлу. жіктеу... Екшей білем. ай- зов). та да алам, Лсыл ойдың таңдағаньш ЕҚІҮШГЫ үст. Қү.мәнді, дүдәмал. аиык (Әлімкұлов). емсс, белгісіз. Шешхендей ой күдігін ЕКІ сан. 1. Бір мен үштің арасыпдағы енді екіүшты. Сол кезде бір нэрсеге кезекті сан. Бірге жасы жетеді. Екі- көзі түсті (Мұқышев). ге жасы келеді. Ата менен ананың ЕЛ зат. I. Халык, жұрт. Ер жігіт елүшік суйеніш бала тірегі (Ьайғаніш). Дом- туады, ел і үшін өледі (макал). Батыр бырамды қагайын, Онбір перне. екі туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, мер и/ек Ошекейлеп тағайын (Әзірбасв). ырысы (м акал ). Ворошилов батырым, 4 Екі окты болды — екі ұціты бол- Артық кормен еш жанды, Ел сүйген ды^ ауыткыды. дүдэмалданды, бел сендей ерімнен (Жамбыл). 2. Мемле- байламады. Обдірахман хат жіберуге кет. туған ел, отан. Өзінше сүйіп бі- екі оқ,ты болған соң, мен демдеп жі- лімді, Біз өстік совет елінде. Өзен тау бергем (Майлин). 2. Мелшер, шама. алды тілімді, Өзгерді сары белім де һеей толық орта білімі бар, жасы жи- (Ерғалиев). Туған е.х, Өскен жер, Ыс- ырманың екі-ушеуіне жаңа ғана шық- тықсың жаныма (Мәуленов). 4 ^*1 кан... жігіт (Нүрпейісов). 4 Пкі ара аулакта — оңашада, жеке. Ел аулақта — екі орта. Кнуадан бэрін шол, Е л оңашсі қолына алып, көңілічдегі сайа- мен майдан екі ара Бір ясүрекпен қоз- ғын айтып тынар (Абай). Сэудегер ғалсын (Ж амбыл). 4 Екініи бірі — тыньиитық сауда қыла алмсіб жүр,
ЕЛБЕЛЕКТЕУ — ЕЛЕУСІЗ 185 Колдан беріп, қор болып, ала алмай бында гүрілдеген өзеннің сарыны гама жүр. Е л аулақта күш айтып, топта құлацты жарғандай (Сыланов). танған, Арсыз жүрттан көңілі тына ЕЛЕҢ: елец қылмау ет. Байкамау, ескер- алмай жүр (Абай). + Ел іші — ауыл меу. Бастапқы жауабын елең қылма- арасы. Н үрлан сл ішінде беделсіз де ған Серғазы, бүл жолы Сағиттың еместі (Көбеев). Ел іші — алтын бесік. қыстырылғлнын үнатпай ала к&зімен (макал). -+ Е л ағасы — ел басы, елге адмрап қарады (Муканов). басшылык сткен адам. Мадақтап ел ЕЛЕҢДЕСУ елецдеу стістігінің ортак агасын, жүрт данасын, Шырқаған азат етіс хүрі. елдің шығады үні (Жамбыл). + Ел ЕЛЕҢДЕУ ет. Алаадау, сезіктену. Сырьм- орынға отыра — ымырт пен түн арасьі. даған шана меи сылдырагаи туяқтыц Ымырт жабылып, ел орынға отыра даусы естіяген соц, қос баз ат өздері біз де ауы лға келіп кірдік (Мүканов). де елеңдеп түр еді (Мүкаиов). ЕЛБЕЛЕКТЕУ ет. Жеңілдену, ұшыл-кону. ЕЛЕРУ ет. Көтерілу, оғаш мінез корсету. Елуге (гектарға) жеткізсеңдер нүрүс- —... Шай әзір, — деп Мурат влбелек- тіне нүр. Бірақ осыған палуан болып тей орнынан турды (Алдабергенов). шығатын кім... Колденең турып, қыр- ЕЛБЕЛЕҢДЕУ к. сбелектеу. Қа соқ десенге елсрмсйді Шығанак, ЕЛБІРЕУ ет. Елж іреу, сүйсіну. Жакында жалырақ, Үстінде жүлдыз да, Елбіреп (Мүстафнн). Өртше қаулап елеріп ке- —қалтырап, ЖШт пен қызда (Абай). ле жатқан жігіттср бір-бірімсн сойыл Көп жатыр, қойш ы тыцдап түрды ел- біреп, Көзіне қып-қызыл боп жас мөл- қағысқанда күн шатырлаған секілді діреп (Абай). \\ (Обішев). болар-болмас көрінер- ЕЛЕС зат. Бұлдыр, ЕЛГЕЗЕК сын. 1. Тіл алғыш, пысык. Ки- көрінбес, карауытқан. Бір көргенде- мылы ширақ, елгезек, Бойымда албырт ақ умытылмайтын елес ңалдырған Ар- жастық бар (Әлімкұлов). Аңқылдаған дақты Мейрам ойлаудан ерінген емес қаңбақ ш ал, Кандай қызық елгезек... (Мұстафнн). Елес Оеріп, қонды түзге Шошытқан соқ балалар Зытып кетті қарлығаиі, Егіндсрге босатти орын сүр көж$к (Сыздыков). 2. Ауыс. Ұш- қалық тас. Сокың үшін жас квңілі кыш, жүнрік. Біздің ерлер шеп түзеп, жай тауып, Б үл орыннак түрды Оір Шірене соқты шетіиен. Оқтар үшты кез қарындас (Ергалиев). елгезек, Окоптан, дзоттан — бекінгеп (Әбілев). ЕЛЕСТЕТУ елестеу етістігінің өзгелік етіс түрі. ЕЛГЕЗЕР қ. Елек. ЕЛДЕС к. жсрлес. ЕЛЕСТЕУ ет. Қарауыту, көа алдына бұл- дырлап көріну. Рахметтің көзіне Л и ЕЛДЕСУ ет. Татуласу. бітісу, келісу. Е л- за елестеді (Ерубаев). Хамиттық көз дестірмек елиііден, жауластырмақ алдыида жаңа арнамен аққан жаңа хсаушыдан (м акал). өзен елестейді (Имаижанов). ЕЛЕТУ елеу етістігініц өзгслік етіс түрі. ЕЛДІҚ зат. Елге тән, елдс болатын. Күн ЕЛЕУ I ет. Ұн, қумды, тағы сол скякты шапагы шар тарапқа нур шашып, Ж ер затты тазалау, елекген өткізу. Лдз жиһанға үлгі болды ғүрпымыз. Е лде- ғапа біресе бастырылған бидайаы гіміз басқалардан жоғары, Ерліеіміз слеп, біресе айырмен саламды иіук>->- күнде дабыл қағады (Мәулеиов). — лап эурсленіп жүр (Ибрагимов). Найзақара, арбасуды тасгал аіиық ке- ЕЛЕУ И ет. Ескеру, есінс алу, көціл 6«- яейік. Сөз болайшн деп отырған іс лу. Мені елеген адам болтан жоқ елдігіміз жайлы екен (Ақынжанов). (Мүканов). ЕЛЕГІЗІТУ елегізу етістігінің өзгелік стіс ЕЛЕУЛІ сын. Белгілі, айтарлықтай, көзге түрі. түсерлік. Еңбекпенен ерлер шыққан ЕЛЕГІЗУ ет. Қ орқу, кауыптену, үрейле- елеулі (Қуанышбаев). Оқушылар гана ку. ...Кайгырды ол қараңғы үйде еле- емес, Күдерінің өз басында да елеулі гізіп, Сөнген иіам сөндіргендей махаб- өзгерістер болып жат^аны сезілғЛі Оатты (Аманжолов). Ауылдағы әр үй- (Иманжанов). дің балалары тысқа иіыққандығы да- уыстарынсн естіліп түр, соларға қосы- ЕЛЕУРЕТУ елеуреу етістігініц өзгелік луға елегізіп, тысқа қарай жөнеле етіс түрі. бердім (М ұканов). ЕЛЕУРЕУ ет. Қөтерілу, желігу, есіру. Той ЕЛЕК заг. Үн, тары , топырақ сиякты болатын болыпты, — деді Асқар ке- кетінді дауыспен. — Не той, — деді нәрселерді слейтін ыдыс. Кенжетай елсуреп (Мүканов). Хан сы КЛЕКТЕУ ет. Қалбалақтау. елпілдеу. рым ауыэба-ауыз естігенше, Елеуреп ел охпесі басылмады (Лхметбеков). Жак,сымен дос болсац, Басьща қиын іс түссе, А лды ңнан иіығар електеп ЕЛЕУСІЗ сын. Банкаусыз. есксрусіз, аи- даусыз. Елеусізде жүмысшылираңгар- (Махамбет). май қалып, жабу жиппай талай рет ЕЛЕНУ елеу етістігінщ ырықсыз етіе түрі. жухтер Оылғанган (Әбдікадыров). ЕЛЕҢ-АЛАҢ үст. Таи алды, алакеуім к а Ананың балаға қандай қатты сөзінің өзі тдтті көрініп елеусіз қала бергтін ра коленке, кйрінер-көрінбсс уакыт. Элі күн ш ы ққан жоқ, елең-алаң еді (Әуезов). Е лец-алаң шақта тау алқа-
186 Е Л Е У І Ш - Е Л І Р У адеті Оолса да, Үлболсынның... сөзі ЕЛТ1ТУ елту етістігінің өзгелік етіс турі. ІІазымның жүрегіне найзадам қатты ЕЛУ сан. Қырык пеп аллыс арасындағы бсс ондық сан. Елу жылда ел жаңа, тиді (Әбішев). жүз жылда қазан жаңа (мақал). Ел ЕЛЕУШІ қ. елек. қүлагы елу ('макал). ЕЛЖІРЕТУ слжіреу етістігінік өзгелік етіс ЕЛУБАСЫ заг. Патша заманындағы елу ТҮР«- уйдіц ортасынан, сайллны» конған ЕЛЖІРГУ ет. 1. Егілу, жаны ашу, аяу. бі>лыстын уәкілі. Кабыіитың ерте кез- дкесі туралы айтып отырган жсйсыз де елубасы, ауылкай болғаны бср еді эқгімесін үйып тыңдаған. Е кі жасқа (Мустафин). мейірімі түсіп елжіреп кетті (Бакбер- гснов). Әлгіде ғана елжіреп түрган ЕЛУІНШІ сан. Елу саныньщ реттік турі. мұңды қыз снді суарылған қурыштай ЕЛІІІІ зат. Бір іс жөнінде ехі кісіпің не окі елдің арзсын келістіру үшін журе- йекініп алғая торізді (Сәрсекбаев). 2. тін адам. Е лш і орнкна Ақымханның Езглу, жібу, босау. Жас қүлы н, ақ дкесі Тэкібай мен Оспакнық өкесі 7ө- багланның збдея піскен еті ауызға тү- реқүл келді (Әбішев). Жауластыру сісімен елжіреп түр (Мұетафнн). скаушыдан, елдестіру еліиіден (Муста ЕЛ-ЖҰРТ зат. Ауыл, аймақ. барлык ел. фин). Бүл уй бүрынғысындай агайын-туған. ел-журтпен араласудан да қалды ’ ЕЛШІЛІҚ зат. Екі елдің арасындагы өкіл* дік. Белгіс.ін елиііліктің таныган соң, (Мүсірепов). Келсін дсп Кусан мырза хабар еггі ЕЛПІЛДЕТУ елпілдеу стістігінін өзгелік , (Байзаков). Елшілікке жүрузе Шұбар етіс түрі. мен Ербол қарсылық білдірген ЖЩ ЕЛПІЛДЕУ ет. Жекілдену, ушкалактану, (Әуезов). үлпілдсу, желпілдеу. Күйі мығымкүш- ті аттар мүндайда қожаиынға шап- ЕЛІ зат. Өлшеу, бір саусакты» көлденеві. и:аң бағынып, елпілдей жонеледі Дневник — қалыңдығы екі еліге жа- (Сокпақбаев). Даланың таң салқыпы қын, тысы жасыл клиенка дзптер екен күйін бүзып, Жел дағы иіөптің басын (Муканов). Есер еліме тиетін елідей елпілдетті (Санн). пийдасы бар іс кездессе, кең дарияны малтып өт десеңіз де көнем, — деді ЕЛПІ-СЕЛПІ сын. Тегіс емес, міні бар, халай болса сслай. Ыбырай (Иманжанов). ЕЛСІЗ сын. Кісі түрмайтын, елі жок, ж а ЕЛІГУ ет. Бір нәрссге берілу, кызьігу. ла» дала. Елсіэ, күнсіэ меңреу қүс үіи- Елігіп қыэ-қырқынмен ойнаганша. Жү- пайтын, Жапан түзге қой бағып кетіп едім (Керімбеков). Түн қараңғысында, м.