Қазақ тілінде түсіндірме сөздігі 1 том

200 Ж АВЫРКЛТУ — ЖАҒЫЛІДЫ сетіп т омсарган күйіы де от ы рды дым. жирен атты бос қойдым (жұм* (Иманжанов). бак). ЖАБЬІРҚАТУ жабыркау етістігіпіц өзгс- ЖАҒАЛАСУ ж ағалау етістігінін ортак етіс лік стіс турі. түрі. ЖАБЫРҚЛУ ет. Мунаю. камығу, реижу, ЖАҒАЛАТУ ж ағалау етістігінін өзгеліч стіс түрі. Жаримды знді тыңдассң, жаның еріп, Ж абырқаған көңілің көгерілер (Абай). ЖАҒАЛАУ I зат. Өзеннін, аралдын т. б. затгың ж ағасы , жиегі. шеті. Жатыр Өңшең тон, шекпен киген сүррылт топ- ағып көк өзен, Жағалауы көк орай тын пішіні де, қазіргі күздің сүрғылт, жабырқау асгшны сияқты күңгірт, сал- (Халық акындары). Түнерген түсі су- быраңқы (Әуезов). ық тау алабы, Етееі жалпақ өзен жа- ЖАБЬІРҚАУЛЫ сын.' Мұнды, қамығулы, ғалауы ( Мәуленов). рекжулі, жабырканқы. Шынында жа­ ЖАҒА.ПАУ II ет. Жерділ, өзеннің т. б. бо- йымон ж үру, жиектеу. Асыклой жүріп быркаулы біреуі жоқ, Ж айдары алса кедемін, Егістік жерді жағалап (Са- дс ауыр қызметті (Тоқмағамбетов). нн). Кармақ істеп. Тал жонады, Су ЖАБЫРЛЛСУ жабырлау етістігінің ортақ жагалап А ула п балық (балалар) (Ка­ етіс түрі. ла үова). ЖАБЫРЛЛТУ жабырлау етістігінін өзгс- ЖАҒАЛТАЙ зат. Торғай алатын жырткыш дік етіс түрі. кустын бір түрі. Жағалтай көбінесе ЖАБЫРЛЛУ ет. Қөп адамнык бет-беті- мен бірдсн сөйлеуі. Осы иақытта Шд- торғай үстап жейді. ке аттың басын тартып, бзрі де іркіле ЖАҒАЛЫ сын. Ж а ға салып тіккен киім. Үстінде барқыт жағалы ак, шапаны тоқтоп, жабырлап сөйлесті (Әуезов) ЖАБЫСКАК I зат. Биттін кішкене түрі. бар (Әбішев). Жағалы ел— іргелг, ЖАБЫСКАК II сын. Ұстасып айрылмай- данкы көпке мәлім ел. + Жағалы кн- тын, жібсрмеіітін. Өсімдік оойынан ім — коделі кымбат киім. түссіз, иіссіз. жабысқақ, созылымды ЖАҒАЛЫК зат. Киім жағасына жарарлык май бөлінеді (Шаймсрденов). буным. М ек бір жағслык, бүйра елті- ЖАБЫСТЫРУ жабысу етістігінің өзгелік рі сатып алдым. етіс түрі. ЖАҒДАИ зат. Турмыс, хал, жой. Адан- ЖАБЫСТЫРЫЛУ жабысу етістігінін ның қоғамдық жағдайы олардың идея- ырыксыз етіс түрі. ларын билейді (БК(б)П тарихы). Жү- ЖЛБЫСУ ет. 1. Бір нэрсенік екінші нәрсе- мыс жағдайы күн санап нашарлай бер- ге беттесіп бірігіп, бір-бірінеи айыр- ді (Б К (б)П тарихы). Бар мүмкіндік. ылмау. тістесу, желімдену. А здан соң барлық ж ағдай туған кезде —Жазу- Кадыр Досполаа келді. оның үсті-ба* иіының, ақындардың басы.ча (Токма- сы су, окоптың баліиыцтары етек- ғамбетов). жеңіне усабыса қалыпты (Оразалин). ЖАҒУ I ет. Тамызу, түтандыру, жакдыру. Термен денеге жабысқан көйлек қи- Отынды іиапқанға жақтыр, Малды тап- мылдауга бөгет Оолды (Мүканов). 2. қанға бақтыр (макал). Казандыққа от Луыс. Қолмен устав айрылмау, жібер- жағып,... төргі бөлмеге... Шам жақтым мей жармасу. Меллеткв бек зор үміт (Көпбаев). шэкірт халқы Ат болса да біздерде ЖАРУ II ет. Сүйкеу, сүрту, бояу. Алтын жоқ қой қалпы Жабыстық көрінгеннің жақса жарасар, Жылтыраған күміскв етегіне (Торайғыров). Анасы жыгыл- (Махамбет). ІІІағылыстыру, /фздату ган соң Елена солдатқа ұмтылғанда. науқандары кезінде қойды бояу жағып оның шашына солдаттың жуан қолы белеілеуге болады (Ермсков). жабыса кетті (Оразалин). 3. Ауыс ЖАГУ НІ ет. 1. Сүйкімді болу. унау. Дғ- Өтічу. жалыну, жік-жапгтар болу. Кай яеймін мені мақтасын Я эхақсын. я тейін деп осыны Қетер едім елемей жақпасын (Л бай). Халыққа түгел жа- Елемеске болмады, Жабысқан соң ке нгдей (Ж амбыл). Арбада отырган жол ғц қиын (Акынжанов). 2. Ауыс. Асбо- лу. бойга сіцу жарау. Ит ішіне сары- дасына Мүрат үйге түсіп тамақ ауыз май жацпас (м акал). тиіп кет деп жабысты. ЖАГЫЗДЫРУ ж ағы зу стістіппіц вэгслік ЖАҒД зат. 1. Кнімніц жоғарры жағыида- ет\\с түрі. ғы,‘мойылды қоршал түратын бөлімі. Болғанда жол ағадан, тон жағадан, ЖАҒЫЗУ ег. М алдын твлін баска бір сне­ Арлан бөрі соғады тау сағадан (Ж ам - ] ге емізіи алу. БІз енесі жарытпаған қозыны басқа б ір қойға жағызып ал- был). Лқ крахмал жағасы өзінің... пид- | жагінен айқын көрінеді (Шаймерде- \\ дық. нов). 2. Өзеннің. көлдін. теніздің жио- ЖАҒЫЛАН зат. Буйым салуға арналған. гі. боны. Өзеннің жағасы қалың ағаш ' шамадан сиякты сандык. Жүгінде ат­ (Муканов). лас көрпе жагылан сандық. Ала тек. ЖАРАЛАИ уст. Катар, бірінеп кейін бірі. қара кілеж, жасау жастык, (Ксріыбе- Жан-жағыма қарайын Жагалай көз ков). салайын (Жамбыл). Үй ішіне жаға- ЖАҒЫЛУ жағу етістігінік ырықсыз етіғ лсй... кілемдер түтшға.ч (Әуезов). түрі. ЖАҒАЛАЙ-ЖАҒАЛАЙ үст. Айналдыра, ЖАҒЫМДЫ сын. Үнамды. суйкімді, жү- жггалата. Жағалай-жагалай тас қой- гыу.ды. Іиіінде қатпар коп болмаса.

ЖА1ЫМПАЗ — ЖАЗАЛАУШЫЛЫҚ 201 қүт-берекеге жағымды болмайды ДЫ I зат. Түйенің арқасына жүк бат- (Абай). пас үшін салынатын ком. ЖАҒЫМПАЗ сын. Жарамсақ, жағынғыш. ЖАДЫ II қ. жад. Жагымпаз ауызы епті кейбір артист, ЖАДЫ Ш заг. Бас айналдырушы, алдау- Байпаңдап сүйемесе де агалайды (Қуа- шы, сикыршы. Не ойы болушы еді. Ой нышбаев). Омар қашангы жампаңы ойлағандай болып жүрме, жады бол­ мен хағымпаздығын жасыра алмай ке- тан соң. Ғашық жары, сиқыршы болган леді (Мүсірепов). соң, жанын салып жүргенде де жағы- ЖАҒЫМПАЗДАҢУ ет. Жарамсақтану, нам деп. — деді Д ілд э (Әуедов). жагынуға тырысу. Мамедтің жағым- ЖАДЫЛАУ I ет. Бас айналдыру, снқыр- пазданған күлкісінен... Гарольд бүл лау, арбау, шмрмау. адамның қандай іске болса да тайын- ЖАДЫЛАУ II ет. Түйеніц аркасына ком байтыміығын тани қойды (Ибрагимов). салу, комдау. ЖАҒЫМПАЗДЫҚ зат. Жарамсактык, бі- ЖАДЫРАҢҚЫ сын. Жаркын жүзді, кө- рсуге жағынушылык. Сөз ортасы — жа- ңілді. жайдары. А уы л адамдары Ос- ғымпаздық жаттығы, Заңсыз кэсіп — панди... көңілді жадыраңқы жүзбен Гульжан адвокаты (Ергалиев). қарсы алды (Абай). ЖАҒЬІНУ ет. Кісіге жағуға, сүйкімді бо- ЖАДЫРАСУ ж ады рау етістігінің ортақ луға тырысу. Өтірік айтып жағынған- етіс түрі. ша, шыныңды айтып окалын (макал). ЖАДЫРАТУ жадырау етістігінің өзгелік Мен білмсймін жалыну-жағынуды, Рв­ етіс түрі. ам үлық, крүдай деп табынуды (То- ЖАДЫРАУ ет. I. Ж аркын жузді болу, во­ райғыров). д о ем у , жайнау. Ғайшаның жүзі жа- ЖАҒЫНЫМГІАЗ қ. жағымпаз. дырап, бетіне қуаныиі реңі ойнады ЖАҒЫСТЫРУ ет. Козысын еыізбейтін кой- (Көгтбаев). 2. Ашылу, жаркырау. Ж а­ ға, немесе .баска қойға өз бетімен еые дырап күн, жарқырап жаз ишққанда, алмаған Козины колдап емізү. Қозы- Ән салмай жан иесі қалай шыдар (Да- сьсн алмайтын қойларды жеке бөлімше- нырбеков). Ай бесіндіктен төмен түсіп ге кіргізіп қозыларын к,олдан емізіп жүлдыздардың да жсдыраған кезі еді жағыстырады (Ғ.рмеков). (Мустафин). ЖАД э«г. Ой, ес, катер. Сен бүл күнді ЖАДІГӨИ қ. жодігөй. жадыңда үста, дсп мамам бүлаудай ЖАДІГӨЙЛҒНУ қ. жодігөйлену. боман көзіне орамалын апарды (Коп- Ж АЗ зат. I. Көктемнен кейін келстін жыл баев). Сскіні еске алмай, жаңа жады- мезгілі. Жаэ өтті, күз жетті. Жаз жай- ңа түспейді (м акал). натып, Күн күлдіріп, Біз лагерьге ба- ЖАДАҒАЙ сын. 1. Ашык, жайдак. Түр- рамыз, Асыл жібек гүл үстінде Аунап тайдың үйі анда-санда жадағай шана- ойнак, саламыз (Саин). Шаруа жазда мен жеп тистайтын қойдың кепкен қиы жазылар, қыста қысылар (макал). біздің қосымыздың қасында үнемі үю- 2. Ауыс. Көркемдік, тартымдылык. жы- лі түрады (ЛАүқанов). 2. Ашык, тсгіс. лы 'жүзділік, сүйкімділік. Кайғың — Түс ауа ж адағай жазыцтың шеті — қыс, жүзің — жаз. Боламын көрсем мэз базғыл белестер көріне бастады (Ж ар- (АОай). мағамбетов). 3. Бос, күр. болмашы. ЖАЗА зат. Қылмыс істеген адамның тар- татын таксыреті, айыбы.1903 жылги де- Жадагай создің досы емен. Бүл жолы йін дүре жазасы қолданылып келді өрпей көшеміз. А уылға бардым — қар- (БК(б)П тарихы). Ғгер бір бала жа- сы алды Биы лғы еккен жас емен (Ер- эатайым белгіленген тортіпті бүзса. Ғ2ЛИ6в) оның жазасы карцер болатын (Кобсев). ЖАДАҒАИЛЫК зат. Анкаулык, жайдары- > Жаза басты — кателесгі, жацылды. лык. ақ көнілдік. Жанға мырзалық қы- латүғын, ердің жадағайлық, сертке түр- ЖАЗЛЛАНУ ж азалау отістігікіц ырыксыз етіс түрі. ғыштық, малға мырзалық. жомарттық эртүрлі белгісі бойында түрмас па еді ЖАЗАЛАНУШЫ зат. Айыпталушы. жала тартутвы. (Абай). Скориков кэдімгі өзінің көңіл- ді кездеріндей жадағайлыцпен хсал- ЖАЗАЛАНУШЫЛЫК зат. Айыптаүшы-. пақ ерні жайылып, күлімсіреп түр лык, жаза тартушылык. (Нүрпейісов). ЖАЗАЛАУ ет. Ж аза тарткызу, айыпты ЖАДАУ сын. Арык, жүдеу. Сынық жүзді, ету. Алауыздық жасағандар жаза- күн цақты жадау әйелдер, шырқыра- ған баласына қарауга да мүршасы жок, ланды (Сорсенбаев). Әксм бізге оте (Мүсірепов). Шерткендей ол үрпағына сирек үрсатьін. Тіпті некен-саяқ жаза- арманын, Ш ексіз теңіз. жадау тартк,ан лай-ын (Лйпн). Жазык,тыны жазалау — заңның ісі (Сәрсенбаев). жан-жағын (Шүкіров). ЖАЗАЛЛУШЫ зат. Ж аза берудіі. айып ЖАДАУЛАНУ ет. Арып-ашу, жүдсп-жа- тарткызушы. дау. . . ЖАДАУЛЫК зат. Лрыктык, жүдеушілік. ЖАЗАЛЛУШЫЛЫК зат. Ж яза берушілік. айып тарткызугиылык. Біздіц партия- Жадаулығына қарамастан ғалым кейі- мызды^ арсеналында жазаланушылық піыде салғыртгық. иіаруаишлық, не бір ешуақытта мүмкін емес ндрсс деп са- көңілсіздік жоқ та, созылымы мол өмір бар (Ш аймерденсв). налган жоқ (Сталин).

202 Ж А З А Л Ы - ЖАЗУЛЫ Қ ЖАЗАЛЫ сын. Айыпты, қылмысты. Журе-\\ бені ойга аударып тастаган ер (Халық гім скеуіне жалбарынар, Рақымдықпек акьзндары). йділетсіз деп жалынар. М ен тетек ЖАЗМЫШ зат. Ескі. Волмыс.тағдыр.—Уа пе, түбінде кім жазалы, Кайғыкы жі- жүртым, қайғырмайық бір жас үшін, бсруш і вэі-ақ білер (Абай). Сол он Жаэмыштың сөгеміз бе откен ісін? Ер бір айды ң ііиінде тауып келмесеңдер, туса, елден ту.нақ, елді тіле, Елсіздсн ж озали боласыңдар — дейді (Аязби). ер тумақ пи, білмеймісің/ (Байзаков). Ж АЗЛСЫ З сын. Кылмыссыз. айыпсыз. Кі- ЖАЗУ I ет. 1. Бірнәрсеге бслгілібір гра- носіз, жазасыз жақын жсрдің бэрін фикалык. танба тусіру. Көкірегі сезім- шапты, Дарияның суындай қандар ақ- ді, тілі орамды, Жаздым үлгі жасгар- ты (Абай). ға бермек үіиін (Абай). Никифоров ЖАЗЛТАИЫМ үст. Онламаьан жсрдсн. қағазга Оспан стын жазып жагыр ксздсйсок. капылыста. катедси. Денесі (Әуезов). ссА» ны жазды әуелі Дөңге- ецгезердей Косым алып, Жыгылмас лектей сыәып ап «Б* ны жазды ир?к- жозатайым қапы қалып (Байзаков). теп Бала қолы қызық-ақ (Шипкв). ЖАЗБА зат. Жазу туріндегі шығарма, 2. Нелгілібір графнкалык танбалардьш ауызша е.мес» жазылған ецбек. Бәрі де жуйесі. Орыс тілі, жазуы, Білсем де­ белеілі, цензура арқылы тиым салын- сен таласы. Прошение жазиға Тырысар ган жазбалар (Акышканов). О л кезде келсе шамасы (Абай). Көзді тарткп қазақта жазба эдебиех дзстүрі жоқ еді сүлу көркі, Қелсек біздер соган беттеп, (Әлімкүлов). Алдында алтын эихекейлі Жазцы бар ЖЛЗБДУ ет. Қателеспеу, жацылмау, адас- дсгсн «мектеп» (Молдагалиев). 4- Жа­ пау, үдайы бір калыпта болу. Мынау зу устел — ж азу жазуға, сэбак окуга лт жорғасынан жазбайды. Ол жазбай ариалып жасалынган стол. Үстінде жа­ таныды, кеіиегі өзіне таныс кәрі тү зу устел ашық жатқан Колға алып плрды (Хангеддин). оқып турып конвергті .Ішіндс <3ерс ЖАЗҒАН сын. I. Қаратпа сөз тәрізді жиі * соулем!» — деп бастаған, Суреттен квр- колдапылатьш одагай соз. О, жазған, ді таныс бір жігітті (Қалзуова). 3. Ау- Ллбан бай-ма. Дулат бай-ма? Бада­ ны айттым, түрсын деп Дулат жайға ыс. Тағдыр, жазмыш, алланын бүйры- ғы. Тәңір бір жазуға жазған болар (Ж амбыл). 2. Айыпты, ж азалы, кінәлі. (Абай). Өз маңдайыма лсазылғанды, Колада екен мерекең Күтіп жүрсем өз иығыммен. көтеріп көремін, қарагыя мен жазган (Бейбітшілік жасасын). ЖАЗҒЫ сын. Жаздыгүнгі. Абайдың жаэғы (Әуозов). 1. Наукастанғап ауруды см- ЖАЗУ II ет. түстігіне іиақырусыз келетіндер барды деп, бағып сауиқтыру, дертген айкк- (Әуезов). Біз Ёрден екеуміз жазғи тыру. Ж азы ла ма озі? Емдесе қайте- демалысты сонда барып өткізбек бол- ді — деді Л вай (Әусзов). 2. Ауыс. дық (Хангелдин). Азаптан, михнаттаи күткару. Сен ту- ЖАЗҒЫРУ ет. Айыпты ету, ж языкты егу, үрсу, зскіру. Жазгыруы да, жарыл- голы таң атып, Жанымнық жаЗОЫҢ қауы да пендс ісіне үқсамайды. (Абай). Зорлықты өзің стесің де, зорлы қ көр- жарасын (Ксрімбеков). дім десе, оны кеп жазғырасың (Абай). ЖАЗУ Ш ет. Ж аю, кецейту, ыдырату. ЖАЗГЫТҰРҒЫ сын. Жззға салым, көктсм кезіндегі. Жогада толқын үйірген, Жаз- тарату. Кемпір уііысқан иіашын жазып гытүрғы тасқындай (Мәуленов). отыр екен (Мың бір тун). Ақтүяқ ЖАЗҒЫТҮРЫ үст. Кектем, ж азға салим мезгіл. Жазғытүры қалмайды қыстың сонда гана тыркағын жазып, швлқа- сызы Масатыдай қүлпырар жердін жү- лоп домалап түсті (Әбдікадыров). зі (Абаіі). •4“ Бой ж азды — серікті, көцлін квтер- ЖАЗКЫТҮРЫМ қ. жазғытүры. ЖЛЗДАЙ уст. Ж аз боны, жаз айларьшда. ді. Балалар до. бойын жазып Кок май- Жаздой жауын көп болғандықтан ба сада салды асыр (Каляуова). Кү- тау да. тас та жап-жасыл (Обішев). шағын ж азды — ехі колыв созди, ке- 'ЖАЗДЫГҮНІ үст. Жаз айларыныц кезін- рілді. Бауырын жазды —квтерілш де. Жаздыгүні шілде Оолганда, Көк орай, шалғын бэйшешек, Узарып өсіп журді. Ж аңа туған күшік көзін ашып, толганда (Абай). бауырын жазып жүгіріп жүр. 4- ЖАЗДЫҚ сын. Жаэға тәп. ж азға тиісті, жазға арналған. Түрмыстары кедей жазды — адасып калдк, айырылып калды. Есей айцасқа кірген жерде-ак, Петр Денисовтан бірден көз жазды (Нұрпейісов). Тобын жазбады — катарын ыдыратпады. Тэкежандар то­ бын жазбай, ат үстінде мал аралап жүр (Әуезов). болғанмен, бул екі жігіттің өздеріне ЖАЗУ IV ст. Айыпты болу, кінәлі болу. Ел ішінде, азыпсың, Бір қүдайға жа- тон қыстық шым уДі, жаэдық киіз үйі зылсың (Абай). бар (Муканов). ЖАЗДЬІРУ ж азу етістігініц өзгелік отіс ЖАЗУЛЫ сын. Қағазға әріп танбалзры- түрі. мен түсірілген, жазу, аркылы ескеріл- ЖАЗИРА зат. К.ең, сахара, бантак дала. гел. Ж үрееімде жазулы Өмірім екен Жарасқан жаэираға керілген бой, Те- ол менің... (Тоқмағамбетов). ріскей табигатты^ төріндей (Әлімкү- ЖАЗУЛЫҚ эат . Ж азу туріндегі ескі ес- лов). Ж азираны гүлстан ету уш ін, То- керткіш, дсрск; Өткендегі жазулық,

Ж а зуіііа ж аидақ 20 і Түсіп сске баяулық, Тиңгажайып қа- ЖАҒІ II эаг. Хал-ахуал. жағдай, күй. Кө- ласың (Халык ақындары). ңіліне дайын түрған менің жайым ЖАЗУША үст. Әріппен жазылған турде, (Дбай). Осы сықылды ел жайымен жазу турінде. Бүл жайында Оілгеніңді Қожашгы ганыстырды (Көбеев). _жазиша Оинндап бер. ЖАЙ III заг. I. Мсксн, орын. түрак. ЖАЗУІІІЫ зат. Әдеби енбеклен шұғылда- Үлықтар жататын жой — үиі үііден нуиш, көркем шығарма жаяатын қүралған (Әуезов). 2. Ауыс. Тыііыш* ада.м, ж азу ісініц маманы. калам қай- тык, рахат. Ж ас жүрегін жанды ме- ратксрі. Ж азуш ы — адам жаныпың инженере (Сталин). нің Жай табалмай, апырмай (Абай). Жәндік те, ж ануар да, жортқанаң да, ЖАЗУШЫЛЫҚ зат. Әдеби сдбекке бан- Жай тауып тура алмаган бұл жапан- ланысты мамаидык. Мен ауру болсам да (Бскхожин). да жазушылык, жүмысымды тастай ЖАИ IV зат. Ескі. Ж ак. садак. Толғай- алмидым (Квбеев). толғай оқ атқан, Он екі тү7см жай ЖАЗЫҚ I зат. Айып. кінә, кылмыс. Өмір- тартқан (М ахамбет). ден тепкі жесем хаэығым жоқ, Еш ЖАИ V N. жәй. нэргеге көңлім болт са тоқ (Лбай). ЖАП VI N. жәй. Есіткен қүлақта жазық жоқ (макал). ЖАИ \\'ІГ сын. Қонымль), жпш.мды тиім- ЖАЗЫҚ II сын. ^Ашық жер, кеңістік, те- ді. Кош келдің қуттықтаймын 1-Май, гістік, кең. Ж ер бауыры жазық (м а­ Жүрскке жылы тиіп нөңілге жай (Ха­ кал). А прельдің аяқ кезінде жазьщ I лык акылдары). жердің қары еріп бплып, таудың биіЛ ЖАЙ VIII үст. Баяу, ақырын, асыкпай. гіне қарай өрледі (Мүкзнов). Дэмелі дауыс екпінін іиамалы бәсең- ЖАЗЫҚСЫЗ сын. Қылмысм жок, кінәсіз, де-іп, жасі сөйледі (Омаров). А уру айыпеыз. Д ү р е үсті-үстіне согылып, жүрек ақырын соғады жай (Абай). жазықсыз жанды жазалай берді Ат жай ғана басып хүріп келеді (АГшн). Босамай қолдан найза, аттан (Әуезоз). тоқым, Ж азы қсы з қанжығада қаи тү- ЖАИ IX (жайы). Туралы. жөпілдс, ка- ратын (Қайырбсков). кында. Абай келіп отырысынен қалсі ЖАЗЫҚТЫ сын. Аныпты, кылмысты, кі- жайын. оқу жайын, саушылышн су- налы. М ен момынды жылатпи, елді рады (Әуезоп). Шешелерімен аманда- Оүлдірме деген үшін, сендерге жазык,- сып болған соң, көіи-қон жайын айтты гымын ғой (Әусзов). (Әуезов). ЖАЗЫҚТЫҚ зат. Тегістік, тстіс далалы к ЖАЙ X усг. Кеш. сок. сокыкан. Караша. жср. хелтоқсан мен сол бір екі ай, Кыстың ЖАЗЫ-ҚЫСЫ үст Ж аз боііы, кмс бойы, басы бірі срте, біреуі жай (Абяй). зугас бір ж и л боны. Малды жазы- ЖАЙБЛРДКАТ сын. Алаңсыз, каішен-ка- персіз, кауыпсыз. бснкам. Кымсынбай ысы шығынсыз, ит-қүс, бврі-қасқыр- хайбарақат отыр (Баязитов). Митро- ан аман сақтау керек (Қсрімбеков). ЖАЗЫЛТУ ж а зу II стістігінің езгелік етіс фановнаға жайбарақат атырған хсүрт жалт етіп дц сте түсті (Әуезов). ЖаЖ пу I. ет. Аурудан айығу, сауығу, I ЖЛИБЛРЛКЛТТЛГІУ ет. Бейкам болу, кауыпсыз болу, ж а плану. Осындай ой- бас көтсру. Ж аэылды жарасынан жат- лармсн Керімханның ханы жайбара- пады оа, \" Солдаттай сапта бірге ат- қсттанып калды (Ибрагимов). тады ол (С анн). Жазылс-жазыла қо- ха-молдадан да үят болды, енді өлме- ЖА ИБДРАҚЛТТЫ К зат Бейкамдык. асықііаушылык. Отан согысының ал- сең болмас (А бан). ғашқы айларында жауынгерлер ара- ЖАЗЫЛУ II ет. Қ лғаз бстінс түсу, ж азба сында болтан жаабарақагтық, бейқам- туріндс болу. * Казақ ССР тарихының» дық жоталды (Сталин). біріниіі томының проспектісі қайтадан Жйзылып, талқыланды (ККП V сзл зі). ЖАИҒАСТЫРУ ж айғасу етістігінін өзгс- ЖАЗЫЛУ III. Созылу, жлйылу. Абай енді . лік етіс түрі. біраэ ксңірск ойға түсті де, жазылып, ЖАИҒАСТЫРЫЛУ жанғасу етістігінік сөйлеп кетті (Әуезов). Шсруа жазда ырыксыз етіс түрі. жазылар, қы сқа қысылар (макал). ЖЛПҒЛСУ ет. Орналасу, реттелу, тыныіи- ЖАЗЫЛУ IV ж а зу II етістігінін ыры-ксыз талу. Орын тауып жаііғасқан мину- етіс турі. тында-ак, қы з жайына қайта оралдым. ЖАЗЫМ: ж азы м болу ет. Кенеттен (Имлижанов). өліл ксту, ап атка ұшырау. Елтүрды, ЖАЙДАҚ сын. '1. Ғр-токымсыз (ер сал- ертең кемпір үйге кірді, Бала жазым 1 май). Ол бір атты жайдақ, мініп, бір болганын іш і білді. Шахтаны жанде- агты жетелеп кетті (Муканов). 2. Ж е- ңіл. бос. Бір есіктің алдында жайдақ мсОінше елд і жер астына жіберме, та- легчанкага жеккен торы ат көрінеді гы біреуі жазым болар (-Мустафин). (Мұсгафни). *♦* Ж айдак корз — төбосі ЖАЗЫСУ ж а зу II етістігінін ортяқ етіс жабылмаған ашык кора. Аіиық қара суық кезінде жел өтпеуі үіиін, гоқты- түрі. ЖАИ I зат. Н айзагай, жасыл. Ж ай та- ларды жайдақ қорада вагады (Ерме- сындай ж арқылдап, Іһркес көздің жа- пары, А қ қ а н жүлдмз секілді (Қ алауо- ва). ' ков).

204 Ж А И Д А Қ Т А У — Ж А И Н А Ң Д А У ЖАИДАҚТАУ ет. Атка ср салмай. квп ЖАЙЛАТУ жайлау етістігініц взгелік еііс міну. Жайдсқтаған жауыр болаоы, Жабдықтанғантзуір болады (Дйнабек- ЖАПЛЛУ I. зат. Жайылым, мал жайьш- ұлы). тыи шуранлы жср. Жайлау бар бүл ЖАЙДАРЫ сын. Көкілді. ашык. жаркыи тауларда шөбі шалгын, Көк майса жүзді. Жайдары күрлы жүзі жылы ойы-қыры бәрі балғын, Кызыгым сол гана, Асығып еиіуақытта саспас жзне жайлаудың көрем десең. ІІІвбім? (Жұмалиев). Жайдары жарқын міне- бауырың төссп жатып алтын (Жак- эі, Ыммен сырын білдіріп, Әзілге уста был). сондайлық, Кдлжыңмен кейде күлдіріп ЖАПЛЛУ II ет. I. Мекендеу, орын тебу. (Лекеров). Бүл секретарь өткен күні Сарысу өзс- ЖАИДАРЫЛЛНУ ет. Кенілді. ашык жүз- нін жайлап жүрген колхоздың малда- ді болып көріну. Шіркін біздің жай­ рыма барып келген (Мұқанов). Ен ба- дары ғой қыр қызы, Көңілдене күл- цытца еркіндеп Жайлаган е.іің гүлден- мең қағып түр жүзі (Шүкіров). сін (Ж амбыл). 2. Ауыс. Пайдалану. ЖАИ-ЖАИЫНА үст. Әркім өз алдыиа, иемдену. Ауылда цауіп күтер адзя өз жолымсп, бет-бетіне. Той соңынан жогына көзі жеткен қыз алып қаіиу- совхоз, завод жастары, Кош айттысып шылар Сәдірбайдың үйін еркін жай- окай-жайына тарады (Ерғалиев). лады (Мұканов). Аз күнді көп сагы- ЖАП-ЖАПСАР за7. Хал-жай. хал-ахуал, нып көрдім жаңа Жау жайлап, жапа жағдай. Кедей Жақынбектен эңгімен;ң шектің біраз ғана. Орнында өгейсіт- хай-жапсарын сүрай бастады (Иман- пей, өршеленіп, Лайык, жауға сок,ғ,ы, жанов). бердім жсгңа (Айнзбекүли). ЖАЙ-КҮЙ. Әл-аукаты. турмыс, жағдайы. ЖАЙЛАУ III ег.Жайғастыру, орналастыру. Еркін келген күннің ертеңіне ақ лсү- длі шам жағылтан жоц, жүрттың көбі мысшылирдың үйді-үйіне кіріп, тегіс тыста мал жайлап жүр (Әуезов). аралап шыцқан, зр цайсысымен зң- жан үлкен, ақ үйдһ\\ оң хағыма зкемі гімелесіп, жай-күйін байқаған (Мус­ зжесінің жер төссгін жайлап беоді тафин). (Әуезов). ЖАПКАК.ТАУ қ . жайкаңдау. ЖАИЛЫ I. сын. Жягдайлы. ынғайлы, ко- ЖАИК.АЛДЫРУ жайкалу етістігінін өзге- лайды. Ер-тоқымды жайлы қып ертте- лік етіс түрі. тіп. қалың ат көрпені баптап салып,.. ЖАИҚАЛТУ жайкалу етістігінің өзгелік Абай атына мініп, қорадам шы.^пі стіс түрі. (Әуезов). ЖАЙҚАЛУ ет. Ырғалу, шайкалу, тецселу. ЖАЙЛЫ II усг. Бірсу жөніпде. турал^ күбылу. булғахтау, күлпыру. Көк май- Ойым бар қарасатын кейін бірак,... Бо- салы кең дала Төрттүлікке тунып түр, латын қызметімде өзім хайлы (Бек- Егіні мак,та жайцалып, Карасак, козді I хожии). бүрып түр (Халык акындары). ЖАЙМА зат. I. Ж ука жайылған наи. ‘2 ЖАЙҚАҢДАУ ет. Бүлғақтау. Жаным-ау, \\ Нәрселорді, бұйымдарды көрссту я са періште мв, пері ме мынау. Көгалда ■ ту үшін койылган орын Бірак,, сол жайылған дуадақіиа жайқаңдауын‘ қарашы (Мустафин). магазинде жоқ үн мен пекарнада нан магазиндегідей өте қымбат бста- ЖАЙҚАУ ет. I. Сүзу, сермеу. Өгіз мүйізі- мен жайма базарларда сатылып ха ­ мен еіикіні жайқап жіберді (Муста­ тады (Сәрсембаев). фин). 2. Қуу. үркіту. Шырағым, есікті ЖАИМАШУАК сын. Ашык. жадыраған. ашта, камзолыцды шешіп ап, жайқа- маужырағаи. Жайдары жаз бен цоңыр шы мына шыбындарды, — деді Болат- күздің іиекарасында түрған жайми- бай (Мүканов). Жауды жайк,ар жа- шуац, сентябрь айы да зымырап бара- рақ сай, Табанмвн таптап басамыз (Жамбыл). ды (Омаров). ЖАЙК.ЫН сын. Кеи көлемді, шалқар. ЖАИМА-К.ОҢЫР сын. Акырын, баяу. бір- кслкі, өз ауаиымен. каптап кеткен. Адамэатқа сіңірген ЖАИМА-ҚОҢЫРЛАТУ ет. Баяулату. Еңбегің жайқын дария (Әзірбаев). Сүр жайлату. Әуелі баяилап, бірден бірге даладан суырыла көтерілген жайқын толцыта, әуелете шергіп зн келе хос­ квз тартып өзінен өэгеге қаратпады (Мустафин). ты (Сылаиов). ЖАЙЛАНУ ст. Жайгасып отыру, орнала- ЖАИМА-КОҢЫРЛАУ сын. Біркелкі жан. су, тынышталу. Шығанақ жпуап қай- баяулау. тарған жоқ. Әлде не іуацытта малда- ЖАИНАМа З зат. Діншіллсрдід иаилз сын қүрып, жайланып отырды (Мус­ окыған кезінде астына жаятын төсеуі- тафин). Столға жайланып, еркінірек ші. Мүстапа бетін сүргті де хайна- отырды да, Инеш қалтырағон жіңішке мазын төсеп. камазға огырды (Мүка- дауыспен оқып кетті. (Шаймерденов). нов). Аятын молдекесі айтып шүғыл. ЖАЙЛАСТЫРУ жайласу етістігінің взге- Жыгылды жайнамазга етіп қулдық лік етіс түрі. (Бскхожин). кағу жайнау. ЖАИНЛҢ: жайнан ЖАИЛАСУ ет. Жайғасып орын алу, ор- ЖАЙНАҢДАУ ет. Жайтакдау. куану. наласу. Жағадагы цайыққа Жайласты кеп үиі адам (Мэулеиов). кулпыру. көңілдену. Шал. дзімді ба- ласына балағандай, Жайнаңдап, жар•

ЖАй н а ң — ж аиы лы м 205 қыы жүзбвн үйге кірді (Абай). Ж ай- жиналмау. Үй іш і. шаруасы жайрап наңдап, Оттай жанып екі көзі, «Ол жатцан, Адам жоқ, бас-коз болып оны үшгнр бар айтар оныц сөзі (Әбілев). Оаққан (Торлнғыров). Столдарға те- ЖЛЙНАҢ: ж ай н ац ету ет. Ж алт-ж ұлт мір шаттауықтар орнатылған, ортада ету. Бақы райған екі козі айдың жары- ескі камерон, динам о, бүрғы станогі. ғымен жайнаң-жайнаң етеді. алуан-алуан механизм бөлшектері ЖАРІНАГУ ж ай н ау етістігініц өзгелік жайрап жатыр (Мустафин). ЖАИСАҢ сын. Зор. үлкен, улык, ір|, көр- етіс түрі. некті сал, мы рза. Касқа мен жайсаң- ЖАЙНАУ ет. I. Қүлпыру, әсем коріну, дардың мәжілісін тапқандай, көп жө- жаркырау, көркею. Дала жасыл жай- ніне кетті (М устафин). Өзі бір етінен ет кесіп беретін жайсаң жігіт еді нады Егін м ен шөбі майысып, Трак- тор.гар ойнады (Халық акындлры). Күн бата ауы лды ң кошелерінсн жан- (Мусірепов). ган элек гр сәулесі жайнап, жер беті- ЖЛГІСАҢДЫҚ сын. Ұ.тықтык, хйрнекті- нен ж улдыз туғандай болды (Б ега- лнн). 2. Қ ы зар у . Шеқгелді зксліп отқа лік, ірілік. Содан бері ол адиын сой- жақсам, кеш ке жаққан отым ертеқге леуінен де тиылады, жайсаңдык, оты­ дейін, сексеуілдіц шоғындай жайнап май да жаңылды. (Жармағамбетов). жататып сд і (Аизби). Ас артынан үл- ЖАЙСЫЗ сын. Қолайсыз. тинишсыз, ж ағ- кен қара ш оугім қайта асылды. Тағы дайсыз. Шу дегенде орын жетпей, ма- да маздап, жайнап көңілді от жанды іиинаның үсті қысылшаң... жайсыз б ол­ (Әуезов). + К»зі жаннлды — кызык- ды (С илы кбеков). ты. сүйсіиді. Гашығын көргенде Е ле- ЖАЙСЫЗДАНУ ет. Мазасыздапу, тыныш- местің к ө зі ж айнап кетті (Крубаев). сыздану. ЖАЙІІАҚ сын. Қ ек, жайылып ж лткаи ЖАЙСЫЗДЫҚ зат. Қолпнсыздық. ты- аласа тегістік. Жары тік, тасты жага нишсыздык, жағдайсыздық. тамендеген, жайпаққа айналғанда ар- ЖАҒТГАИДАУ ет. Ж айнацдау. ойнакшу. гы қабақта жосылып жатқан сдзуір Жан қысылса, жайтаңдап, Жанды жылқының жаңа іздері көрінеді (Му- еріткен ж айдары-ау (Абяй). Ж ануар- лар жайтаңдап, Ж а й тасындай ойпа- степов). ган (Кугныііібасв). ЖАЙПАҚТЛЛУ ет. Кеңею, жайылу, ж ал- ЖАИУАТ ! сын. Сылбыр. болбыр, нкемсіз. лаю. Мы на қырқадан қарағанда бар Жайлаубайдың өндіріске икемі аз, тым жийиат демексіз гой. Менімше, бүл нзрселер тапталғандай аласарып, жай- өте мықты адам (Мустафин). пақталып қалыпты (Шолохов). ЖАйПДУ ет. Ж ап п ай кырып салу, сул а: ЖАИУАТ П сын. Агын судың, мял су тыл салу, ЖОГіып жіберу. Бористың ішугс. ксшіи өтугс болатьін жиегі. пғы ж алғыз оны ғана емес, соңғы бір қатарда к е л е жатқан отыз иіақтысын ■ЖАЙША үст. Ж ай ған а, жайымсн, эдеттс- жаппай түсті (Обі шев). гіше. Сыртқы істер министрлігінің ЖАЙПАУЫТ қ. жайпуат. өкілі эдеттегідей командирлерме.н жай- ЖАЙПАУЫТТАИУ сг. Тегістсну. ылдила- іиа эңгімелссіп отыр (Степанов). ку. С ырдарияны ң жагасы усайнауыт- \\ ЖАИШЫЛЫҚ зат. Тыныштық, жай ко­ танып Спткен, жасыл кілем жайып тас- льт. тағандай корікті (Баязитов). ЖАЙШЫЛЫҚТЛ үст. Тыныштықта, жай ЖАЙПУАТ сын. Біргслхі тегістеу, ж ай- калыпта, жай уакытта. Бірмац жай- іиылықта көрінгенмен алысып-жулы- пактау (ж е р ). Жайпуаттау ойпаңға са беруші еді (Көбесв). Жайшылықта екі үй ж знс үзы н жапы-теляр, орна- ласқан (К ербабаев). ■Бекен қарт Оүлай жсдел жүрмсйтін ЖАИРАН зат. Ж абайы . тағы еіскі, ак. Са- (Бакбергенов). рысу, жақтың даласы меп тауында ЖАИЫЛМА зат. Су жайылатын кец алап, оріп жүрген киік, арқар, жайран... | анғар. К,атк;ақтап қиын болды атқа да Көлі мсн езенінде қаптаған қус (Мұ-1 енді, күн шыға жайылмаға (алапқа) шах,қа жетті (Ахметбеков). 2. Ауыс. канов). Жайылма оөйлем. Бастауыіи пен ба- ЖАПРАҢДАСУ жайраңдау етістігіііщ яндаиыштан басқа турлаусыз мүше- ортақ етіс түрі. лері де бар сөйлемді жайылма сөйлем ЖАРІРАҢДЛУ ет. Қөнілдеиу, ж ады рау. дейміз (Кекесбае.в). жарккгн ж ү зд і болу. Жастардың жүзі жайраңдап... Махаббаг ойын. эн мен күй О йы н-күлкі наз келді (Ж ам бьіл). ЖАИЫЛУ 1. Ж ага стістігінін ырыксыз етіс түрі. 2. Бағы лу, «ріс алу. Ж аздың ЖАЙРАҢҚЫ сын. Қөңілді, жарык ж үзді. ыстық айларында сиырлар жайыла а л - Сен түрасың жайраңқы дидарыңман, майды (М үқанов). 3. Ауыс. Көпке мә- Тэрізді ж алғасы бар жақа дастан лім болу. атағы . данкы тарау. Осы (Обілсв). уран, осы ән. Б ар элемге жайылсын ЖАИРАТУ ж а й р а у етістігіпін өзгелж (Әзірбасв). Әр жерден ел жақсысы басын қосты. Ж айы лған атақтары оң етіс түрі. ЖАЙРЛУ ст. 1. Сұлаи жату, ө.піп ж ату. мен солга (Х алы к акындары). Өлігі жайрап жау жатыр. қүлаған са­ молет. қираган танк, қаулап жатыр ЖАИЫЛЫМ зат. М ал жайылуға арнал- ған жер, еріс. Кыстаудың ортасында- өртеніп (О бііиев). 2. Шашилып ж ату.

206 Ж Л И Ы Л Ы Ң Қ Ы - Ж АКЫ Н Д А гы кең көшечен бацташи көп сиырды танып, жақпарлана иіөгіп түнеп қап- жайылымға айдап барады (Сьідықбе- ты (Оразалик). ков). ЖАҚСАРГУ жақсзру егісгігінің өлгелік ЖАҒІЫЛЫҢҚЫ сын. Кендеу, жлйылған етіс түрі. түрде. ЖАҚСАРТЫЛУ жақсару стістігінін ырык- ЖАПЫЛЫС жайылым. сыз етіс түрі. ЖАПЫН зат. Басы жалпак. Vе ақ т,сті- ЖДКСАРУ ет. Сапасы арту. жаксы болу. мұрты бар үлкен бальіқ. Күйрыгын ІІасихатишлардың сапасы олдсқайда анда-санда бір қозгап қойып, жалпиц жақсарды (ККП V съсзі). басын судан усоғары котеріп, мүртын ЖАҚСЬІ сын. Сапалы, үиамды. тэуір. суй- тікірейте, үртындағы суды широта кімді. Баланың жақсысы — қыэщ, түкіріп жіберіп, сабырмен ақырын Жаманы — күйік (Абай). Жақш сөз-• жүзіп бара жатқан жайыннан Сырбай жан азыгы (макал). + Жаксы апы қадалган көзік алмады (Мұқлнов). көрінді — жағымпаздянды. ЖЛПЫНА үст. Өз алдьша, өз бстіно, өз ЖАҚСЫЛЛУ ет. Жақсы ету. әдемілеу. жоніне. Сойтсе де шегіртке екеңАйға- Мектептің... ішін жацсылап сылсты', ныиіты жайына отыргызып, тыныш мүмкін болса, пеш салдырып кару ке- қалдырар вмес (Сыдықбеков). рек (Көбеев). ЖЛИЫНДА үст. Женінде, хақында, ту- ЖАҚСЫЛЫК зат. Игілікті іс. Серғази расында. ЫОырай оқу жайында үзақ көп сөйлейді, ерегіс, жанхалды сүй- сөз сөйлейді (Көбсев). Бүлар ғашық- мейді. Бірақ істейін десе қолкнан тық пен ер.іік жоРында шығарылған жақсылық та, жамандьщ та ксл?ді ои-күйлер екен деп топиіыладым (Қо- сыбасв). (Кьбсев). Жні^сыльцгы усасанып бо- рып, ж аулап аламын (Лқынжанов). ЖЛИЫП-ШУМА зат. Жалтарма сөз. Біи- ЖЛКТАС зат. 1. Бір тзраптан, жер.пл% қандай жаймп-шума, жалтарма сөз— слдес. О л скеуі бір жақтан келген, пайда бермейді (БеЙбітшілік дауыеы). жақтас адамдар. 2. Ауыс. Тілсхтсс. ЖАПЫП-ШУУ ет. Акталу. кіносш жсніл- пікірлес, ойлае. Бүл сойқанның дегу, жалтарту, сыпайыдау, жайба- тасы ор елде-ақ бар корінеді (Акын- рақат сгу. Ьүл сөзді ол Нэсимэге жаиов). агітты жэне аның қапаланып отырга- ЖАҚТАСУ ж акта у етістігінің ортақ етіс нын көріп, даусын біраз жүмсартып, тзрі. жайып-шуа сөйледі (Нәжмн). ЖАКТДУ I зат. Есікгід, тсрезеяік екі жз- ЖАПЫРАҚ сын. Лқырынырақ, бәсеңірсх. ғындағы таяныштары. Иван терезеніқ Кашаубаев жолдастың домбыра тар- жақтауына сүйеніп, ғлгі терезегс цс- татын қолын стройдан іиыгарасыңдар; рап отыр (Омаров). жайырақ қысыңдар, — деп эзілдеді ЖАКТАУ П ет. Жэрдем беру, ке.мск к©р- (Жармағамбетов). сету, қорғау, колдзу. Жарлы жамнн ЖАК I зат. Адамнык. немесе жануарлар- сүймеген Канды неге лязгай-И лын бет сүйектерінін аетиңғы бөлімі. (Жамбыл). Ақынның сүйір келер тіл мен жагы, ЖАКТАУШЫ зит. Жордемдесуші, ком«- Іркілмей осы күнде сөйлер шағы тесуші, колдаушы. (Жамбыл). Жаңылмас жақ болмас ЖАКТЫ РТУ жақтыру етістігінін өзгел:к С'Іүрінбес ттүякғ, боолмас (макал). етіс түрі. ЖАК П зит. Ғ.скі. Садақтын бір тү[>і. ( ЖАКТЫРУ ет. I. Тәуір квру. үиату. Клр Корамсаққа қол салдьі, Бір салганда тасынан тозаң ұіітқып, Жаным бғрі* жақтырады (Ерғалиев). 2. Жағу ртіс- мол сплды. Жацты қолга алады, Тол- тігініц өзгелік етіс түрі. гап тартып қалады (Кыз-Жібек). ЖАҚҮТ зат. Кымбат бағалы тас. ЖаҚҮг ЖАК Ш зат. і. Тарап, бағыт. бет алыс. Бсті аугин жаққа жүре берсе. тағы шие. ақықтай жидегінің ТэттШгі Ал- матының алмасындай (Мүканов). Жа- Оір сорға кездесуі сөзсіз (Әбішов). 2. қүттай жалтылдаган «Батыр она> Луыс. грамм. Свйлеуілі адлм... Мсн — медалі оның тәсіне бскерге қадалуа- бірінші жақ. Сен — екініиі жақ. 3. ЖаГіында. турзлы хзхьшда. Баласы үй- ған (Бейбітшілік жзсасын). лсну ж.агын тіпті еел цылмай қойды. ЖАК-ЖАҚ: жак-жак болу ет. Ж»к- ЖАҚША зат. Окшалау, ерекшелеу белгі- жік больгк окігс бөліну. Балалар жақ- лері: айгиық жақша, бүрышты хақи<а. жақ болып ойнагг жүр. қиғаш жақша, ЖАКҚЫЗУ ж ағу етістігінік өзгслік етіс ЖАКЫН үст. 1. Жуык. гаяу. алые еис'с- т\\*рі. Гостиницаға жақын жерде екі тсрила ІАР зат. Ж ік жігімен бөлінгси. Үіи ескерткіш бар екен (Мүканов). Жан- кумбездің... жотасы орксш-оркеш. жалды елге жақын қонба. Ойпаңоы Жақпар тастирмен қоршалган кеқ жерге егін салма (макал). Алыстші ар- алқап... Солатын (Әбішсв). Жақпар- > балаганша, Жақыннан дорбала (ыа- жоқиар жартастар түн қараңғысын.. * қал). 2. Ауыс. Туыс. гуыскан. Сені хат жамылып... мелшиіп қалған (Имаижа- мов). көргенде, жақыным кім менің~. (0б«- и«с*в). ЖАКЯАРЛАІ-5У ет. Қабат-кабаг болып. сіресіп түру. Түман ней жерге қыртыс- Ж.АҚЫЦДА үст. Жуырда. жуықта, тгз арада. Мойынты-Шу... тсмір холы лса-

Ж А Қ Ы Н Д А С У — ЖАЛА ГУ 207 цыкда пайдалануға беріледі (ҚКГІ V (Мұетафин). Күтырған иттер жалақтап, съезі). Аш қасқырдай алақтап... Улы тісін қай- ЖАКЫҢДЛСУ ж яқы н д ау стістігінің ортақ рады (Жамбыл). 2. Ауыс. Жллмаңдяу, етіс түрі. араны ашылу, көзі тоймау. Ак, киімбі, ЖАҚЫНДАТУ ж ақы н д ау етістігінің өзге- иқбоз атты Оразбай қалық жылқы су- лік етіс түрі. ға Қинып, түнгі өріске кеткенше аттан ЖАҚЫНДАУ ет. Ж а қ ы н кслу, жуыктау; қонбай, жалақтап жүрді (Әуезов). Нүржан отқа ж ақындап отыоды (Нур- Ж А Л Л К Ы зат. Істеген кыаметке берілетін пейісов). айлық акы Капитализм түсында жала- ЖАКЫНДЬІҚ зат. 1. Ж уыктык, таяулық. қы өлшсусіз төмен болатын (БК(б)ГІ Онда жімдік бар. Сыртқа да, үлы ққа тарихы). да хақындық б ед ел бар (Абай). 2. А у - Ж ЛЛАПУ 1. Ж алау стістігінің өздікетістү- ыс. Туысқандық, тектсстік. Моселен, рі. 2. Ауыс. Үміт ету, араиын ашу. Жа- славян үлттары сияқты үлттардың тіл ланған фаишзмді жайратуға Соаеттің хацындыгы еш бір күмэнсіз (Сталин). саңғақгары кірді үрысқа (Тэжібаев). ЖчҚЫН-ЖУЫҚ зат. Сүйск-шатыс, ж ск- Ж АЛА Ң: жалац қағу ет. Ынталанып әзір- жаг. Аштық достықты да. жақын-жу- леу. Жа,гаң қаққан оташылар сынық- щты да танымайды (Дсфо). ты да. сары май салынгин сүр қарын- ЖАҚЫНСЫНУ ет. Ж акы н. жуық к»ру, мен орап тастады (Әбішев). ішінс тарту, туыс ету, қашыксынбау, Ж А Л А Ң сын. Күр, сы рдан. жадағай, <гТіл- үлықсынбау. дік материалдан» аг/лақ, тілдік «таби- ЖАЛ | заг. 1. Ж ылқыныя, қүланнын, ғи материалдаи» а ул а қ жалаң ой де­ ссектіц желке кы лы. Күла бір сүлу ат ген болмайды (С тали н ). Жалан бас улнген, Күйрық жалын шорт гүйген — бас кнім кнмеген. Жалаң аяқ — (Махамбет). 2. Ж ылқынын жслке майы. аяк киім кимеген. ^ Ж алан бүт — ііп- Конысы қонақ берге.ндей Жаясы мсн киім кимсген. +- Ж а л а н кабат — астар . ^халы бар (М ахам бст). салынбаран киім. +- Жалаңкылыш — ЖАЛ II зат. Қыр, белес, дөн, кырка. Са- кынапсыз қылыш. Ж алаң кақгы — қип ең биік ж ал басына ишқты да, ашкарактанды. одан да қүлай жортып бара жатты Ж А Л А НАШ сын. 1. Киім кимеген, киімсіз. (Сыланов). 2. Ауыс. Ашық, тегістік. такыр. Борзых Ж.АЛА зат. Өгірік, бәле. Ж збір беріп, жа­ батальонынық ж алаңаш ашық жерде, ла етсеқ, Б ы лға н ға н басым ласқа-ай! жау огының астында жатқанына сағат- (Махамбет). қа жуық уақыт болды (Нүрпейісов). ЖАЛАҚ зат. Нріннің я баска бір жердіц ЖАЛАҢАШ -ЖАЛПЫ сын. Азык-түліксіз, к«п жалағаннан болған жарасы. Толық- киім-кешегі жок, кемтар. Екдігі ойла - сші талой ж үрек аштық втіп Тіззсін рым . жалаңаиі-жаллы балалардың к,а- кеміргандсй етіп ж ала к (Әбілев). Кис- мы (Ибрагимов). тарындағы ж а ла қ сары қонышынан ЖАЛАҢАШТАНУ ж алаиаш тау етістігінің шацшасын а лы п аузы на насыбай сал- өздік етіс түрі. гч т Мустафин): ЖАЛАҢАШТАУ ет. Сыбаиу. сыдыру, ше- ААЛАҚ-ЖАЛАК: жалак-жалак ету ет. ініидіру, үстінен кціміь сыпырын алу. Аракын ашу, сұқтану. Тағы аңдай тар- Жүп-жұмыр, мүсінді ақсүйрік білегін ла бас сап е л д і талап, Жайын ауы з жалаңошгап, ак, жібек. кофтасының Фсқырдай жалақ-жалак, етіп, Ж егені кең үзын жеңі дыбыссыз кейін сырғы- хлсір домсй, жетім демсй, Жүтпақ ды (Шлнмерденов). , ^ 0ГІ Ресейді етіп харап (Сатыбалднн). ЖЛЛАҢБДСТАНУ ет. Б ас киімін тлстау, ЖАЛАҚ-ЖҰЛАҚ: ж алак-ж үләқ ету ет. бөріксіз болу, бас киімсіз болу. •амакқа ж ары м ай қалын тілену, ка- ЖАЛАҢДАТУ ж алан д ау етістігінін өзгелік * яағапанбау. етіс түрі. Л'ЛЛАКОР сын. ІЗәле салғыш. жяла жап- Ж-АЛАҢДАУ ет. Бір иәрс.еге әзірлену. жал- кьігц, өсокші ад ам . Үйіңнен үркіп шық- маидау, ж алактау. Жалақдаған жен- деттер түнде есікті қағады (Мәулепов). ҚЬіо жалақорлар. Әй сені ме? Корермін Жалаңдап а:и бөрідей келдің қайдан, Ж ақш лы қ жал-айырдан а.імасаи да п'Рі болсам (М үстаф ин). Карсы жауап айтуга, Келтірмсген ишмаңды, Ж ала- (Жамбыл). \\°Р Ьеп айтамыз Жүртына бүлік сал- (Ж ам бы л). ж^ІА Қ О Р;іы к зат. Ж ал а жабушылык, Ж А Л АІ(КАЙ зат. Кедей. Үрлық қылмағап- салушылык. Партиялық моральды да қайтем мен, слден Кызылжарга ай- бҮэуиіыла,г>ды (партияны алдау. жала- дап барюн малым жоқ, қалтағп басыч *>рлық. бюрократизм, т.т.) жауапқа тар- барған ақшам жоқ. жалғыз атты жа- . г«л отырады (К П С С Уставы). лаңқаймын (Муқанов). ^АЛДқхд-ру ж а л а к т а у етістігініц өзгелік ЖАЛАСУ жалау етістігінің онтак етістүрі. •». *ГІ‘с П'рі. ^АЛАҚтлу ғт. 1. Ж ллан дау. аузын ашу. Ж ЛЛАТТЫРУ ж алау етістігінін «згслік Ж етіс турі. ацгкарактану. Д ү р ы с емсс Жүмеке.— ое- лік етіс 1 АЛАТУ 1. Ж алау етістіпніц тго кымОат- 'л Мейрам. С о ла қа й соғып түрсыз. С ол түрі. 2. Ауыс. Бір затты н бетіне *слдың арқасы нда жумысшылар б із г е ты металлы жүтсалап жағу. Алтынбай- халақтамай. ө з күнін көріп житыр

208 ЖАЛАУ — Ж А Л Г Ы З дыц белінде алтын жалатқан. қымбат- рым болған. Айпақтың ойдым х а щ , ты камер белдік (Эуезов).. жуз тесік. жа.гвыр тоны жаудыраптур ЖАЛАУ I. ет. 1. Тілгс жұктыру, тіл.мен (М уқы ш ев). коректеиу. Сарай қабырғасынгіагы қы- Ж АЛБЫ РАТУ жалбырау етістігінік өзгелік рауды жалап таңдай жібітуе» де мүм- етіе турі. кіндік бермеді (Иыанжанов) Сиыр су Ж АЛБЫ РАУ ет. Жайылу. желкілдеу, ішкснде, Бузау муз жалайды (макал). салбырау. Мониіага түсер алдыкда 2. Луыс. Илией касу. С.иып бузауын жалбыраган ишшын қырықтырды (Ар­ жалап тур. 3. Ауыс. Кярып кету не тез канов). үсіту, не тезден күйдіріп жіберу. Алл Ж АЛБЫ РШ АК зат. Жалбырзп, ілініп, сал- бетті жалап барады. То?ы птыс, та^ы бырап турган зат. Ақ шашты басынак шабыс от кешті жан (Обішев). 4.Ауыс. басқа жерін түеелдей түсті жалбыршц- Ж анап өту. сүйкеп «ту. З у -зу уш­ тармен сэндеп тастаған Нээік-жама.< кан оқтар барлауіиылаодың о жер, кеудесін керіп маңғазданип кояды ду жерЫ жалап өтті (Нурпейісов). ІКсрбабаев). ЖАЛАУ II зат. Тудын бір түрі. кішкене ЖАЛ ҒАМАЛ Ы сын. Грам. Бір аффккетіа турі. Колхоз кеңсесінің иаңдайыпда үстіне екінші біреулері ксліп жалта- СССР гсрбі орнатылған. қы.лыл жа.гау ныи сөз кұрай беретін тілдер. желбірсп тур (Омаров). ЖАЛҒАН I зат. Өтірік. шын емсс. Жа- ЖАЛ ЛУЛ АТУ ет. 1. Коп ту устаи келу. уы з ойлап, жалган күлме! Жаның га­ Ж а у кеп қалды усалаулатып. Қаптап за болса егер (Саин). қалы ң қара бүлттай (Әбілев). 2. Ауыс. ЖАЛҒАН II зат. Дүнме. Жолганды хс.<- Қарып, күйдіріп жандыру, жағу... Бір пағынан басып өтіп, Жасарып қайта келінш ек есігінің алдынЬағы тақыршақ- туып алды м бекіп (Жамбыл). Жа,іган- та жалаулатып бірдеңені құрып жагты нан шыгам қай жақуі? Жалған уа- (Мустафин). ЖАЛАУЛЫ сын. Жалауы бар. ж алауүста- рым едің жаным сүйген (Халык еде- гаи. Сонау жалаулы машинаны жүргі- кі). ' зіп бара жатқан соныц өзі, — Оеді пі- Ж АЛҒАН ДЫ К зат. Жалған болушылык. іиениіі сук, қолын шоіиайта нусқап (Ті- шын болмаушылык. Бірі Дарвиннің леков). «■аралык, түр» дегеніне сүйеніп, диссер- тацияны мүлдем жоққа, жалғанды^а ЖАЛБАГАИ зат. Жаз киетіи женіл бас итерді (ІІІаЙАіерденов). хиім, жазғы жалак тымак. А л басыңда- ЖАЛҒАНУ ж алғау етістігінін өздік ет?с гы жалбағайды, қайда келіп турғаның- түрі. ды білемісің? (Ақынжанов). ЖАЛҒАНШЫ зат. Отірік айтуаы, өтірік- ЖАЛБА-ЖҰЛБА сын. К и і и і жыртылган. ші, аллауш ы. Осыған басқа жауапое- жыртык-жыртык. Кісідей жалба-жулба ре алмады. Күрмеліп сөзге тілікеле киімі ауы р Жабысты қанатына бултты алмады, Ж алганиш хан алдындааМ- мыз деп, Халықтың сыңайына сене ал­ дауыл (Токмагамбетов). ЖАЛБАҚ: жалбак кылу ет. қ. жалбактау. мады (Ахметбеков). ЖАЛБАҚТАУ ет. Жағымпаздык ету. жа­ ЖАЛҒАС үст. Таяу, Гргслес, ұштас, тете- ра мсактану. Жас жүрек жалбақтауды лес. Карт большевик саған қарап білмес еді, Үстіне рия тонын *имес еді (Торайрыров). нар. <гӨмірімнің жалгасы — деп ел- мвйтін» (Саин). ЖАЛБАЛАКТАУ ет. Жағымпазляну, жал- ЖАЛ РАСТЫ РУ жалғау стістігінік езгьтік бандау. жарамсактану. Мен Пзді қалай етіс түрі. көресіздер деп едім, — Байе*°ңе қайт- Ж АЛҒДСТЫРЫ ЛУ жалғау етзстігінЛ кенмен бір балакы береміз дғп, жалба- лақтап қалды (Көбеев). ырыксыз етіс түрі. ортак <?пс ЖАЛГАСУ ж алғау етістігінін ЖАЛБАЛАҢДАУ к- жалбактау. түрі. Ж е и ұшынан жалғасу —о:і- ЖАЛБАҢДАСУ жалбацдау етіетігіпік ортак етіс түрі. . тсп-септеп күн көру. жасырын түрд* көмектесу. ЖАЛБАҢДАУ ет. Арсаландау, көңілдену. I еркелеу. Жүгірді бала жалбаңдап, Жү- ЖАЛҒДУ I ет. Байлау. байластыру, У10' мыстан қайтқан әкеге (Әлімкүлов). тастыру. Б ір жіпті берік Сайлап, ая- ЖАЛБАҢ-ЖАЛБАҢ ету. ет. Ж сцілдік ету, | ғына ж алғады (Әуезов). 4- ЖҮРСГІН ушкалактау, Үлкснге Ое, кішіге де жал- , жалғады — азынлулак тамактанды. баң-жалбаң етіп желге үшып кетпей, жскіл-желпі коректенді. Өлексеге )-'|' жургеніңе де шукірлік... д е М і Үлжан \\ тылып. Үсті-үстіне снтелеп. Аэ хүр*' Күсбеккс («Жастар зетрадаеы»). гін жалғаОы (Куанышбаев). ЖАЛБАРЫНУ ет Зарлзнып сурау, сұра*1ЖАЛҒАУ II зат. Грам. Сөйлемдегі сөз- дсрді өзара байланыстыратын, ж»л* ну. тілену. жалыну. Жалбарынып, күн көріп, Жақынынсатып.жөнкөріп. Кал-'. ғаяған сөзіне грамматикалык мағяа тақ-қүлтаң амолдар (Абай). I үстейтін косьімшаның турі. ЖАЛБЫЗ эат. Су жағасыиа шыгатып.хош ЖАЛҒАУЛЫК зат. Грам. Сөз бсн сөзді. иісті шви.Калың жалбыз етегінде шал- сөйлем мен сөилсмді байланыстыратын қыган. Көкірек жарып иісі сңқыган шылау. (Әлімқұлов). ЖАЛҒЫЗ сан. Д ара, жсхс. біреу-ак. ЖаА' ЖАЛБЫР сын. Жыртылган, жырым-жы- ғыз ағаш уи болмас (макал). Тып-