ысқа тілімді алсаң бар. жігігіл елсіз ■адырда үлыған даиыс баланың (Қуапъшгбяев). «Тагы айтсын бөгел- алдынаи да. артынан да, жанынан да месін айтсын тағы> — деп бір кез зн- естіледі (Иманжанов). ге еліккен ел иіулады (Санн). ЕЛТИФДТ зат. Ықлас. көңіл. Егер жүрт ЕЛІК зат. Ж абайы ешкі, кнік техтес жа- оның осы бір долелді сөздерін елти- нуар. Алтайдың алқабында аю, қа- фагқя алмай, теріске іиығара басгаса, былан. Оңтүстік даласыкда оргып ку талым өңеиітей бермвйді {ІІІаГіморде лан. Плігі ешкісі мен есебі жоқ, Жа- нов). йылып сайын шөлде сайриндаған (Бай заков). Еліктвй еиікілер щ'р қайта- рылмай, Секірсв туяқтары гойтарыл- ЕЛТУ ет. 1. Улану, басы айналу. Елтіген- і май. Алиш қдайд ай мүйізді ақ серке- дердің Оірі сулы. орамалымеи басын ! лер, Алтайдың аты вернее арқарык- таңып, Оүк түсіп отыр (Бек.). + Күн ! дай (Ж арохов). слтті — тіршілік етті. кун корді. 2. Лу- !|іі ЕЛІКжғтаыТалрЕиаыыУпсму.кстөе.ГплоікОртужьсек.үгисіртйшдегн,іему.Аеллқ(бікЕуытмрреуатпрб,атадуеты.в)е.уңіқбзсғБаржруінкгаеае- ыс. Ән-күйдін, опгіменін, не баска бір ] (Әлімкұлов). иәрсеніц, адамнын сезім мүшесіне осе- рін тигізуі, балку, слжіреу. Мына қыз- дың айтуы, былаіі да аса: көркем, аса тзтті. онді тіпті дзмдендіріп жіберіп, мен елтідім де қалдым (Муқаиов). (ЕЛІКТІРУ елігу етістігінін өзгелік етіс Еркін кэзір тек махаббат шарабына I түрі. слтіп жатыр (Мустафин). + Бақытка ЕЛІРМЕ сын. Жслөкпс, бөспе. мактзя- шак. Екі елірме, бітімге зхөн келер слтіді — бакытты турмксқа сүйсінді, ме, Ақыаы болмаған соң а^гтын бай- риза болды, рахаттанды. Бақытыңа кар (Абай). Куаноаңдар жастыққа, Оөленіп күнде елігтім — Көрген сабын Елірме күлкі мастыща. Көзің қайдан гажайыП' күйді шерттім. Сендей үлды жетеді, Достық пенен қастыққа заменам* күнде туар, Сол себептіөзің- (Абай). ді мақтап етгім (Ерғалиев). ЕЛТІРІ зат. Өтс жас қозының. лактын ЕЛІРМЕЛІ қ. елірме. тсрісі. Көбей қозының жүндес елтірі- ЕЛІРТУ ет. еліру етістігінің өзгелік етіс сінен істелеен бөркін көзіне түсіре ки- түрі. ді (Әбііиев). Абайдың басында көк- ЕЛІРУ ет. Қутыру, жындану, женілтек- тену, елсцдеу. Багып сөйле аузыңды. шіл сүрғылт жібектен тыстаган жүқа қара елтірі тымағы бар (Әуезов). Еліре берме, Шашубай (Жамбыл)-
ЕЛІГУ ЕМІЗІКТЕУ 187 һкі беті долырып. Саусағынан цан ла едкеіис*у. Ш збік дауыс шыцқан тамды. Жұтам деді еліріп, Бар адам- жаққа жалт қарап, емпеңдей жөнелді ды, бар жаиды (Саин). 2, Саіщырак- (Сыллнов). тау, есін біл.меу. ЕМСЕУ ет. Көксеу, сағыну. Еділді керігг ЕЛІТУ к. елту. емсеген, Жайықты көріп жемсеген, £М зат. 1. Д брігсрдін рецебі жане халық- Таігдағы гарлап ш үбар біз едік (Ма- ткк ьскі түсінігі бойынша зуруға к а р хамбет). ей колданатьж амал, лаж. Гүлнардың ЕМТИХАН заг. Экзамен, білім сынау. не себепті м е д и ц и н а м таңдаганы біз- ...Декабрь айында емтихан тапсырып, ге мэлім: оның шешесі Шаһадат қыл- кузлік қағоз алгіым (Көбеев). тамақ боп о лд і де, сол сырқаттың ЕМУ ет. 1. Сору, (баланьщ, ыалдың ем- гмін табуды ол арман. етті (Мука нов). шек соруы). А д а л с у п анаңның ан, Үйірілген ңы іиқы л, тзтті сары ңымыэ, мсмасын, Карызым деп емесің злсін- Ауруга — ем. сиуға — қуат дәрі қы- злсін, Алдыңдағы жылдарга қол соз- мыэ (Ж амбыл). 2. Ауыс. Аіітқэн сезі гандаіі Асығасың, тынымсыз тилпына- дәл келу, істегені жұртка үпау. А л и с.ың (Ерғалиев/ Ж ібек жүнің желкіл- сандой аузы ңа ем қонбаған, Мінезіне деп, Жайраңдайсың ақ лақ, Моншақ- ежелгі өкінбеспін (Жамбыл). таіі көзің мөлдіреп, Ойнақтайсың асыр ГМДЕЛУ емдеу етістігінің өздік етіс түрі. сап Уызын еміп анаңның (Сәрсснбаев). ШДЕНУ қ. емделу. Бүйірлері томпайып, Бүзауемгеп уыз- ЕМДЕТУ емдоу етістігінін өзгелік етіе дин (Жамбыл). 2. Ауыс. Енбектеніи турі. пайда табу, кенелу. Еңбек етсең емер- ЕМДЕУ ет. 1. Ауруға ем жасау. Д зрігер- сің. ерінбесең жеңерсің (макал), длің лік те аропқты іс. Ауруларды жизар бордо е/фек ет, еңкейгенде емерсің емдеп. Өмірлі ету адам үлын — Отан (макал). 4- - Арда емді — есейгенше үийн асыл еңбек (Бордибаев). Әлди- емді. Ақ той енесінің ссаулыгынак злди үйықта жаиым, бөпешім, Ж ы л- былтыр байланбаған. Биыл арда емді дағыдай үйде жок, қой, көкешің; Өзім (Әуезов). Арда емген иқ сүтімді Ақ- барып емдемесем болмайды, Кешегі бөпем ол, Алды нан айы тусын бердім бір ақсап жүрген текесін (Ерғалиев). ықлас (Байзақов). 4 - Адал еүт емген 2. Ауыс. Көніліи табу, бабыи табу. — жаксы тәрбне көрген, арамдыкти Сендей-сендсй ақынның, Сөзоен жа- білмейтін. нын емдеймін (Ж амбил). Дзркембай ЕМХАНА зат. Ауруларды қарайтын үй. дзрісін тап, жібер емдеп, Калыппын емделу орны. Ауруларды емханаға көңіл сынып, қатты дендеп (Ж амбыл). жонелту керек (Иманжанов). ЕМЕКСУ ет. Д эм ету, үміттеиу, аркалаісу. ЕМШЕК зат. Үрғашы жыныстыкыа сүт Ел керексіп, С өзге емексіп, Не боли жиналатын мүінесі. Касымдағы қа- ды мақтаның. Сейілі іиикі, Ақылы рындасым, Емшек іздеіг, апалайды. күйкі, Осы жүрт па типқаның (Абаіі). жылайды (Гокмағамбетов). Емшектен ЕМЕҚСІТУ емскеу етістігініц өзгелік стіе тартылып иіелекке тамған сүт дыбысы түрі. мен жақын жердегі өзеннің ағыс сыл- ■'-МЕН зат. Вот. Үлкен жавыракти, коп дыры қосылып бір турлі сүйкімді күй бұтактьі қатты кара ағаш, басында шерткендей (С иланов). аіоижа ж акгағы бар. Ғылымның ай- ЕМШНКТЕС зат. Г>ір амадан туғам туыс. туынша, емен, терек, қайыңның тамы Бүл сексен жасар Гулям деген қарт сы жерге ең терец дегенде бес метр- соі, онық баласы менің ағайым Мү' дек эрі Оармийды (Мұканов). Емен- хаудинмеч емиіектес болатын (Айнм). нің иілгені — сынғаны, ер жігіттің үял- БМШ І зат. Емдеуші, ем етуші. Айтшы, ғаны — олгені (м а қ а л ). күнім, неге сонша қарадың. Қірпігің- Емғ;с «Е» көмскші етістігінің болымсыэ мен аттың. бір о^ қададың, Отты кө- турі. Мына жота мен екі орта жүз эім, еміиім өзің болмасаң. Кансыра- қадамнан артық емес (Әбішсв). А ур у май қалаі1 аман қаламын (Тәжібаев). да емес, сау д а емес, Күрыды зл Қуа- ЕМ ІЗУ ет. !. Балага анаиыкемшсктен сут „ гим (АбаИ). беруі, соргызуы. Енді неге бүртиясың ЕМЕУРЖ зат. Ы нған, багыт. көзкарас. Жаңа ғана еміздім (Токмағамбетов). Итбайдыц сөз түрін ернінің е.чеуріні- Ыраздан кейін лақты екі-екідсн жібе- нгн оңгарып үйренгсн Бүркітбай ко- ріп, кезек емізіп әдеттендірді (Бега- мекчйінде Оірдеме түрғанын шамала- лна). ды (Муканов). Ендігі отырыста Абай ЕМ ІЗІК эат. Балага, төлге ехікші ыдыска сүт күйып соның аузына кигізетін ре- тек қысқа ғана емсурін жасап, сөзді зинадан жасалған зат. ...Лақтарды өз взі бастамаіі, ә у е л і диугер би Барақ- енесінің уызын емізікпен кезек емізіп қа сөйлетті (Ә уезов). ЕМЛЕ зат. Д үры с ж аэу ережесі. 1940 ширағанша М үслима терт ласты қо- жылры орфографиялық ережелерде лынан түсірмеді (Бегалин). күрделі сын есімдердің елиіесі мақты ЕМІЗІКТЕУ ет. Иіндеу, шыпыддап толу, ткрсылдау. Тінібай куймссінің артын- айтылмағандықтан, бүлар біресе б е да еміздіктеген қара саба келе усатыр лек. біресе біргс жазылып келді {Леи. еді. Барлық үзатушылар жиылыгг бол жал). тан соң сол қымыз әкелінді (Әуезов). Е.МПЕІШЕУ йт. Асыгу, тез журу. умгы-
188 ЕМІН — ЕНУ ЕМІН: емін-еркін үст. Бос, тежеусіэ, ер* тың бойы йнді су, Тіземмен. бүзып ег- кін. Шынарға айт: емін-еркін өссін кенмін (Махамбет). Каэақстанда мидай биік, Қызгалдақ оған да айт, — жай- жазық дала да, влшеусіз енді іиөлдер натсын гүл (Жамбыл). Сойдақ тіс де көп (Ермеков). оңпша забойларды емін-еркін аралап ЕНДІГІ үст. Келесі, кейінгі, мұнан сонғы, жүріп біржерге. келггнде аялдады екінші. Сэске түс болып қалған кеэдг, (Мұстафии). ауылға арқалана, артынып-тартычил ЕМІРЕНТУ емірену егістігініц. өзгелік эрен жеткен Шдбік, Канай, Сапармір етіс турі. ендігі міндетті эйелдерге артып, хуы- НМІРЕНУ ет. Мейірі хелу, мейірі кану, нып-іиайынды да шайға отырды (Си ию, жақсы керу. Ол әнді түла бойы ланов). балқып емірене тыңдап біраз жатты ЕНДІГӘРІ үст. Будан былай. осыдан сон. да, Оасын көтеріп, Кулагин түрді (Сы- Жарықтыгым, сндігғрі Абайды бүндай ланоа). Біз бе екен елі.н десе емірен- жерее Састай көрме. Тіпті басың хас, бейтін, жүрскті күйге бөлеп тебірен- үлксннің ондай пэлесінен езіқ де ау- бейтін (Т. Әлімкұлов). лақ жүр, — деді Ұ.лжан (Әуезов). ЕМІРІЛУ ет. Еріннін, ауыздыц ішіне ка ЕНДІК зат. геог. Белдеулік, жалпактык. рай тартилуы, жиирилуы. Күрмеліп ЕНД1РУ ет. Ену етістігінің өзгелік сііс сөйлеуге де келмей тілі, Ақы рын емі- түрі. ріліп еріндері (Жароков). ЕНЕ заг. 1. Ана, шеше. Бір енсден « і ЕМІС-ЕМІС үсг. Акирын, куцгірт, ороц, едік, Е кеуім із жүргснде, Бір-бірімізге болар-болмас. Корім музыка үнін е.ніс- ес едік (Махамбет). + Ене квргсн — еміс сстіп жатып оянып кетті (Алда- улгі карген, ата-ананын тарбиесінде бергенов). Азан-қазан болып өріпжат- болғаи. Ене көрген тон пішер (макал). қан саырдың, іиүрқырап кісінеген 2. Ерлі-заныпты кісілердін біріпін иіс- жылцының, маңраган қойдың үндері шесі екіншісіке ене болады. Үлжак алыста ғана ызыңдап жатқан сықыл- ды, қүлаққа еміс-еміс келді (Сыла- енесінй багана Абай үйқгап жатқан- да, бар жайды айтып еді (Әусзов). ков). 3. Төлдің анасы. Жас төлдер енесінің ЕМ I зат. Танба, белгі (малдың кұлағына соңына ерген, Түбінде тобылғының салатын белгі). + Ен такты — меншік- ла Сергея (Торайғкров). Бота сма тенді, белгі салды. нен он иіақты адым жер кейін тоқтап, ЕМ II зат. Еркек малдың жыныс безі. түрегелген еді (Мүканов). Козының енін қолға устап түрып, ьт- ЕНЖАР сын. Селсок, ынтасыз. ыкылассыз, кір пышақпен үстінен тіледі, бір ені көкілсіз. Үстіне кірген офицерді де жз- алынған соң екінші енін де солаіі ш- ңа көрген боп, қартаң писарь снжар шеді (Ермеков). көңілсіздікпен созьсшп іурды (Н.ур- ПН 111 зат. Нәрсснік көлденеңінің кендігі, жаллактығы. Кабырға іргелерін кара пейісов). Бір жарым ен. ЕНЖАРМА зат. кок сырмен бояган ені тарлау кори дор (Шаймордснов). ЕНЖУ зат. Меруерт, маржан. Төгілтіп ен- ЕІІ IV иш л. Мол, Ө7С көп. Каптаған мол, жу-маржан сэукелесін, Сулудай серп'.ғ. ен дәулет, Әшекейге бөлепді (Ж ам ашқан ишй корпссін (ЖҮмағалневЬ ЕНСІЗ сын. 1. Ені тар. 2. Бедгісіз, такой- был) . Елім бар жауға кезеп садак, тартқан, Елім бар ен байтақта шал- сьіз. ЕНТЕЛЕСУ ептелеу егістігініц ортак етл қып жатқан (Шкпнн). ЕНГЁЗЕРДЕИ сын. Үлкен, ірі. | ЕНТЕЛЕТУ сителеу етістігінің взгслік епс ЕНГІЗУ ену етістігміін өзгелік етіс түрі. ЕНЛЕИ сын. Кесілмеген, пішілмеген мата. і\\| ЕНТртКуеЛ.леЕЕпУңгтееөзгне.ердҰетмйүтсытұэлі ыу,н(НкоуефрупидецейелірееуоЕ.вс)к.еий:гпе-женз-- ЕНДЕС злг. Бір рудагы белгіиін екінші бір рудағы белгіыен үйлес, түстсс ке- луі. \\\\ііIЕНТаМғт(ІыСшГүыснУыытрпідзбеаыташ(ексЕ.нтбатрҚеыуікгаабоетлжавтме)быа.ваан)усЕ.ды,жлепемажнқүатГрааүленелгусні.іаекнтркдтыеемнексліыірегшлпуіпуы. .қғскыаоемсллыыаоиі-- ЕНДЕУ ет. Квлделец, жалпағынан сыю. Ертістің йндей жатқан екі беті, Өл- ке өрлеп тауға асылған қиыр іиеті... (Токмағамбетов). Етектедің, ендедің Төркінің өрге қүлашгап, Д ариядай тасып көлбедің (Халық акындары). мен ентіге басып, Жексен келді (Ора- ЕНДЕШЕ үст. Олай болса, демек. Айкүміс залин). амалым жоқ, қоиі ендсшс, Қетелік сыр ЕНУ ет. Қызметке, үйге нсмесе бір уиымға 6ілдірмей жат елдсрше (Ж амбыл). тусу. кіру, орнығу. Мен еленином ЕНД1 I үст. Қазір, дәл осы шакта — жа- призывта» партияға ендім. Содан бер\\ рзйды. Енді сен жүре бер. бір аздан і «Ленинизм мәселслерін* басыма ж й‘ соң жиуабын өзім берейіп... — деді ол | танып жатыгг оқимын (Ліүстафин)- колхозиш жеңешем Қете қалса үиге (Әбішев). Бетпақ шөлге жан кіріп, Өлі I еніп, Оны күтіп түрушы ең Б о е а ғ а о а \\ бойга жүріп, Куздың музы бү- зылып, Ағылды длрия ойда енді (Ж ам сүйеніп (Ерғалиев). Ал, Жамбыл^Ң был). I сөйлесін. Домбырасын қолына а п , бе- і ЕНДІ II сын. Кен. көлденеці мол. Ж айық-
ЕНШІ — ЕҢКЕҢДЕУ 189 зенте қақсын пернесін, Аршындап ку іЕҢБЕК [I зат. Адамнын мандайы меи тө- лак сермесін, Топқа енгенде тоқсанда бссінің арасыидағы сәбилік ксздегі Тізілтсін біргермесін (Жамбыл). + Ұй- бмлқылдак, үлкейгондсгі шеміршекте- кыға енді — ұйқтай бастадьс, ұйкыға ніп қатқан жері. Орман іиіінде қысы. кетті — Жаңа қалғи бергенде, Үвқыга жазы бірдей жас Оаланың еңбегіндей еніп көз жүмып, Қарсы алдында елес- былқылдап, бассаң кіріп. тартсаң ишқ- тег, Бобегі келді жүгіріп (Әбілев). пайтын уйық жер,гер де бар (Нүрпейі- + Туске снді — тусінде керікді. Қелін- сов). іш-к ұйқыға мае, түс коргендей, Қері- ЕҢБЕКАҚЫ заг. Істегсн енбехке алатмн ліп, аударылып күлімсіреп, Жастық акша, зат. Оның тапқан еңбекақысы шах, бір тамаша туске енгендей (Ток- түкке жетпейді (Мүқанов). чағаыбетов). + Тарихка епді — та- ЕҢБЕККҮН зат. Колхозшылардың бір рихта калды, сакталды. Азаттык, үшін кунде тапкан енбегінің мөлшері. Ең- согыста, Қөрсеткен ерлік істерің, Та- беккүнге тиген тоқсан лүт тарының бз- рихта түгсл сніп түр, АйОатың күиіті рі сақтаулы (Мустафин). Еңбеккуні Армиям, Ж ауды қия бастырмай, Қүзе- жозыаш, Іс гагдырын шешеді (Ток,- тіңде берік түр (Ьзйгзнин). + Күн мағамбстов). үясына енді — күи уясына батты, кір- ЕҢБЕКТҒ.НУ ет. Іздену, зерттеу, жумыс ді. Кара туман айығады, Тас іүсына кылу. Баладар өздері еңбехтеніп, өзде- келгенде; Күн сағынып иек қагып, Уя рі зерттеп барып қүбылыстың сырын сына енгенде (Өлецдср жшіағы). ашсын деген пікір, эрине, теріс емес + Квркі енді — көркі кірді, көріктен- (Жиенбаев). ді. Жаздың көркі енеді жыл қүсымен, ЕҢБЕКТЕУ ег. 1. Ғкі колын жсрге салып Жайраңдисып жас күледі қурбысымен тізесімсн етпсттсп журу. Тғрбие үйге (Абай). + Ж е р г е еиді— үялды, кы- кірсе, төрге уйқтатқан Бақытжан оя- сшды, састы. + Керге снді — өлді, нып, есікке қарай ецбектеп келеді екен дәуі бітті, дупис салды. Лжал жетіп (Муканов). Вауыржан жер бауырлап көз жүмылар күн болса, Суық көргс еңбектеп жүріп келеді (Ғабдуллнн). сен деп қана енермін (Саип). ЕҢБЕКШІ зат. Ецбск ететін жумыс ада- ЕНШІ эат. Атанын балаға жеке үй бол- мы. Еңбекиіілер мейрамы жерхсүзілік. ганда боліп бсретін малы, мүлкі. Тоңат Май күнін қарсы аламыз күндей күліп Балаусадан енші алып әз алдына түтін (Әзірбаев). Етегі Қаратаудыц толқын түтеткен соң-ақ, Кабылбай мүддесіне егін, Батты оған белиіесінен еқбекиіі хеткендей болды. (Сыланов). Одақтас елім (Олімкүлов). боп бөліндік, Отау тіктіх е.нші алып. ЕҢГЕЗЕРДҒЙ сын. Соктандай. сомадай, Өз алдына үй болып, Күніиығыстан үлкен, дәу, зор. Солдатгардың ішінде жай салып (Ж амбыл) + Енші берді Дэу цара атанып жүрген еңгезердей бір —тністі мал-мүлік беріп, үй кылды. қара солдат бар еді (Әбішсв). Мен оа- Енші беріп, үй тіксе, Әлі келмей жат- водқс жақындай бергенімде еңгезердей қан жоқ. Всей улы бүл өрдің Келіп біреу дедек қағып кетіп бара хатты дәмін татқан жоқ (Жамбыл). (Әблірахманов). ЕНШІЛЕС зат. Еншісі бір, меншіктес. Ту- Ғ.ҢГІЗУ к. снизу. ганнан маған еншілес Салқын самал, Ғ.ҢК-ЕҢК қ. ецкілдеу. кең дала, Ат Селінде өскенмін, А уы л• ЕҢКЕИТУ снкею етістігініц өзгелік етіс «3« шолып айнала (Жамбыл). түрі. ЕҢ үст. Өге, тіпті, б о р т тұрган. Мен ЕҢҚЕИІСУ снкеіо етістігінің ортак етіс ең алдымсн оқу қүралын жазып, кітагх түрі. етіп Оастырып шыгаруға талап алйым ЕҢКЕИІҢКІ сын. Алға карай кисайыккы. енкіш. Баганалы боз орда Еңкейіңкі (Көбеов). күн болған (Махамбет). ЕҢБЕК I зат. Жүмыс, кызмет, іс. Жер жырттық, қайнады еңбе.к, егін салдық, ЕҢКЕК сын. Бүкшиіп жүретін, сқкіш, ки- Жарыспен еңбек жазын біз қарсы ал- саймнкы. дық (Ж амбыл). Е л үшін еткен еңбск- ЕҢКЕЛЕКТЕУ ет. Қалбалактау, елпелсктеу, сккелендеу. Ж ннелді ақгал усендет ең- тен адал не бар (Сыланов). + Енбек келектсп, Парады сыртқа қашып қыэ Ері —сңбекте өте үздік шыккандығы дедектеп (Ахмстбеков). үшін борілетін күрметті атақ. 1948 хылдың өзінде ғана Жоғарғы Сояеті- ЕНКЕС қ. енкіш. нің Президиумының Указы бойынша ЕҢКЕЮ ет. 1. Иілу. бүгілу, басын төмен салып жібору. Төмен еңкейіп цараса. Казақстанның колхозиіы-эйелдеріне ойда бүрақдап аққан өзен жағасында Социалистік Еңбек Ері атағы беріледі су электр станциясы көрінеді (Имэн- (Сталин жолы). Әне, кара жер шебері, жанов). Шашы ағарган басымды иіп Кара мақпал қиғандай Соқа салды сң- томен еңкейіп, Алдынан өттім ерім- бек ері, Ж ар айырды. бір қондай (Са нің (Жамбыл). 2. Төмендеу. кұлау. ни). + Ғкбек заны — енбек жайында кун батуга айналу. Қүн еңкейіп кал шыккан зан. 4 - Енбегі сінді — көп жо- ган (Омаров). не ұзак жылдар бойыяа жумыс істоп ЕҢКЕКДЕУ ет. Бүкірсйіп, алға карай көзгс көрінді. Мектепті салдыруда басын томен иіп журу. Лрцасындағы Ыбырай Алтыисаринның еңбегі сіқген ишндыған эатын қозгап, жондеді де (Кебеев).