Ж А ЛҒЫ ЗА ЯҚ — ЖАЛМАУЫЗ 209 тыныш түнгі сағат бірдің ксзі, Кай- \\ сы айшылық жср (макал). Ж ал\\ауға сардың болмесінде жалғыз озі {>Каро­ ков). сөэ. шабанға таяқ өгпейді (макал) ЖАЛҒЫЗАЯҚ: ж алғы заях жол. Ж а я у ! ЖАЛҚАУЛАНУ гг. Жум ыс істсгісі кел- алам жүретін бір ізбе.ч салынған кіщ- мічи. сріну. Ж аны ніі жақса сонииан Жалқауланба еруге (Лба Іі). кеме. жішшке жол. Мен көлденең жат- | ЖАЛҚАЯҚ зат. Ш араиа. сілекей, ір іц « - к,а.ч жалгызаяк, жолга бүрылдым (Иманжанов). різді нәрсе. Казы сорган жалқаяц ісік аз кундв солып, көгілдір тацба игры ЖАЛҒЫЗДЫҚ зат. I. Жекелік, даралык. қалды (Мука нов). этз-анадан ішсіз-ағасыз жалгыз өзі ЖАЛҚУ зат. Ж абы ғу. квнілсіз болу. Жа туушылық. кара Оасы калушы.шқ. Мурат ш а-інісі болмай жалгыздық лыгу бар, ж алқу бар, іш пысу бар, шекхен адам еді (Иманжанов). 2. А у- Жаңа сүйгііи адамзат көрсе кызпр (Лбай). ыс. Жан ашыры болмаушылык. Лта- ЖАЛҚҰИРЫҚ зат. Жылкьшыц жзлында- дан алтау, А надан төртеу, Ж алгы з- ды\\ көрер жерім жоқ (Абай). ғы және күйрыгычдагы кыл. Кепжыл- қы көлдіқ бойын дүрілдетіп Суылдап ЖАЛҒЫЗ-ЖАРЫМ уст. Бірсн-сараН, ж е ­ жалқұйрығын гүрілдетіп (Атметбе- не-дара. Бухарлықтар түнде жалғыз- кон). харым жүрмейтін (АЛни). Ж АЛҚЫ сын. Ж алғы з, біреу, сынйр. жс- ЖАЛҒЫЗСЫРАУ ет. Жалғыз болғаидык- ке. Түн жамылып түрғам усоқ мен де тан қэпалану, жалғыздык көру. Гул- жалқы, Бізбен бірге элеинің барлық нар халуызсырап қорқа бастады (Сы- хащы (Бейбітшілік дауысы). дықбеков). ЖАЛҚЫЛАУ ет. Ж екс-жеке, жалғыз-жал- ЖАЛҒЫЗІЛІҚ Қ. жалгызілікті. ғыз ету, жекслсу. Б әрі отырып кеңе' ЖАЛҒЫЗ/ЛІКТ! сын. Жалғыздык кер- қып, !с істемес жалқылап (Токмағам- ген. колка чаты, жордемшісі жок. Мен бегов). халгызілікті адаммын (Мусірепов). ЖАЛҚЫЛДАУ ет. Ж алы н сиякты жяр- ЖАЛДАМА сын. Енбегім езткан, жалдан- кыллау. ІІІығыс жақ, түнгі бір пере­ ған Калаларда жалдама еңзекті пай- мет орттің сэулесі түскендей жалқыл- дпланатын онсркәсіп орындары пайда дап қызарған (НурпеГіісов). бола бастады (СССР Кочет). ЖА-МҚЫН зат. к. жалыи. ЖАЛДАМАЛ Ы сын. Енбегін, кол күшіи ЖАЛМА-ЖАН үст. Жыллам. тез-тез, сататын. Ж алдам алы щ-мысшылар апыл-қүпыл. Б ег:і бастым, Катты сас- тым, Тура қаштым жалма-жан (Абай). болмаса, бурж уалар өмір сүріп, баи ЖАЛМАҢДАТУ ж алм аңдау етістігінін вз- алмайды (С талин). гелік етіс түрі. ААЛДАНУ ет. Акы алып кісгге жумыс ЖАЛМАҢДАУ ет. 1. Ашкарактану, тоЛ- іпту. еңбегін сату. Капиталистерге май аргнын ашу. О л аіиыгып келіп, х алданбаса, пролегарлар өмір суре жилмпңдап тамақ іиііп жатыр. 2 Дү* ниеге кеіі тоіімау. барлы канағат ет- олчабды (С тал и н ). пеу, бәрі *<іме болсын деу. ЖАЛЛАП зат. 1. Сатушы мен алушынм ЖАЛМЛУ ет 1. Ж еп. жүтып кою. һ һ и - қыкып ішін тартып жел де тынды, хелістіруші ад ам . делдял. алыпеатар. Булқынып жалмагандай элдскімді Вуларды (моряктарды) келемеж гып (Жароков). М олда емессің. соқырсың. эцреАсйді, кем едегі жалдаптар асып- Зікір айтып зарлаган. Жаназа оқып өлгенге Педия алып жалмаган (Жам­ таекп (Бейбітиіілік даусы). 2 Ауыс. был). 2. Ауыс. Ж ою, күрту. С.ен мені Ку. сум. ала я к адам . Елді сатты жал- бсп бпп... Кан қақсатып зарлатып . (Жамбыл). ЖАЛДАТУ ж алдау етістігініц өзгелік етіс ЖаЖ у 1 ет Ж умысш ы күшін еатып жеңе алмайсың арбасаң да. Төрт бү- рыиіын дүниенің жалмиахң аа (Ж ам­ алу. рңбегіне тиіСТІ якысып тугел бер- был) + Басын жалмады — күртып мей жумыс істету. Нургаза Бскцожа- яы мына шоп машинасын оз адамда- жіберлі, жойды. өлтірді. рыча уйретуге ж алдап экелген сді ЖАЛМАУЫЗ сын. 1 Обыр. мешкей. аш- көз, тойымсыз. Лнау жалмауыз ағаң- (Муканов). -4- К®л«к жалдады — к«с» дікі шыгар... Ж ердЫ тугін жалмап квлігін акы телеп уакытша пайдала- | олем депт{ гой... (Мусірепов). Кара “ура алды. -4- Ж акы и жалдады — арын с-'тып, кулык-сүмдык жолын ус- қарғалар тойымсыз. ашкөз, барып түр- танлы Мал үшін тілін безеп, жанын ган жалмауыздың өзі екен (Айни). 2. Ғскі ертегілсрде кемпір түріндс кез- халдап, Мал сүрап біреуді алдсп, б і- десетін сикырлы жауы з күш. Карагы- лыш барса, бір жалмауыз кемпіраің орбап (Лбай). ЖАЛДДУ И ет С у д ы кешу. Ш кчылар- үйі екен (Алтынсарин). 3. Луыс. Бі- реуді канал сорушы, дүииеге хозі той- халдарм ы з, К и қу салып, цус ау- майгын жегіш. пайдакүнсм. жауыз. лаг, г’ ч а!'ж о ло в). Ат жалдатып *уы- Лдал ойлы адамзат 6ізбен бірге. >һол ао Карт П угачев, Исотой қылыигын бермгйміз жалмауыз жебірлерге (Бей- хауга суыра, Ж а года жорткин ер /а - і..,Лйг) (Ж ароков). бігшілік даусы). М илиция ашуланып, ЖАЛКАУ сын Ж ум ьіска чойпы жарбеп- Байга қарсы сөз айтты. <Жалшыны мсйтіһ еріниірк ад ам . Жалқаугаот оа-

210 Ж А Л П -Ж А Л ТАРЫС езген жалмауыздар К үнщ өткен» деп ла қ жалпиып жерде жстыр.Ма^ айтты (Иманбасза). кы қ түгі бүйра мыңциған, СтзЗіст Ж А Л П : жа.'ш беру, жалп ету ет. Ьіриәр- терт тағандай жалпиған (Токмэғгіб сеніч жалп етіп кұлауы, не оттын тоа). ж алп етіп өшіп калуы сиякты тіркес- Ж А Л Т : ж алт беру ет. Лып ету. то Ц- рылу. Аттылар жалг беріп хейін к те ғанз кездесстіи бейнёлеуіш сеэ.От- гін д і (Кебеев). 4- Жалт карәду- тық қалган шаласы анда-санда Айп беріп жанып, жалп беріп сөнеді (Ора* тез бүрылып карзды. -4 Ж ш залип). ды — артына карады. Ж Л Л ІІА К сын. Көлемді. байтах, .енді. Ж А Л Т-Ж Ұ Л Т: жалт-жулт ету ег.Жиа рап. жалтылдап. жзрк-жұрк етів н кец. Ардагер Л ш нкелд і ерОЩ ері, >\\еқ өріс, жалпак, дала туған жері (Жам- ріну. Сары ала жеэ күнге швғылюв бы л ). жалт-жүлт етеді (Мүсірепов). ЖАЛПЛКТАУ ет. Ж аксы керіну. жағыну. 'Ж А Л Т А Қ сын. Жалтарғыш, табава\" — Тек сонымен нана шүғылданып жа- бүлтарғыш. корқак батылы жок, 5* тырмын — деп Сергей жслпацтай бас рсудін кабагына. ынгайына кара- х* изёді (Ибрагимов).— Огыр, балам, тегіне жүргіш. Әлді адам шалщ и- қайда кетіп бара жатырсың? — деп лед і, Әлсіз адам халтақ келеді эйел жалпақтап қа.гды (Өзбек оцгіме- кал). лері). Ж А Л ТАК- ЖАЛ ТАК: жалтак-жалтік ег. Ж АЛПАҢДАУ ет. Кошаметтеу. жыли қ. жалтактзу. шырай беру. Лс орнына қасын беруді Ж АЛТАҚТЛТУ жалтактау етісгігіяік ойлап. үйдегілермен қабаттаса Кен- гелік етіс түрі. жетай да Амсшгайга окалпаңдап аман- дасты (Мүкапов). Ж А ЛТАҚТАУ ет. 1. Бірнэрсені кяя ?•> АЛПАСЫИЛН: жалпасынан түсу ет. Ж | май алэядау, кайта-кзйта кзрай « Ж Ж алп етіп кулау, мұрттзй ұшу. Кар- ; ру. үміттеиу. Оа мені тастап кегг ь- ғыгапда ол қадаға сүрініп жалпасы- і май, артына жалтацтап царай (НУ нан түсті (Чейшзили). (И манжаноп). 2. Тайсалу. хэйм^. ■ б атз ялмау. Мүмкін бірнэрсе еекетр- АЛП-Ж АЛП: жалп-жалп ету ет. Жал- ; пылдай беру, жалп етіп құлау. Сар- кен балар... Рахмет жалтацтап *** ғайған жапырақтар жалп-жалп стіп ж ағына қарады (Ерубаев). жерге қүлап, терек іиулай түсті Ж А Л Т А Ң I сын. Ашык аяз. Біздің ^ ' ' (Иманжанов). мыога күн сол кезде жалтоң Ж А Л П Ы сын. Бүкіл, тегіс. көпке бірдгй. жол да даңғыл (Мұханов). барлығына ортак. С айлау окалпьіға Ж А Л ТА Ң II к. жалтак. -4 Жалтаа квз- бірдей жэне тең сайлау (СССР Кон- жалыныш ты, тәуелді, бағыйып^ ст.). Т іл жалпыга бірде.й, қоғам мү- Ж арлы лы қ жалынышты, жалтан с- шелерінің барлыгына ортак, (Сталин). дік, Сүйкімі, икемі жок, шалдуар^' -4- Ж алпы есім — зат есзмдер — жал- (Абай). пы есім болып және ж ал к ы есім бо- ЖАЛТАҢ-ЖАЛТАҢ: жалтзн-жалтая » лып екігс бөлінсді. рау ет. Бата алмай. үміттеве хг^1; Ж А Л П Ы ЛАМА үст. Қалай болса соляй. телмірс карау. дкесі мен бет алдына. үсгірт, пакты емес. Ол жалтац-жалтаң қарай, балсла^; туралы жалпылама жазбайын — деді көздері жаудырады да турды ғалым (Тілеков). бергенов). ЖАЛПЫЛАЫУ жалпылау етістігініңөзін- дік стіс түрі. ЖАЛТАҢДАТУ жалтандау етктігіяія һ гслік етіс турі. Ж АЛПЫ ЛАУ ет. Жалпы түрге айналды- Ж А Л ТА Ң ДЛ У ет. қ. жалтахтау. ру. жалпыға бірдей, көпке ортак ету. ЖАЛ ТАРТУ жалтзру етістігінін в-'гс Ж АЛЛЫ ЛДА У ет. 1. Ж елпілдсу, жалбы- етіс түфі. рау, далактяу. Бар ынтаеы аңга кетіп, \\ I Ж А ЛТАРУ ет. 1. Тез, хенет баска ело е не деп айқайлап, екі етегі жил- бұрылып кету, бүлтару, бетіи пылдап ишпқан Абайға қаршыға өзі > Т ү лкі кепке шейін халтарып, үмтылған сияқты емес (Әуезов). 2. , устатпады. 2. Ауыс. Қорку. Ж алпандау, жалпақтау. 3. Лапылдау, Намысты жібсріп, жаудан лапылдап жацу. Оқтын-оқтын іргедён ’ соққан жел лебімен элсіз игам, кейде ұитқып, шалци түсіп. кей д е лапылдап, үлды атасы балам демейді (^ыа . жалпылаап жанады (Әуезов) коп). 3. Ауыс. Айтқаныван Я * алдап кету, втірік айгу. Таоигкі ЖАЛПЫХАЛЫҚТЫҚ зат. Адамдардын нісін сипаттағаннан Саск,а еиіГе^ ^ барлыгына бірдей жалиы ж үртка, бү- қым келген жо\\ —деп (М уқан ов). Ол уэдесінсн ж і^Г ^ караға. кепиіілікке ортак. Сондыцтан сырт айналып бара ясаіФ* ° ды көрді (Жармағамбетов). оа ол қоғамға бірдей, қоғамның бар- лык, мүшелеріне ортсқ жалпыхалмқ- Ж АЛТА РЫ С зат. Тез буршіыс. тык тіл ретінде жасалған (Сталин) калтары с. Кімді дейді. нем деп олар жалтарысқа салажра ЖАЛПИЮ *г. 1. Жайылу, д « > ш Ке- нею, жалпак бо.ту, епді болу. Жапа- тафин).

ЖАЛ Т Ы Л Д АУ — ЖАМЛНАТ 211 ЖАЛТЫЛДАУ ет. Ж аркырау, ж алт-ж ұлт | түрған кез. Полые онда Жаппар, жа ету. Кан майданға жүэі айбарлы Ж а л- і лыны аузынан иіығып түрған кез: тьидаган ақ қылыш (Моуленов). ^ (Мүстафин). ЖАЛТЫР сын. 1. Жылтыр, ашык, ж ар- ЖАЛЫНДАТУ ж алы н д ау етістігінің #з қыраған. Ж алтыр түймелілер де ке- гелік етіс түрі. ліп үлгеріпті (Сәрсенбаев). + Ж а л ­ ЖАЛЫНДАУ ет. I. Ж алынға немссе тү- тыр бас — басында шаи: жок, каска тінге шалдығу, ж алы н шығу. Самау- бас. + Ж ал ты р көл — ж арқы рағаи рынга қүгіғач су жалындаған екен айдьпі кол. 2. Луыс. Күш -куаты. жігері тасу, ын ЖАЛТЫРЛҚ сын. Кедір-бұдыры жок, ай- таламу. Кастасқан дүшпанына қарсь' вадай ж алты раған теи-тегіс. Мацта түрып, Қүші бар кек ызамен жалын гиеп, кок жалтырақ жол тасын, Бір даған (Книіімов). Жасть/қтың оты. тыншытпай ка на л бойлап жортасыц жалындап, Ж ас журек те жанған шақ, (Ерғалиев). Талаптың оты арындап, др циынғс ЖАЛТЫРЛГУ ж алты р ау етістігінін озгс- салған іиақ (А ба й). лік етіс гүрі. + Табаиын ж алтиратты Ж АЛЫ НДЫ сын. 1. Жалыны бар, кы —кетіп қалды. ЖАЛТЫРАУ ет. Ж аркы рлу, жылтылдау. зуы күшті. Ж алы ндаған жалынды өрт- ке қогарылдық қаптап сслдей (Аман Оның қысқа маңдайы мен төбесі ай- жолов). 2. Ауы с. Жігерлі, талапты надай жалтырайды (Мұқанов). Твңі- Жалынды туған Ж ақып, жас күнінен ректіқ бэрі шар айнадай жалтыраған бай балаларына кеудесін бастырмай, үиш-қиырсыз б ір кеңістік (Сорсенба- ер боп өседі (Мукпнов). «)• Ж АЛЫНДЫРУ ж алы ну егістігініц өзге- ЖАЛТЫРАУЫҚ сын. Жап-жалгыр. ж алт- лік етіс түрі. жүлт етіп, ж лдты рап түрған зат. ЖАЛЫНТУ ж алы ну етістігінің өзгелі^. ЖАЛТЫР-ЖҰЛТЫР: жалтыр-жултыр сту етіс түрі. ет. Жалтырау, әртүрлі болып кұбылу. ЖАЛЫНУ ет. Өтіну, тілену, жалбарыну. Жас бсланың біреуі... не көрсе соган кнылып сурау. Өтірік аитып жағын- галпынып, жалтыр-жүлтыр еткен б о л ­ ғанша, ихыныңды айтып жа,іын (м а­ ел, оған қы зы ғы п т&іныиітык, көрмейді кал). Қузлік қағаз бергісі келмеген 1*IVЛІI « Сейтацқа Борж абай жалынып эрең ЖАЛШЫ зат. Кісіге снбсгін сатушы, ж ал- квндірді (М ұканов). данушы. б аты рак, жалга жүргеи кісі. Ж АЛЫ НЬІП-Ж АЛПАЮ ет. Өте тіленіп Кошемеггің ж өні деп қос жалшысы, втіпу, киылып сүрау, жалбарыну. Магнасыз беталды ырусақтаған (А бай). Ушаков жалынып-жалпайып оны осы Комсомолка С әуле болған, Жалиіы зй- жолы. зрең сүйреп әкеліп еді (Мүсіре- Сәуле қорған (Тоқмағамбетов). иов). ЖАЛШЫЛЬІҚ зат. Еңбсгін сатушылык, ЖАЛЫНЫШ зат. Ж а н ашнткндай, кісі аярлыктай өтініш. Беріңдер домбыра- малайлықта болушылық. жалға ж үру- ны туғандарым Д еп түтқын жалыныш- шілік. Лпаңа үйленген соң, ексуміз де пен айтты эарын (Тожібаев). жалшылықта түрдык, (Муканоз). ЖАЛШЫ-ЖАҚПАЙ зат. Еңбсгін сату ­ ЖЛЛЫНЫШТЫ сын. Тоуелді, бағыныш- ты. жаутан квз. Бай үлына жалшы шы. малай болуш ы адамдар. д р қа й - улы жалынышты, Ағы п жүріп ойнатар сысының а уы л д а көрші-колаң, жал- коздің жасы (А бай). шы-жақпайы көп болса да, бүларға ЖАМАҒАИЫН зат. Алыс агайын. Бүлар- кслгірмепті (Ә уезов). дың жамағайын аталасы. Қызын плыл, ЖАЛЫГУ с т . З ср ігу , іш иысу, мезі болу, қыз берген баталасы (ЬаГпаков). бір иәрссгс тойын кегу. «Айтиіы-айт- ЖАМЛҒАТ зат. Ескі. Ғ. Халык. көпшілік. шылар* ж алынар үққышжансып ша- бынар үқпай жатып жалығар, Уйқы- Домбырам болды ермегім. Коршаласа лы-ояу бойкүйез (Абай). Иванда са- , су да, ж алығу да жоқ (Мұстафин) . жамағат (Ж ам б ы л ). 2. Ауыс. Әйел. ЖАЛЫҚТЫРУ ж а л ы ғ у етістігініц өзгелік жүбай, зайып. „ етіс түрі. Ж А Л и Л зат. Кслбст. дидар. көрік. жүл. ЖАЛЫМ-ЖҰЛЫМ: жальгм-жұлым болу Жем, жамалың қандай ақ рузи ма- ет. қ. ж алб а-ж үлба. ған (Абай). ЖАЛ^АЛУ жамау етістігінін ырыксы.з етіс ЖАЛЫН зат. 1. О ты н жанғанда ж оғары ЖАМАН сын. 1. Іске алрысыз, жаксы квтерілетін ж ал к ы н . Өрт қаулап, жа­ смес, түхке тұрмайтын пашар. Жа- лын үйді қүиш бастаған кезде, болы с ман айтпай жиқсы жоқ (макал). Жа- қаишп кетті (Қ вбеев). 2. Ауыс. Қай- манға жплынғанша, жат та жаныңды ры, уайым, іштегі мұң-шер. ...Аһ. оеп қарм.ан (м акал). Аурудан 90ст жамак жарслы жан өксігенде, Аузыкан осм (макал). 2. Ауы с. Қатты, ете, тым. орнына шықты жалын (Саин). 3. А у- Карғаның сөзі оған жаман батты ыс. Ж ігср-кайрат, күш-куат. Ліеэгіл кслер, қартаярмыз біз де, Бірақ окү- (Сзин). рек оты сөнер д е л сезбе.! Жастық ока­ ЖАМЛНАТ зат. Ж айсы з, жамаи хабар. лины сакталар Сонда да кеудемізое (Әбілев). + А узынан жалыаы шығып Асқарбектің жаманат хабарын естіген турған ксз — билігі журіп, дәуірлеп күні Зсане фабрикадан кеиі қайтты (Бақбсргепов).

212 ЖАМАНАТТЫ — ЖАН ЖАМАНАТТЫ сын. Жеккөрішшті болу, йеп, А сқарға қарсй бір жамбастап жаман зтка калу. збройсыз. Царип- отыр екен (.Муканов). отыргап мырэага хсаманатты балар ЖАМБЫ зат. Ескі. Әртүрлі формада жа- салаты», салмагы да әртүрлі, кұйған жийым жоқ (Акьшжзнов). ЖАМАНДАТ заг. Жклкыда болатын куміс. Он түйеге квшкенде жамбиар- ісік а%р\\'. бауырыпан ісу. тады (Ж амбыл). ЖАМАНДАТУ ет. Жукпллы жаманда? ЖААШҒАТ зат. жамағат. аурүымен ауыру. Ат пысқырып қалсо ЖАМПАҢДАСУ жампандау етістігінінор- так етіс түрі. да ' жолдасым ' *жамандатқырлап» - шаужайга қағады (Мустафин). Жа ЖАЛ\\ПАНДАУ ет. Жагымпаздаиу. жа- раысактану. жалпакдау. Ол өзі қо- макдатқыр көк іиолақ, Арам қатқыр рыцқан адамына жампаңдаіі береді. кәк ию лақ (Әзірбасв). ЖАМАНДАУ ет Жаиан етіп кврсету. ЖААМІОЗ зат. 1. Түйенін асыл түкымды турі — пысык, мыкты. мандай алды. даттау. мадақтамау. жаксмламау. Лбай<)ы ақ папиаға 'қарсія дап те жа* Айырдан туған жампоз бар, Нарға жүгін салғысыз (Махам$ет). 2. Ауыс. мандады (Оуезов). Пысык, йткір адам. Жігіттік жампо- ЖАМАНДЬІҚ зат. Жаман. жағымсыз кы- лык. нзшар ісэрекет. Кои тілегі а.чан- зы. дық. Бөрі тілегі жамандық (макал) ЖАіМІПЫ зат. Жаксы норседсн оюлапіс- / Командық жоқын, жақсылық алыс тсген жапкыш . Ақ уйден аққан там- (макал). шыдай, Атқа жакқан жамшыдай (Куа- ЖА.МАИ-ЖҮМАН зат. Іске асгтайтын әр нышбаев). турлі бүйымлар. какір-шүкір. сскі-кус- ЖАМШЫЛАУ әдемілеу. әшекейлеу. Же? цыртысын жамшылады (Әбілев). кы нашар зат. Үстінде жаман-жуман киімімен ол далаға жүгіріп шықты ЖААІЫЛГЫ зат. Біррарссгс жабатыи зат. (АГпіи). Жамылгымыз қаудыраган жарғак, тон ЖАМАНШЫЛЬ’К N. жамандкк. қаудырлаған Кандай жанның үйінен ЖАМАП-ЖАСКАУ ет. Жыртычты бүтін қуылмассың (Озербаев). дсп тігу. жамау салу. Бүтіндеу. он- ЖАМЫЛТҚЫ қ. жамылгы. дау. түзоу. Біо қыс біздің үймеп дзч ЖАМЫЛУ ет. 1. Үстіне киім я баска нэр- дес болгяп. арба-иіанамызды жампп- се ж абу. Абай шапан жамылып жасқап версең, бір-екі қулынды бцені елтірі ж еңіл тымағын киіп тысца шык,- қоса алар едің (Мүстяфнн) Алдында ты (Оуезов). 2. Ауыс. Бірнәрсементү- есірінің эжесі дг. Шуқишып жамаи- тасынан капталу, көрінбеу. гасалану, жасқау өз ісіне, Отырып нүры сөнген жясырыну. Түн жамылып келіп тиеен кзрі көзі Кодплған жіп сабақтап ине- жау қапы соқтырмақ еді (.Мүсірепов). сіпе (Жлрокон) 3. Ауыс. Віреудің атын найдалану- ЖАМАУ I ет. I. Жыртык киімді бүтін- Ж үмыпиылардың атын жамылып жүр- дсп. тозган жсрін жанэрту. Етік жа- ген осындағы абывоте.ілдер ғай (Әбі- мағанды көрдік, тақия жамағанды гнев). көргеніміз жоц (макал). Ж амау тал- ЖАА)ЫЛШЫЛАУ ет Бүрксмелеу. жамьілу. қан жарлы болмас (макал). 2 Ауыс Еттен койін Әбіш, Мағаіи, Күлбғдан Біріктіру. кұрастыру. үйымдәстыру. үшеуі кең иіапанның екі жақ етегімем Ел жамаган билер усоқ. Ел қыдырып жамылшылап, қушацтап ертіп, Әіігерім- сандалдм (Абай). 3. Ауыс. Косу, кв- нің үйінр қарай жүргендо, Абай ішінсн бейту. үстоу. Барыш үстіне барыиі жа- удкем ш укір етті (Әуезов). мауың қалаіі болар екен? (Сәрсенба- ев). ЖАМЫЛЫШ з^г. ^ жамылғы. ЖАА)ЫРАСУ жамырау етістігінін ортак ЖА.МАУ П зат. I З.тгтын тозған жерін етіс түрі. бүтіндсу үшін қолдаішля.тын шүбсрек. ЖАМЬІРАТУ жамырау стістігінін взгелік ...Күнделікті киімдері жүпыны ғана. етіс түрі. көнрс.і қөп те. жаңасы — жамау^гары ЖАА)Ь'РАУ рт. 1. А1ал төлдерінің жапа- ғана (ААүсірепов). тармағай бытырап сиолеріие косылуи- ЖАМАУ-ЖАСҚАУ зат. Жыртыкты бүтін- дсугс керскті бүйым. Кпю орманнан Түзде бүзауы жамыраганның үйде ай' раны төгілрр (макал) Көз тіксең қыр- жамау-жасқаулардың жыртынды ке- дс изырак,, Кой-қозы шулап жамыро^ сінділері, шылым қаядыцтары кеэдесті (БакПергеноо). (Ж ароков). 2. Ауыс Әркім өзбетімея ЖАМБАС эит. 1. Адамдарлин. жануар бытырап біріп-бірі тындамзй сөйлссу лардмн ортан жілікпен косылатынсйн Айн,ай мрн жылау жамырап, Даурыққап бір дауыстар (Сәрсомбаев). сүПсгіиің бір бвлімі Жүмабаіі майлы ЖАН эат 1 Адамнын психологиялык і'ы' жамбасты Әлібектің аядына жапырац- тип турап' Алыңыз. алыңыз. — деп кі сарайы-ойы. санасы. 2. Ауыс. Діни. Адамга, жан-жаиуарларға тіршілік қояды (ААүстафин). 2. Ауые. Адам де- ^резін рух. Адамнын тэн! бзр ж^не нссініч бір жак жаны Рахмет екінші жоАібосына аунап түсті (Ррубаев) жаны бар деген сенім болған..... Жанбе- рісіп, жан алып Өткеліңе таласқан (Са­ ЖАААБАСТАУ ет Ьір жағымси. бір жлм- багымсн отырч1, жантию 6 т и к 9Э ОҢ ян) 3 . Ауыс. Кіоі. эдам Үй ішінде бір жак, шынтағын Асқардың тһесіне сү- жан жоқ. Ж рр жан бағына мғзгіл-мез- гіл Ойлініп отырса да істің жайы бү-