190 ЕҢКУ-ЕН.КУ — Е Р Г Е Ж Е И Л 1 ол еңкендей басып қасымызға келді ] А з Оілгенін көпсінсе, көп қазаққа еп- сінсе. Кім ге тиер панаш (Абай). (Омаров). ЕЦК.У-ЕНК.У сын. Ойлы-кырлы, кедір-бұ- ЕПТЕЙЛ1 сын. Ынғайлы. колайлм. Сла- дыр, бслес'белес. Еңку-еңку ж---е--р ш---а-л-- ( вяндар согыста өте ептейлі хсэне айла- май Ереулі атқа ер салмай, Егеулі і лы келетін (СССР тарихы). найза қолға алмай, Ерлердің ісі бітер \\ ЕПТЕУ сг. 1. Акирындау.^ байқау, абай- лау. — Лғаштар ма... Өсіп жатыр теп- ме (Махамбет). тееіс, Электр де істеп жатыр ептея ЕҢКІЛДЕУ ет. Солқылдау, ©ксу, жылау. іс... (Ерғалнев). Кун артынан кун еа- ті, Кетті бала еңбектеп. Жы^ши-жыл- Лйбол I/әзімнің басын қүіиақтап: — жи есіктен Жетті ақырын торге епгеп Кайтейін бауырым-ай, қайтейін... с)еп еңкілдеп о да жылап ңоя оерді (Әбі- (Шипим). 2. Байкау, үнемдеу. шев). ЕҢКІШ сын. Алға қарай снксюлі, сккек. , ЕПТІ сын. Ы ағайлы. икемді, колайлы./Ы Екі көзім еңкіш жігіттің иек қаққан солтан сүйріктей епті саусақтариме.н бағытында (Сәрсенбаев). ашылган қауаша^тардан соэылған ЕҢРЕТУ еңреу етістігініц ©згелік стіс биязы тамиықтарды суырады (Қерба- ТҮРІ. баев). [ӘсеттіқІ неге болса да цо,ш ЕҢРҺУ қ. еніреу. спті, үйлесе кетеді (Иманжанов). ЕҢСЕ зат. Тұла бойы, өи бойы, тұлға, ЕПТІЛІК зат. Шеберлік, нкеылілік, ыя- нүска, пішіи. Еңсесі биік боз орда, ғайлылық. Ептілік, қажырлылық, Еңкеймей кірер күн қайда. (Махам бет). Е л сңсесін көтерген иіаттық за- шапшаңдылық, Мүндайда өте керех тез тапқырлық (Гокмағамбетов). ман кез келді (Жамбыл). ЕР I зат. А тка салт мінгенде, токымиык. үстінен аттыц аркасыка салатын ку- ЕҢСЕЛІ сын. Көтсріикі, бнік, кен. Мәулен рал. Ат арқасына ер батса, Азңшыл кейде уні/аерситеітің тыныіитық била- Оолады (м акал). Ереулі атқа ер сал ген еңселі аудиториясында отырған май,... Е рлгрдің ісі бітер ме (Махах- торізденді (Шаймерденов). бет). -4\" Ер-токым — аттыц устіне са латы» саГіман. Ер-токымк, атымгнқс- ЕҢСЕЛІК зат. Қас пеней иаңдайдың. ара- руымен, Ер шеркесті зкелген амалым сы. ЕңселШм екі елі Егіз қоян шеке- бар (АбаГі). лі, / Караган геке мүшелі (Махамбет). ЕҢСЕРУ ет. Азайту, ойсырату, аудару. (|Е Р Н зат. Күмеу. әйелдін жүбайы. Ка- Іңірдегі Асқардың ойы— қызықтыбір диша — менің ерім Ыбырайдың таң- ермек тауып, түнді еңсеріп барып жа- гу, Балтабектіц үй ішіңе 0е, Ботакөз- даулы шэкірті (Ақынжаков). Керші- ге де бойып үйрету еді (М ұқанов). міздс түратын Гүлсім келін ұл 7уды, ЕҢСЕРІЛУ еңсеру етістігініц өзгелік етіс Ері онын, Жарылғас қуанды да *ул- түрі. пырды (Ш ипян). Ғ.рге барды — тұрмыска шықты, куйеуге барды. Ар ЕҢСПУ ет. Квксеу, сағыну. мой етпе, жас кунің көп Игілік көр, ЕШРЕСУ еціреу етістігініқ өзгелік етіс ерге бар (Абай). Ерге барган ер та- нымай, Е р қызығын кіикөрер (Абай). турі. Ер бала — еркек бала, үл. ЕҢІРЕУ ет. Зарлау, жылау, көзден жас ЕР III зат. Батыр, жүректі, кайратты. аку. Би, болысты, тәңірі атгы Е л қор- кушті, халық үшін кызметететін адам. Ер жігіт елі уиіін туади, елі үшіп гауға жарамай Агайыцды еңіретгі Қез өледі (м акал ). Ел үмітін ер ақтг.р, ер атағып ел сақтар (макал). жасьша қарамай (Жамбыл). Ойласам жетті — үлкемді, азамат болды, коме- летке толды. Зүлқия ержетіп сауын- өткен омірді. Өхір емес, өлі екен... чіы болОы (Иманжанов). Ер жү* Кыспақтан бойын жаза алмай, Еңіре- рек — батыл. ©жет. Орыстың ер зсү- ген ел екен (Банғанин). рек ғалымдары лсүздеге.н жылдар бойы шөл жоне жартылай ШӨА жер- ЕҢІС сын. Оііқыл, онпаң, ойпатгау. ыл- лерді зерттеп меңгеруге көп кеңіл ди. томепдеу жер. Төменірвк еңіств қар бөліп к елд і (Кәкімжанов). үстінде қарауытып элденелер безіп бирц жатқан си.чқты (Сыланов). ЕРБЕҺШЕТУ ербецдеу етістігінія ©згслік етіс түрі. Ғ.П зат. 1. Әдіс, тосіл. айла, ыдған. Қэ- ксн қос торының біріне ебін тйуып ЕРБ| ҢДС/ Карамдау, шошандау. ср- мінссм Ое екен дсген ойға келді (Иманжанов). Елжіреген жас емес пе ем, Еппен айтсаң жүбатып. Мен ға- шыққа мае емес пе ем. Қетссң еді үза- ^н-ғрбец ету /Канэбіл сөилеген са- тып (Абай). 2. Дәл, сан, катар Ерлі- ■ иын *олын ербеңдетеді (Мүстафкк). гім срлігіңе дөп кследі, Б пйлы гы ң а' ОРБИТУ ербию етістігініц ырыксыз етіс Оайлығым сп келеді (Жамбыл). турі. ПП Ш сын. Иксмсһ. ынғайсыз. Кенже ЕРБИЮ ет. Шошаю, селтию, арбию. Ол болбыр, епсіз, ауыр жүмысты жарат- ербиіп жол аузында жылап отырган пайтын. жаралмысынан нәзік адам еді (Сагымбаев). баланы корді (Сыланов). ЕП С ЗД .К зат. Икемсіздік, ыңғайсыздық. ЕРГЕЖЕҒІЛІ зат. Бойы вспеген, кішксй- тай деяслі адам. 70—80 сантиметрден ЕПСІПУ ег. Пысыксу. әдісшіл болғансу. бойы аспай, кэдуілсі адамнан екі есе
ЕРГІЗУ — ЕРНЕКТПУ 191 таг.сл адамды ергежелі дейді (Каба- 'ЕРКЕЛЕСУ еркслсу етістігінің ортак етіс ноз). ЕРПЗУ сру етістігінің өзгелік отіс түрі. түрі. ЕРКЕЛЕТУ еркелеу етістігінін взгслік етіс ЕРЕГІСТіРУ срегісу етістігінік «згелік түрі. етіс турі. ЕРКЕЛЕУ ет. Жақсы көру, шолжыңдау, ЕРЕГІСУ ет. Таласу, тяртысу. қарсыла* үлкен адамды аркаланып балалык жа- су. Ерегіскен дұшпанеа Кызыл сырлы сау. Күмарлана Мүратбек, Ә.чде неге ясебе едім (Махамбет). Ел мықты ди — ер м о і қ т ы . — Вкпіні сел қаптаган. жслына: — Айтшы, аже. аитшы — депһ Еркеледі тағы да (Сьіздықов). Ерегіскен дүшпанды, Ерік бермей тап- ЕРККЛІҚ эот. Еркелеушілік, еркін болу- гаган (Ж амбыл). иіылык. Еркеліктің аяғы, иесіздік бо- ЕРЕЖЕ зат. Кағида, негіз, шарт. Грамма- лады (АГшабекұлы) Еркелік кетті, Ер 7ика с&ядерді өзгерту срежесін, соз- жеггі, І!е бітті (Абай). дерді сөйлемдерге қүрастыри ерехсесін ЕРКІН сын. 1. Бос, ыктнярлы, калай бол- белгілейді (Қазіргі қазак тілі). Екеуі- са солан. Он бір жүртым — он бір Сақ нің күңкілдескйн Естем әңгімсін: һп- һиінде еркін сайранда Мғуесін тзтті 7сп ана ерінОестен, Айтқан өмір ере- сорған ел (Ж амбыл). 2. Бейбіт, ты- хсесін (Омаров). ЕРЕК үст. Өзге, аіірықніа, бөлек. Қеңда- ныштық суйгіш. Еркін елгс жау тиіп лаға күз келген, Күрең тартқан дүз Ту т)'біне жиылды, І/амыс үшін аттан тегіс. Ерек іиыгып өзгеден, Көгеріп деп, Саған да Отан бүйырды (Қалауо- ва). Еркін естілді—анык, аишқ түр күзгі сгіс (Мауленов). Күндер бар күн ішінде күннен ерек, Тарихқа тас- жасырмай, букпей, кысылмай сөйледі. Мүсәпірдің даусы тысгагыларга еркін іагандай өшпес дерек (Тоқмағамбс- естіліп түр (Эбішсв). Қыздың өзі тым тов). еркін қымсыныл жүрген оа жоқ (Му* ЕРЕҚШЕ үст. Өзгеше, айракша, өтс-мөте. каноа). Бір жігіт үзын бойлы, шойын қара, ЕРКІНДЕТУ еркіндеу етістігініц өзгелік Ерекше көзге түсті жеке дара (Саин). егіс түрі. ЕРЕКШЕЛІК үст. Өзгешелік, айрыкша- ЕРҚІНДЕУ ет. Өз ыктиирымен. смін-еркіі» лык. ...Оқытушы өз оқушыларын қа- дағалап, зрқаисысының ерекшелігін болу. Еркіндетіп еңбекті Бел ал деген осы заң (Жамбыл). біліп... тілін таба білуі керек (Көбе- ЕРКІНДІК зат. Бостандык. тәуелсіздік. ев). Желбіреді к,ызыл ту, Кун нурынйай ЕРЕН сын. Декан, ерекше, аіірықша. Кап- елімде, Жалынындай еркіндік Сзуле тағсн жауды көргенде, Катерлі қауіп шашты ғлемге (Шипим). Терезе тец төнгенде, Үрейяенер ме ерен ер. Еле зор бсңыт, Заманым Сергеи еркіндік не шексіз бсрілген (Тілеков). (Квбдіков). ЕРЕСЕК сын. Өскен, жасы жеткен, ес ЕРК1НШЕ зат. Мейлінше, өзінше, бстімен. білгек. Шымболат балалардыц ересек ЕРКІНШІЛІҚ Қ. еркіпдік. хагын егін жинау жүмысына иіақыр- ЕРЛЕНДІРУ ерлену етістігікЗн өзгелік етіс түрі. ды (Мука нов). ЕРЛННУ ст. Күшею, жігерлену. Балалар ЕРЕСЕКТЕИУ ст. Өсу. ер жету, улксю. мініп біздің де, Екпіндсген ерленіп. Ересектенген сайын Сойды кернеген Е р ЛК|.аБзАнаИЛтЫиіпзджг.ерЕмрелні-езнайы(гКтетрыімабдааемв).. хастық ой Темірбекті талай тольан- татын (Иманжанов). ЕРЛІК зст. Патырлык. жүректілік. батыл- ЕРЕСЕКГЕУ ет. Улксндеу. Ересектеуі дык. Ерінбегеннің ерлігі жанады, !р- тапалша келген бұйра шашты қараны кілмегеннің ерлігі артады (Айнабск- окшелетіп келеді (Иманжаков). улы). Еркіндік, бақыт даңқы үшін, Жа- ЕРЕСЕН үст. Орасан, оте. тіпті. Сейілбек пырып жауды — ер беретЫ, Жеқімпаэ Шырынкүлдің ересен еңбегін қысқаша ерлік салт үшЫ (Жамбыл). атап, оларды бөбектерімен қүттықта- ЕРМЕК зат. Алдаиыш. жүбапыш, уакыт бы (Омаров). өткізу. Мен жазбаймъш өлеңді ерліек ЕРЕУІЛ заг. Квтеріліс, козғалыс. Халык, ушін, Жо\\. барды, ертегіні термек бүқарасы патша өкіметіне қарсы Оас үиин (Лбай). Касымханның жол үстін- көтеріп ереуіл жасауда еді (Кәбеев). дегі ермегінің көбісі қарта ойнау еді ЕРЕУІЛДНУ ет. Көтсрілу, қозғалу. (Эбішев). ЕРКЕ сын. Ата-анасына өз айтканын істе- ЕРМЕН зат. Ащы дэнді, мал жсйтін өсім- дік. Ермен шықты ит қшып, Бидай тетіч шолжың. Жорғаның тері кеппес, шашқан егінге. Ж пй жүргенді усрд- еркенің козі кеппес (макал). Есср ба- қылып, Тыныш өлсеңші тегінде (Абай). мдон ерке бала жахан (макал). ЕРМЕУ ет. Жоламау. жақындамау. ілес- еркек 1 зат. Адамнык, малдын. тағы пеу. Бала болдың, жас болдың, Жал- баска айуанаттың ер жиныстылары. дйел, еркек бйрі де Араласцан сайлау- гандыққа ермедің. Төре болдың бас ға Вүл тек — кеңес елЫде, Бүл тек — болдың, Кокірегіңді, кермедің (Абаб). біздің қоғамда (Ормакоз). ЕРНЕКТҒУ ет. Толу, лыкылдау. жиегіке ЕРКЕК И зат. бот. Қумды жерде шмга- жету. Тірілді ұлы түрмыс үлы дүбір, ТЫН арпа снякты дәні бар ак швіг. Ернектеп котеріліп айдын Арал, 1оа-