ЖАНА — ЖАНДАРМ 213 дан өэгеріп кеткен жоқ (БК(б)П тари- ЖАНАРЛАНУ ет. 1. Көз иұрынын өткір- хы). 4. Ауыс. Ар. уят. ұждан. Ж ауы з ленуі. 2. Нұрлану, кулпыру. Су атып, ойлап. жалган күлме, жсның таза б о л - жер айналып, жанарланған Жиһанда са егер (Сани). 5. Ауыс. Өге жакын Сіэдіц тиңдай таң атпаған (Жаыбыл). жаксы көретін ада мм. Балам — балым, ЖАНАРМАИ зат. Турлі машиналарды Баланың Саласы лсаным (м акал). жургізетін сүйык май, нефть, бензин. 6. Ауыс. К арат па сө.г Уа.жаным, қ ү л а қ Жалғыэ парогенератор жетісе алма- сал. Кария Жамбыл жырласын (Ж ам ­ ған соң, жанармайдың күшімен кіш- был). -4 Ж ан ушырлы — катты корык- кене дзигительдер көмектесіп түр ты, асыкты. -4 Жан туршігерлік — адам (Мустафин). төзгісіз. қоркынышты, кауіпті. 4 Ж а ­ ЖАНАРТАУ зат. От шмғатык, вулкан ны» салды — а янбай кірісті. 4 Жаныиац тау. Бүрқылдап бүлт қаптаған жанар- корыкты —- кауіптснді. 4 Жан саилады таудай, Толқыды от лсарқылдап қара —басын коргады. 4 Жяныиан түңіл- усерден (К алауова). ді — үміт үзді. шексіз корыкты. 4 - Ж а ­ ЖАНАСАЛАУ ет. Жанамалау. жанлсд ны сүйсіиді — рахаттанды. 4 Ж ан ки жүру, катарласу. Айдап келген екі ды — аннбады. 4 Жанына тиді — кейіт- хылқышы малдың алдын бөгемей. жа- ті. 4 Ж ан тәсілім берді— елді. 4* Ж а ­ насалай шауып барады (Мүсірепов) ны жай тапты — рахаттанды. не өлді. ЖАНАСТЫРУ жанасу етістігінің өзгелік 4 Ж ан беттетпеді — ызғарлы, айбарлы етіс түрі. болды. 4 - Ж я н баспады—ешкім барма- ЖАНАСУ ет. 1. Ж лкмн кеду. таялу, кя- ды. жүрмеді.-4 Жан кимасы—ең ж гкы- тарлаеу. Танаулары үстаның басқан ны. 4 -Ж ан досы—ең жакыны. 4 Ж ан көрігіндей, Екпіндей пысылдағак Кә- жүйесі босалы — олжіреді. 4 Жан дәр- рімнің буырылы да жанаса берді (Му­ ыен — бэр ынта, жігермен. 4 Ж аи ая- канов). 2. Ауыс. Бгр-бірЫен жарасу. малы — бар ынтасын салди. 4 Ж аны келісу. Жайдары жан біткенмен яса- мүрнының ушына келді — вте кмсылды, насады, Мінезі жүртқа усарқын жара- асыкты. 4 - Ж ан сактады — күнін көр- сады. (Жа роков). Ді- 4 Ж ан тапсырды — кайтыс бол­ ЖАНАСЫМДЫ сын. Кісімен үйлесімлаз. ды, өлді. 4 - Ж ан бакты — тамак асы- не біреудін бабын, тілін табатын рады, тіршілік стті, күнелтті. 4 Ж ан (адам). ашыды — аяды, есіркеді. 4 Ж ан сау- ЖАНАТ зат. Күрск сары, кымбат терілі галады — жске басыіг корғады. 4 Ж ан ­ аң және сол аңнын терісі. Ақ үйден га батты — кннады, күйзелтті. -4 Жан бір сүлу қыз иш га келоі. үстінде жа- берді — карғанды , апт ішті. -4- Ж ан нат ішік қүлпырып-ай (Казак әндері). түршікті — сескснді. корыкты. 4 Ж ан ЖАНАТТАНУ ет. Қөркею. өқдену, кул­ терге түсті — киналды. қысылды, шар- пыру, әдемілену. Ж аз усайнап. жан- шады. - 4 Ж аны бар (сөз) — мәні, ма- жануар жанаттанған, Жадырап май низы бар. айында науаттанған (Жамбыл). ЖАНА /$. жоне. ЖАНАУ ст. Кесе көлденен жакындау. ка- ЖАНАЗА зат. Д іии. Өлген адамнын ба- сынан ету. Рахмет терезесінің алдына сына оқитын намаз. Божейдің жаназа- Лиэа усанап келді (Ерубаев). Көк шо- сына шақырылмаған Зерг, Үлжандар .іацпен тепектеп. Жанай берме көшім- өлердей күйіп, өзгеше іиерлі боп қал- ді. Түйелерім шошиды (Жамбыл). ған еді (Әуезов). ЖАНАІІІЫР зат. Ен жакын адам, кзм- ЖАНАЗАШЫ заг. (діни). Жаназа иіы- коршы, аяушы. Ата-ана қамцорындай ғаратын, ж аназаға барған адам. жанашырдың сөзі Баянның жүйе-жү- ЖАНАМА зат. 1. Жанап, сүйкеп өтетіп йесін босатып жіберді (Нүрпсйісов). зат. Ш еңбермен ортақ тек бір гана ЖАНБАС зат. к,. жамбас. нүктесі баратын түзу гызық жанама ЖАНГЕШТІ жанкешті. деп аталады (Киселев). 4 Ж анам а ЖЛНҒЫИГ сын. Тез тутанатын, тез жапя- сүрак — косьімша сүрак. ЖАНАМАЛАСУ жанамалау етістігінін тын. «...Агаиі көмірі зсангыш материал есебінде қолданылады» (Лысенко). ортак етіс түрі. ЖАНАМАЛЛУ ет. Катарласу. жанаса жү- ЖАҢДАЙШАП зат. Біреудін сөзін сөй- ру. Көп \\исы нды охайлар басын ысы- леп, сойылып соғушы. куйыпшык. Бу- ған тек соңиал-шооинистердің ашық, тш, ауыр ойда отырганда генерал виллюсінің Нуржанмен қатарласып, айқын усақтастары я дэрменсіз жан- дайшаптары ғана таласа алады (Л е­ усанамалап оте бергепін ақғармады нин). (Нурпейісов). ЖАНДАЛБАСА усг. Асыгыс. кысылшан. ЖАНАН зат. Үлкен иіыны-аяк. кесе. жанталас. /1л; көгершін шошып кепи ЖАНАР зат. 1. Квздің нүры. Бойын бір \\ қарацғы түңғиық аспанға жандалОаса хігер билеп, жанарынан кек жалыны лапылдайды (Сәрсенбаев). 2. Ауы с.І шарықтай жонслді. (Сокпакбаев). Күн сәулесі. Ж алп етп күн жанары, ЖАНДАНДЫРУ жандапу етктігіиіч «з қақ айырылды к,ара түн (Мзуленон). гелік етіс турі. 3. Ауыс. Жаксылык, рахат. Жаңа оү- ние — жас өмір, /Канымныц жазы, | ЖАНДАРМ зот. Патша кезіндегі полішуя лауазымы. Осы күні түске мақын Абай жанары (Қерімбасв). Дояговпен жандарымның кеэінии ку-

Л 4 ЖАНДАРМЕРИЯ - ЖАНУ шақтасып сүйісіп қоиітасты (Әуезов). шасиы, Шымырлап жан-хсүйесі, агып ЖАНДАРМЕРИЯ зат. Буржуазия слдс- жасы (Ж ароков). ріндсгі полиция әсксрлері. ЖАНКЕШТІ сын. Жаныи аямгй кірісетін. ЖАНДАНУ от. I. Тіршілікті каііта бас- олген-тірілгеніне карамайтын. мафу- тау. Жсн-жануар тегіс жанданып. і си осындайды к,абарлап түруга жаны қүмар, жанкеіиті адам еді (Ибрагн қүрт-қу/лырсқа тіріліп. дүние шетін' мов). Олар жанкештілігіне жаңа кірі- қайта басты (Сыланов). 2. Ауыс. Өр- сіп, атып, асу жалауына жүмсалған- кслдеу, өсу. Қернеді шабыт жүректі, да, Совет Армиясы түтңиылдан босса- жанданды ’ қазақ ауылы (Халык і лып, талқанын ишғарды (Обдікады- ақыгдары). 3. Луыс. Күлпыру, түрле-і ров). иу. Кайта туші табигат Жаратылыс жанданар (Қалауоза). 4. Луыс. Жу- ЖЛНКАЛТА зат. Киімнің сырт жағылан. мысты кайта бастяу, іске косылу. екі мыкыііы түсынан салыиған калга. Түрлі үііірмелер жүмысы жандана Жанцалтамда к,ос өрік, Кмлқам сағсн бастады (Бантанасв). Ониіацты кун мен серік. Қалқам еске тускенде, Жу- тып-тыныш боп бос қалған кластар ре алмаймын теңселіп (Халық меңі). бүгін қайта жанданып, мектеп іші к,а- зандай қайнап қоя борді (Иманжа- ЖАНҚИЯР сын. Жан аямайтын. жаибе­ нов). ругс дайын ен жакып (адам). Душар Оолған соғыстың салдарынан еліміз ЖАНДАСУ ст. Таласу, күресу жан берісу. Герман фаишзміне қарсы ясанқичр Жайық үшін жакдастық, Қиғаш үіиін тартысына кірісті (Сталин). қырылдық (Махамбет). ЖАНКИЯРЛЫҚ сын. Жан аямэушылык. ЖАНДЫ сын. [. Жаны бар, тірі. Көк батырлык, ерлік. Фашист аряиялары қызғалдақ гүл жарып, Нэр жинап ші қарсы жанқияолық Күресімен сл бойга жср ана, Жанды жэндік қуана, дүние жүзінің барлық бостандық сүй- Сайрады Сүлбүл сайда енді (Жам- гіш халықтарына сүйікті жэне қүрмет- бьіл). 2. Луыс. Еті тірі, пысык, Бү- ті болып отыр (Сталин). лардан басқа, йарлық салқын, том- сарган жандар ішіндегі ең жандысы, ЖАНР дпг. Әдебн піыгармалардык түрі. ЖАН-СЕБІЛ сын. жанкешті. оң шапшаңы, қағылеэі Каратай мен Абай қасындағіл Майбасар (Әуезов). ЖАНСЫЗ сын. 1. Жаны жсж, өлгсп. Рах- мет... жансыз адам сияқты мелишіп 3. Ауыс. Моиді. маңыэды. Бұл жай- қатып қалды. (Ерубасв). 2. Луыс. Жа- барақаттык, жанды пікірді мұқалтады сырын. бслгісіз, елеусіз адам, тыңшы. (Сталин). Екеуі де Игіліктің менің соңыма са- ЖАНДЫРҒЫШ зат. Тутандыргыш, өрте- лып қойган жансыздары деді (Мүсі- гіці. Жауынгерлер қаруларын үйреніп, репов). тазартып, патрон, гранат, жандырғыш қосынды шөлмектер алумен болтан ЖАНТАЙТУ жантаю стістігіпін өзгслік етіс түрі. (Бубсинов). ЖАНДЫРУ ет. жану етістігіиіц өзгслік ЖАНТАК. зат. Тікснек шнп. Калмақ эйел етіс түрі. ошаққа жантац салды да, от жағыг, ЖАН-ЖАК үст. Эр таргп, айкала. Көше- жіберді (Айни). ні қой, көнілінде шаң жоқ па? Киял ЖАНТАЛАСУ ет. Қысылу, арпалысу. асы- него қашады а.гып жанжаққа (Ерға- ғу, сасу, өзін корғау, жаиып сактау. лисв). Сол қанатта Мазепа казактаоы хан- ДАНЖАЛ зат. Ұрыс-талас, керіс, тобе- таласа кескілесіп жатты (А. Толстой). лес, дау. Үлкен той қылып. топырсал- Жау тыным таппай қүралдың барлық ған соң былтырғы Күдабайдың той- түрінен дамылсыэ атып жанталасудс ынша төбелес болады, ішкен мае, же- (Оразалнн). ген тоқ уақыт қой; сүйтіп арты бір ЖАНТАЮ ет. Бір жағына кисаю. шынта- жанжал болар двді Амантай (Қөбесз) ғына сүйену. Жактайып жатып кал Ноге үрасың?! Неге айдамайсың? деп іштім, Жаоықтың шалшык, көлінен керілдесіп түрған екеуінің жанжалын (Махамбет). Олжабек тыңдамайкете алмады (Мус­ тафин). ЖАН-ТӘНІМЕН үст. Шын ыкыласымеи. ынтасымен, шын ниетімен, бар тілеп- Ж А Н Ж А Л Д А С У от. Өзара үрысу, таласу, мен. Тынық Донның үлдары Тал ксрісу. төбелесу. Жанжалдасып түр- бықтай өрілген, Жан-тэнімен жүр?гі оан жерге Степан келіп сүрады (Об- партияга берілген, (Жамбыл). діқадыров). ЖАНУ I ет. Түтану, ертену, күю. Сун*н ЖАН-ЖАИУАР зат Тірі хайуанагтар. м а - ! ойнама батарсың, Отпен ойнама ха- күлыктар. Жазтытүрым қалмайды і Қыстың сызы. Масатыдай қүлпырар нарсың (»чақал). Калауын тапса ФР жанар (м акал). 2. Ауыс' Қайғы, касі- жердің жүзі. Жан-жануар, адамзат рст шегу. Ж ас жүрегім жанды мсшң анталаса, Ата-анадай елжірер күннін нөзі (Абай). Жай таба алмай, я пырым (Абан) ЖАН-ЖҮЙЕ зат. Бүкіл дене, жүйке та- 3. Ауыс. Еңбегі өнімді болу, өрге ба­ су. Еңбегі жанған ерлерім, Әлем& мырлары. Жүлынып цуйқасынан тебе* даңқың тарасын (Озірбаев).

Ж АНУ — ЖАҢСАҚТАТУ 215 ЖАНУ II ет. Өткірлеу. кніірау Ожесітаң- зым, жылдан жыл, Жаңарып дүние дап қы зы л алмаларын, Толтырып жа- түрленсін (Ж ам бы л). тыр қы збы ң иіамаданын, Окесі оз қан- ЖАҢАША үст. Б а с к а ша.шгеше. Өмір жа- жарын берді экеліп, Қөрсетіп қара ңаиіа Оір түрге еніп қапты (Ергали- тасқш жаныганын (Қалауова). св). ЖАПУАР зат. Тірі айуан. Мамонт шоп ЖАҢАШЫЛ зат. Ж аканы жактаушы, жа- қоректі цсануар (СССР тарихы). калық ендіруші. Болгілібір жүмысса- ЖАНШУ ег. I. Басу, езу, кысу, таптау. ласында ж ац алы к оиліруші адам. Ж а- Жауды жаншып танкпен Табанға са- ңашыл бригадир ошндай, осал боли лып тлптайды (Жансасва). 2. Ауыс. ма екен? (Тілскоя). Қысу, қанау. Бізді деспотизм мен о з- ! ЖАҢБЫР зат. Ж яуған су, жауыіс. Ол Оырлық жаншып барады. Ш ыдамның | бүлттардан ж аңбыр жауып, Жер жү- шегі бітетін уақыт жстті (Б К (б )П т а - ріхы). зінде неиіе түрлі дэкдсрді осірді (Абай). Жаңбырменеі: жер когерер, ЖАНШЫЛУ хсаишу етістігініц ырыксыз Еңбекпенен ер когерер (мақал). етіс түрі. ЖАҢҒАҚ зат. 1. Ішінде жейтіп донг бар ЖДНЫ үст. Қ асы , макайы. Ыз де келіп сырты катты кабыршокты кейбір ігг.нынл огырдық (Хангелдин). ағаштын жемісі. Жаңгагы сачсаптөр- ЖАНЫҒУ ег. Асып-сасу, алас ұру. Кас- де түр Колмен тізіп қойғандай (Қыр- к,ырдяй а ла с үргап қамаудагы Ж аны - гыз жырлары). Ақыры куріиі басып, ғып ясауды ң хсаны турған шығар (То- устіне жаңғақ майын қуюды жөн са- жібаев). нады (Ш аймерденов). 2. Жацғақ же- ЖДНЫМА қ. қаГграк. місі шығатын ағаш. Муса жаңгақ ЖАНЫНДАЯ: жаныидгЛ к»ру ет. Ж а - ағаштан озі істеген трубкасына теме- нына б алау, етс жаксы көру. Ж аман- кіні толтырды (Айии). дарға қарасаң. Малый корер жанын- ЖАҢҒАЛАҚ сын.. Істік байыбыпз бар- дай (М ахамбет). майтын алаңғасар, жекілтек, ушкалак. ЖАНЫШТАЛУ жаныштау етістігініц ЖАНҒАЛАҚТАНУ ет. Длангасарлану, ұш- ырьзксыз етіс түрі. калақтану. жоңілтсктсну. ЖАНЫШТАУ ет. Таптау, басу, езу. Ж а- ЖАҢҒЫЗ қ. ж алғы з. ныштап тасқа езерлік Бл табаны Ш е- . ЖАҢҒЫРТУ ж анғы ру етгстіпнін езгелік гек бар (Ж амбыл). стіс түрі. Төсек жадгыртты — екін- ЖАҢА I сын. 1. Үсталмағаи, ескі емес, і ші рст үйленді. тозбаган. сапасы, өкі, бағасьі кеміме-і ген. Мектепке алынған. куні-ақ бізді і ЖДҢҒЫРТЫЛУ жаңғыру етістігінің ыр­ ыксыз етіс түрі. мониіаға түсіріп жаңа киімдер берді | ЖАҢҒЫРУ ет. I. Дауыстык күмбірлеп. (Көбссв). 2. Бұрыя болмаған, енді Га­ кайталап естілуі, жанғырығуы. Жаіі- на панда болған. Кандай қызық жа на лауда жылк,ы азынап, Дауыстап тау жаңғырады (Ж ароков). 2. Өчгеру, ж а- шыққан. Б а л татыган бала тілі (Ке- рімбсков). гаиа, I ңалану, гүлдену. Жаңгырды колхоз, ЖАҢЛ II үст. Қәяір, әлгінде, енді ақын жаңғырды ел, Өмірден — жаңа тілек- та яу у акы т ішшде. — Сенбісің, журт пен (Саин). Ж а­ ЖАН.ГЫРЫҒУ к. жаңғыру. бұлбул? ж аңа көрдім, Атыңа мақтаған құм ар едім (Абаіі). на талап — ж а с өсиірім. 3. Ауыс. Ж а т, ЖАҢҒЫРЫҚ I зат. Дауыстын күмбірлеп екінші ж ерде кайталап сстілуі. Ж ар- таныс емес. тасқа бардым. Күнде айқай салдым, ЖАҢАҒЫ үст. Әлгі, коаіргі, ж ац а ғана Одан да шықты жаңғырық (Абай). болған. Туман серпіліп, Тебінді қыр- цасының басы анык, көрінгснде. жаңа- ЖАҢҒЫРЫҚ II зат. Бутайтын отыннын ғы қа р а ңда га н атти кісі де гайып астына салуға ариалған дішск агаш. болды (Бакбергенов). Мен ж аңғырыққа салып отын Оүта- ЖДҢАЛАУ ст. Өзгерту, ендсу. жөндеу. дым (Ллтынсарин). Бул жол ілгер і жүрген сайын жаңа- ЖАҢҚА зат. Ағашты балтаиоі шалқанда лап, қо сы лға н өзгс жолдар мен ар- ! тусстін ж ука кесінділер. Кашан еді пасы кеңейіп. үлксйе берді (Иұрпені- цемент иі қанғаны, Стол.чрдің дымқыл соз). жеңқа жонғаны (Ерғалисв). ЖАҢАЛЬІҚ зат. Тын хабар, өзгеріс. Д д -\\ ЖАҢҚАЛАНУ ж анкалау етістігініа вздік мелі соңғы күндерде Оолган ж аңалық- отіс түрі. тарды біртіндеп айта бастады (О м а­ ЖАҢҚАЛАУ ет. Майдалау, уактау (ағаш - ров). ты т. б.) ЖАҢАРТУ ж ан ар у отістігініц өзгслік і ЖАҢСЛК үс. Ж акылыс. кото, тсріс. Кі- егіс түрі. сіні жаңсақтыққа бистырып. ауызға ЖДҢАРТЫЛУ жаңарту стістігіпін ы рик , келгенді көкіттіріп... Әй сенйер дсп-ак, сыз стіс түрі. одетін болдым-ау... — деді Күдері ЖАҢДРУ ғт. Өзгеру, баскаша болип т у о - ; (Иманжанов). лену, ж аналы к иайда болу. Адамяы ц ЖАҢСАКТАТУ ст Жакылту. Солдаттың •й өрісі есейген сайын жаңара... Оере- . сітын сүрап едім, жаңсақтатып айтпай Фі (И м анж анов). Жайнай бер, жа-і кетті (М ұканов).

210 Ж А Ң Ь Ы ІД Ы Р У - Ж А П Ы РУ ЖАҢЫЛДЫРУ жанылу етістігінін өзге- кей кереует, үсті қомақты көрінді. Кы­ зыл а л а шайы жапқыш бетінде, шет- лік етіс түрі. ЖАҢЫЛТПАШ эат. Жанылыстыру үшіи шетін шілтсрлеген эдемі жастық түр дыбыеталу жағынан уйкас сөздер тір- (Сыланов). кесін тез-тез айггмрыл ойиайтын ойын ЖАГІПА зат. Баскзлқа. шаныраксыз, уы*. тан, не кереге мен киізден уакытша аты. Ол сағатта қыз ойына келген жоқ. Бүл секілді бұлтағы көп жаңылт- тігілген кішкене үй. Үлкен үйлер тігіл- мсй — «Үраңқай*, *Жаппа», «Итарца» паиі (Ерғалнев). ЖАҢЫЛУ ет. Қателесу, алжясу, шатасу, деген неше түрлі кіиікене тар, алиса жансак басу, дегеніи іс-гей алмау. Жа- күркелер тігілсН (Әуезов). ңылмас жақ болмас, Сүрінбес түяқ ЖАПСАР зат. Екі нәрсенін қабысып ко- • сылған жері. жігі. Есіктің хапсарына болмас (макал). ЖАҢЫЛШАҚ сын. Жанылгыш, кателес- қүлағымды твсей қалдым (Ақынжа- кіш, ұмытшақ. Сен жаңЫАшац болма, І нов). көрген-білгеніңді түгел есіңде сақ- [ЖАПСАРЛАС сын. Іргелес, таяу, катар, клрші. Келгсн жүмысының жайын аң- тийтын бол (Айни). ЖАҢЫЛЫС зат. Қате, адасушылык. Бүл гарту ушін др жапсарлас бір амандык, сүрау керек (Мүсірепов). іс жаңылыс істелген іс. ЖАҢЫЛЫСУ ет. Жацылыс істеу, кате- ЖАПСАРЛАУ ет. Іргелес болу. таяу түру, жанау. Алатау, маган ыстық алаптарың лесу, адасу. Жапсарлап қара тауды жатцан қалың ЖАП зат. обл. Егін суғаратьш үлкен арык. — Ж оп қазуға Жареке. Шөп та- ГӘ.іімкулов). ЖАПСЫРТУ жапсыру етістігінің өзгслік суға Сүйінбай (Токмағамбетов). ЖАПА 1 зат. Сішрдыц тезегі. етіс түрі. ЖАПА II зат. Жәбір, азап, бейнет, кор- ЖАПСЫРУ ст. Бірнарсекік үстіне салыг? лык. касырет, мкхнат. Күп болсын, тігу я желімдеу, косу. Сурет Оемскші олай болса апаларым, Дүниекің тар- біз Сережа екеуміз ^олымыз^а түскен тып жүрміи жапаларын. (Абай). -ф- бояулы қағаздарды да, суреттерді де Жапа шскті — қорлык кврді, мехнат дкеліп жапсыра беретінбіз (Сэрсенба- шекті. ев). ЖАПА-ЖАЛҒЫЗ үст. Жекс кара басы, ЖАПСЫРЫЛУ жапсыру етістігінін ырык- сыз стіс түрі. тек жалғыз өзі ғана, бір өзі. Абай бірнеше күн қатты толганып, жапа- ЖАПТЫРУ ет. 1. Ж абу етістігінік өзгелік стіс түрі. 2. Жамылдыру, киіндіру. жалгыз ойланып жүрді (Әуезов). Асыл кілем жаптырған, жібекіен арқак ЖАПАДАН-ЖАЛҒЫЗ қ. жапа-жалғыз. тарттырған (Жамбыл). 3. Ауыс. Абак- ЖАПАК-ЖАПАҚ: жапақ-жапак ету ет. тиға салдыру. түрмеге жапкызу. Ашу- Ж алтак-жалтақ егіп карау. Түйені до- дың аяғы насырга шауып, ғкемді жап- ғарып жайлап келіп, айналсоқтаған тырып қоя ма деп үрейлендім (Сәрсен- Олжабек бетіне хапацж апақ қарап баев). түрганын (Шығонақтың) байқадым ЖАПЫРАҚ зат. 1. Өеімдіктің коректсне- (Мустафин). тін. тыныс алатын бвлімі. Калық ағаиі ЖАПАҚТАУ ет. Жалт-жұлт қарау, жал- жапырағы, Сыбырласты өзді-озі (Лбай). тактап қарау. Бүгіннен бастап шахты 2. Ііір загтың жүкалап кесілген бөле- техникасын үйренуге кірісемін; саңы- п.Бір жапырақ қағаз; Бір хапырац ет. рау кісіше корінгенге жапақтап отыра ЖАПЫРАҚТАНУ ет. 1. Коктемде ағаш- беруге болмас (Мустафин). тарлың бүр жарып. жапыряк шығара ЖАПАЛАҚ зат. Үлксн квзді. имек тум- бастауы. Кыстан аман иіығып, көктем- сыкты. түнде ұшатын жырткыш қус. де ағаш қайтадан жапырсқтады (Хан- Жапалақ үшпас жапанды Бэйшешекке гелдин). 2. Ж апырақ тарізді кішхене- шомылтып, Жайлау сткен эаманым кішкене стіп турау, жукалап турау. (Жамбыл). + Жяпялак-жапалак қар Жүу.абай жамбасты Элібектін алдына жауды — кардың ірі-ірі болып түсуі. і жапрақтай турап алыңыз, алыңыз, — Борансыэ жауған жапалақ қар үсті- деп қояды (Мүстафин). мізОі бүркеп-ақ салды (Сэрсенбасе). і ЖАПЫР-ЖҮПЬІР үст. Жапа тармяғай, ЖАПАЛАКТАУ ет. Жэлп-жалп ету. жал- апыр-топыр, асығыс. Жүрт жапыр-жү- пылдау, кардың ірі-ірі болып жаууы. пыр атқа мінді (Абай). Жапалақтап қар жауып тур (Мука- ЖАПЫРЛАСУ жалырлау етістігінің оргак нов). I етіс түрі. ЖАПДИ эдг. Елсіз, кен дала, мидай дала. ЖАПЫРЛАУ ет. Жабьілү, каптау. то- Жапанда жалгыз қураЛ болмас пана пырлау. Бүкіл копиіілік жапырлап жү- (Жамбыл). мыс істеп жатыр (Сыдықбеков). ЖАПАТДРМАҒАЙ үст. Бет-бстімеіі, әркім ЖАПЫРУ ет. 1. Қисайту, майыстыру, жан- вз бетінше. Енді қал^ан жігіттер де шу. Кол басындай болит жарқыншакі жапагармағай секіріп көмекке үмтыла- ' бы (Сэрсенбаев). темірді жапырып барып. ар угағына жапырып тесіп еткеп (Нурпейісов). ЖАПҚЫШ зат. Жамилгы біриэрсені жа- 2. Ауыс. Кырып-жою, кирату, тыкдыру- буга арналған зат. Сол жак,та ақ б о л е -1 Үш күн, үш түн соғысып Жауды шөп- тей жапырды (Жамбыл).