192 Е Р Н Е У — ЕРШ1 қыны еэу тартып сыбыр күбір (Тожі- күн. Ертең оқу басталады деген күні баев). мен үйықтай алмай ишңтым (Көбеев). ЕРНЕУ зат. Ыдыстын, езеннін. тағы бас ЕРТЕҢГІ үст. Тацсртекгі, күи шығар ая- дындағы, келер күнгі. Бүгінгі күн ещ - ка нәрсенін шеті, жисгі. Еппен еңбек- сіз қалған менен, Ертеңгі күн шаужай- теа келіп, ол өэеннің жарлауыт срнеуі- нен баспалап қарады да жатты (Мус дан алар ақыр (Жамбыл). тафин). Қірсе архсағы дөңгелег қалың ЕРТЕҢГІЛІК үст. Таңертен, азанда. Ер- теңгілік киініп шыгып сыртқа, Көкшіл агаиі, Ішінде бір қауыз оар ернеуі аспан төсінде, қарап бултқа, Таңты тас (Абай). ЕРСІ сын. Ретсіз, холайсыз, орынсыз, де- ауаны сүйсінс талғап жатсаң ШаОыт рек і. Б үл бір елдің ерсі көрмейтін келіп қонады сол уацытта (Шипнн). нзрсесі (Мустафин). Бүл қы з бейтаиыс РРТЕҢДІ-КЕШ қ. ертелі-кеш. адамға ерсілеу бір мінезбен қаттыриқ ЕР-ТОҚЫМ зат. Атка салт мінү үшін хе- күліп қалып еді, «окысы несі* деген ректі ерттеп міыетін жабдкқтьш атк. обмен Маулен Инеиисе қарады (Шай- Төреге ерген ер-тоқымын арқалар (ма мердеяов). кал). Аттың ер-тсқымы слынбапти ЕРСІЛІК зат. Ретсіздіх, қолайсыздык, (Ян). орынсыздык. Досының сондайлық ер- ЕРТТЕЛУ ерттеу етістігікін ырыксыз етіс сіліктерін ойлап, Абай куліп жіберді ТУРІ- (Әуезов). ЕРТТЕУ «г. Аттын үстіие ер-токым салып ЕРСІЛІ-КАРСЫЛЫ сын. Ілгерілі-кейінді. дайындау. Маган да бір атты ерттеп, бірі әрі — бірі бері, карама-қарсы. эзірлеп қойған екен (Кебсев). —Аттар- Күрмаш бөлме ішінде ерсілі-қарсылы ды ертте — деді Масақбай Дэулетпе жүре бастады (Иманжанов). Наталия- (Муканов). мсп қоштасып кеткен Айбариіа стан- ЕРТУ ет. Бірге қасына алып жүру. Капи цияның перронында ерсілі-қарсылы тан Нүржанды ертіп полкке ^айттн жүрді де қойды (Мұканов). (Нурпейісов). Шәугерей, Кэрібай, Шы- ЕРСШУ ст. Мықтысыну, куштісіну. ...Ер- ғанақ үіиеуі Жанбатаны ертіп дөң ба- сінген ерлік қалпын бүзды Каутін еына қарай аяңдады (Мустафин). (Байзаков). ЕРТІНДІ зат. Қатты, газ тәрізді затгарды, ЕРТЕ үст. 1. Тәнертен, азанпак, сәріден. сунык заттарды аралзстырудан пайда Ерте иш қсаң, алдыңнан күн іиығады, болған сүйықтық. Шайырдың кейбір кеш шықсаң, алдыңнан түн шығады түрлері сабынды су арамсқан сонаныҢ (макал). Ерте түрып .дірдектеп мен ыстық ертіндісіне салып тұрғанда да жүргенде, Қаныпезер С>ай урсады сөз- азар кетеді (Ермсков). бен сыбап (Әзірбаев). 2. Уакыт; бу ЕРУ I зат. Ұзак сапарға көшкендс рыи. өткен кез. Ертеден алтын мура, елдің ж олда бір не бірнеше күн оты- сақталған эн, Аузында үлы урпақтыц рып жасайтын дем ялысы. Жолауиін адая білвмін жүдеп келер, Еру елден жатталған эн (Адамбехов). Ғ.рте оян- бірдеңе тілеп келер (Жамбыл). дым, ойландым, асете алмадым, Етек- ЕРУ ІГ ет. Біреудің касында бірге лсүрУ- басты көп көрдім елден бірақ (Абай). Дэулег Гулнарға еріп вагонға нірд'- 4 Нрте-ксш — күн дсмей, тун демой, (Мұканов). -ф- Сөзге ерді —•біреудій Ерте-ксіи смена ара үйқы көрмей, Ка лина алған ісін істей берді (Дайырба- св). айтханыиа сенді. -4 Әнге срді — өлен- ге косылді.і. Отырган эуеэіне ғннің еріп, ЕРТЕГІ зат. Ертеде, ертс замаида, бурыц Бар жүрт бір қсзғалды көңілденіп болған уаісиғаларды суреттейтін ацгі- (Саин). ме. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін. Жоқ. барды, ертегіні термск үиіін ЕРУ III ет. 1. Қар, май сиякты заттярдьш (Абай). Дастанды, ертегіні түгел жот ыстыктын әсерімен катты суык куйдсн тай, Сокгпйды шаң тигізбей үйді ар- сүйык күйгс айналуы. Алғаиі^ы жау- дацтап (Саин). ған ақша қар таңертеңгімкте еріп... ЕРТЕГНШ зат. Ертегі айткыш. ертсгіні мүзға айналды (Омаров). 2. Ауыс. Ел- коп білетін. Біреулер төсееінде жатып жіреу, еру, жібу, босау. Кара Ф сы алып, Тыңдайды ертегіні рахаттанып, қиылып, Бөбекке ана қарады Караған Е, елеп ертегіші айтқан саііын Тойліай- сайын жүрегі Елжіреп еріп барады ды қызығына қүмарланып (Санн). (Сорсенбаев). 3. Балку, ағу. Жслдете ЕРТЕДЕ үст. Бүрын, өткен уакытта. Ерте- лепті көрікті, Соғилсын теске сом бал- де ер Махамбет жорығында Жортқаны ға. Сом темір иющ а еріпті (Сызды- экесінің шепті бұзып (Жароков). қов). ЕРТЕК қ. сртегі. ЕРТЕКШІ қ. сртегіші. ЕРУЛІК зат. Кешіп кслген ауылға не же ЕРТҺЛІ-КЕШ үст. Мезгілсіз, ертеде, кеиі- не уйге бұрығшан отырган елдік сый- те де. үнсмі. Коғам малы жайлауда лап беретін тамағы. Сіз бүл араның салқын жаида, Ертелі-кеш жел соғар турғын адамысыэ, мен шеттен келген қоңыр маДда (Эзірбаев). Одақта үіиін- кісімін, ерулік беретін усолыңыэ бар ші алып Караганды, ІІІырқайды ерте- еді — деді ' секретарь Кондратьевичке лі-кеіи еңбек эні (Әбілев). (Мүканов). жасяйтын адам. Ағаш ті- ПРТЕҢ уст. Келер күн, бүлннен кейінгі ЕРШ1 зат. Ер лін, орман сырын, Үйреніп—ақ алыпгы.
Е Р Ш І К — ЕСЕК 193 Касық жонып, ериіі болып Ағашқа ою , Кансырап қулағанда айлы түнде Еп- салыпты (Боранбаев). сізде ес жия алмац жатқан кезім ЕРШІК зат. Арба-шаиаға жегілетін келік- тіц яркасына салатыи кішкентай ер (Әбілев). -4- Вето сақтады — ойында ұстады, ұмытпады. Совет мемлекетб Неге десең, ағаіи кесем, Г.р істеймін кордіңдер, Ершікті де, галай турде, нщ күші артқан сайын, оліп баражат- қан таптардиң ақтық қалдықтарының Жасағанмын көп күндср (Боранбаев). ПР1ГУ ет. Зсрігу, іші мысу. Ерігіп қоста қарсы.іасуы күш ейе беретікдШн есте еақтау керек (Сталин). -4- Еске түеір- яатқан жылқышының, 'Келмей ме жү- ді — Оолып өткен оқнғаны я істі кө- рістері іиәлкес-шалыс (Саші). Ерігіп Цілге елестетті. Лениннщ үйірмелерде гұрған семіз аттар... басын үс.таған сабақ өткізгендігі туралы жүмысшы жігіттерді шекпекдей с)'йрстгі (Мүка- нов). Бабушкин еске түсірді (БҚ(б)П та- рнхы). -4- Еске алды — өткен окирэ- ЕРІК зат. Ыктняр, қзқы. кукьг, право. »ы ойыва тусірді. Жасымда сан тың- Казаншыиың еркі бср. қайдан қулақ даған Жокей шалдан, Кеңесін тап шыгарса (м акал ). Таңсықта есіме алдым, Коргенде тас ЕРІКСІЗ сын. Ықтнярсьзз, өз еркінен тыс, мүраны Баян дейтін, Сырына білерме амалсыз. Арасыпда ормнның, Ж ай- дсп қүмарландым (Өлеңдср жнмағы). қа.шп егін алқабы. Бармақтай баси -4- Есінен айрылды — катты корыкты. әр доннің К ө зді еріксіз тартады (Ж а үрсйі ұшты. өте абдырап калды. Өмір- роков). де винтовканың даусын естіг. көрмеген ЕРІКСІЗДІҚ зат. Ыктнярсиздык. Бір кез- ясұрт аспан жарылып үстіне қүлаған- де еріксіздік зарин тортқан М әдине дай есінен айрылып еңі екені. түсі енді Инеіиіне түгел ырық бсрді (Шай- ехендерін білмей кетті (Әбішев).+ Есі мерденон). шыкты—кзгты абыржыды, алас урды, ЕРІКИ сһш. Ыктнярлы, мраволы. Ерікті үрейі ұшты. Амаитайдың... мүңдарын еқбек жаңа жүрт Өрлссін багыт жүл- айтып, қара қарғидай шуылдаган топ- дімзға (Сатылғанов). Ерікті ел үлы.- ты коргенде есі ишғып кстті (Мука- мын, О си гой арманы да адам зат~ лов). ^ Веке, үстады — естен шығгрма- тың (М олдағалнев). ди, ұмытпады. Сөзіңді дәмді, Есте ус ЕР1Н зат. Ауыздың астыцғы-устінгі со- тал мгңгі,Таңдарың иіаиіти алтын нүр зылмалы жиегі. Елдс болса, врінге (Жансасва). -4- Есі-дерті — бар ойы, тиер, ауы лда болса, ауызға тиер (м а ынтасы, жігері. — Уа, қайда жүрсің- кал). Тілде сүйек, ерінде живк бар дер. түге. Есі-дерттер{ң озен басы. ма (Лбай). Ат врінді келер, ер мұ~ ІІІапшаң комитетке келіңдер (Сыла- рынды келер (макал). нов). -4- Ес-түсінен айрылды —есінен ЕРІНДІК I зат. линг. Еріннін лөңгелене танды, шала ж ансар болды. Саурық- сүйірленіп ілгері қарай созылуыиан тай шын Оатыры.ч Ерегіскен кісіні Ес- пайла болатын дыбыстары. түсінен айырдың (Жамбыл). Естен ЕРІЫДІК I I зат. Аттык аузына жіптіц кетпсді — есте устады, көцілде сақта- үиіын курмсп байлап, 'сыңар тізгін ды. орнытса қолданады. ЕСАЛАҢ сын. Ессрсоқ, акылсыз, кірссілі- ЕРШУ <?