ЖАПЫРЫЛУ — ЖАРАТЫЛЫС 217 ЖАПЫРЫЛУ жапыру етістігініц ырықсыз бзйік болу. Бай байгүсым десін деп. етіс іур|. Шақырып қымыз берсін деп, Жарам- ЖАР I заг. 1. Опырылып қүлағац тік жср. сақсып, жилпылдаа (Абай). судын биік ж ағаси . Адырс қилған Па- ркнның, Ж айы қ деген суы Оар, Ж ага- ЖАРАМСЛКТАНУ ет. Жағымпаздану, жа- ғыну. Жарамсақтанган иг жатқанша сында жары бар (Махамбс^т). 2. Ауыс. тих^ хсейді (м акал ). Киыншылмк. ксдсргі... Айкүміс, асык,- ЖЛРАМСЫЗ сын Іске аспайтын керексіз, пауға шамам бар ма? Назишлык, үрын- нашар. унамсыз. Медицина ғылымы дырды талой жарга (Жамбыл). контузияны ауыр жаралыларнен па­ ЖАР И зат. Елге уяратыдғян хабар, ак- рапар санауды; қаш ан ийығып цүлагы бар. Ат ткетер жердіц бэріне жор еа- есіткенше согысқа жарамсыз деп та- лыцдар! (Ә біш св). + Жар ш аш ты — бады (Пүрпейісов). жариялады, хабарлады, мэлімдеді. ЖАРАМ зит. Ғ.скі. Халык. жург, әлсумет. ЖАР III зат. Ж у б ай , косак, зайып. ғашык. Көр жолдастар, қараңдср! Көр доста- Жас жігітке жайдары күлім қаққан, рым, жарандар/ Қазақстан бақыттың Жарын көріп жүрегі гыны.ч тапкпц Кені болды арналы (Жамбыл). Түрдьі (Тажібаев). дағы, Сір серпіліп қамдаиып. — Лу. жа­ ЖАРА зат. 1. Д ен ен ік дак түскеи, канағзн рандар!— деп Әбіиіім тіл қагты (Ж а­ жері, ж а р а қ а т . Олар шуласыа, «бауы - роков). рымоасып» жаралы жүмысшыиы қор- ЖАРАПАЗАН зат. Д іни. Ораза ұстайтын шап алды (М устафин). 2. Ауыс. Уайым, айдын ішіндс ел аралап, влек айтып қакғы, қасірет. Ыреудіқ кісісі злее қа- садака жнкау одсті. Эр кезде эр кісі- ралы ол, Киза корген жүрегі жаралы нің басын үстап көрді. кейде арақ, сау- ол (Абай). дасын... онан соң. Жамбыл даңқын ес- ЖАРАГЫСЫЗ с ы н . Пашар. іске аспайткш. тігеи соң, қолына домбыра үстоп, жат- Бүл үңгірде козге ілігер тэуір тук те тап алган қара өлең, злде бддік, элде жоқ, іске жарағысыз ескі-ұсқылар жарапазан екекі белгісіз, бір аяғы Шу- (Мукан о в). дан, бір аягы Алакөлден барыч бір ЖАРАК зат. К ару, курал. Жауды жайқар тиетіп злденелермен кэсія етті (Сы- жарақ сай, Табанмен та.птап басамыз лзнов). (Жамбыл). Ка лы ң ел қан маііданға б у ­ ЖАРАСТЫК зат Келісімдік. үйлесімдік. ди бслін. К олдағы жсрақ,тарды сайлсіп жарасымдык. Ж үрек балқып игенде. альт (Ә зірбаев). Ішкі сырды түйгенде. Іздеп табарсүң- ЖАРАҚАТ зат. Ж а р а . Күлайды бір үлкен қармын, Жарастықты иіүіігенде (Абай). тас тисе қатты. Онсыз да үсті-басы жа- Салмңыз адамш ылық ақылды алга Ж а рақатты (Ж ароков) растық іс болмай ма батырларга? ЖАРАҚАТТАНУ ет. Жаралану. Енді кілт (Ахметбеков). бүрыла қалса. уйлердің қабырғасына, ЖАРАСТЫРУ ж арасу етістігінің взгелік не ағашқа екпінімен соқтығып жара- стіс түрі. қаттанды (Тілеков). ЖАРАСУ ет. 1. Ұнау, кону. Шоқтыгы Ала- ЖАРАКТАНУ ет. Карулану. кару-жарак- тоуга таласқандай, сэулеті сүлулыққа пен қам там асы з болу. Атагы талай жарасқандай, (Әбілев). Өріске мал жо- окерге оның жетті, Жердің жүзін алу- расады. Атқа жал жарасады (м акал)- ға талап етті. Есепсіз эскер ертіп жа- 2. Келісу, татуласу, достасу. Екеуінің рақтанып, Есіткен елдеріне жүріп кетті көңлі тез жараса кетті (Әбішев). Әзі- - (Абай). лің жарасса. атаңмен ойна (макал). ЖАРАЛАНУ ж а р ал ау етістігінін өздік етіс ЖАРАСЫМДЬ! сын. Кслісімді. лайыкды. Ж, АРТАҮРЛ‘-АУ ет. Ж аракаттзу, деиесіне дак үнамды... Қ өңілді күлкі. жарасымды ғзілдер естіледі. (Длдабергенов). түсіру. Ату. ийдау, оқ. қылыш. Ж ара­ ЖАРАТУ 1 ет. Ж а ксы көру, калау, ұнату. лау. асу. қ у л қ ы лу — І/атшаның болды сүю. Жар сүйіп жарату бар. ғашықтық, білгені (>Камбыл). бар, Біреуге, бір нзрсеге болып қүмир ЖАРА.ПУ ет. Д үниеге келу. жасзлу. панда (Молдағалиен). болу. Ж аралы п, жасалып қойған нэр- селерді көзбен көріп, ақылчен білдім ЖАРАТУ II ет. Іске асыру. түтыпу. Сулир қийда бо.іса да халық шаруашылыгы- (Абай). К өрінеелі жоралдым өлмек ның мүддесіне жарату 'болып табыл а ­ үшін. К өңілдің. тілегенін бермек үшін. ды (ҚКП V съезі). Айтпоймын қүдай мені жаратты деп, Ойыншық қы п сыниуга ермек үшін ЖАРАТУ III ет. Атты бәіігеге, жүріске баптап дайындау. катыру. Аты барлар (Абай). аттарын жарата бастады (Мүкааов) ■ ЖАРАМДЫ сын. Жагымды. жаксы, үнам- ды, келісімді. Жарамды энді тыңдасаң, ЖАРАТУ IV ет. Өміргс келтіру, пайда ет\\*. Жансьадарды еті ауырмайтын етіл жа- •жаның еріп, Жабырцаған көңіліц көте- 'ратқпн (АбзЯ). рілер (Абай). ЖАРАМСАҚ сын. Жзғымпаз, жағайымсы- ЖАРАТУШЫ Қ. кұдай. гыш адам. О л энді әлдебір есептен ЖАРАТЫЛУ ж арагу етістігікіы ырыкск-з етіс түрі. тайқақси ж арамсақ сөйледі (Ш аймер-' ЖАРАТЫЛЫС заг. I. Дүние, табкгат. Ж а­ денов). ет. Жағыну, жалнылдау, I аймашуақ жаратылыс Ж * й- ЖДРАМСАҚСУ ны хош ж

•:і.ч Ж А Р А У - Ж А Р Қ Ы Н натып төксін сүлу мэңгі нурын (Орма­ ЖАРИЯЛАНУ жариялау етістігівіц өздік етіс турі. нов). 2. Ауыс. Мінез-кулык, табиғи ка- лып. ...Шоқан патшалық вхіметтің тап- ЖАРИЯЛАТУ жариялау етктігіиіц озголік гық жаратылысын түеінбаді (Акьміжа- егіс түрі. нов). Оспанның жаратылысы өзінен кі- ЖАРИЯЛАУ ст. Ж ар шашү, кулактаилч- ру. баяндау. хабар тарату. Жүмысшы- ші іыілерінен езгешелеу (Әусзов). ЖДРЛУ і ет. Іске асу, унау. Орамал тонға лар жүмыс тастады, ереуіл. қыр корсе­ жарамаса да,холға жарайды (макал). ту жариялады (БК(б)П тарихы). Көзім жатқа қарамас. Жат та маған ЖАРҚ: ж арк сту ет. 1. Кенсттен жарык жарамас (Абай). Киіз басуға тек коіі сзулс. шашу. нұр төгу, шағылысу. Сак- жүні гана жсрайды (Ермеков). саган жүлдыз хирқырап, Жагада ЖЛРЛУ II ег. I. Бабына, шабытмпа кеяу. жаздың кешінде. Жсірқ етті бүкіл атк- Семізден жарап жүрген қара жорға рап, ІІүр ойнап Ертіс тосінде (Әліыба- іеынында желөкпе скен (Мукаиоз). ев). 2. Ж зрықка шағылысу, жарх- Түлпар туған шүбар ат Сүмбідей бо- жүрқ ету. Жалт етті орман, жарқ етті п-ып жарады (Алпамъас). 2. Арыктау, қанжар, Кулады Терек, сүлоды бала ;:шығу. Е л қыдырып ас ішіп, Еркек (Моуленоз). 3. Жалт етіп көріну, елес арын сатадк. Ба.іа-іиаға, ұрғашы Үй- беру. ...Корініп қалган жарқ етіп, Ма- де жарап жатады (Абэй). хаббатты үмытпа (Твардовский). Шо- ЖАРБАКТАУ ет. Жагымпаздану. Кур бе- .шнады көлеңкең Түскен жібек пердеге. керге жарбақтап, Болмас жерге лсабыс- Киқпа алдынан егіл, Карсы ал- кс (Жамбыл). майсың ссн неге? (Мәулеков). 4 Көзі- ЖАРБИТУ жарбню стістігінің өзгелік етіс нін оты ж а р қ етті — жанына батты, турі. қиналды. Ж ХРБИЮ ет. Тарбіно, талпию. Көрдім ЖАРҚАБАҚ зат. Өзетпң. кйлдін кемсрі. мен салтанатты есікті де. Күлаған қү- күламалы жнек. Зеңбірек обгары үл- жыра, үңгі гссікті де. Ж ар басында кен көпірдің екі зсағындагы жарка- жарбиган ясалгъо агаш, Түбінде тур- бақтың талқанып ишғарып кетеді ген жстім Сесікгі де (Бейбітшілік да- (Ж зрм агам бетов). уысы). ЖАРКЛЬІАТ зат. Терісі жаргак сия.кты, Ж \\РГО Н зат. Жалпы халык тілінен сөз- канатты, тунде үшатын тышкан тәріз- дері, сөйлемшелері ерекше элеуметгіх ді жэндік. Жарканатқа жсрык7ан қа- топтыц тілі. Тіл жалпы халықтық по- раңғы артық (махал). зициядан тайса-сқ белгілібір элеуметтік ЖАРК.-ЖҮРҚ: жарқ-жұрқ ету ет. Жалт- жұлт ету. жарқылдау, жарыкка ша- топтың жаргонына айналып, азгындап, гылысу. Электр жарқ-жүрқ етіп тобе- ақыры жойылады (Сталин). сінде,' Зырылдап вагонетка шахта ішінде (Әлімқұлов). Забойда отырған ЖАРҒАҚ зат. Күлиннык. тзйдык немесс ешкінін терісінсн жунін сыртына қара- Бораштың қолындагы екі жүзді Оолат тыи жасаған киім. Жейде-дамбал, ақ қайла жарқ-жұрқ стіп шаммен шағы- саңнан жаргақ шалбар, Жырым балақ, матамен эдіптеген (Абай), Еіикі сой- лысади (Мұстафии). ғанның екі малы бар: мүйізі пышигы- ЖАРҚЫЛ зат. Жаркыраған, жалтыраған на сап, терісі баласына жаргақ (ма­ нәрседен түсетін сәуле. Ее сыр бар ракетаның жарқы.чында? Кандайжыр кал). 4- Жарғак кулағы ж асты кка ти- жүрген соның шалқуында (Бекхожии). м еді— тыныштық. дзмыл көрмеді. Көзіңде турған бүлнурың. Махаббат- ЖАРҒЫЗУ жару етістігінің өзгелік етіс тың олғаш қы, Жаркылы деп ұгындым түрі. (Кайырбеков).’ ЖАРДАИ Луыс. Үлксн, зор, срміз. Жатып қалган тайлагы, Жардай атан болған ЖАРКЬІЛДЛҚ сын. І.Жаркырауык,жар- окер (Махамбет). кырағыш зат. 2. Ауыс. Ашык. жзркыч ЖАРДЫРУ жару етістігіиін өзгелік етіс мінезді (адам ). Дулат іле сөйлеп ке- турі. тетін жарқылдақ ашық кісі (Әуезов). ЖАР-ЖАҚ сын. Сөзуар, сөзнісң. Хан жыр- ЖЛРКЫЛДАТУ жаркылдау етістігікін іаысы болыпты талай жар-жац. Хан­ взгелік етіс турі. ды мақтап жырлаган елді қорғай (Ах- метбеков). ЖАРКЬіЛДАУ ет. 1. Жалт-жүлт ст>'. жалтылдау, ашық жарқырап көріну. Ж чР-ЖАР зат. Ескі. Кызды уэатардағм Күнмен қылыш жарқылдап қыз Кс' айтылатын айтыс өлең. Күйеу келтір, лында ойнайды (Саин). 2. Ауыс. Кыз үзат, тойыңды цьи, К,ыз таныстыр, Ашык ж үзді болу. маз болу. жаркы- қызыққа жүрт ыржаңшыл. Кынаменде рау. Куанышты үлы күн, Сайлау крл- жар-жар мен беташар бар, Өлғқсіэ со- ды жақындап, Мереке күтіп елімхеүр, лар қызық бола ма гүл? (Абай). Жүздері жарқын жаркылдап (Ши­ нн»). /' \\РИЯ: жария болу ст. ӘЯгіленіп тара- ЖАРҚЫН сын. Жылы жүзді, ашых тылу, мәлім болу, әйгілсну. Б үл хабар мінез. Жазык, маңдай, жарқын жүз. жария болды Ойрлық елге. Ой түгіл Туды ол адпм бағына (Жамбыл)- Коірдаң асып жетті швлге (Байзаков). ТуысқанОары Абайды жарқын жүзбен 4- Ж арня етті — хабарлады, әйгіледі. қуанып қарсы алды (Әуезов).

ЖАРҚЬШШАҚ — ЖАРЫҚТАНДЫРУ 219 ЖАРКЫИШЛҚ қ. жарыкшак. ЖАРНАЛАС сын. Үлестес, сыбагалас. Бір- ЖЛРҚЫРЛТУ ж арқы рау етістігінің өзге- неше кісі ж арналас Оолып балык, иу- лік етіс түрі. лады. ЖАРҚЫРЛУ ет. 1. Жарык болу, жалты- ЖАРТЛС зат. Тік көтерілгеи биік тас. ряу. Келді поезд аркырап. Күндсй кө- шың. Сондай-ақ шолдым Ксокаэ тау зі жарқырап (Қерімбсков). 2. Ауыс. қаласын, Шыч жартас гау қоршаган Сәуле шашу, нур тегу. Жаркырап а&наласын (Ж ароков). Үлы Октябрь алтын тиңы, Бұқарам өз ЖАРТЫ сын. Ж ары м . бүтіп емес. Бүтін тсгдырын қолы на алды (Эзірбаев). нзрсені тең қып екіее бөлгендееі бір ЖАРКЫРЛУЫК сын. Жархырап тұра- болім, Арада жарты айдай уацыт өт- іын. Төр үйде жарқырауық жасаулар ті (Шаймерденов). Жартыны жарып тіреліп тұрмағанымен, сопдай бір тәр- жеген татулықтың белгісі (макал). тіпті ж арасымдық бар (Сокпакбоев). ЖАРТЫМДЫ сын. Өнімді, мардымды, к а ­ натат етерлік. Ж ақан жартымды сөа ЖЛРЛЛУЫТ сын. Жар-сымақ, жар тор:з- айта алмай. томен қарады (Костей ле- ді жер. Кей жері жарлауыт болса, бі). ЖАРУ I ет. 1. Айыру, белу. хесу. Беруге көп агысының Осйыноа әдемі-әдемі су дкеліп, отын жағьіп, Бір тілім кан майда, кок майса иіалғын бар (Эуе- зов). Ш ы ғанақ Ойылдың дэл жарла­ жеу үшін отын жарып (Жароков). Ага- уыт ж ерінде отыр (Мустафин). сы Үдербайдың жеген балық. Кылыиі- ЖАРЛЫ сын. К едей, малсыз, бан емсс. тан Ерден кеткен басын жарып (Ш и­ Кейбіреу ақы лға бай малға жарлы. пки). 2. Ж аңадан көріну, осіп шығу. Малға бай кейбіреулер Оасқс жарлы Тслқыды бидай бас жарып Еңбекке (Шашубай). Ж арлы Оолсаң да арлы қойнын ашты орман (Саин). Жаца бол (м акал ). жарған бүршігін өзен бойы тал ылғи. ЖЛРЛЫ-ЖАКЫБАЙ зат. Ж оқ-ж ұка. Жарға тірей түмсығын Кабақта түр жзрлы ад ам дар, кедёй тобы. Бұл на- қалың үй (М әуленов). 4- Кара кылдьг разылықтың өзі шсруалар мен қала как жарды — әділ болды. Кара қылды халқының жарлы-жақыбайлар арасын- қақ жарып, Жылағанды жүбатқан да өте-моте ашық білінді (И браги­ (Жамбыл). 4 - А таға жер жарлы мов). даңкы шыкты. - 4 Иісі мүрын жарадьі ЖАРЛЫҚ зат. Бүйрык. әмір. Ж арлық қып — хош исі анкилы, немесе жаман иісі жанарал мен губернатор, Ояз да өз шығады. 4 Тіс жарды — тіс жаиа өсіп эмірін құры п жатыр (Озірбаев). щикты. 4 Тіс жарып соз актпады — ЖАРЛЫЛЫҚ зат. Кедейлік, кем тлрлы қ,1 үндемеді, сыр шашпады. жоқиіылық. Ж арлылық үкт еліес (м а-1 ЖАРУ П ет. М олшылык ориау. жстісу. Күздігүні Оолғанда Жсрыдық бүгін ас- кал). ДАРМА I зат. Ләнді дақылдардың (би-1 тыққа (Халык акындары). 4 Ауы.з дай, тары , жүгері, арпа т. б.) к а у ы -; жарымады — тоймады, қакағаттанбады. зынан ажыратылып майдаланып ж а -1 ЖАРШЫ зат. 1. Хабар таратушы, жар са- рылған түрі. Бізде жарма диқылдары- : лушы. Ей жолдастар. 3'амакдастарІ— ның егіс кө лем і жеткіліксіз жэне шы- ■ жарлық болып саламын жар. (Тәжіба- ғымдылыгы томен (Хрущев). ев). 2. Ауыс. Қамқор, жетекші. жүргі- ЖАРМА II. Ағаштан жасалканөгіз нам ы ­ зуші. Оқытушы ауылда... Мэдениет ты. мойынтүрык. Шу-шумен жарма- жариіысы (К еб еев). Біз жауынгер жар- дағы өгіздерін, Ллдырды анда-санда шьімыэ, Адамзаттың бағына. Жетті өгіз дем ін (Әбілев). күшті даусымыз, Бүкіл жердің шары- ЖАРМЛК қ. ж арм а. на (Мәуленов). ЖАРМЛЛАУ ет. Дәнді ұсактап бөлу, ЖАРЫК I зат. 1. Ашык. соуле, карацгы жармаға ай!іалдыру. Жас қозыларға смес. Ай жарық еді (Мүканов). Ж ел- сүлыны ж армалап береді (Ермекоз). сіз түнде жарық ай. Сэулесі суда ді- ЖАРМАСУ ет. Айырылмзй үстап жібер- рілдеп Ауылдын жаны тсрең сай Тасы- меу. ж абы су. Кулғнда еңіреп, Әтеген- ған взен Күрілдеп (Абай). Ай жапык,- та, к,оян арық (макал). 2. Ауыс. Ж ак- нің етегіне жармасты (Прубасв). сылык. мәдениет. Жарык, а у л е жан- ЖАРМЛСТЫРУ жармасу стістігінік өз- гелік стіс турі. дырған Октябрьдің жанары (Керімба* ев). ЖАРМЕНҚЕ қ. жармецхе. ЖАРНА зат. 1. Бір ұйымра муоіелж үш ія ЖАРЫК II сын. Жарылған жер, сы затал- ғал. шытынағаіі, акауланғам ворсе. Ба­ төленіп түраты н белгілі мөлшврдегі ла соққач кездіктің басы жарык, (м а­ акша. Гіартияның мүиіесі белгіленген кал). Бөшке жарык, болгандықтан бар- яүшелік ж арна төлеп отыреды (К П С С лык су ағып кеткен (Сарғаскасв). уставы). 2. Белгілібір нэрсекіц үлесі. ЖАРЫК Ш зат. Кок еті үзіліл, іиегі не Ушаков бүған паада ортақ болы п парны бұлтпып шыгнп түратын ауру- жарнага кір деп те жабысқан (Мүсі- ЖА&АМА зат. Қүлақтавдыру. хабар- дык бір түрі. Ауылда мгн жарык қарын бие көрдім (Кыркк отірік). ландыру. Газеттің бірікші бетіное сау- ёа-саттық жарнамалары екен (М үқа- ЖАРЫКТАНДЫРУ жарыктану стістігінін *ов). ' озгелік етіс түрі.

220 ЖЛРЫҚТАНУ - ЖАСАМАЛ ЖАРЫКТАНУ ет. Жарык болу, жарки- ара бәсекесі, өнср таласы. Балалар жаз- рау. дай Оірімен-бірі жарысқа түсті, агсім- ЖАРЫКТЫК зат. Ескі Ізгі, кұрметті тарын дамылсыз суарып, түбін боса- тумен болды (Әбдікадыров). + Со- деғен атаү. Біреупе бірнәрсеге жасал- циалистік жарыс — жалпы еңбехөнім- ған ізгілік. Баяғыда: біреу-біреуді па­ лен жасымда, жарықтық атым арып ділігін арттыратын, социалистік ша- келе жатқанда, пэлен жсрее жеткізіп руашылыкты нығайтып, коммунизмді салып еді деп, соны өлггнше ийта жү- орнатудағы алдынғы ката^лы енбек риші сді (Абай). Емшегі қарыс суйем. бүты толған сүт қои жарықтщ- одісі. 2. Бәйге, ат шабыс. Жүлде о.«- дырған жүйрікке Оздырып шығыпжа- тық (Мустафин). рыста (Көбдіков). 3. Сөз тадасы, ай- ЖАРЫКШЛ зат. Сыззттаиған. шатынаған, тыс. Күдері жаһыссөэге енді кірісті жарылып зшылған жср. Біздей кедей- (Иманжанов). -V Жарыс сөз — баян* лср осы маңайдагы бозды, жарықша- дамадан соңғы жеке адамдардың шы- лирды, томардың төңірегін ғаиа иіаба- ғып сөйлеген қысқаша сөзі. ды (Муканов). ЖАРЫСТЫРУ жарысу етістігінін өзгелік ЖАРЫКШАҚ зат. Шатыкап сынғаннап етіс турі. панда болғак, усак майда сынықтар. ЖАРЫСУ ет. 1. Жарыскя катысу, сайы- Жорылды кенет снаряд, Ж арқ етіп су, бәсекелесу. Төбе-төбе топырақ Ту- түскен жасылдай, Жарықшақ атып бінен жердің алысты, Стахандар^ ек- ж ан-хаққи, Сілкінген таудың тасын- піндеп Кызыл туға жарысты (Халык дай (Молдағалкев). акындары). 2. Бәнгсге тусу. Ат өнері ЖАРЫКЯІАКТАМУ ет. Сызаттанып, шы- білінбес, Бэйгеге түсіп жарыспсй тмнап бвліну, жарылу. Жарықшақтак- (Алтынсарин). 3. Қатарласып калыс- ған сранитты харқабақты мейлінме пау, косанжарлау. Менделеева мен дым тартцан (Мүстафин). Касымова енді жарыса сөйледі (Шай- ЖАРЬШРАСЫН зат. Әжір, силык, жак- мерденов). сылык. ЖАРЫТУ ж ару стістігініц өзгелік етіс ЖАРЫЛГЫШ сын. Тез жарылатын, жары- түрі. луға бснім. Отрядқа жарылғыш заттар ЖАС 1 зат. Жьглағанда көзден шыгатын қажет болды (Смирнов). мөлдір су. Көзге жас іркілді (Көбе- ЖАРЫЛҚАУ ет. Жаксылык істеү, жетіс- св). -ф- Қөзіне жас алды — жьілады- тіру. Оңай жарылцамайтын адамдар- Көзден жас шыкканша кулді — дың алақандары ашыгырақ түрғанда катты күлді. Коз жасын көрді- ал ьт қалгылсіры келіп тур (Мусіре- аяды, тілегі орындалды. дегені бол- пов). 2. Ауыс. Бірсуге алғыс, тілек ай- ды. ту. батя беру. Олай болса... қудай бет- ЖАС II зат. Адамнын өмір мезгілін бсл- теріңнсн жары.щасын, — деп Серғазы гілейтін уақыт. жыл саны, өмір. Еац орнынан түрды^ (Кебесв). Келін түс- жастан асқанда, Праоомды теқгерді кепде үлкен үйдіқ Отына май қүйып: (Әзірбаев). «От ана, май йна, жарылқа!» дсген бас ЖАС III сын. Ж аң а өсіп келе жаткак, урғыэган сскілді (Абай). кәрі емес. А нау шетте мае солдат, ЖАРЫЛУ жару егістігінің өздік етіс түрі. Касетіне үңілді (Саин). ЖАРЫМ зат. 1. Жарты, екіге бөлгениің ЖАСАҒАН зат. Діни. Кұдай. алла, тоңір. тең жартысы, бір бөлігі. Тун жарымы жаратуиш. «Я. жасаган/> дгп... ага ауып кетсе де, Жаңыл элі үйықтамсй бата берді. Үлхсан да ішінен іауміш» жатыр ексн (Алдабергеноп). 2. Ауыс. деп бата қылды» (Әуезов). Мугедек. бір жері кем (акылы кем). ЖАСАК зат. Әскер. кол; кару жарактаи- + Кецілі жарим адам — канғылы ған. дайындалғаи бір топ жзуынгер- адам. Ғайшамсн сөйлескен жоқ, бірақ лер. Күрыш ер, қурьш табан, Болат көңілі жорым кісініқ қалпи бар көрін- д: (Көбеев). білек жасақтар (Жароков). ЖАСАКТАЛУ ст. I. Жасақтзу стістігінін ЖАРЫМҒ.С сын. Акылы кем. есуас. Ата- ырыксыз етіс түрі. 2. Ауыс. Жабдык- дин бала ойы озгв, Санасыз, ойеыз, тау, адемілеу. әсемдеу, әзірлеу. Елка карымес, Өэ ойында ар емес (Абай). жасақталып бітті (Иманжзнов). ЖАРЫМЖАМ зат. Мугедек. кемтар. Жас ЖАСАҚТАУ ет. Қару-жаракпен камтама- еаулады бетті жуып, Соқыр кояден сыз ету, соғысқа дайындау. Вольде* таусылмай, Жас басымнан жарымжан Руссо буржуазияның еңбекшілерге қып Нс жазып ем, о к,удай?1 (Машз- ков). — Ондай адал журек болсаң, қарсы күрссінің біріхкен майданш жасақтады, а л Милверан оған жоя мына мені, жарымхан сдамды, босат беріп, көметесіп отырды (Галхин). (ІПаПмерденов). ЖАСАҚТЫ сын. Қару-жаракты. курал- ЖАРЫМ-ЖАРТЫ үст. Жзртылай. бутін сайманды. каруланған. — Сіз жасақты емес. барлыги емес. Жүт квлсе, елдің жауға жалғыэ барып ирандагалы тур- сыз (Обішев). бғрінің туеел жутаганы жа\\сы на? Жарым-жартысы амин калғаны жак- ЖАСАЛУ ж асау етістігінің ырықсыз ет:с сы ма? (Абай). түрі. ЖАРЫС зат. 1. Екі адамнык нс коллек- ЖАСАМДЛ сын. Ересек, егде. Жолдастар, 7НВТІЦ бірінен-бірі озып щыгу ушіп ӨЗ- біз жасамал хсұмысшыларга хат та-

ЖАСЛМПАЗ — ЖАСШЫЛЫҚ 221 ныттық... — деді Степан (Әбдікады- ЖАСАУШЫ зат. Істсп шырярушы. Егор ров). ерлер... өздғрін тарихты «хеасаушы- ЖАСАМПАЗ сын. Жаңаны тудырушы, лармыэ» деп ойлап, қогамның тарихи жанэлык аімушы. Догмалық марксизм тілектеріне қарсы жүре бастпса.... м о ­ бар да, жасампаэ марксизм вар (С та­ лин). лы болмаған адамдардың халіне түсуі мүмкін (Б К (б )П тарнхы). ЖАСЛМЫС сын. Біраз жаска кеяген, көп ЖАСДУШЫЛЫҚ зат. Істеушілік. Әйел- жасаған. мосқал, егде. Оспан Торсан- дердің іс ж үзінде азат бплуына қар- мен көңілдес те болтан жасамыс адом сылық жасаушьілықты заң жазалай- екен (М уканов). ды (Казак ССР Комет.). ЖАСАНДЬ! сын. Қолмен жасалған, та- ЖАСАУМЛ зат. П ’тп'я окіярті к^»і” чогі биғи емес. Лафарг, диалекНлерді кей- казактардыц офицерлік шені. Ж асау- де сжасанды сөз». ксйде «жаргон» ыл үй тінтпек қылыштары жирцыл- дсп атады (Сталин). дап (Ж амбыл). ЖАСАНДЫРУ ж асау етістігінін өзгелік ЖАСКАНДЫРУ ж аскау етістігінің өзге- етіс түрі. лік етіс түрі. ЖАСАГГУ ет. I. Қару-жарак асыну. кару- ЖАСҚАНТУ ж асқану стістігГиің әзге.чік лаиу. Жақсылықты жасанып барып етіс түрі. жаулап аламы н (Ақынжанов). 2. Лу- ЖАСКАҒГУ ет. Қорку. сескену, тайсзлу, ыс. Коркою, гулдсиу. кұлпыру. С үлу- беттемоу, жүрексгну. Жасқанбпймын, дай көктем жасанған, /Кырлимас сескекбеймін тартынып, Соқсын да- ”қын қалпйш а?! (Олімбяев). уыл. шартылдасын найзағай (Мәүле­ ЖАСАҢҒЫРАУ ег. Өн кіру, жасару. Ж а- нов). саңғырап қайтадан, Бақыт белін бай- ЖАСКАНІІІАК сын. Жалтак. коркак. ссс- кеншек. Ж асқпнш ақ боп рскен жетім• лады (Керімбеков). ЖАСАҢДАУ ет. Жацалану. жанару. ж а ­ нің күні күпсын (Очяпляі. сару. Карга тамыр ел едік қаш аннан- ЖАСКАНШАҚТАУ ег. Қорку. жаскану, сескену. тайсактау. /иітсі жасқаншак,- ақ. Жек-жатымен ел өсіп жасаңдамақ тап. .. қысылып, ыңгойсызданып қала- (Ж ам бы л). тын бір қалы п туды Зүлқияга (Иман- ЖАСАҢСУ <?г. Ы.чғалдану, дымкыл Тар­ жанов). ж асар у стістігінің өзгслік стіс ЖАСӨСПІРІМ Сын. Жана өспірім. жас- ту- тар. Маңдайшаға қол артып жасөспі- ЖАСАРТУ рім бір қыз түр (Мустафин). ж аса'р у от. Ж я с болу,,жацалапу, өкею. ЖАСТАИ үс. КІшкентайдан. жяс уакыт- Дүние жасарып... жайнап, цүлпырып тан. Әке-шешеден жастаЯ аЯрылган кегті (И м аиж анов). Кшіта туып жа­ жеті жасар Ғ.ртай кзрі эжесінің қол- саруан, Кырғызыма қуанам (Қырғыз тығынан шықпайды (Омярові жырлары). ЖАСТАНУ ег. ж астау етістігінік өздік ЖАСАСУ ж асау етістігінік ортак етіс тү- етіс түрі. ЖАСАТУ ж а с а у етістігікің өзгелік етіс ЖАСТАУ ет. Бір затты бас астына снлып жату. басына жастану. Мүз тө-'еніп, түрі. қар жастап, Мызғыгам да б>>с күнде... ЖАСАУ Ғ зат. Ұзататын к ы з р я ариалған Сыр шашпаіімын ешкімге (Әбдікалы- жабдык. үй ішіядегі мүлік, ж иһаз. ров) . Жэмила көп жасаумен ксліп түсті ЖАСТЫ сын. Ж агы бірлей. курбм. к\\'р- (Торайғыров). дас. Құрдас бон күнменжасты боп ЖАСАУ II ет. Сірдсңсні істеу, пайда сту. жермен, жалының свнбсй, жасасын Бомба жсіссіп, Жчып жасақ. Ж аны олең (Олімбаев). алқымға тығылып (Қалауова). 2. Ау- ЖАСТЫК I эат. ІЬас астыия салыиатын ыс. Ісгеу. болдыру. Сынга қысым жа­ бүйым. К9ПШІИ. Т.өр илды сірегкен сау — ауы р кінэ болып табылады карпе, жастық (Сыланов) (КПСС уставы). + Катыиас ж асады ЖАСТЫК П зат. Ж ас коз. жас шяк. Жас- — байланысты. 4- Ереуіл ж асады — тық шағы есінғ түскендей, й э и ғл і піі- жүмыс токтатты . + Шай ж асады — лы пішінмен Күнтуар сазін қавта шай берді. ЖАСАУ Ш ет. Өмір сүру, өмірлі болу. жалғады (О маров). Жүтып б о лға н жоқпын өмір иіыры- ЖАСТЫҚША зат. Мойын зстыня салы- . нын, Шертіп болған жоцпын күйін натын көпшік. кі«иконе жагтык Бала жалма-жан кішкене жостыцшаны ал- жырымның Күмармын мен өлмей үзақ ды да, ақ шыт көйлегінің іийне ты- жасауға (Тәжгбаева). Жүз жасаған ғып, қарнын қампитты і Кап6г«»-в1 жүректен Жырларымды төгейін (Ж ам - ЖАСУ ет. Босау, жасыкгык пяГі.ч < 'кпу. Көңлім неге ж.асисың, .иным ис •/*<ннн- был). сын. I. Үй жнһазы мол. мү- ЖАСАУЛЫ сың (Торайғырг>в) Сүйсіне плнадым, лікті. Сәдір баидың үй іші жасаулы сүймедім, Сүйегім жасып. гоп қолың . екен (М уканов). (Абай). ЖАСАУРАУ «?г. Көэдсн жас шығу. ж ас ағу. Көзі жасаурап, злденені айтқысы ЖАСШЫЛЫҚ зат. Жаотмк. зкы і г-»«г;іт- паган кез. Лйкүміс асықппига <н<>ичм келген срні дір-дір етеді (Әбішев).

222 ЖАСЫ К — ЖАТЫРҚАУ бар ма? Жасшылық үрыядырды талай рай тортты (Омаров). Жатаган келген жирау сттар сүліктей созылып, керш жарга (Жамбыл). қүлаіитап барады (Мүсірепов). ЖАСЫК і сын. I. Жүмсак, бос, катты е.мсс. Бірақ, найзаңыз жасык, кврінсОі ЖАТ.А-ЖАСТАНА үст. Жайлана. бірдек (Иманжаіюз). 2. Ауыс. Бос, былжыр, емес, асыкпай, жәнімеи. Ендігі ғңгіме ынжик.- Жасык, кісі жаск,а тойми:., ні жата-жастана сөйлесерміз (Муста­ пасық кісі үйқы мен асқа тоймас (ма­ фин). ЖАтАҚ I зат. Отырыкшы. квшпелі емес. кал). ЖАСЫК II сын. Нашзр, арык. маЯлм Жатақтың болушы еді жері қорық, Же­ смсс д. м. Күнде арақ ішкені. Төре- ле тартар сырдың көшкен елі қочык (Ахметов). Жатацтың қоңыр лашыцта- нің үйі түскекі, Жегені жасық қиар- дан, Алдында тақтай үстслі (Жам* рынан шы\\қан лөп үсақ балслар арбо жанында үйіліп түр еді (Әуезов). был). ЖЛСЫКТЫҚ зат. Нашарлык, бостық. Жа- ЖАТАК II зат. Жататын орын, -ыскек, жатуга ариалған үй. Віз түрглн жс- сықтық пен элсіздік жүрген жерде гол- қымалы тайғак, ойға да орын көп бо- тақ үй ксң, жайлы болатын (Квбсев). ЖАТАК.ХАНА зат. Жатуға арналған ү*. лады (Иманжанов). ЖАСЫЛ I сын. Көктеп хеле ж атқан егін жагақ үн. Инеіи Мғуленді университет жатацханасының алдына зкеп түсірді сиякты, көкшіл түс. Жасыл егін жапан (Шаймерденов). Мектеп күзетшілері түзде жайқалып, жібек қалат судырай- ды шайк,алып (Мәуленов). Кеш еді. Біркекі жатақханага алып келді (Ке- жаздың сүли нүр төгілген, Жібектей беев). жерге жасыл гүл себілген (Байзаков). ЖАТАЛАҚШУ ет. Бір жзтып, бір түру. Кырды кезіп байқадық Колхоз малы жата беру, ауыру. Мына мал жаталак- ши Середі, ауырады екен. отырған, Жасыл жапан жайқалып, Да- ЖАТ-ЖАРАН зат. Жат, бөтся ядамдар. риядай толқыған (Жамбыл). Жат-жарандар кетіп енді тек өз... адамдары гана қалган (Мүстафнн). ЖАСЫЛ II зат. Жай. найзағай. Тебеден ЖАТҚЫЗУ жату етістігінің өзгелік етіс жасыл түскендей, тиылып даң-дүң сез- түрі. дері, Трумэн. Черчилль сескеніп, Тү- ЖАТҚЫЗЫЛУ жату етістігінік ырыкскг мандап ксттікөздері (Бейбітшілік да- етіс түрі. уысы). Сстілді ат дүбірі тасырлаған, ЖАТСЫНУ ет. Жатырқау, бвтеғсу. Жаг- Кем түспвй жазгы жайдың жасылынан сынбай елдің талий азаматы. Бауы- рымдай жылы жүзбен амандасты (Ье« (Мау л е н о в ). бітшілік дауси). ЖАСЫРУ ет. 1. Жабу, бүркеу, көрсетпеу. ЖАТТАМАЛЫ сын. Жатталған, жаттап алыпатын. ГІартияның ішкі демокри- Игілік мүнысын жақтырмай қалғанын жасырғысы келмей, біраз үндемей қал- тиясы негіэінде ғана өзара сынды өріс- ды (Мүеірепов). Жазғытұрым жасы- тетуге, партия тғртібікныгайтуга бв и ­ рып жердің, бстін, Жасыл шөп пен боіі ды. Пүл тэртіп жаттамалы болмай, се­ жеткен егінмен тең (Абам). 2. Ауыс. налы Солуға тиіс (КПСС уставы). Айтпау, білгізбеу, бүхпе сактау, ши­ нын айтпау. Кожаш та Серғазыдан ЖАТТАУ ет. Жаттап алу. оГіға сакгзу, сыр жасырған жок, (Квбеев). осте түту. Шәуэли:—Ыбекем сабагыу элде қашан жаттап алғам (Акыпжа- ЖАСЫРЫН сын. Керінбей астыртьш. нов). Шежіреңді қолга а.шп Жасыя- күпия. Ол (Ыпырай) Оорін жасырын нан мен де жаттағам (Сыздыков). істейді (Лкыижанов). ЖАСЫРЫНБЛҚ зат. Жзсырынып ойнай- ты!і сйын аты. Күн батып бір меэгілде көрінді ай. Манадан жасырынбақ ой- ЖАТТЫҒУ ет. Үйрену, бейімделу. дағдм* лаиу. Бастауыиі жазудың негізгі тур* нағандай (Бакзахоп). лері кешіріп жазу, жаттығу, көрхем ЖАСЫРЫМУ жасыру етістігіиіц өздік стіс түрі. мазу, жат жазу болады (Көбеев). ЖАСЫТ қ. жэсты. ЖАТТЫҚТЫРУ жаттығу етістігінік *зге' ЖАСЫТУ ет. I. Балкыту, жүмсарту. боса- лік етіс түрі. ту. Темірді отқа сама босаа жасиды. ЖАТУ ет. I. Шалкасынан нсмесе етбетінеи. 2. Ауыс. Мүцайту, қамыктыру, көңілін кырынан тусіп жердіц немесе бірнәр- босату. Жанды жасытып, діңкені к,а- сенің устіне созылу, сұлау. бір затгык тырып жаутац көздің жайын жақсы белгілібір жорде болуы. Ж.ердің беп- білетін өр кеуделі жШт тітіркеніп айт- нен бастап. алпыс кезге дейін мыс П'т ты (Мүсірепов). гас жатыр (Мүсірепов). 2. Ауыс. Ты- нығу, уйыктау. Үй іиіі жатуга айна.*ди ЖАТ сын. I. Негде, бетен. басқа, туыс (Чехов). -4- Жатый ішер —жалкау. емсс. Кай қызығы тарайды қу өмірдің, арам тамак. Татуды араз. жақынды жат қыларга (Абай). -4^ Жат жер — гпет жер, баска ЖАТЬІҚ сын. Қонымды, үғымды. Ахеттіқ °‘т + Ж ат карді — шеткерілетті. үн толқыны біркелкі, сөзі үнамды дс. Ж ат-жүрттнқ— шстелдік. жатық (Бакбергенов). ЖАI ЫР зат. Бойға біткек баланып ЖДТЛҒАН сын. Аласа. тапал. Қытай жі- жататын орны. гіті біздің алдымызга түсіп, жатаган ЖАТЫРҚЛУ ет. Тосыркау, жатсыну. кертөбелін шаужайлап дарбазага қа-

ЖАТЫС — ЖАУРЫНШЫ 223 генсу. Жатырқап, тожарып түру деген тіқ үстінде көздері жаудырап бес би­ пкда аз кеэдеседі (Иманжанов). ли отыр (О м аров). ЖАТЫС I зат. Сшнәрсе істемей тек ж ат- ЖЛУДЫРУ ж ауу стістігіиін езгелік еііс кан қалыгг. Осы бір житие — сол жа­ түрі. тые... К өріңіз бэрін, тыңдацыз (Ерға- ЖАУДЫРЫЛУ ж ауды ру етістігінін ырык- лнев). сыз етіс турі. ЖАТЫС II Грамм. Жатые септеу. ЖАУ-ЖАРАҚ зат. Қару-жарак. Карт К>>- ЖАУ зат. Қ ас адэм. душпа». Ж ау жаға- жақ, жау-жарагын сайлап алдың {Ер дач алганда, А ттандырдық майданна: Таргын). Жауға ойран сал! — десумен (Ж эм- Ж АУ-жҮРЕКТІЛІҚ зат. Батылдық, ерлік, вил). 4- Ж а у жүрек — батыл. ержүрек жауынгерлік. ер. таЙсалмайтын . Жайнаган Тауы н ЖАУЖУМЫР I зат. Карыиныц бүрмшы. жыгылмай, Жасқа.чып жаудан тығыл- Жаужұмыр жаксы болса, итке тастар май. Ж а са улы жаудан бурылмай, Ж а у ма еді (м акал). жүрек, жомарт қүбылмий (Абай). ЖАУЖҰМЬІР II зат. Құмды жерде есетін ЖАУАП зат. Віреудіц Сергеи сүрағы ка өсімдіктін бір түрі. кайтаратын е»з. Энгельстің формулисы ЖЛУҚАЗЫН зат. Көктемде шығатын всім- бүл сүраққс: жауал бермейді (Сталин). діктердін бір түрі. Жазғытүрым қыл- ЖАУАПКНР ааг. Зам алдьжда ж ауап бе- тиған бір ж ауқазын, Кайдан білсін руге міцдетті аныпты адам. Ацы ти- омірдің көбін аэын (Абай). Кызгалдак, лап е гу ары зы жауапкердің тұргылық- жауқазын, сарға,гдақ, баймемек деген­ ты туратын нс үнемі кдсіп ететін ау- дер. кызыл, сары түстермеи қүлпырып данындагы согқа беріледі (Қылмыс за- жайиайды (Ә уезов). ны). ЖАУЛАСТЫРУ ет. Хальіқтарды бірін-бірі- Ж АУАПҚЕРШ ІЛІК зат. Белгілібір іске ие айдап салып ошіктіру, ;кау ету. жауаптылык, міндеттілік. Жүрт алдын- Жауластырмақ жаушыдан, елдестір- да аз сөйлегені, жүрексінетіні де бар. мек елшіден (макал). жсуапкрршілікті, университет атына дак түсірмеуді сезіну де бар (Ш аймвр- ЖАУЛАСУ ет. Дүшпандык, жаулык ж аг- дайдз болу. қистасу. Қіші жүздің ха­ денов). ни ол кезде Әбілхайыр, Аблай мен сил ЖАУАПСЫЗДЫҚ зат. Міндетті жүм ы ска екеуі жауласа Оереді (Мүканов). салкын караушылык, жауапты болмау- шылық. К еш ке ясалпы жиналыс шақы- ЖАУЛАУ ет. 1. Қ асты к жасау. шабу, ша- рылып. месткомньщ аппаратының жау- уып алу, отарлау. Бірімізді-біріміз аңдып. ж аулап, үрлап, кірпік қақтыр- апсыздығы, ...талқыланды (Обдіқады- май отырмыз (Оуезов). Партизан ба- ЖА^АІІТЛСУ ет. 1. Свйлесу, тілдесу. А бай- ласына карай берді, Бақытын әкет- мсн ек еуі (ж андарал) осыдан соң, Кар­ ей к о з қадасы п түрып қалып, орысша кендей біреу ж аулап (Амакжолов). 2. Ауыс. Ж еніп алу. Жақсылыкты жа- жауаптаеып кетті (Әуезов). санып барып ж аулап аламын (Ақын- ЖЛУАПТЫ сын. Істік нашарлығыи. ка- жанов). телер мен кемшіліктерді мойыидайтын, ЖАУЛЫҚ I заг. Екі адам яки скі мсм- вз ісіне толы қ жауап беруге міндетті, лекст арасындағы араздық, кзстык, бориштьі. Сонымен, сені аудандық жер душпандық. Ж аулығы мен кегі бар бөлімінің бастыгына бекітсміз. Аса Күнанбай емес... (Әуезов). жауапты жұмыс (Муканов). К азак ЖАУЛЫҚ П заг. Әйелдер басыня сала- тын орамал, шәлі. Екі кемпір дс жау- ССР Министрлер Саоеті Казак ССР лығының ұшымен көздерін сүртіп Жогаргы Советінің алдында жауапты койды (Өзбек энгімелері). 2. Ауыс. (КазССР Конст). Әйел, катын д. м. Біріниіі байлық — ден саулық, екінш і байлы.% — ақ жау­ ЖАУАПТЫЛЫК зат. Өз ісіне ж ауап бе- рушілік. соған жауапты болушылык. лык, үиіінші баш ш к — он саулық (м а­ міндеттілік. Партия орындары Совет- кал). тердің р о л і мсн жауаптылығын артты- ЖАУРАУ ет. Суык я аяз күндері току, руға міндетті (ККП V сьезі). мүздау. Б ү л бүрісумен енді аз отыр- Ж А У ГЕРШ ІЛ ІК зат. Соғыс уакыты. шагт- сак, Сғріміз де жаурап ауырып кала- қыншылык. Апыстс.ндай ақырып Он ал- мыз (Сорсенбасв). Біраздан кейін тыншы жыл келді... Ат байланды б е л • жаурап, дірілдей бастадым (М ука­ деуге, Ж оугерш ілік замандай... (Ши- нов). пин). ЖАУРЫН зат. Лрканын жоғары тұсыи- ЖАУҒЫЗУ ж а у у стістігінін взгелік стіс дагы калак торіздес жазыкша кслгсп түрі. уш бурышты сүйек. Шалкақтау біткен ЖАУДЫР сын. ■ Жаудыр көз. К арак ат, қарыс жарым маңдайы, орак мүрны. мөлдір көз. Карайсың мөлдіретіп ж ау­ жалпақ жаурыны әлде неден хабар дыр көзің. ІПын айтсам шыбын жаным бергендей (Жүмалиев). сенің өзің (Торайгыров). ЖАУРЫНДЫ сын. Денелі, яыкты, ж ау ­ ЖАУДЫРАТУ жаудырау стістігінің озге- рыны үлкен, кек. лік етіс түрі. ЖАУРЫНШЫ зат. Ескі. Жаурын карап ЖАУДЫРАУ ет. Мөлдіреу, мелніо... Пеіи- бал ашатын, балгер (Радлов).

224 ЖАУТАҢ — ЖӘ ЖАУТЛҢ: жаутак кағу ет. Бірнәрсеге үміт- бсру. бағу. Қойымды квбінесе бүталар тене карап, алакдау. Кырдан қүлап арасыиа зкайдым (Ерубаев). 2. Ауыс. келе жатқан көп жылқы түгел тиетін- Хабар тарату, атағын. данкын білдіру. дей, жаутаң қыбыжықтап фа­ Адал еткен вңбегі Зүлқияны даңққа бе­ лел, бүкіл облысқа атағып жайды рады (Мүсірепов). (Иманжанов). 3. Ауыс. Бір затты жа- ЖЛУТЛҢДАУ ет. Батылы жетпей жау- зу. төсеу. Жайып төсек көк мамыц, дыряу. жалтактзу. КеОей сорлы зкан- Сүйер жандай үлым деп (Сами). Аі; дар бүтага қорғалаған торгайдай жау- кемпір қадірлі цонацтарыкан қолган таңдап отыр (Омаров). ЖАУТЛҢ ЖАУГАҢ: жаутан-жяутли ету, дзмді дастархан хсайип Сатқынга үсынды (Сыланов). Түкым жайды ет. Жаудырап, мөлдірей беру. Кыздық жосы 16— П шамасында, үсті-басы —тұкым таратты: 4- Күшак жанды — оңды, қара квзі мөлдіреп, жаутац- көціл койып, карсы алды. Алака- жаутаң етеді (Мустафин). нын жайды — бір норсені сүрады. ЖАУУ ет. Бүршак, кар. жацбырдын ас- 4- Тамырын жаііды — бекінді, ерісін паннан түсуі, сіркіреп күйылуы. Ке- кеңейттІ. іиікпей қар жауа баетады (Мүканов) ЖАЮЛЫ сын. Төсеулі, аоіып койылған. ЖАУШЫ зат. Елшіліктін бір түрі. ара- жазып. жайылып койылған. Рахмет ал- лыкта журіп, келісгіруші, уокіл. Елдес- дында жаюлы квп усоспарына қорады тірмек елшіден, Жауластырмац жау- (Ерубаев). ...Қеіикі жүмыстан шаршап шыдан (макал). қайтқан жігітгср иіайларын шала-пу­ ЖАУШЫЛЫК таг. Елшілік. уәкілдік. ла іиіті де, жаюлы т&свкке қчсая кепі Жаушылыққа жүретін адам да табыл- (Сәреенбаев). ды (Айии). ЖАЯ зат. Сойған ірі каракыц (көбіие ЖАУ!>ІЗ зат. Біреугс кастык ойлаушы жылкының) жамбас сүйегінін үстінлегі канпезер. караннет зүлым, бұзякы. калык от. Б үл күнде дғуірлеп тур Баи- канішер. залым, зияггкес. Еңбегі жоқ, бүлан бай. Ж ал мен жая жегені, қапт ЗОрлыгы квп Жауыздардан қаш інім пенен шай (Жамбыл). (Иманбаева). Жаиыздар экемді кескі- ЖАЯЛЫК зпт Жас баланы орайтын !Щ'- •тсп өлтірді — дейді Володя (Омаров). берек. Ботакөз... оянган Амантайды ЖАУЫЗДЫҚ зат. Кастык. залымдык, жаялығынан босатып, қүрғатып. күн каипезерлік, знянкегтік. Отанға опа- көзінв үстап күлдіріп турды... (Мука- сыздоіқ ету... — барып түргаи жауыз- нов) . дық болып есептеліп заңның ең қатал ЖАЯУ сын. Көліксіз жүру. Аттың үстінен күиіімен жаэалонады (К аз ССР түстім де жаяу жетектемек болдын Коист.). (Мүканов). Жаяу борзсын —кат- ЖАУЫМ зат. Тамшылы су бон аспаннан, кан мүздыц, кардын үстіндегі бос кар­ тусетін атмосфера ылғалы. жанбыр. ды желдік үшырып айдауы Калақай Райкомнан иіықса, жауын ЖАЯУ-ЖАЛПЫ үст. Жаяулау. көліксіз. қүйып түр екен (Мүқанов). Жөнелдім жауды қуып содан былай. ЖЛУЫНГЕР зат. Қатард;ігы эскер. Каза Ел қалды жаяу-жалпы шилай-шулай гапқан жауынеерлердің ссмьяларын (Байзаков). жүмысқа орниластыру жөчінде коп ЖАЯУДАТУ ет I. Жаяулау етістігініи «з- жүмыс істеді (ККП V съезі). • гелік стіс түрі. 2 Ауыс. Акырын. жэн ЖЛУЫНГІ-РЛІҚ зат. Бзтылдык, батыр- айту. Кожан дпмбыраны қолыно алып, лык. Республиканың партия үйымы жүртты көп бөеемей-оқ (калкям ши- бпгпасөз бен баспа ісін жақсартугс. рақтан) жаяулатып үиі ауыз өлеқ с.й- олардыц жауынгерлігін көторуге ба- тып берді <Көбеез). ғытталган едэуір зор жүмыс істеді ЖАЯУЛАУ ет. Ж аяу жүру. Шаршап ?бден (ҚКП V съезі). қажыды, Жүмыс іэдеп жаяулап~. ЖАУЬ’НДАТУ Үдайы. үсті-үстіне. еселеп (Мәуленов). Атсыздык, квлікгЬдік- жауу. Күы бір кезде ашыла қалады ЖАЯУЛЫҚ зат. да. артынша жауындата жөнеледі Ерді жаяулық емес \\аяулык пздыраоы (Омаров) + Жауынлатып ж ү р д і— (макал). жауьшга карамай жүрді. ЖЛЯУІИЫЛЫҚ қ. жаяулык. ЖАУЫН.ШЛШЫН заг. Жауын. жаңбыр. ЖАҺАН қ жиһан. Жауыч-шашын шубатып, қара цабак, ЖАҺАНГЕР қ. жиһангер. күз келе Жатыр (Омаров). ЖАҺАНКЕЗ зат. к. жиһанксз. ЖАУЫР зат Малдын аркаеына ердің ба- ЖАҺАННАМ зат. Ескі. Дікшілердіц се- туыилн болатыи жара. Жайдақтаған жауыр болады. жабдықтаган тэуір бо- німінше — «тамык» аттарынын бірі. Өз лпоы (Айнабекүлы). үйі жаһаннамдай көрінуші еді. Келсе сзап артушы сді, қанынбузып. (Торяй- ЖАУЬ'РЫН қ . жаурын. ғыров). ЖАЬАТ үст. Тез. жылдам. асыгыс. Вүл скі ЖАУҺАР зпт. Кымбат тастын бір түрі. Куатты зорайту жаһатінда болу керек, бүлар зораймай, гылым зороймайды Жауһардан жс.рыц көңілі, Туды қым- оа7 багалы (Кәрібаев). Ж ауһар ша- шып тастогынан Шаттанған шың Ала- (Абай). тауым (Жароков) ЖАЮ ет. 1. Малды өріске. жайылымға жі- ЖӘ од. I. Ие. болар, жетер д. м. Жэ. же- тер, эзіріие қоші (Сталин). 2. Жал-

Ж Ә Б І Р — ЖЕБЕУ 225 гаулык «не» д. м, Жүмысқа жэ сен Ж ЭРДЕМШ ІЛІК зат. Көмехшілік, болысу- бар. жэ мен барайын. шылық. Жыуідан аргық жэрдеміиілік ЖӘБІР эат. Біреуге жасаған зиян, жапа. қызметін атқарган бүл к,ыз Рахметтің қорлык- Ж әбір беріп, жала етсең. Был- мінезін түгел алы п болған (Муканов). ганган басым ласқа-ай! (Махамбет). ЖӘРМЕҢКЕ зат. Жыл-тоуліхте, мерзімді ЖӘБІРЛЕНУ жәбірлеу етістігініц өздік уакьітта, бслгілібір жерде болып тура- етіс түрі. тын үлы-жиын сауда орны, зор базар. ЖӘБІРЛЕУ ет 1. Біреуге княнат ж асау, Осы жыл сайын Агбасоо. Ташиа, жәбір корсету, кортіык көрсету. Кім Коянды сияқты жэрменкелерден мың- жэбірледі, не ушін жэбірледі? Былай даған өгіз екинап. Корғанның ет заоо- да мүқды баланы жэбірлемес болар дына к,үлатып түрушы еді (Муканов). (Сәрсенбаев). 2. Көніліне дақ түсіру, ЖЭУДІРЕУ N. жаудырау. койіту. О қуды адамныц түрі емес, миы ЖӘУМЕШТЕУ ет. Әнгіыеге айналдьіру, ер- Отымай ма, — дедім мен жәбірленіп мск ету, пурелеу. Мен оған дейін До- (Мукан о в). сан шалды жэумештей түрайын. — деп ЖӘБІРСІЗ сын. Зиянсыз. залалсыз, зілсіз. Жақия ақсақал шығып кетті (Иман- Манап үндеген жоқ, қысық көздеріне жанов). ждбірсіз к ү лк і жинаган қалпымен ка­ ЖӘУМІТ зат. Жексүрын, карғыс орнына бинета кіре бере дауыстады (ШаЛмер­ колдаиылатын сөз. ...Осы хэцміт қус- яемое). тардан қутылуда маған Икрам көп кө- ЖӘДІГӨИ зат. Пкі адзм арасына түсіп мектесті (Лйнн). алдаушы. сикыршы. азғырушы. Әсіре- ЖӘУТІК N. жаман-жәутік. се, оның арбаушы жэдігөй көргені ЖӘУШЫМШЬІҚ зат. Торғайдыц бір түрі. кеудегс тепкеннен кем тиген жоқ (Әбі- Бүтақтан-бүтаққа қонған... Жэушым- шев); Ж алғы зым не қылсаң да сақ бо- шықтар жем іздеп шықылықтады (П о­ лып жүр, Жэдігөй боп жүрмесін ан- левой). түпған ш ал (Абай). ЖӘШІК зат. Негізінде ағаштан ж асала- ЖӘДІҒӨЙЛЕНУ ет. Мекерлену, алдауға тын торт бурышты, зат салатын ыдыс- тырысу. тьсң бір түрі. Сейтқали көмірді іріктеп. ЖӘЙ I сын. Тек, тегін. толеусіз, ақысыз- жэшіккс салып. аузын шегелетіп жа- бүлсыз. Ж ер сатайын деген сөзге қал- тыр (Мустафин). гым келмейді, жғй берем — деді ол ЖӘЮ N. жаю. (Мүсірепов). ЖӘҺИЛ сын. Ж ауы з, залым, бүзык, на- ЖӘЙ II үст. Күр, карапайым. Егер заң дан. Казак ССР Жогаргы Советінде жэй ЖЕБЕ I заг. Ескі. 1. Садах оғыиык ма- сағы. 2. Найзаның үшы. Түсі суық ке- көпшілік дауыспен қабылданса, бекітіл- ген болып саналады (КазССР Конст.). леді. Терт қырлы кек жебенің (Ж ам- ЖӘИДЕН-ЖӘИ үст. Техтен-тек, бостан- был). Көк садақтың ішінде Көбе бұзар бос. Жэйден-жэй Пілдіні бөктеріп жі- жебе бар (Махамбст). +Жебедсй сү- берсе, Боздак,... қарсы болмас еді (Мү- йір — октын үшы снякты үшкір. сірепов). ЖЕБЕ II зат. Ж ау жолына ксдергі үшін ЖӘЙТ (жәйіт) зат. Хал-ахуал жәй-күй, курылатын тікенекті темір. Катын, ба­ жағдай. Ыцырсып күй кетеді осы жер- ла. қара орман — Баріиасын жауга ал- де Аяныиг қыз жвйітін тосып елге. Ке- дырған. К үрулы жатқан жебеге, Күр- леді көэ алдыңа кыэ бейнесі К үй бей- сағынан шалдырған (Махамбст). Ж ау- бак, үздік-үздік өксігендей (Қайырбе- дың жүрер жолына Жебе қүрдың өт- ков). пестік (Өлен жннағы). ЖОЙІН к,. жайын. ЖЕБЕ: жебе сауу. Жиілетіп. жеделдетіп ЖӘНДІК зат. Жан-жануар, айуан, бака- сауу. Бие жебе сауса, сүтті көп бере- шаян, күрт-күмырска т. б. ұсак жэн- ді (Керімбаев). дік. Қең бөлменің іші толған хайуан- ЖЕБЕЛЕЙ үст. Ж едел, асығыс. Жүгірген бала, жебелей басқсн эйел-ерксктер дар мен қүс, жэндіктер (Шаймерде- нов). көрікеді (Мустафин). ЖӘНЕ ш ыл Сөзбен созді байланысты- ЖЕБЕЛЕНУ жебелеу етістігініц ырыксыз ратын жалғаульж. Бірін алсаң жэне етіс түрі. бір ділдэ дайын, қолың сал (Абай). ЖЕБЕЛЕУ ет. Асыктыру, тездету, жеделде- ЖӘННАТ қ. жаннат. ту. Сақадай күиіке сай түрған, Дср ЖӘРДЕМ эат. Болысушылык, көмек. ...Ар- кезінде айтылеан, Үсті-үстіне жебслеп қар-меринос қойын багщиы колхоздар- (Керімбеков). ға ғылымның көп жэрдемі керск (Мү- ЖЕБЕЛ1 сын. Салалы, үшты, үшкір, ет- канов). . кір. Колында қос жгбелі қүрыіи кай­ ЖӘРДЕМДЕСУ ет. Біреуге жәрдем беру, ла... (Кошімов). Жебслі туяқ, кер ш у­ көмек көресту. Уа, қарт Кавказ сын ба. Кызыл жемсау. мүз балақ (Бега- сагитта Әрбір тасың гранатқа, Орбір лан). * талың үқсап оққа Жэрдемдесін аза- ЖЕБЕУ ет. I. Коргау. колдау. демеу. аяу. Сөэін айтар біреу жоқ. Жарлыны кім матқа (Токмаға.мбетов). жебейді? (Әзірбаев). 2. Жұмсау, сөй- ЖЭРДЕМШІ зат. Көмекші, болысушы лету. Дүоір қосып айғайға Кызыл тіл- қолқабыс көрсетуші. Кызының талабы- на ана да жэрдемші болды (Баязитов). ді жебейін (Ж амбыл), 1 5 - 1596