г. С алақсу, мойны жар бермеу, шығасылы есі бар. Бас қамы үшін жалкаулану. Еңбек етсең емврсіқ, окүргендер Өңкей доңыз есалаң (Ши- ерінбесең жеңерсің (макал). Лңды пик). IIIатак, спері соққан» кісідей еріпбвген атады, я көрінбеген атады есалан қалпында иіахтыға келді (Мус (макал). тафин). е р ін ш е к сын. Ж алкау, нонны ж ар бер- ЕСЕ үст. Рет, дороже, мәртебе. Бүл ай- дың сүт жоспары екі есе орындалатын мейтіп адам. Еріншек егішиіден, ерін- беген масақиіы оэады (мақал). Ж ақ- • болды (Тілеков). Өзінен он есе үлкен күшке шабуыл жасау қүсца оңай ма, сы Оолсаң келінш ек, бола корме ерін- балам (Әбдікздыров). -4 Есесін жі- шек (Қуаны ш баев). бермеді — акысын жібермеді. Зүлқия ЕРІНШПКТІК зат. Жалқаулық, мойны есесін жібергісі келмей сөйлеп келеді жар бсрмеушілік. жұмыс істегісі кел- (Әбішсв). -4- Есесі кстті — акысы кет- мсушілік. Еріншектік, күллі дүниеде- ті. Телміріп жүріп әрқайда, Талайга гі өнердің дұиіпаны (Абай). кстті есеміз (Орманов). -4 Есссін ЕРІТУ сру етістігінін өзголік етіс түрһ кактарды — жазасьін бгрді, оркмн ЕРІТІҢДІ зат. Еріген. суйылғап, езілгеи толтырды. Д е д і әйел Гүлжамал. «Ба нәрсе. Л и зо лд ьщ 10 проңенттік ертін- тыр» басын шайқады. Қүбір етті бар дісі туберкулез микробын 12 сағаттың ма амал, Б ұ л да есесін қайтарды (Қайырбсков). О л ьткен жастықтыц ішінде әлтіреді (Квшербаев). есесін кайтару үшін қасақана жасай- ЕС зат. Акыл. сама. Есіңде бар ма жас мын — оеп күлді (Вакбергеиов). -4- күкің, Көкірее.ің толық, басың бос (Абай). Б ір енеден екі едік, Е кеуім із Есесіи толтырды — орлына келтірді. Байлар үлы ққа перге к нарасыныц ор- жүргенде, Бір-бірімізге ес едік (Ма- нин момын ш аруалар есесінен толтыр- хамбет). •+ Есі кірлі — е£жетті. ақыл кірді. Абайды ң өзі ес білгелі шын ди (Акынжанов). жақин оканның өлімін көргені осы (Оуезов). + Нс жиды — есі кірді. ЕСЕК зат. Боны а ласа, кұлагы үзын, еті. 13 — 1306
194 Е С Е К Ж Е М І - Е С К Е Р У сүті ішігт-жемге жарамсыз жылкы ту- ЕСЕПТЕСУ ет. 1. Есептеу етістігінік ортак кы.мдас көлік малы. Тойған есек шоп- етіс түрі. 2. Басканың пікірімен сана- ті оттсіп маңайдағы, Сонырқап іиатқа су. Халықтың есептесіп пікірімен. кетті қай-қайдаш (Абай). -+• Есек да Арылтқан қасіретін жүрегінен, Ха.шқ- тың қырағысы Оолып өсті, Үшырған ме — бір нәрсені болады деп ойлады, қырандарды түеелінен (Айнабекұлы). дәмвленді. Ол толғана келіп, салмақ- пен айтылган <сіздер», есек-дәмені сы- ЕСЕПТЕТУ есептеу етістігінін озгелік етіс зып-сыэып таС7ады (Мүстафии). е с е Н т ё у ет. 1. Есепке алу, санау, шама- лау, мөлшерлеу. Жанбота Лйсүлута ЕСЕҚЖЕМІ зат. Кызарып, бөртіп денег* жауап цайырған лсоқ, қагазын алып шығатын тері ауруы. есептей бастады. (Мустафин). БуфетЫ ЕСЕЛЕН У еселеу етісгігінік ездік етіс эйглі б ір нзрселсрЫ есептеп отыр Турі. (Ерубаен). 2. Есеп шығару. Мен сатан ПСЕЛЕУ от. Үстеу, косу. Зы лиқа майже- есептеп берейін — дейді де Айбарша хін еселей түсіп шэй құя бастады бір кағазға қарындошпен есептеп. отьсз (Мұстафнн). кейіннен еселеп машина- лир, атты арбалар келія жатыр (Нұр- төрт мың екі жүз жол бар екен (Му пейісов). даков). 3. Болжау, санау. ойлау. Мгк ЕСЕН: есен-амак үст. Аман-есен, сау-са- бул жоспарды социал-демократия үшін ламат. куатты. куйлі. Есен-аман шал қолайсыэ деп есептеймін (Сталин). даты қутылыпты, Масгуттаи жаі/ қаш- ЕСЕПТІ сын. I. Санаулы. мвлшерлі. бол- қан соң урыспенен. (Л бай).— Есенсіз жалды. Есепті дос айрылмас. есепсһ бо — деді Асқар Айбалага келіп, кім дос артына қайрылмас (макал). екенін танымай (Мүкапов). ЕСЕНИН зат. 1. Псеп а.іушы, есептеушК ПСЕНДЕСУ ет. Амандасу. аман саулығын ессп жүргізуш і. Жылцыны түгелдеугг сұрасу. Жүрмесем есендесіп тура ал- келген есепші Кертөбелді алыя кеткелі маймып, һиінен асып кетсе бір апта- жатыр (Ж астар эстрадасы). ның (Ж амбыл). ЕСЕП-КИСЛП зит. Бір нарсені сатып а.і- ЕСЕҢГІРЕТУ ееенгіреу етістігінің езгелік 1 ғанда, не айырбастағанда бағасын есегттеп мөлшерлеу. Ақіиа араласқан етіс турі. жерде есеп-қисап керек,—дейді той ЕСЕҢГІРЕУ ет. Есінен айрылу, мен-зен болу. әлсіреу, халсіздену. Күні бойы орыс мақалы (Мүсірепов). толқын соғып есеңгіреген теңіз жаға- ЕСЕР зат. Тентек, сотқар. мактанозк, сы тыншу-ак, (Ерубаев). Эн біткенде урыншақ. Есер кісі орын таппай, кг залдағы жүрт есеңгіреп қалғандай еді болса с о а бір баянсыэ нэрсеге қызы- (Жармағамбетов). ғып қумар болады (Абай). Әнніц де естісі бар, есері бар, Тыңдауиіының ЕСЕГ1 зат. I. Сан. мөлшер. Заңгар таудай 1 қүлағын кесері бар (Абай). ЕСЕРСОҚ зат. Есер, алды-аргына кара- улы достыккя ұзак жол есеп емес майтын урынш ак адам, акьілы аз, бұ- (Омаров). Казак, ССР Жоғарғы Сове закы. Кім бізге жасамақшы. «қоқан- лаққы» Б із мундай кормеп пе едік рши, Црезидиумы. азінің барлық ісі- есерсоқты (Аманжолов) нен Казақ ССР-нің Жагаргы Сооетіне ПСЕЮ ет. Үлкею. өсу. есі кіру. үлксн бо ссеп береді (Қаз. ССР Конст.). 2. Торг лу. Ү а ы - қ ы з ы бір болып, Шын ӨМІр- амял одісімси сзн мөлшерія окытатын ге иіықтым тең. Есімді білдім есейдім, Тез жиылды етек-жең (Токмағамбетов). пои аты. ақыл беруімен қо- аы боста пқцга усумылған Кенжетай тсз арада бурын оқыған торг амалды і-сспті пысықтап, дробты айиолдыра бастады (Муканов). + Ееебін тапты— ЕСКҒ.К зат. Еспе. кайықты есіп жүргізу үшін жасалған қалак ағаш. -4 Ескек ынгайыи тапты, ретін тапты — Ертең жсл — кар кетіретін катгы кара жсл. тос. Есебін тауып көреміз. Келемін — Сүлу толқын, ескек жел қошометтеп, деді АОай Тоқжанға (Әуезов). -4-Есеп Карсы алар екеумізді теңіз түні (Бей- кылмады — елең кылмады. Ж ол қа- бітшілік даүеы ). іиаңдау келетін болды. Бірак ол оны ссеп цылмай, асыга жүріп, ақжал ат- ЕСКЕКТЕУ ег. Ж слпу. есу, шайкау, жел- ты,< қатгы жоргасымен келеді (Әуе- дету. Ол қара қанатты үлкен желпуі- зов). + Ессбіпек жанылды — ойлаға- шін бетіне таяй оңды-солды ескектей чы болмады, айтканы колмелі. А ла й - бастады (Шаймерденов). до.^ Корея Халық Демократиялық Рес- ЕСКЕРТКШІ зат. Пртеяеи калган, не еске пуиликасына қарсы согыс ашқан ин- тусіру үшіи салынған мүра. ...Мынау тервенттер есебінсн жаңылды (СССР Жог. Сов. V сес.). •+ Есеп алды не- ескі қорган өткен кундердің ескерткі- »«*с ссеп берді — мәлімет берді, есеп- Ші секілді (Омаров). Еске алып еске- ріп хү р замандатым. Бір жүрген тар- ^ трст*- Г.СЕПСІЗ сын. Есебі жоқ. көп. мол, есеп- шылықта бір сырласым, Қөргенде эр уақытта ескерсін деп, Ескерткіиі сызып кг ллынбаган. Түндырада қус есепсіз коп (СССР Геогр.}. отыр мен жолдасың (Иманбаева). ЕСКЕРТУ ескеру етістігіпіц өзгелік етіс ЕСЕПТЕЛУ есептеу етістігінің ырыксыз еггс турі. түрі. ЕСКҒ.РУ ет. Ғлеу. есіне алу. Еске алып
Е С К І — ЕТ 195 ескеріп жүр замандасым, Бір жүрген едім...— деді ол (Әбішев). Көр-жерге таршылықта Оір сырласым, Коргенде иқша шашатын мені есуас деп отырсың эр уақытта ескерсін деп, Ескерткіиі сы- ба? — деді о л (Мүкаиов). зып отыр мен жолдасың (Иманбаева). ЕСУАСТЫҚ зат. Ақылсыздык, ессіздік. Ескерген ескі асынан сақтайды (м а Күл иелену қүрылысы қазіргі заманда- кал) . гы жағдайларда мағнасыз, табиғига ЕСКІ сын. 1. Тозған, көне, пайдадан к а л қарсы есуастық (Сталин). ган. Кайсыбір иесі салак, үйдің жа- ЕСІ-ДЕРТІ к. есід-дерті. ңа дүниесі сскіріп көрінеді ғой (Әбі- ЕСІЗ сын. Қараусыз, бағусыз, күзетусіз. шев). Серғали! Біз Хадишаны бғре алмаіһ ЕСКІЛЕУ сын. Тозығы Жеткен, көнетоз. мыз. Дэндеген екенсіз, есіэ ауылдан Ескілеу, кең агш и табиққа түсіп ор- адам үрлап (Акыижаков). тамызга келген ет сёміздеу торпақтікі ЕСІК зат. Белгілі орында үйге кіріп шыгу екен (М уканов). жоне жабу үшін ыцғайлап істелген зат. ЕСК1Л1К зат. Бурынғы, өткендегі, ертеде- Ауыз аіиса, сыр көрінеді, есік ашса гі. Жастық, жайнап ескілік сөніп жа- тор көрінеді (м акал ). Есікте жүрді тыр, Таза ау а, мөлдір сумен кок гу м е —жалданып біреудің жүмысын істеді. тан (Ж ам бы л). ЕСІЛ од. Кайран, шіркін. Сүм патша тоз- ЕСКІРУ ет. Тозу, істен шығу, уакыты өту, тоз қы.гып есіл елді Талай қыршын мацызын жою . <хЕлу жылда ел жаңа» өмірді теккс ңиды (Әзірбаев). сҚайте- деп естігем, Б іздер үшін бұл мақал да сіқ» цолың тимепті, Өлеңші, знші есі.г ескірген • (М олдағалиев). ер. Ала жаздай он салсаң, Селкілде Се ПСКІШІЛ сын. Ескіні жактаушы, жаксы билей бер» (Абай). көруші. ЕСІЛДЕРТ зат. Бар ынтасм, ойы, жігері. ЕСКІШІЛДІК зат. Ескіні жақтаушылык. Менің есілдертім пішен шабу еді (Кв- ЕСКІ-ҚҰСҚЫ зат. Тозыгы жегкен ескі беев). нәрсе, киім-кешек. ЕСІЛТУ есілу етістігініц өзгелік етіс түрі. ЕСПЕ зат. 1. қ. Ескек. 2. Желдетія соғыл ЕСІЛУ есу етістігінін өзгелік сгіс түрі. түратип жел, кум. Бүлтты қуып еспе ЕСІМ зиг. I. Орбір адамға коііылган мен- жел, Лшылды аспан жидырап. (Ұнба- шікті ат. ныспы. Ұлы Ленин есімің, ев). ...Қүн жалаған қасца қүм, Түн Үран болғап еліме (Байғанин). Күн- түнеген еспе қүм (Тәжібаев). туар мен Д зм елі қыруар есімдерді бір- ЕССІЗ сын. Есінеи айрылған, есін білмсіі бірлеп атап өтті (Омаров). 2. Грамм. калған. ІІа уқ а с келесі үш күн бойын- Заттык, сындык, сандық үғымды біл- да үдайы ессіз жатты (Әуезов). діретін сөздер. Ғ.СТИЯР сын. Ержеткен, срссек. ес білетін. ЕСІМДІК грам. З а т есім. сын ссім, сан Баланың бийсалды, естияр адамдай ссімдердіц орныаа қолданылатын сэз- суырылып сөйлеген сөзіне қайран қал- дер. дық (О м аров). ЕСІМ1ІІЕ грам. Бірде етістік, бірдс есімдер ҒСТУ ет. Тыңдау, білу. Коз коргснге той- кызметін атқаратын. есімдершс түрлв- майды, Кулак, естігенге тоймайды (м а нетін етістіктіц түрі. кал). Естіген қулақта жазық жоқ (м а ЕСІИЕУ зат. Тітірксғіе аузын кең ашып дем алу. Әлбатыр маған тағы бір ер- кал). М әуленнің бірден оқуға келгенін естіп Дәулеткерей де к,уанған еді тегіні айтты да, аяқ жағын есінеп зрең (Шабморденов). бітірді (Муканов). ЕСТІ сын. Акылды, саналы. ойлй. Айға- ЕСІРКЕСУ есірксу етістігінің ортак етіс түрі. ныс, сен есті емес пе едің (Лкынжа- ков). Байлауы жоқ шешеннен, үндеме- ЕСІРКНТУ есірксу етістігініц өзгелік отіс ген есті артық (мақал). түрі. ЕСТІЛУ есту етістігінін ырыксыз отіс түрі. ЕСІРКЕУ ет. Аяу, жяны ашу. мүсғркеу. Екі қыз естіп білді Әзім усайын. Есір- ЕСТІРТУ есту етістігінін өзгслік етіс түрі. кеп, мүсіркейді айтқан сайын (Абан). ЕСУ I ет. Ж іпті піирату, пысыту үшін бү- рау. Үсен жүрттан тауып алган қьіл- ЕСІРУ ет. Кызу. жсцілдепу, мае болу, ма- саттаку, дандайсу. Е л мақтаса да есір- дан ес.іп, түзак, істеді де оны апарып меу керск (Мүстафин). Ел гіршілік ет- үйректің үясына қүрды (Алтынсарин). кенде, Есіріп үйықтап қүр жатпа ЕСУ II ет. К айы кты ескекпем жүргізу. (Қырғьіз жырлары). Яков ескекті жүлқына ссе түсті (С и ЕСІТА' еету. ланов). ЕСІРІК зат. Бөспе. мактаншак. Есіріктің Ғ.СУ Ш ет. 1. Ж олдің катты соғуы. ыскы- мағнасыз хү>ілжыңынан збден зеріксе руы. Айм алады таң нүрын, Ж айлап керек, Михаил Иванович зекіп таета- есіп жібек ж ел (Қалауова) 2. Осип, ды (Сзрсенбаев). тіліп жіберу. Ж үгіріп келген қалпымен қасқырдың тірсегінен алдым да, к>ы- ЕТ зат. 1. Жан-жануардын сүйсккс жабыс- кан жүмсак дснесі. Кан жүгірмей бе- нымдағы пышағымды суырып алы п, тіме, Тпяқ тиген етіме, Сондай жаман Ішін есіп жібердім (Мүканов). күндердсн Кұтылды деген осы да ЕСУДС зат. А килсыз, акылы кем. ессіз. ~ (Иманбясва). 2. Тамакка жарату Ойбай. шырагым-ау, ол баланы шақыр десең іиақырайын, мен аншейін о л ба- . үшін сойылғак маддың. кустың т. б. ланың озі есуастау болган соң айтып \\ бөлшсктелген мүшесі. Лс үйде екі-үш
190 Е Т Б Е Т І Н Е І І - Е Ш К 1 М әйел ет асып жатыр. (Ерубзов). Жыл- мабай орта жастагы, ет женді адам екен (Мұстафин). қыны шубырған тауысар, Етті қуыр- ган тауысар (макал). 4 - Ет жүрек — ЕТЕЮ зат. Семіру, толу, ет алу. Махмет- тің жасы әл і отызға жетпесе де ете- жүрексіз, қоркак, бос, босац. Ет жү- іііп, мүрны Ісініп, бүгағы томпия крл- рек өртенді, От боп жанып, Жалын иіалып ішіме (Лбай). + Еті тірі — ған (Мүстафия). пысык. жігерлі. кайратты. Колынан іс ЕТПЕТ қ. етбет. келетін Дүйсенғали қатардағы кол- ЕТПЕТТЕУ ет. Бет алдынан жату. (Дзрі- бек)... Аз дем алмац боп етпетінен жа хоэіиы болсадағы, еті тірі, пысық адаМ та қалды. екен (Бакбергепов). Ескі ауы лда <гер жігіт», «еті тірі жігіт* дегендер бола- ЕТПЕТІНЕН ст. Бст алдынап. алдыкғы жағынан. Үлберген Кенжетайды по тын (Мұканов). -4 ялды — сем.ірді, еттенді, кокданды. 4 Еті қызды — теру ге еңкейе бергендо. етпетінен түс- ті (Мұканов). денссі кыэды. Дуаныя Караөткел мен Қарқаралы, Всрады кеиікі базар тар- ЕТТІ сын. Толық, семіз. қағалы, Алған соң еті қызып тоқтата ЕТУ ст. Істеу, жасау. Үлы Денин партия- сы Саган тарттым жырымды. Өлеңіме алмас, Өлеңді тағы да отыр шайқага- лы (Жамбыл). -4 Еті ауырмады — қуат сттім Күн нурындай нүрыңды (Саин).Свл аягын узатпайын Айып ет- жакын адашшн урысканын елемеді. пе жас інім (Иманжанов). Тракторшы Енесі тепкен қүлынның еті ауырмас Сүлеймен Еңбек еткен сапалы (Әзір- (макал). 4\"Етте!і өтті — бірсудің сөзі жанына батты. Таяқ еттен атсді. соз баев). суйектен өтеді (макал). 4\" Еті үйрсн- ЕТІК зат. А якка кистін былғарыдан. ре д і— көяді. Түйебайдық салған азабы- зинкада и істеген кнім. Етігі жсман нан еті эбден үйреніп ашынған Нэзім торге шыға алмас, Жеңі жаман ас ішг неден болса да тартмнбайтын халіг алмас (м акал). Темп келіп етігін ше- жетті (Әбішев). шіп, орнына құлай кетті... (Ерубаев). ЕТБЕТІНЕН қ. етпетінен. ЕТІКШҒ зат. Л як кнім тігетін адзм. Ерін- ЕТЕК зат. 1. Кнімніц тэменгі жағы. Отты беген етікші болады (макал). Биыл селдің ішіне кеттім кіріп, Сүр шине- салган ГЭС-тың үні ырғалып Бүгін льдің етегін белге түріп (Ғ.рғалиев). сенен тілегендей ырзалык,; Егікші мен 2. Таудыц тагы басқа заттык төменгі устяны^ да үйі ояу, Жарык, жүлдыз жагы. Етегі қаратаудың толқыи егін, қорасында түр жайнап (Ерғалиев). Батты оған белиіесінен еңбекиіі елім ЕТІС грам. Іс істеуші адамға нсмесе са (Әлімкүлов). Кыр басынан етскке қа- ран байланысты затқа іс-арекеттік рай болат арқан тартып он іиақты карым-катынасын білдірегін етістіктін жүмысшы жүр (МұстаАин). 4 - Етек алды — өсті, өрістеді, 4- Етеқ басты Е Т ІсК к грам. Заттын қимылын. ісін квр- болды — алысқа бармады, үйден шык- сететін сөз табы. пады. Мен дертімнен етек басты ба- ЕТІСУ ету етістігінін ортак етіс түрЗ. лып, ауылдык, жердегі мектептің төңі- ЕФРЕПТОР зат. Армияда кіші унтер офи регінен эрі узай алмадым (ҚөбсевУ. цер мен жай солдаттың арасыпдзғы ЕТЕҚТЕй сын. Үлкен, жалпақ. І/Іошқа пзен. даусын естіген соң барсам үлкендігі. ЕХ од. Өкінгенде. куанғаида көніл-күйін кіиіігірім өгіздей қабан, етектей екі біддіретін одағай. цулагын кезек-кезек желпіп қояды ЕІіЕ од. Бір норсеге риза болганда айты- (Мүкаиов). ЕТЕКТЕСУ ет. Жайылу. түтасу, бірі' латын сөз, не біреудік ісіне наразы болғанда айтылатын свз. ту. — Өзіңіз қандай 'қортындыға кеЛ- ЕҺЕЛЕСУ ег. Таласу, ерегісу. Нр бопты. діціз. — Мен бүл бір түтас жатқан еһелесіп... біреуге біреу шылбыр үшік өңір, үлксн бір кен жоталардың стек- бермейтін бе еді, мундайда—деді Ақ- тесіп жатқан өлкесі деп Оілем (Мүеі- репов). тамақ (Мұстафин). ЕШ ес. Тіпті, не болса да. мүлдем.Тың- ЕТЕҚТЕУ ет. 1. Жайылу, созылу. Етектс- дамсса еш адам, Өз жүрегім толған- дің ендедің Толқының өрге қулаш* сын. Әр сөзіне қарасын, Іштегі дертім тап, Дариядай тасып көлбедің (халык акындары). 2. Бір затты етегіае жи- қозғалсын (Абай). Сендерге өлең айт- пау. қанға, Еш шаршамадым деймік (Жзм- ЕТЕНҒ, зат. Жякын. туыстас, көнілі ж а был). -4 Пш болды —■боска, текке кет- кын адамдар. Болмаса да белеңі, Оган ті. Өресін ойым соза алмсй, Еш болып еді еңбегім (Токмағамбетов). таныс, етснс, Кыз Лүлімдеп келсді, ЕШБІР ес. Еш қандай, кандай болмасын... Билегендей бетеге (Бекхожин). Кара- Жүз жасап, жүз жыл көрген бүл /Кам- пайым дала қаэағынмң бөлмесінде былды, Ешбір жаз бүгінгідей қаратпа- тене одамдардай шешіле ксңесті ған (Жа.мбыл). (Жармағамбетов). ЕШКІ зат. Үлкендігі койдай, мүйізді үсақ ЕТ-ЖЕҢДГ с ы н . Денелі, семіз, толык малдыц бір түрі. Жылк,ыны бүгелек адам. Ет-женді беті қызара бөртіп аздырар, ешкіні кебенек аздырар (ма ісініп, бүрыңғы толық маңғаз келбетін кал) . бүзып жіберген (Шаймерденов). Жүг ЕШКІМ ес. Ешбіреу, еш адам. Судьялар
Е Ш Қ А Н Д А Й — ЕЛКА 197 ешкімнің ықпалында емес, олар тек өэгерістер ііиіндегі қуаныисык сездіріп заңга ғина бағынады. тұр (Мұстафин). ЕШКЛНДЛИ ес. Ештеке. дәнеме, түкте. ЕШТЕҢН қ. ештеме. Баяғы ауы л, ешқандай өэгеріс жоқ ЕЛКА зат. I. Ш ырша, акаш. Тар алдіннда (Көбссв). елке ағаш, Ж асы л мониіак, тағылган. ЕШКАИДА ес. Ғ.ш жакка. Сен бізден еш- Сан қарасаң көз тоймас, Жұлдыздар- қай()а кетпе-деді Катя (Иманжанов). ды жамылган (Моуленов). Балалар ел- ЕШҚАЙСЫСЫ ес. Ешкімі, ешбірі. каны цау.чалий алқи қотан түрды ЕШТЕМЕ сс. Дәнеме, түктс. Оның аузы- нан элі еиітеме шы\\паса да, өңіндегі (Иманжанов).