22« Ж Е Б І Н - ЖЕКСЕНБІ ЖЕБІН: жебіп сүт. зат. Жяілетіп, жедел- ЖЕЗ зат. Түсті металдыц бір турі (сары металл). Алтын мен жез, Алынбас тез детіп сауудан алған сүт. (Иманбаев). ЖЕБІНДІ зат. Коэысыз (төлсіз) сауып ЖНЗДЕ зат. Апасыныи күнеуі. Сатар мал алииғаи сүт. ЖЕБІР сын. 1. Не болса, соны жейтін жоқ, бай жездеміз Оізге қариспийды жемкор. Жебір түйе жабуып мер (Мүқаиов). (макал). 2. Ауыс. Обыр, жемкор, пя- ЖЕЗӨКШЕ зат. Жүргіш, сайкал (ойел). Ең аяғында өлген балыққа да теңеді, ракор. жалмауыз (адам туралы). Адал оіі/іог адам зат бізбен бірге жол бер- жезөюие әйелдерге де теңеді (Мусі- мейміз жалмауыз жебірлерге. (Бейбіт- рслов). шілік дауысы). -4- Жер жебіріне жетті ЖЕЗТЫРНАҚ зат. Ескі. Ертегіде кездеее- — катты сокті. тін жездеи тьірнағы бар макүлық. Ма­ ЖЕПРЕИ N. еврей. нат келеен сулулар Сицыр екен — де.- ЖЕБРЕЙІЛ зат. Діни. Діншілдер сені- ді шын, Ол жезтырнац болтаны (Жам- міікие періштеііік аты. Жеті қабат бил). жерді өткеп, Кідсрмеген тоқталып, ЖЕЙДЕ зат. обл. Еркектіц сырт кейлегі. Үстамаса жебрейіл, Қөтерген жерді Жейде-дамбал ак, саңнан ясаргақ шал- өгізді Өтпекші екен қақ жарып бар. Жырым балац, матамен ғдіптет- (Жамбыл). кен (Абан). ЖЕГУ ет. 1. Көліктін мойынына камыт ЖЕҚЕ сын. Дербес. дара, жалғыз өзі. кнгізіп, арбаның немесе шананык же- Шашубай сөз сөйлейді хеке, дара тегіне тіркеу, косу, шегу. І/амаздыгер (Жамбыл). Ж ан ертпей-ак, жаныма, іиенінде агтарып 'жегіп жолаушылар Жене барып көрейін (Жамбыл). + тагы жүрді (Мустафин). 2. Ауыс. Жу-! Жеке меншік — коғамға, мемлекетке мыс істету, жумысқа косу. Сойқын- 1 тон емес жекс адамныц меншігі. ныц ацыр көндім мазагьиіа. Жегілдім \\ ЖЕҚЕ-ЖЕКЕ уст. Белек-белек. дара- • ^ \" гупг түрлі аэабына (Байдаков). і дара. Витаминдердің эрқайсысына х г- л ч п ііЛ І сын. Шегулі, косули, жегілген. I ке-жеке тоқтап өтеміз (Дарканбаев). с?уи гіХшпі-пп а(!тТвааррдқоүв3скаимУ).Р’тТур тагы да ЖЕКрЖағАатТ. Кзаагр.таҚүтлаам,ыкруедланеддаілк қаадшама.ннжану-- \\ натын гмр қүс қага Ж егулі арба | ац, Жекжатымен ел өсіп жасақда- асыл жарен қасқага (Ерғалнев). мақ (Ж амбмл). ЖЕГ! зат. Бет терісіне біткен тері тубер­ ЖЕҚЕЛЕНУ жекелеу етістігінік өздік кулез!, мерез. Жегінің бір қуртындай ртіс т ү р і. Кохірегіне жайылды у (Мәулонов). ЖЕКЕЯЕУ ет. Дербес алып белу, дара- ЖҒ.ПЗ жеу етістігінің өзгелік стіс түрі. лау, окшаулау. «Ол мүғалімдср мен ЖЕГІЛУ жегу етістігіпік ырыксыз етіс түрі. оқиіиыларга жекелеп тоқтап, кім не айт^анын талдап көрді (Имаижанов). Ж.Ғ.ПН сын. Жсгуге үйренгск, жеплгем ЖЕКҒ.Н зат. биол. Ұзын жіңішкежапрак- (ат). Мынау ат жегін екен. шанаға ты сазды жерлерде өсетін көпжилдык жақсы жүреді (Айнабекүлы). ІІІӨИ. ЖЕГІШ сын. I. Көи жейтін, аскүмар, ЖЕКЕТ зат. Әйелдердін сырттаи киетін, тамақсау. Кажмуқан ет жегіш еді, кысқаша холген бешпепті. дйел хеке- оны көп адам біледі (Әбдіқадыров). тін шешіп қолына алыпты (Көпбаев)^ 2. Луыс. Алым алғыш. паракор. Лдал- ЖЕКЕШҒ. зат. I. Шағын мглы бар, кедей дық үшін алыст, окегішке ақы төлет- дәрежесіндегі өз алдына дербес шаруа. ті (Абай). Бүрынгы заманның окімі Ауылда отырса *жекеше» деп колхоз- парақор, ел жегіиі (Мүқанов). шылар түртпектей берер еді. Мүнда ЖЕДЕЛ үст. Асығыс. жылдам, тығыз, тез. Жсдсл басып, үйден шыққан Багила ежүмысіиы» деп қүрметтейді (Муста­ узамай Мүратты ертіп, қайта оралды фин). 2. Грам. Жекелік үғымды біл- (Ділисламов). Біз ліінген темір куйме діретін грамматикалык категория. кошсні Оасына көтере, _ж_е_д_е_л заулап ЖЕККӨРІНІШТІ қ. хсексурын. . . ЖЕКК! қ. жегін. Сарады (Сорсеибаев). ' ЖПККІЗУ жегу егістсгініц өзгелік епс Л ЖЕДс--аЕ-р-ЛлД-б-Га--л.-Са- . зй г . Тетелес, арасы бір жа- рі. ЖЕКПЕ-ЖЕК ЖЕДКЛДПТУ жеделдсу етістігінің өзгс-лік, қос. с. Бетпе-бет курсе, са­ етіс түрі. мые, жекпе-жек атыс. Кэрі-жасы елім- нің дскеріміз Леникнің, Жекпе-жекке ЖЕДЕЛДЕУ ег. Тез каркыпмеи, ж ы лдам-1 зкиһанга ІПықсам да қашан жеңілдім? дау. Россияда өнеркэсіп капитализмі-| (Аманжолов). тарнхы). ед°У1Р **делдеді (БҚ (б)П ЖПКСЕН: жермен жексен болу ет. ЖЕДІ ҚДБЫЛ уст. Тез-тез, асығыс, үсті-1 Өлү. жок болу, тып-типыл болу. Көкте үстіие. Канай бала қрздщң жеде қа- дулей жеңіліп, Жерде жексен болды был берген сүрауларына жауап оер- *,үз (Тоқмағамбетов). Сексен дегенше. жермен жексен де (макал). геимен. уялып, қырын қарап түрып ЖЕКСЕНБІ зат. 1. Қазакша бір жетідегі сөйледі (Сыллнов). жетіхші күн, яғнк демалыс күві. Жек- ЖПДЕІИ зат. Ойыиныи аты (тобык жа-| сенбі күн Бексейіт үйіне қыдырып бар­ сим, қонақтары ишй іисіп отыр екен сыру сиякты). Жедеиі сүйегімен ойнауі

Ж Е К С Ү Р Ы Н — Ж Е Л Д ІР М Е 227 (Мұканов). 2. Ескі. Жетінін бірінші Жер қорығыш желгек шал Желіп жү- күнінің аты. ■ ріп бозЬайды (Абай). ЖЕКСҮРЫН сын. Жеккврінішті, сүйкімсіз ЖЕЛГЕРТУ ет. Ж елге уетату, тазалату, (адам). К ула ққа жат жексұрын хан- ұшырату, ж елдету, желге кактыру. Би- дық есім, К азақ коргсн қашаннан хан дайды тазалау уш ін желгерту керек. тізесін (Ахметбеков). ЖЕЛГЕРУ ет. Ж елге карсы кою, үшыру, ЖЕКТГРУ ж егу етістігініц өзгелік етіс. тү- кептіру. рі. ЖЕЛГІЗУ желу етістігіпіц езгелік етіе ЖЕКУ ет. К атты зекіру. ақыру, сөгу... түрі. Сотқар етіп асыраган балалар жетім Ж ЕЛПШ сын. Ж елісі күшті, желісті (ат балагц жекіп, тепкілеп, зрқайсысы бір туралы). «Вихрь» осм қолада атаққа сабай берген (Әбдікадыров). шыққан екі желгіиі жылқының біреуі ЖЕКІРУ ет. Сустанып акыру, катты рак (Мүканов). үрсу, еөгу. Б ір ақсақалды ш ал келіп. ЖЕЛГӨЗ сын. Ескі. Керегеніц квэі кең есік алды нда жекіре сөйледі (Бакбер- көз, тар к«з емес. Бүрын қазақтың генов). жазғы үйінің керегесі екі түрлі бола- ЖЕЛ заг. К ейде катты, кейде баяу соға- тын: бірі желгөз, екіншісі горгөз (Бә- тын ауаиы и ағымы. ЛуылЫна жетер сенов). күні қалқатайдың, Алдымнан қоңыр ЖПЛДКНТУ ет. Кайраттандыру, жігерлеи- салқын соғады-ай жел (Халык әлеңі) діру. Ер көңілін желдентіп... Коңырау- > Ж ел болып мтті — тез, белгісіз от- лы найза өңгердім (іМахаыбет). кен ж ай. 'Гаң қаламын бүл күнде, Ж ел ЖЕЛДЕТКІШ эат. Ж ел тартқыш, венти­ болып өткен жасыма (И м анбаева). лятор. Тпроза жалдеткішінен усаздың -4- Ж ел сез — бос сөз. 4 - Ж ел какты самал желі еседі (Қөбеев). — кепті, кұрғады. + Самал ж ел — ЖЕЛДЕТУ ет. 1. Ж е л енгізу, жел қак- салқын ж ел. + Өкпек жел — өңменнен тыру. ауа тазарту. Сабак, арасындағы өтіп кететін коктсм желі.-^-Ж ел ти- дамыл уақытында кластың ауасын ірмен— желмен жүретін тиірмен.; желдетіп, тазарту қажет (Көбеев). +■ Ж слдей есті — екніидеді, каркмп- 2. Жел еоғу. борандату. Жерді жарып дады. Күнтуар желдей есіп, серпіле сарыны, Кокке жетіп арыны, Д ауы л- сөйлеп катті (Омаров). датып желдеткен (Керімбаев). Ш уы л- ЖЕЛАЯК сын. Табаны жерге тимейтін даса қарагай Кайдағы ойды тсрбагіп. жүйрік. Сабыр желаяк, жеқіл бала бо- Зуылдайды еоке жел Вэсеңдетіп, жел- латын (Сағымбаев). детіп (С ы зды қов). Я. Желге карсы жі- ЖЕЛБАС сын. Желікпе, әулікпс, бетімен беру, салкындату. Жаздың ыстық күн- кеткен. Б аяғы желбастығын Ожібай дерінде колхоздар қойларын желге қоймайды... (Торайғыров). қарсы жіберіп, желдетіп жаяды (Ерме* ЖЕЛБАУ зат. Ж е л болғанда, шяңыракты ков). тартып байлайтын бау, жіп. ІІІаңырақ- ЖЕЛДЕТІЛУ ж елдету етістігінің ырық- гы әуелі желбсіуынан керегеге асып қо- еыз етіс түрі. йып. төрт жігіт төрт бақанмсн әрең ко- ЖЕЛДЕУ ет. 1. Ыстықтан корғану ушін терді (М үсірепов). желге қзрсы журу. самалдау. Түнқа- ЖЕЛБҒ.ГЕИ үст. Шапан, тон, щскпен си- туга үйренген ол, ■жалдеген ешкіше якты сырт киімдердін түймесін, бзу- аңқылдатып салып келеді (Мүстафин). лығын салм ай кню. Жылы күндері М а­ 2. Ауыс. Қаркындау. екпһідеу. Өлең- кан токын д а топтал, сырмалы қам лол- мен ойып оюды, Сөзді мініп желдедім шасының і.ыртынан, шекпенін желбе- (Жамбыл). гей суға салды (Муқанов). Ж ылы ки- ЖЕЛДІ сын. Сялкын, самалды. Ж елді іигеп қ а р и яла р да. жеңіл киінген, жел- аяк — жүргіш. бсгей салы нған жастар да бар (Дінис- ЖЕЛДІК зат. 1. От тез жану үціін жа* ламов). салған, пештік астыпдағы жел жібе- Ж ЕЛБЕЗЕК яат. Балыктын тыныс мүшссі. ретін кақпағы. Біз от жақцак кездс Аузын әрбір қимылдатқан сайын саға- пгіитің қақпагы н жабамыз да ж елдш н гы аиіы лады да, шашақталып біткен ашып қоямыз. 2. Ат аркасыиа ер бит- күрең ж елбезегі көрінеді (Сәрсенбаев). пас ушін. ердіц екі капталының асты- Ж ЕЛБЕНДЕУ ет. Жслбіреу, желпілдеу, на сялынған киі.з. желбең кагу. Танауы желбеңдеп, маң- ЖЕЛДІКТЕУ ет. 1. 'Гоқымды қалмк са даііы теріиіп, қыздың (Жібектін) қүр лып ерттсу. 2. Ауыс. Мецгеру. (Жо- сүлдесі к елд і (Мүстафин). март Баймақанга) «Желдей ерікті» ЖЕЛБУАЗ сын. Кур. бос. мансіз. Б алага желдіктеп мінген жүртшыльщ бар. андай ж елбуаз сөздің қандай қүны б о ­ Сандалма! Өмірге бойла! (Мустафин). лиды (Иманжанов). ЖЕЛДІРМЕ 1. Терме енякты жеціл ан- ЖЕЛБ1РЕТУ желбіреу етістігінің өзгелік тылатын 7 буынды жолдардян күра- етіс түрі. латын өлең, жыр. Егер, өлең кілеқ 7 Ж ЕЛБІРЕУ ет. Желпілдеу, желкілдеу. буынды ж олдардан қүралса кздім гі Мектеп есІНнің мйңдайында қы зы л ту уселдірме жыр өлшемімен жеңіл оқы- желбіреп тур (Омаров). лып катер еді (Әлімкүлов). 4- Ж ел- Ж ЕЛБ1РЛЕУ N. желбірсу. дірме адам — өтірікті шындай кылып. Ж ЕЛГЕК сын. Желін, жортыл жүретін. көп сөйлейтіп адам.

228 Ж Е Л Д І Р Т У - Ж Е Л У ЖЕЛДІРТУ желдіру стістігінің езгелік ғыз қызу күні басталды. Әркімнің стіс түрі. өзінше мақтаган желцабыз еңіреулері ЖЕЛДІРУ жслу сгістігінік өзгелік е т кеше кешке-ак, айдалып кеткен — бэй- геге осындай жүйріктерден 500 шама- ЖЕлК?ГҒ.И сын. Жүка, жалак кабат. лысы қосылды (Сыланов). 2. Жеңіл Курткамыз желегей, Бөркіміэ шекеді каңбақ. Сырты абыз бар. Желқабыз Бағытты елемей. Көп жүрдік көшкО' бар. Ллты ауыз бар. өэгг жок, (Абай). (Маршак). ЖЕЛҚАЙЫК заг. Желмен жүретін жел- ЖЕЛЕ-ЖОРТД ет. Сар желіспсн жүру. кенді қайык. Желк,айык,тар долы ЖЕЛПК Зйт. 1. Желбіреп түратьж шаинк ағында келе жатыр сеңдей шүбап Рейхстагтың төбесінде түрдық біз жел- (Мзуленов). біретіп қызыл тудың желегін (Молда- ЖЕЛКОМ зат. Екі капталында калык галисв). 2. Ескі. Жас әйелдердін ба киізі бар, тоқымсш салынатын ер. сына жамылатын жамылғы; Ж ас ке- Аіаш соқа, желтом ер, ашамайлар. лін басына жүқа қызыл усилен жамы- күн болар қалатүғын ойта келмей лыпты (Әуезов). (К\\'анышбаев). ЖЕЛЕКТІ сын. Шашақты. жалаулы. Же- ЖЕЛ-ҚҰЗ зат. І.Л уа райывык жағдайсір белі сада)< толғаган, Желекті найза т\\'рі; жауын-шашын, лайсаң... Өэінің цолға алган. Батырлар да өліпті харатылысы сүлу. желцүздан цағыс, (Аманжолов). айналасын қоршаған агаш ағып жат- ЖЕЛЕҢ зат. 1. Кеи. жүка шапан, сырт қан бүлацтың мөлдір суы (Айнабек- киім. (Темірбек) Желең киіммен ен- үлы). 2. Ауыс. Ревматизм күяң т. б. телей басып складна келді (Әбдіка жел. суык тигеннен болатын ауру. дыров). Еркін желең киімімен ғанғ ЖЕЛМАЯ зат. Атша жүретін, жүйрік тү- шыққан еді (Байтанаев). йе. Осынау үзақ сапарға Желмаямен ЖҒЛҒ.ҢДҒ.У ет. Ордандау. ойнактау, Са­ жетерлік (Жамбыл). ры боталар пинлған, Желеқдеген же° ЖЕЛӨКПЕ сын. Үшкалак. желіккіш. Шоқпыт... Мырзабайдың жалынғанына тайлақ, ойнақтаиын қоймаған (Куа- қуанып желөкпе болды (Мүканов). нышбасв). ЖЕЛП-ЖЕЛП: желп-желл ету ет. жел- ЖЕЛЕТКЕ зат. Костюм ішінен киілетін. пілдеу бұлғақтау. Желп-желп еткен жсңі жок жүка көкірекше. Шал ескі- ала ту, Жиырып алар күн қайда (Ма- үсқ,ыдан желетке пішіп отыр (Чехов). хамбет). ЖЕЛЕУ эаг. Сылтау, дэлел. Ж елеу бол- ЖЕЛПУ ет. Серпу, сипай соғу. Желт ган ацсақал. Заолы, мүңды бүл сапар (Жамбыл). соқкан желдеймін. Жол бермейтін ЖЕЛЕУРЕТУ ет. Сылтаурату. дәлелдеу белоеймін (Жамбыл). Гүлназ бірдемені желсуретіп. көнгісі ЖЕЛПУІШ зат. 1. Шағын ғана кслген бүк- келмеп еді, бірак, оның жөнін таппады темелі желпіншек. Ол цара цанатты (Ибрагимов). үлкен желпуішін бетіне таяй оңды- ЖЕЛҚЕ зат. Бас сүйектің арт жағы. каря солды сскектей бастады (ШаАмерде- ков). 2. Астыкты ушырып кауызынан күстан төменгі жері. шүйдс түс. Балп тазартатын күрал. Электр желпуішке... сэл бөгеліп жғякесін қасып түрды екінші қапты экелген қыздар келді (Мүстнфин). (Ь А ц о і і и/ я п п и ) ЖЕЛКЕЛЕУ ег. Ұру. соғу. Тентектік істе- ЖЕЛПІЛДЕТУ желпілдеу етістігінін вз- ген боласын шғшесі желкелеп үрып, гелік етіс түрі. үйге отыргызып қойды (Саргаскаев). ЖЕЛПІЛДЕУ ег. Желкілдеу. желбірсу. ЖЕЛКЕМ I зат. КішкоіітаГі, самал сал Ерендер ескен желдей екпіндеді, кын жсл. Эуе райы со күні желкем еді (Мүкаіюв). пікінсн жер түндігі хелпілдеді (Тілс- ков), Ж елпілдсген ала ту Жиырылып ЖЕЛКЕМ (I зат. Желді тосып, кемелерді ойга түскен күн (Махамбет). жүргіэетіп. мачтага ксріп койған ка­ ЖЕЛПІНУ ет. I. Салкындау, терінбасу- Ол дык шүбсрек. Желкемін желге жайып жүца жібек орамалымен жиі хелпініп талий кеме. Келуші еді-ау толқынмен отыр (Әусэов). 2. Кетерілу, квкілдеиу. оккан сеңдей (Вейбітшілік даусы). Аңғарыңды таныдым, Көтеріліп ЖЕЛКІЛДҒК сын. Желпілдек. желбірек. желпіндім (Жамбыл). Желкілдек қүлон жалын желпіп жел­ ЖЕЛТАБАН қ. желаяк. ге. түяғын қүрыш Оолат қашап жерге (Мука нов). ЖЕЛТЕҢ сын. Желдеу. Тғңсртеңгі күн эрі суық. эрі желтең болды (Омаров). ЖЕЛКІЛДЕТУ жслкілдеу етістігінің өзге- лж етіс түрі. 2. Женілтек, ұшқалак. Міулен Жол- ЖЕЛК1ЛДПУ ет. Шайкзлу, жслпілдеу. тайдың жеңіл мінезді. желтең жігіт Жел түрса жслкілдсйді қызғалдагы. екенін байымдап қалды (Шаймерде* Мен сүлу. мен эдемі сүй дескендей нов). (Токма гамбетов). ЖЕЛТОҚСАН заг. Қазақша он екінші ЖЕЛҚАБДЗ сын. әуеской. күмарпаз. Жел- айдың аты. Караша. Желток,санмен цабаз эуес емес қысыр сөзге. сөйлейді ойлап қана эрбір кезді (Ж ароков). сол бір екі ай. Қыстың басы, бірі ер- те. біргуі жай1 (Абай). ЖЕЛҚАБЫЗ зат. 1. Жуйрік ат. Астыңна- ЖЕЛУ ет. Қөсіле шабу (ат, түйе т. б. туралы). Желгенде жер қалмайды кү-

Ж Е Л 1 — ЖЕМІСТІ 229 ргң аттан, Жолаушы жолым алыс ЖЕМДҒ.ТУ жемдеу етістігікің өзгслік стіс ке.ле жатқан (Жамбыл). Танауы жел- түрі. беңдей, тайраң-тайраң желген түйе ЖЕМДЕУ ет. Ж ем беру, тойғызу, семірту, лердің үстінде жаулықтары ж елкілдеп бордақылау. Ы брай: Жақа, аттарың- ғйелдер к елед і (Мустафин). ды жемдеп, дайы н түр, таң сарғая жү- ЖЕЛ1 зат. 1. Бие сауған кезде құлындар- ріп кетейік (Акынжанов). ды байлау үшін жергс ксріп тартып ЖЕМЕ-ЖЕМ: жемс-же.чгс келгенде: ең тастаған арқан. Жеті мың қой қорадо шегіне ж еткенде, жан алкымға шулап жатир, Бес мың қүм ін же.гіде келгенде, шынтуайтка келгенде, тулап жатыр (Жамбыл); 2. Ауыс. Жолдасы еді Ағыбайдық ер Көлебе, Байланыс, тіркес. Біэ саяси оқиғалар- Келгенде екі дайда жеме-жемге, Ж ек- дың ж елісін гексеріп отыруымыз ке- пе-жек Агыбайдан кем соқпаган Сүй- рек (Л енин). сінген халқы талай ерлігіне (Байза- ЖЕЛ IГУ ег. Оүеетену, елігу кұгыру, қу- қов). марлану. Ж елпінген көңіл басылып. ЖЕМЕКІЛ зат. Асық ойыны, алсш ойыны. Желіккен жүйрік тынады-ай (Ж а м ­ ЖЕМКОР сын. 1. Жемшіл, жсм тілегіш. был). Ж елігіп қаңгыбис үл, не істеп Мынау ат өте жемқор ексн. 2. Ауыс. келдің? Сүмдықты сумаң қаққан ес- Паракор. Е кеуі де (Байғззы, Құрым- кермеппін (Бскхожкн). бай) өлгенше парақорлар, жемқорлар, ЖЕЛІК зат. К«нілдіц тзрыкплғандығы. кісі етінсн басқины арамсынбайтындар әуестік, күмарлык. Квңілге желік кір- (Көбеев). геннен кейін мен Ғаббасқа тіпті сок,- ЖЕМПАЗ қ. жемқор. тыгымпиз болы п кеттім (Мұқанов). ЖЕМСЛУ зат. Қүстьш жеген жемі тура- ЖЕЛіКГІРУ ж слігу етістігініц өзгелік тын орны... Томарда, келсе қырғи бү~ ет(с түрі. ғып отыр, Ж ем сауы ыңқ-ынк, етіп иіы- ЖЕЛІЛЕУ ет. Ж елі тартыгт, күлындарды ғып тұр (Д внентаев). байлап, желі-ж елі кып сауу^ Сары ЖЕМСЕУ ет. Үміттену, ансау, сағыну. қымыз сапы рулы қара саба, Ж елілеп емірену, піабыттану. Еділді көріп ем- жартқан к ү лін сауған бие (Кабдолов). сеген, Жайықты көріп жемсеген Тауда- Талтаяк, саған снселілсп жылқы, отар- ғы тарлан шүбар біз едік (Махамбет). лап қой береді деп ойлаймысың? ЖЕМТІК зат. Өлексснің қалдығы, өлексс, өлімтік. А қсүңқар жемтік болмақ қара (Мүсірепов). қүсқа Десіп жұрт қыз сорлының өмірі ЖЕЛІМ зат. Бірнорсені ажырамастай етіп үстап қалаты н жабыскак зат ... /ш ек. (Бянзаков). мүйіз, қ а н сияқты заттардан.. желім, ЖЕМТІК-ЖЕМТІК үст. Жыртык-жыртык. жырым-жырым. Б ірі — ацсақ, бірі — түйме, м а лға берілетін к,ан үны жаса- соқыр, Бірі — кемтік, Киімі жүз қү- мды (Ер.чеков). ЖЕЛІМДЕУ ет. Бірнәрсені жабыстыру. раулы, Жемтік-жемтік (Абай). ұстату. Тыңіиы лар тагы да ертеңнен ЖЕМТІКТЕС зат. 1. Амалаас. айлалас, Оа- ғыттас. Кок бөрі Черчилль мүны каре кеіике дейін кішкентай қағаз қалталар алсын ба? Жемтіктес бола қалды Трі/- желімдеумен болды —дейді. Ол желім- мэн сүмға (Бейбітшілік дауысы). деген бір пакетті Хаверге берді (И б ­ рагимов). 2. Жемтігі бір, жемдес. Конторшы есеп- ЖЕЛ1Н эат. Сүт коректі жаиуарлардын іиілердің ішінен де жемтіктестер табы- уррашыларының сүт жикайтын жсрі. лады (Мустафин). Отыз литр сүт беретін, Ж еліндсрі қап ЖПМТІКТЕУ ет. Жемтікке айналдыру. жемтік-жемгік ету. Желіккен жауды сиыр бар (Қуаііышбаев). жемгіктеп, Сіңіріп жергс таптаймыз ЖЕЛІИДЕУ ет. Ж елін сабасын толтыру. Желге ж еліндеп, мүэға бүзаулип (м а­ (Өлендер ж инағы ). ЖЕМУ ет. Ш алдығу, кему, мысы куру, кал). қоркак болу, дегені болмау. Кей бай- ЖЕЛІНСЛУ зат. Желішіің ауруы. дім- лар... еріксіз жеміп болып жүр (Абай). хәстігі. Ж ам ан жасаққа жарамайды. Желінсау қосаққа жарамайды (м а­ ЖЕМІІІӨП зат. М ал азығы. Күнарлы жем- иіөптің өзі егіп өсірілуге тиіс {Тілсков). кал). ЖЕЛІС зат. Аттьщ қатты шабысы. Аттың Жаз жемшөп дайындап, қарамалдарып қысгай қолда асырайды (Муканов). желісі бір түрлі қатты. мазасыэ (Әуе- ЖЕМІРУ ет. Қнрату. талкандау, кзусыру. зов). Жаудың інін жемірген... Батырлары ЖЕЛІСТІ қ. желгіш . елімнің (Ж амбыл). ЖЕМ зат. 1. А тка беретін дән, дакы л. ЖЕМІС зат. 1. Ағаштарға және сабакты Атқа жем жоқ (Омаров). 2. Ас. та^ өсімліктср басына шығатын мнуа. Ж үз мақ. Ж ем іздеген Оір түлхі кездеи гектар іиешек атқан жеміс бауы бар келді сорына (Абай). ■+ Бірсуге жем (Тәжібаев). Өмір бақіиа. жемісі мол. болды — алданды. •+ Жем кылды Кызыл гүлі жайнаған, Жан иесі беи- олжа етті. Сені Тийтүяқтың борсығы- не бүлбүл, Гүлге ңонып сайраған ня жем қылмаспын (Акынжанов). (Аманжолов). 2. Ауыс. Енбектің но- ЖЕМДЕЛУ жемдеу етістігініи ырыксыз тижссі. Ыткен істіп жемісін көру қан- етіс түрі. дай қызық (О маров). ЖЕМДЕС қ. жемтіктес. ЖЕМІСТІ сын. 1. Ж емісі мол. Жемісті

230 Ж Е Н Д Е Т - ЖҒ.ҢІЛУ агаштың басы томен (макал). 2. Ауыс. ЖЕҢСІКК.ОИЛЫҚ зат. Әуестіх. кумар- лық. Коп жүрмес жеңсікқойлиқ элі-ақ Табысты, нәтижелі. Жайнап тур еңбек тозар, Ж аңгырар жеңсік құмар жатцс жемісі, Кор мені дёп коз таңдап (Мэу- қозар (Абай) . леиов). ЖЕНДЕТ зат. Баскесер, ктиіер.Карысқан ЖЕҢУ ет. I. Күшпен басу, бағыидыру. Ала таудан ақырган, жауын жеңіп қан майдаида цылыш тимей Колынан жапырған Карасайдай ул туар (Жам­ Ханды жендет жанды берді (Ж аыбыл). был). Совет үкіметін бүгін де, Ертең де Патта өкімегі орыс емес х алықтарға жеңетін куш жоқ (Эзірбасв). 2. Мек* жендет болды, оларды азапқа салды геру. игеру. басып озу. Майданында (БК (б)П тарихы). ЖЕНТ зат. Үгілген ірімшіктен немесе та* еңбектің Б улар жеңбей қоймайды (Әзірбасв). + Ашу жекді — ашуға бс- рмдан май мен кант косып жасалган рілді, Ұйкы жекді — уйқыға берілді. та мак. Жсйық тарысынан жасалган жент, қою шей дастарханга жарасып ЖЕҢІЛ сын. 1. Салмағы кем. сзлмаксыз. Кубыладан оң түрған жел соққанда, тур (Бакбергеиов). Жер түбіне кетеді жеңіл қаңбақ (Жам­ ЖЕНТЕК с ы н . Жаншылгак, нленген. Л а қ - т ы рды жігігтерге жентек қарды (Ер- был). 2. Ауыс. Онай, кнын емес. Қол- галиев). хозда жумысы жеңіл ексн, — деді бі- ЖЕНТЕК-ЖЕНТЕК сын. Бөлек-бөлек плен- реуі... (Мустафин). + Женіл мінез — ген. Жентек-жентек қор хуып, жел де жснілтек, дәнексіз, ушкалак. согып тур (Сарсенбаев). ЖЕҢІЛДЕНУ ет. 1. Салмағы аза», кому. ЖЕНТЕКТЕЛУ жентектеу етістігінін ырык- Ауыр жүк, май бөшкелер жеңілдсніп. сыз етіс түрі. Самолет қонуға тез өте ділгер (Ток- ЖЕНТЕКТЕУ ет. Езу, илсу, жаншу. Ко­ мағамбетов). 2. Үстсгі ауыр киімдерді нах, ун-тун жоқ шайдың сүтін өз қолы- шешіп, жсңід жүру. Камшысын ^ерлері- мен алды да, ақ нанмен жентектеп нің басына іліп, Келеді хсеңілденіп борп-борп іше бастады (Мустафин). жаяу жүріп (Ахметбеков). ЖҒ.Ң зат. Иыктан алакан буындарына де­ ЖПНІЛДЕТУ ет. Одайлату, жеңіл ету. й т тусіп туратып киімнін бір бөлігі. Шаруашылық орындары балалы эйел- Ғ.тек — төсек, жең жсістық — сөйтіп дердің қамын ойлауды күшейту, олар- дэулетті асырған (Жамбыл). Бүрісіп дың өндірістегі еңбегін жеңілдетуге отырган бала жылап, жеңімен көзін міндетті (ҚКП V съезі). сүртті (Омаров). Ж Жен ушыи жалга- ЖЕНІЛДЕУ I сын. 1. Онша ауыр емес. ды — езара карым-катынас жасады, Сол араға басына жеңілдеу шғлі ора- •көмектесті, жордемдесті. ган ғйол келді (Муканов). 2. Жинан- ЖҒ.ҢГЕ зит. I. Ағаның айелі. Айтар едім кылау, сергектсу. Бойым жеңілдеу си- ақтық сэлем, ага-жеңге, ата-анама як,ты — деді Гүлнар (Муканов). (Ксрімбеков). 2. Кыз бся жігіттін лря-' ЖЕНІЛДІК зат. 1. Қиыяшылыкган. аүырг- сында келісімге журетін әйел. Әмірхан пялыктан босаушылык. Жүмысшылар- Дэмелімен үйге кірді, Үққаны белгілі\\ дың... капиталистерден күишен тартыя түр барлық сырды. Шіркін-ай, жеңге' алған аз ком жеңілдіктерін капиталис- болсаң осындай бол. Болжаган ақылы- тер енді қайта алып қойды (БК(б)П мен ойды-қырды (БаЙзақов). + Жск-1 тарнхы). 2. Ауыс. Жеиіл. ушкалак мі- гслікке жүрді —кыз бен жігіт арасын незділік. Жаутаңдап қара хөзі күлім- келістірмскке журді. орекет стті. деген, А лайда жеңілдігі білінбеген ЖЕҢГЕЛЕТУ ет. Калыкдықты күйеуіке керсету. (Жароков). ЖЕШ ЛЕЙТУ қ. жеңілдету. ЖЕҢГЕТАИ 1. «Жсцгс» сезінің еркслете | ЖЕНІЛЕЮ ет. Бойы сергу, шынығу. Сл антылған түрі. 2. Ауыс Күйеудің кыз енді жаңағы үйқыдан оянған минутта- жсңгссіие берстін ырымы, кәдссі. Ко- гысынан да женілейіл к,алды (Тілеков)- ңырдың қушагынан Осем сырғып, Күй- Ж ҒҢІЛ-Ж ЕЛПІ сын. Онай-оспак. үс- еуге коле жатыр ептеп жылжып, ІІІап тірт. Жеңіл-желпі сурау беріп қана, отті білсгіне шапшақ қолы. Тез беріп ол 16-жылдың оқиғасын жарылап ту- жеңгстайын тез қутылып (Керімбеков). рып тыңдады (Муқанов). Жсшл- ЖЕҢГЕТАИЛЬІҚ зат. Кыз жігіт арасына желпі карады — аса кеңі.і бөліп кара- келісім жургізушілік, жеңгелік етуші- лік. мади. үстірт карады. ЖЕҢГЛТЕК сын. Дойексіз, үшкалак. Жа- ЖПЦГІЗУ жсну етістігінің езгелік стіс ту* ңагы Абай мен жеңілтек чиновник ара- рі. сында болған өткір қағысуды да түгел ЖЕҢГШІ сын. Жснуге кабілеті кушті, же- естіген болатын (Оуезов). німпаз ср. Біз текке өсірмедік жең- ЖЕҢІЛТЕҚТЕНУ ет. 1. Ыкшам киіиу. же- гіштерді. Біз теккс сүймегенбіз туған нілдеиіп жүру. Аяғын тездете басып жерді (Тәжібасв). жоңілтектенген Са.іават есіктен келді ЖЕҢДІРУ жену етістігіиің өзгелік етіс түрі. (Оразалик). 2. Ауыс. Дәйсксіздену, ұш- кзлақтяну. Бүл же.ңілтектенгені үшін ЖЕҢЕШЕ зат. қ. жеқгетзй. ЖЕҢСІҚ сын. Уачитша суюшілік. эусстік, окінгендей болды (Сокпакбаев). ЖЕҢІЛТУ ет. Жеңіл ету. жеңілдету. унаткандық. Жас баладай жеңсік қой, ЖЕҢІЛУ ет. Согыста. күресге сотсіздік- Байлаулы омес ақыл ой... (Абай). ке ушырау. бьгт-шыты шығу. Я солий