ж ЖЛ қ. жэ. болып келген. 2. Ауыс. Катзлдык. түр- ЖАБАҒЫ I зат. Малдык. көбіне түйе мен пяііылык мэдениетсіздік. дорекілік. Ел- қойдыц жане ксйбір айуандардыц көк- дің жазықсыз адамдарын орынсыз тсмдсгі ұйыскан жүні. Бірен-саран кі- жабайылыцпен жазалау арқылы мынс- еілер шыжыган ыстыққа қарамай қо- даіі соққыны көріп отырмыз (Әуезов). йын қүрттап. хаОагысын қырқып жа- ЖАБА САЛМА зат. 1. Кешпелі елдін кип тыр (Майлин). Ферма қойдың жабаш үніиің оцай тігіліп, онай жикалатын жүнін қы рқу маусымык бүгін бас.таган жеңілтск түрі, жолымүй. 2. Қазанға екен (Тілсков). жаба салып, қарып пісіргсн жаппа нан. ЖАБАҒЫ II зат. Квктемде туып жазды от- ЖАББАР зат. Д іни. Күшті. күдай ие. ко кізген, жаска толмаган кулын. Үйдсн жа. Сонда бейбіт, сонда тыныіи, Сонда іиығып Гүрлыбрк шөптің Ішіне барса, тойлар тойын үлыс. Сонда элем: хаб- онда арық жабагшар туратын шөбін- бар ием, Бітті десін енді сотые. . де толып түрған сиыр (Қөбесв). (Ә. И.). ЖАБАҒЫЛАНУ ст. Ұйысу. жырымдану, ЖАБДЫҚ зат. 1. Керек-жарак, ыдыс-зях, түтілу. Жабағылонып кеткен қасаздар- әртлфлі қурал. Көлігі барлар уйінің дың шетін қиып тэртіпке келтірді жабдығын тасып алган соң, басқалар- (Шаймерденов). га да көмектсг.сді. Тек трест ак,ы тале ЖАБАҒЫЛЫ сын. I. Ж.абагисы калын. се болтаны (Мустафин). Бүл кезде жабагысы мол. Жабагылы тоқтысы қой Есенальс үйіндсгі шай жабдыгы усиыл- болып, қора толган жер (Махамбет). ғанмен, кашIрек сойылган көп еті ой- 2. Жабағьг салыпғаіі. Батырдай сапқа дс.'ыдай болып пісе қойган жоц еді түрган сауыт кидік, Күпіиі жабагылы (Тілсков). 2. Аспап. құрал-сайман. шеіиіп тастап (Бснбітиіілік даунсы). Мекгептің іш ні хабдықтарында 7)'к ЖАБАИЫ сын. I. Қарапайим, жай. Оқы- жоқ, (К өбсев). Екі паровоз шірене маған жабайы қазақтың тілі шешен, ойы орамды, қүлагы тіпті түрік (Мус тартқан үзын тізбек вигондарда усоі жабдыгы гана емес, завод жабдыкта- тафин). 2. Өз бетімсн өскем всімдік. ры да толы (.Мустафин). 3. Ауыс. Әзір- Жабайы өсетін пайдалы аэық-түліктік, лік, дайындык, кам. Той жабдыгында техникалық жғнс дэрі-дэрмектік жаңа өсімдіктерді дақылдың қатарына енгі- жүрген көп зйелдердің ішінде үш-ац зу керек. (ККП V еъезі). Лдам жабайы еркек жүр (Мүсірепов). Сондықтан всетін өсімдікгердің торқасын тоқуга Оүл зңгімені тежей түрып, тойжабды- кіріскен (СССР тарихы). 3. Колға үй- сын кеңессек қайтеді. Апариам (Тәжі- рстілмеген, тағы (айуан). Жабайы қа- басв). бан асыранды шошцадай емсс, осындай ЖАБДЫҚТАНУ жабдықтау етістігінің өз- қарп билады (Хапгелдин). 4. Қолдан дік етіс түрі. жасалган, дөрокі, түрпайы. Лманкелді Ж А БД Ы Қ ТА Л У жабдықтау етістігініи балта, шоқпар секілді жабайы қүралы ырыксыз стіс түрі. барларды 8 шақырым кейін түруга қос ты (Әбдікадыров). Өзен басында қыз- ЖАБДЫҚТАУ ет. Ксрск-жаракпсн, курал- ғыштың зуені. бүгон көлбақалардың саймандармон, турлі аспаптармен, барылдаган ызың-іиуы қосылганда мү- азык-түлікпси қамтамасыз сту. Күк сзпір, жабайы, тагы өмірдің сүреңі көз тэртібіндегі бірінші мэселе мамиылар- ды вте қажет заттармрн жабдықтау алдына елестегендей болды (Смланов). туралы (Алдабергепов). Аттанганда жауга мен. Жабдықтап мені, өлім, сен ЖАБАЙЫЛАНУ ег. Ташлану. Кыстауда қалып қойған мысық тагы болып, жа Жеңіп кел деп ең (Керімбсков). Бірақ байыланып қалыпты. бір мәселе айқын: біз ауыл шаруашы- лыгын то.хникамен онан эрі хабдыҚ- ЖАБАР1ЫЛЫК зат. I. Жабайы болушы- тауга көбірек қамқорлық хасауга ти- лык, тағылык. Австралияда көп адам- іспіз (Хрущев). Кала халқы мен онер- дар соңгы кезгс дейін жабпйылықта кэсіп жүмысшыларын овоіць жэне кар-
ЖАБУ — ЖАБЫРҚАҢҚЫ 199 топпен жабдықтау мгселесін шешу мін- ЖАБЫГ.У ет. Қамығу, канғыру, ренжу, деті қойы лы п от'ыр (К.КП V съезі). көңілсіз болу. Кішкентай к,ыз жабығу, ЖАБУ I зат. Бірнәрсені көрсетпеу үшін я қамығу яки жатырқау, госырқау де- ыстыктан, я суықтан корғау ушіп, жа- гендерді білм ейді (Имапжанов). * уын-шашынға тнгізбеу үшін, болмаса ЖАБЫІЪіҢҚЫ қ. жабынкы. сәлдік, әссмдік үшін бүркеп қоюға ар- ЖАБЫК I. зат. К иіз үйдін екі үзігінің жә- нзлған бүйым, жамылғы. Елеусіздеж ү- не екі туырлыгымың аЛкаекан жері. мысіиылар ацғармай қалып, жабу жап- Босаға толып сығалап кеткен \\атын- пай талай рет жүктері былғанған (Әб- қалаиі жабықган сығалаймын деп та- дікадыров). Ж ебір түйе жабуын жер ласып мүлдем киізді жыртып барады (макал). (Торайғыров). ЖАБУ II ет. I. Бокіту, кедергі кою. Ө з қо- ЖАБЫҚ II сын. Жабі^лған, бітеу бекітіл- раңның қоқпасы н Сен қатты жаптың ген, туйык, көрінбейтін. Жабыц қақ- (Абай). 2. Бүркеу. көлеккелеу, көрсет- пидан кіре алмайтынын білген Сағит пеу. Тоқтатқан тосқауыл сап қары қа- ишрбақтйн ішке тусті (Мүканов). лың, Егістің жапқан екен бар алабын ЖАБЫЛУ I. ет. Бірнәреепік екінші нор- (Мэуленов). 3. Жаю. твсеу. К іломін се үстіне сзльшып жамылғы болуы, жспты табиғат кестелеп жердің бетіне < қорганыш болуы. Киізі қос-қабаттан (Сәрсснбяев). 4. Тұткынға алу, турмс- жабыАған кеңдеу. жылы қоста Абай ге отыргызу. Кылмысты адам түтқын- қатты үйқыда житыр еді Юуезов). га жабылды. 5. Кигізу. £р көңілін тап- ЖАБЬШУ II ет. Бірнәрсенщ ашылмайтын пасаң. Үстіне ішік жаппасаң, Өр мінез- еті.чіп бскітілуі. Кақпа жаОылыпты ді бүл Ж ам бы л Жүртқа жаман слай (Иманжанов). ды (Ж ам б ы л). (>. Бүрксу, каптау. Кара ЖАБЫЛУ Ш. ет. 1. Квпшіліктіц бірнорсе- бүлт аспииды тегіс жапқан (Ерубаев). ні орыкдау үшін жұмыла кірісуі. Кол- Жайқалған кең домны егін жапқан хоздың кішкене конторында іңірдеп Маужырап мәуелері Нүрға батқан отырган Сергей, Ажо.бек, Жанбати (Ж амбыл). 7. Тарату, жою. Есспті бе- бзрі Жабылып Шығинақтың ойын тап- кітерде сот ажырату комисснясын ж а пай. жатыр (Мустафин). Көп жабылса, бу тура л и ұнгару шыгарады (Лкылы іс- жоқ табылады (макал). 2. Ауыс. Бір тер ж үргізу заңы ). Көптеген монистыр- нәрсснін дағдылы әрекетінік токта- лыц, іиіркеулік мектептер жабылды. тмлуы, апқталуы, кысқартылуы. Д ағ- 8. Барлы к күшті бір жерге иіоғырлау, дарыс Оолган 19(Ю—190,3 жылдары ірі- аудару, каптатып жібсру. Ол Істі тез лі-уақты үіи мыңга тарта кэсіп орын- бітіру үіиін жүмысиішардың бэрін жа- дары жабылды (ВК(б)П тарихы). + уып ' ж ібсру керек. Көкорай иіалғынға Ымырт жабылды — кеш болды, кас Сарлык, м алы й жауып жіберді. -4- Ж а к.чрайды, көз байланды. Әжесі қүишқ- ла ж апты — өтірік боле салды. өсекте- таған бойында ү.ікен үйге кірген Абай ді. + Қ абағы н жапты—реижіді, жабыр- ыхырт жибылганша осында болды кады, кайғыланды. 4 Кабағын каре (Ә\\ч?зов). жапты — ызғарланды, іиыран бермеді. ЖАБЬІН зат. Кустардык катты кауырсын- дары. Баск,а қүстардағы сияқты, кө- 4-Ш апан ж а п т ы — сынлыкка киім бср- гіриііннің денесіндегі қауырсындардың ді, киім сыйлады. 4 Луыз жапты — да негізгі екі формас.ы болатынын кө- ундемед», еойлемсді, дыбыс ш ыгарма- ды. реміз. Үстіңгі жагында қатаңдау сер- пімдірек келетін қауырсындары бола- ЖАБУЛАТУ ж абулау етістігінік өзгелік ды, олар жабын қауырсын деп атала- етіс түрі. ды (Цузмир). ЖАБУЛАУ ет. М алға жабу салу, ж абу ки- гізу. Ж үмап бірге келген жолдасыиың ЖАБЫНДЬІ зат. Жасырынды жер. көмбе. Көмбе ашылды ма? Алтын ақгарыл- отының жабуын алып, бурыл атты жа- ды ма? Ж абындының беті ашылды ма? булап мініп алды (Мусірепов). (Сыланов). ЖАБУЛЫ сын. Бір нзрсемен бүркелген, жзмылғян, корғалған. тасаланған. Ка- ЖАБЬШЫШ зат. Біриэреені устінек жа- батын калка, жамылғы. Зеңбіректер занның қак/іағы жабулы түр. О сында- сыртқа жабыныштары алынып оқ ату- ш бір қы з қолынан нэзік жаралган га ыңгайланып қойылған (өзбек ок- селдір касте жабулы көк тумбочка оң гімолері). қабыргада түр. (Шаймерденов). -4 Ж а булы казан жабуымен — жасыру, шет- ЖАБЫҢҚЬІ сын. іМунаюлы, ренжулі. көкілсіз— 'Гастан, немене, шаршадың ке сыр білгізбеу, баскаға сездірмсу. 6а, қабагың жабыңқы ғой, — деп Ша ЖАБЫ зат. 1. Жылкынын ен нашар тү- тан, жампаңдай қсмды (Мустафин). кымы, түрі. Түлпар деп жемдегенім жабы болса, бзйгеге түсер қуатым қа й - ЖАБЫРКАНУ жабыркау етістігініц өздік етіс турі. сы (А қынжанов). Жабыдан айғыр салмайды Баласы оның сынсыэ деп ЖАБЫРКЛЦҚЫ сын. Квнілсіз. мүңды, ренжулі. жабыркаулы. Кай ауылдм (М ахамбет). 2. Ауыс. Төмен дорсжеде, көрсең де жабырқаңцы, Күлкі, ойын, шамалы. Каіисаң қуып жетемін. Бізее көрінбейді сейіл-серуен (Абай). Сабак, жабы бүйым ба-ай. Селтеңдеген ақын- үстінде еш кіммен тіл қатыспай бүрын ды Көрмеуш і едім шыбьмдай (Ж а м болмаған бір жабырқаңқы мінеэ көр- был).
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