Ж Е Ң ІМ П А З — ЖЕРСОҒАР 231 еді... жау жеңілді Б һ жеңдік (Ж аро- (биді^ жүгінсе, сонда дау ұзамай бі- ков). Ж амбыл Жамбыл болғалы... тім болир еді (Абай). Ж еңіліп намыс Сергеи жоц (Ж ам б ы л ). Ж ЕР-Ж ЕБІР: Ж ер жебіріне жсту ет. қат- ЖЕҢІМПАЗ сын. Үдайы жеңуші, жсңгіш. ты үрсу, сөгу. «Сорлы күқ соған да Сіздерді Ұлы Леииннің жеңімпаз туы шалжиып отыру керек пе» деп кеш е цолдасын (Сталин). гана жер-жебіріме жетті (Әуезов). ЖЕҢІС зат. I. Соғыста жаудын кирауы. ЖПР-ЖЕРДЕН үст. Көи жердей, ор ж ер­ жаудың. жеңіліс табу нәтмжесінде ту- дей. Дүрілдетіп жрр-жерде өлең- ған табыс 2. Ауыс. Бслгілі бір мак- сатты іске асыру жолыкдзғи күрестіц жырды 7олғаймы н (Жамбыл). ЖЕР-ЖҺРГЕ үст. Кеп жерге, эр жерге. нэтижесіндс туған табыс. Орыс комму- Бұл жер-жерге таран ж:ійылды (Ж ам ­ нистері қиыншылықтан қорықпады- был). жеңіске жетті (Сталия). ЖНР-ЖИҺАІІ аат. Жер менкөк, бүкіл дү- ЖҒ.ҢІСУ ж ең у етістігіиіц ортлк етіс тур]. шіе жүзі. Кыласың жер-жиһанды бір- «ЖЕ11ІРУ ет. Ж срден кенді казыі» шығару, ақ уыс (Абай). оиыру, жапы ру, сындыру. Үлун байтақ Ж ЕРЖ ҮЗІЛІК зат. Сукіл дугше жузіие ор- кен қазран, Кара алтынды сапырып, тактык, тәндік. Еңбскіиілер мейрамы Жез б ен мыстіл жепіріп, Калайысы жерусүзілік май күпін қарсы аламіяз іиыңдалган (Қуанышбаев). күндей күліп (Әзірбаец). Ж ЕП ІРІЛ У қ. жемірілу... ЖПРЖҮЗІНДІК сын. Бүкіл дүннсжүзілік... Бір гектардан жүз жиырма бес цент­ ЖЕР зат. 1. Күнді айиалип журетіи пла- нер — жсржүзіндік рекорд! (М уста­ кеталардыц бірі, жер тары. Ж ер иій- фин). рыни сол Оір тудан гарағпндай күннің ЖЕРКППУ /у жнркену. ЖЕРКЕН1Ш сын. Үнамсыз, сүйкімсіз, ж и ­ нүры (Моуленов). Халық қарғысын алганга цари жердей орыы жоқ (Ж лм- рен!ш. Ж аңбы р ‘Жауып... мырзаларга был). Түқымды жерге сіңірді топыра- гын көяіртіп (Ерімбеков). Ш аруалар жеркеніиі Оолып түрган кезі еді (Әбді- кадыров). жер жыртып, оны тырмамп, түқым се- ЖПРЛЕНУ ж ерлеу етістігінін ырықсыз буде (АГіни). 2. Ауыс. Ел, ж урт, мем- етіс түрі. лекет, территория д. м. А р ж ш ы — ЖҒ.РЛЕС заг. Туған, өскеи жері бір, қо- — еңіреген ел Китай жері. Бср жағы — ныстас, бір жерлік. Сүйіндіктің қысти- ен ж айлаған цазақ елі (Ж амбыл). уының еқ жақын жерлес идам со-л Ко­ 3. Ауы с. Мекен, орын, жайлау, Конғин дер (Әуезов). жердің цадірін көиженде білерсің (м а­ ЖЕРЛЕУ ет. 1. Өлгсн кісіні кому. ...Өлген кал). И не өткен мерден хсіп отеді (м а­ адамдарды ж ерлеу үшін жүмысшылар- кал). А дамны ң өэі жетпеген жерге сөзі дың көп қитысқан демонстрациясы жи- жетеді (м акал ). Буынсыэ жерге пыіиақ нилды (Б К (б )П тарихы). 2. Ауыс. Қат- үрма (м ак ал ), //г цорыған жерге өиі ты ұрсу, сөгу. Әкім болардың алдында (м акал ). 4. Ауыс. Мезгіл. уакыт. Біреу Мүстогіаны әуелі Петро біраэ жерлен Оілер жер келсе, сөз таба алмас қал- алды (М үканов). 3. Ауыс. Ж ок кылу, жою. «Аштықты Николай патишның Өзі- тылдап (Д бай). 5. Ауыс. Ерекшслік белгі. Я ки бір ғана жердсн ұқсаған- мея бірге жерледік* — деп ш аруалар өте орынды айтты (Кәкімжанон). дығы бар ма? (Абай). -4- Ж ^Р ауды — баска ж ерге көшті. орын ауьгетьфды. 4. Луыс. Мсксндеу. коныс ету, ж айлау. <хОл Кэстекті жерлгген, Өресі судай 4 - Ж ер сокты — алдауға түсті. 4\" Ж ер ар.геген...» (Жамбыл). жебірінс жетті — аса қатты сөкті. -4 Ж ер жы ртты — егін салды. 4 \" Ж ер те- зек — ©те су томар. 4- Жер — орталык ЖЕРМЕН Ж НКСЕН: жермен-жсксен болу — орта жердс. иентнерден 4\". Ж ер май ст. жогалу, қуртылу, жойылу. Ж ер — керосин, нефть, мүиай. 4 “ Ж ер жар- Фрицтің басы емес, оны үмытпа Аяғы ңа ды — қатты , аніы естілді. 4 \" Жер бас урмас еіиуақыгта Тас астында кылды — кор етті. жаншылган жыланга үқсап. жермен- Ж ЕРБАУ Ы РЛАУ ет. 1. Топыракты кұгна, жексен. болар таялды шақ (А манжо­ бауырын жсрге төссп ж ату, сүлау. лов). Ы іицына соқты келіп боран батыр. Сол ЖЕРОРТА зат. I. Жан-жағына қашыкты- маңға ориатардай заманақыр Майыс- ғы бірдей, тең жлгкан ара жер. 2. А у ­ қан қы з мінезді жас агаштар, Шыда- ыс. Орта жас. Жолдасым отыз-цы- май жер бауырлап сүлап жатыр рықтар шамасындагы жер ортасы адам (А манжолов). 2. Ауыс. Қатты қайгы- (МаГглин). ру, уанымдау. ЖЕРОШАҚ зат. Қазан асуға арнап ка- Ж Е Р П Л ІК Т І сын. Түркылыкты. түрғын, зылған, от жағзтып шүқыр жер. ...Ка- сол ж срлік. Орине. мүнымен бірге диа- раиш уйдің жер ошагынан түтін бу- лсктілер, жергілікті сөздер болған дақтайды (Қоеыбзев). Ит итке жеро- (Сталин). шақтың басында ушырасады (м акал ). Ж Е Р Е Б Е зат. Екі ушты болған. дүдәмәл ЖЕРСОКАР зат. Гұякты» кейінгі жағын- дағы каттысы, нкше. Жер согары сі- моселеиі таланына. бакытына карай ңірлі, аягы тік (Абай). т е ш у ісі. Яки жеребемен сайлап алып

232 Ж Е Р - С У - Ж Е Т У ЖЕР-СУ зат. Мекен, коныс. Малым кзп, шілік. Бірақ, жүмысшы табымың же- бақіиам жеміс жер суым, Бір суйем текшілік монін халыцшылар үқпчды тілемейміз жерді жаттан (Ж амбыл). (БК(б)П тарихы). ЖЕРСІНУ ет. Белгілі бір жердін ауа ЖЕТЕЛЕТУ жетелеу етістігінін өзгелік етіс түрі. райына үйрену. көндіру. Кавказ қойы да... жергілікті жагдайды жерсініп ЖЕТҒЛЕУ ет. Ертіп жүру, жетектеу. Жүйрік пен жорга жетелеп, Сөз сөй- жақсы өсті (М. Ермеков). леді төпелеп (Жамбыл). Малым түгел ЖЕРТӨЛЕ зат. Жерден казған үй. Ж ер­ корсетті, Жетелеп жүріп крлымнан дей қазған жертөле үйдің қабырғасы- (Керімбсков). мен төбесін күйелеп, түтей жанған ЖЕТЕРЛІҚ зат. Жеткілікті, мол, керегіи- май там да өіиті (Бакбергснов). ЖЕРУ ет. Жеркену, безу, жнрену. Үка­ ше болушылық. Жетерлік — қаниғат етерлік (мақал). Жүмыс жетер.іік маса өлеңім. Онда менен усерисің (Сағымбаев). (Жамбыл). ЖЕРШ1Л сын. Жер танығыш, адасплй- ЖЕТЕСІЗ сын. Ж алқау, жатып ішер, акы- мақ, тиянаксыз, сапасыз. тын (кырзғы) (Радлов). ЖЕРІГУ ет. Қүмарлану, ьпіталаиу. Жан- ЖЕТПУ сан. Ж ннақтау сан ееічі. Туғанда алтау едік, өле-өле жетеу Солдық (ма­ нан безіп елігіп, Кызыл қанға жерігіп. кал). Кызығып байта*, жеріме, Еліме жау шапқанда («Жорык жыры»). ЖЕТКІЗДІРУ жеткізу стістіпніц езгелік ЖЕР1К зат. 1. Әйелдердің ехі қабат ке етіс түрі. зінде там акты», бір түрінс заукы тү ЖЕТКІЗУ ет. I. Бір орыннан екінші орын- ға алып бару, әкеп беру. Ас- сіп қүмартуы, талғампаздык. қүмар тық тасыған көлік қайтцан соң, лык. Калампыр күздігүні болды жерік қалаға жеткізіпг салармыэ... — деді Аң еті, мал етімен түрлі тамақ, Әр үй колхозшы (Әбдікадыров). 2. Айту, ден іздеп жейді озі келіп (Шилии). 2 білдіру. Осы кезде староста су келді Ауыс. Ынта, құштар. Қеліп ем туға ным деп Кызыл бөрік, Кеткелі өлеңім деген хабар жеткізді (Айни). 3. Шал- мен қылып жерік (Жамбыл). дыру, үетату. Петр Денисов жүгіре ЖЕРІНУ жсру етістігінін ырыксыз стіс түссе де. Кожақтың жеткізбей қүты- турі. лып кетерін біліп, артық қуған лсо% ЖЕСІР зат. Бансыз эйел. күйеуі өлген (Нұрпейісов). 4. Бзріне жететін етіп әйел. Үдербай азкал жетіп өлді сол бөліп беру. Үш теңгенің күмісін алып жыл. Калампыр үш баламен қалды соны жеткіз деді (Көбеев). + Кез жесір (Шкпин). жеткізді — сенді, нанды, сендірді. ЖПСІР-ЖЕБІР жссір жсбір болу, жстім- 4- Жеңіске жеткізді—табыс тапқызды. жесір калу. ! ЖЕТКІЗІЛУ жеткізу етістігіыін ирыксыз ЖЕСІРЛІК зат. Қүйеусіз калғандык. Зей- етіс түрі. нур жесірліктің, жетімсіздіктің қасірс- ЖЕТКІЛІҚСІЗ сын. Канағаттанарлыксыз, тін қанша шексе де, көқіл қануын өнімсіз, шамалы. Оқу қүралы жеткі- сездірмейтін... еді (Эбішев). ліксіэ (Қөбеев). Бүл шағым хеткілік- ЖЕТЕ I зат. I. Сап пен жүздің косылған сіэ (Ақынжанов). жері, саға. Пышақтын жетесі. ЖЕТҚ1ЛГКСІЗДІҚ эат. Лз болушылик. ЖЕТЕ [1 сын. Мұкият. ақиқатында, негі- жетпейтіндік. О қу қуралының жеткі- зіпде. Жетесінде бар тұлпар озды Аіксіздігі оқуіиыларға қиыншылық ту- мыңнан (Ксрімбасв). гызады (Көбсев). ЖЕГЕК зат. 1. Арбаның, шананың торте- ЖЕТҚІЛІКТІ сын. Жетерлік, мол, кана- сі. Шантгарың хетесін теңеспріп, ғат етерлік. — Есеке-ау, осы швпті жаңа бүрандалар салдырады. 2. Ж е ­ шабатын машинамыз ғой, шүкір. жет- телеп алған. косарға алған мал. Әбі- кілікті. — деді (Тілеков). кеш ақ аланы жетекке алып, үйіне Ж Е Т Қ ІЛ ІК Т ІЛ ІК зат. Жететіндік, мол Ыбырайдың түсті барып (Саин). болушылық, канағаттанарлык. ЖЕТЕҚТЕТУ жстектеу етістігінін өзгелік етіс турі. ЖЕТҚІНШЕК зат. Ж ас бала, жзс үрпак. Бір қарағым, жеткіңшек Білім *,Уып ЖЕТЕҚТЕУ ет. 1. Катарға алу, ерту, Кок қазынған... (Молдағалиев). Жас жет~ шолақпен телпектеп, Тор шолақты кіншек жетіліп. гүлденді нүрлы зама- жетектеп. Жанай берме... (Ж амбыл). ным (Кәрібасв). Жетектеген төбет қораға үрмес (ма­ ЖЕТОН зат. I. Темірден жасалған зна­ кал). 2. Ауыс. Бағыттау, бастау. Най- чок. 2. Кассадан акша алуға т. б. бе- зацара егіншілікке, отырықшылыкқа рілетін номерлі дөцгелек темір. жетектеді (Акынжанов). ЖЕТУ ет. 1. Бір жерден екінші жерге ба­ ЖЕТЕҚШІ эат. Басшы, тарбиеші. Әрбір ру, талу. Бүдан шығып аяңдап, Қәс- жасгың көзінен үміт сэулесік көресің. I текке барып лсетейік (Жамбыл). 2. Сол үміт пен тілектің жетекюісі »«<?«! Жастан жаска толу, жаеау. Жеткенде гой деген жауапты ой мүғалімге іү- седі (Бакбергенов). тоқсак жасқа шйккен нардай, Жүрекке дем Сергеи кім дүбірлетіп? (Жамбыл). ЖЕТЕКШІЛ сын. Жетекке жүргіш (мал). 3. Куып барып такалу... Кашан к,иып ЖЕТЕКШІЛІҚ зат. Белгілі бір іскс жа- жетемін Бізге жабы бүйым ба? (Жэм- сайтын басшылык. жол, жоба көрсету- Сыл). 4. Бір кэрсеге не болу. Кол би-

Ж ЕТІ — ЖИЕН 233 'лікке жгткен. соқ Салгырттыққа са~ сипап (Омаров): 4 - Жетімек козы — лындық (Ж зм бы л). 5. Ауыс Тарау, енесіэ қозы. жайылу, жариялану. Қөсемнің буй- ЖЕТГМ-ЖЕСІР зат. Әке, шешесіз калған рығы жетті қиыр ауылға (Ж ам бы л). бала, срсіз қалған катын-калаш. 4- Табыска жетті —еибегі нотижслі Жетім-жесір көп қилды, Хан зскері боллы. -4 М аксатка жстті дегені кенеді... (М ахамбет). болды. + Уакыт жетті — мезгіл бол­ ЖЕТІСКЕНДІК зат. Жеткіліктілік, мол- ды; 4\" Ж асы ж етті— картанды. -+• шылдык, қам там асы з етілгеидік. Ог­ Ажад жегті — өлді. 4- Ер ж с т т і- а з и - нен жылдың іиііндс бірінші жэне не- мат болды. -4- Біреудін түбіие ж етті— гізгі жетіскендігіміз осы болды (С та­ бүлдірді. ж ойды; 4- Көзі ж стті — лин). шамалады, сенді, нанды, болжады; 4~ ЖЕТІСТІК зат. Аса дамығандык, зор та- Тебесі көкке жетті — катты куаиды. бысқа жеткендік. Ертең Әбвнді ерте -4 Ауыр халге жетті — киыишылыкта кел. Сенің жетістігіңді көріп, байғұс қалды. + Етінеи өтіп, сүйегіне ж етті шал қуансын, — деді оа (Иманжанов). — шегіне жотті, шамадан асты. ЖЕТІСТІРУ жетісу етістігінік өзгелік етіс ЖЕТІ сан. I. Есептік сан есім. Жеті мың түрі. қой қорада ш улап жатыр (Ж амбы л). 2. Ауыс. Бір жұма. Жеті бойы жуыл- ЖЕТЗСУ ет. Қ амтамасыз болу. жетілу, маган көйлектер жугіріскен апқтарга жетігу. Жетісіп жүрген немедей, Еліц- ді қур мақтаЯсоің (Жамбыл). басылды (Ссйтхазкн). 4- Жстілік кар­ ЖЕУ ет. 1. Тамактану, коректену. Үйінде- га — ж стілік сянды харта. 4- Ж еті ка- гі бір нанды Бір ай эхейді аз-аздин ракшы — жүлдыздардыд тобы. (Абай). Конақ қойдан да жуас, Аіай ЖЕТІК сын. Ж ете білетін, толһіқ білетін Серее де жей береді (макал). 2. Лу- шебер маман. Абай іиьа-ыс мэдениетіне ыс. Алым алу, пара алу. Пара тагы жетік болды (Әлімқұлов). жейді екен, Е л ішінде қазыбоп (Ж ам ­ был). 3. Қ аиау, еибегін пайдалаиу, ЖЕТІЛГЕНДІК зат. 1. Дамыгандык, өс- акысын бермеу. Бай кедейдің ацысын кендік. жетіскендік. 2. Ауыс. Ж е те жеді. 4; Ж егі ж сді — ауырды. 4^Сок- білгендік, шеберлік, мамандык. қы жеді — корлык корді. -4 Қам же- ЖЕТ1ЛД1РУ жетілу етістігініц өзгелік ді — камкор болды. 4 - Уайым жеді — етіс түрі. қайғырды. ЖЕТІЛУ ет. Д ам у , асу. көркею. Біздің ЖИАЗ к. жиһаз. ерлор жетілген, Болаттайын беркілген ЖИАНГЕР зат. Ж ср жүзіндік, жиһангез- дік. Сақтира да тожіктер де, арабтар Еаімнің осы іңкдрі! (Жамбыл). да, жиангер аң сүйектерден қалғандар Ж0Т1МС13Д1К эат. Жетлегсндік, кемтар- да... бар-ды (Айни). лык, ж окіаы лы қ. Зейнур жесірліктің, жетімсіздіктің қасірстін қанша ш ексе ЖРІДЕ зат. Ы стык жерде шығатын ж е- до. кө ңіл қаяуы к сездірмейтін... еді містін бір түрі жоне сол жемістік шы- ғатып ағашы. Өрік, алма. алмурт, жи­ (Әбішев). де жемістер көп... (Жгмбыл). ЖЕТІМСІРҒ/ГУ жетімсіреу стістігінің өз-, ЖИДЕҚ зат. Ж ерде жапырак арасында гелік етіс турі. шығатын кішкене жеміс. Кып-қызыл ЖЕТІМСІРЕУ ет. Жстім ^ халінде болу, манардай боп жидек пісіп, Сай-сала жстімдік көру. Ерлердің оза ш ы ққан жупар исін тур оңқытып (Байзаков). Ш куэ, Жетімсіреп жерде дэм қалм а- ЖИДУ ет. Шіру, борсу. Дымқылданған сына (Ә зірбаев). тон... колға алуға келмей жидіп ке- ЖЕГІМШ ІЛІК зат. Жетім болып өскен- тіпті (Орманов). дік, жокшылык., тарығушылық. Жетім- ЖИДЫРУ жяю стістігіиік өзгелік етіс түрі. шіаік жасынан бул да көрді (Керім- бяев). ЖИДІРМЕЛЕТУ ет. Баспялату, жиілету, ЖПТІНШІ сан. Реттік сан есім. Биы л же- тездету. Өзге зеңберектер бір-екі ат- тінші класты уздік бітірді (Сокпак- қаниш улттык, расчет жидірмелетіп баев). панасыз, үиі-төрт атып тастайды (Нүрпейісов). ЖЕТІМ зат. Әке-шешесі жок жетіммін, ЖИДІТУ жнду стістігінін өзгелік етіс қорғансыз бала. 7улдыр түрі. дкемді де, іиешемді де фсшистер кес- ЖИЕК зат. 1. Өзеннің, теціздіц. көлдің кілеп өлтірген — деді Миша (О м аров). жағасы. 2. Бірнәрсенің айнала шеті. Квл жиегін көмкеріп тұрды қара тун, ЖЕТІМДІК зат. Әке-иіешесінен айрылған- Көк жиегін бүлт басып (Санн). дық, ианасыздык. Өгей окенің шын хсүрегінен шыққан осына бір сөэоі ЖИЕКТЕЛУ ет. Қөмкерілу, адіптелу. естіген сайын Назгүл өзінің жетімді- гін... үмытты (Әбішев). ЖИЕКТОУ ет. Көмксру, адіптеу, әдемілеп өрнсктеу. Е нді орамалды жиектеуім ЖЕТІМЕХ эат. Жетім деген сөздіп кіші- кергк еді (Қөпбаев). рейтілген түрі. Кедейяерге киім, тамақ ЖИЕН зат. Түрмысқа шыккан кыздан ту­ береді (кызылдар), — дейді ана. бу- гаи бала. Нағаиіысымен жиен күрес- рісіп отырғак жетімегінің маңоайынан се, жиен ж ығылар (макал).

т ЖИЕНШАР —ЖИЫНГЫК ЖИННШАР зат. Жиенвін балалары. жи- ренсең, Ашыларсың жылма жш епнен таралған үрпақ. Жақып, «Октя- (АбаГі). Өнерді үйрен үйрен де. жирен брьде нең бар? Бейсен, бөлем, жиен- (Абай) шарым бар емес пе? Амандығын бі- ЖИРЕНІЦЁК сын. Жеркенгіш. Кой сау- ғанда ауылОа (келін) Аталып жүрме ліп, аунап-цунап қайтайык дедім усирешиек (Қуанышбаев). (Мүстафяи). ЖИНАК зат. 1. Барлык санныц қосынды- ЖИРЕНІШ зат. Жексүрындык. оңбағаи- дык іс. Халықіиыл жазушылардың сы... Он төртінші графачың жинақса- жиренішпсн айтуынша тобырдың цо- нын қарап айта ғой. — деді Жолшыбай лынан салалы іс келмейді... — деді есепиііге (Тілеков).2. Әигімс я өлеңнік (БК(б)П тари.хы). жиынтыгы. Жинак,; шыққаннан ксйін мен жазуишлыққа бет бүрдым (Ке- ЖИРЕНІШТІ сын. Жеркешшті, жек кв- рінійіті. Бүкіл тоңірегіңдегі дүние жу- беев). 3. Ыкшам, бытыраикы емес. зі. тіпті күн сэулесі де оған жиреніш- ЛІына эннің сөздері бір пікірді айтуға ті болған тэрізді (Ибрагимов). арналган окинақ, ықша.и екен (Мұка- ЖИҺАЗ эат. Үй бүнымы мүлік, жасау. нов). Бүл үйдің ішінде еищандай жиһаз да ЖИНАҚТАЛУ жинақтау етістігініц ырык- жоц (Иманжаиов). СЫЗ ОТІС Т'!рі. ЖИНАҚТЛУ ет. Жинау, ыкшамдау, тор ЖИЬАН зат. Ж<?р жүзі, бүкіл дүние жу- зі... Шығамын тірі болсам адам бо­ тіпке түсіру. Зүлқия эр жүректі биле- ген мүддені... жинақтап, түйіндег. лып, Жүрмеймін бүл жиһанда жаман әкеткен (И?4анжанов). болып (Тораііғыров). ЖИНЛҚТЫ сын. Пысык, үкыпты. тьшгы- ЖИҺАНГЕР зат. Бүкіл жер жүзів өзіне лыкты. Кошс жинакты. Әр үйдің тобе- қаратуға тырысушы. , сінде-ақ тартылған сым көрінеді (Мус­ ЖИҺАНГЕРЛІК зат. Букіл жср жүзіндік, тафин). әлемдік. Сонымен бар шіріктің қорда- ЖИНАҚТЫҚ зат. Пысыктык. укыптылык. сысың, Бүзықтық ел жеріген ордасы- дрбір жинақтықтщ г/Оі кеңіш (мол- сың. халықгың ниллиондағт қанын ішкен, Соғыстың жиһангерлік түлғасы- дин) болса керек (Абай). ЖИМЛҚЫ сын. Сергеи, пысык, укыпты. смң (Жорық жыры). Өзі Ос қолға қонған қариіығадай сер- ЖИҺАИКҒ.З зат. Жер жүзіа кезуші, ара- лаушы. саяхатшы. еек, аш белінен қынай буынған, уша жөнелердей жинацы отыр (Мудре­ IЖИҺАНКЕЗДІК зат. Ғл аралауигылык. ксэуиіілік. ... Мені Жиһанкездіктің ру- цов). Үйінде зйел болғанмен, Жозғы- қысқы түрақтары үкемі жинацы хы билеп, пысы басты, есі дертім ел (Мұканов). арслау болды (Дефо). • ЖИИАЛУ ет. 1 . Жиылу. топтану, бас ко­ . ЖИЫЛМДЛЫ сын. Жылжымзлы. алма- лы, салмалы. Ортада аяғы екі тутам- су. Астына цызыл тудың жүрт жина- дай жиылмалы дөңгелек стол (Тіле- лып, Биші мен энші, күйші ойнаған ков). күн (Корібаев). ЖИЫЛУ ет. Бір жсрге жішалу, топталу. ЖИНАЛЫС зат. Белгілі бір мекемедсгі уйілу. Жамбылды қудайберген алып крлді, Ж иылған халайықтыц бэрі кар- жумыскер, кызметкерлердін бас қосып Оі (Жамбыл). бір нэрсені . талқылайтып мэжілісі. ЖИЫЛЫС- қ. жнналыс. ЖИЫ11 зат. 1. Бір жерге жиыЛған топ: Комсомол активінің жиналыстары нт- кізілді (ҚКП V съезі). ЖИНАЛЫСУ ет. Бір жергс топталыгг мэ- Көптін топталып жиналғаны. топтал- жіліс жасау, бірігу. Колхозшылар топ­ ғапы. қүралғаны. Жан іиіркін тғтті танып. жиналысып келісті (Жамбыл). ғоіі, жиын көп болып ояу спырса, өлім- ЖИНАСУ жшіау стістігініц ортак стіс чен аман цалатындай көргді (Ома­ түрі- ров). 2. Той, мереко, мейрам; Бір кез- ЖИНАТУ жннау етістігінік өзгелік стіс де бір эн шықты какие зулап, жиын түрі. да тына қалды жатцич шулап (Саин). ЖИНАУ ет. Бір жерге жию. үю. Тентек 3. Жиналыс. мәжіліс, взара кенес. іиоқпар жинар (макал). + Кон жи- мослихат. Б үл жиын жүлыаиы/ароың лады — оңалды, алдеиді. + Етек-же-1 өзара талқысы (Л)үстафкн). шн жинады — ыкшамдалды, тортіпксі ЖИЫНДЫ сын. Жнынтык, қүраиды, кү- растырылған, қүралған. Бүл одан-бү- түсті. дан қүралған жиынды заттар. ЖИРАФ зат. Мойны мен сирақтары үзын ЖИЫН-ТЕР1Н зат. Егінді жинау, ору келгеи Африкеда болатын таьы хайуан. Үйдің төңірегінде ағаіитан жасаған, мезгілі. Қүз жетті, жиын-терін уақыт аюлар, жирафтар, аттар олі түр еді • (Бантанаев). басталды (Айпи). ЖИЫН-ТОИ зат. Коп адамдар бас кос­ ЖИРЕН сын. Қызғылт сары. М еңдекенің1 жирен аты... есіқізде бар ма? Оеді Кү- \\ ная үлксн той. мереке, мейрам. Сыйым рымтай (Квбеев). деп жүрегімді көрсетемін, Жиын-той, бас қүралган тамашада (Халык акын- дары). ЖИРЕНУ ег. Сскечдеиу. шошу. безу ЖИЫНТЫҚ зат. Белгілібір кэрсенін. зат- Озің үіиін үйренсең, Жамандықтан ж й - і тыи курамы. косындысы. гАнги-Дю-

Ж И Ы Р М Л - ЖОҚ 235 рингінің» багқа бір жерінде Энгельс 4. Луыс. Ірі, зор. Біздің жолдас жоғар- .. ондіріс қү р а л жабдықтарының бүкіл ғы зор, ірі ңызметкер. 5. Ауыс. Үсгем, жиынтығына ие болу туралы айтқан басым д. м. Дурысында жаргондар... (Сталин). ЖИЫРМЛ ссін. Псептік сан. Кылш ылда- диалектілер... шағын гана элеумегтік жоғарғы таптарға қызмет етеді (С та­ ган жиырма Оес (жас) қынаптан тарт- қан қылыситай (Куанынібаев). лин). + Ж оғарғы Совет— басты, ұлы Совет. ЖИЫРУ ет. Біриәрсеііі уыстап кысу, ық- I ЖОҒАРЫ үст. Үске, врге карай; Төмеииің шам устау, кабак тую. Бекен қарт өз карсыси. ... Е к і иіелектің бірі төментү жазганыпа өзі қабағын жиырып, түйі- седі, екіншісі көмір алып жогары шы- ле қо.роди (Бакбергеноз). Желп-желп еткен ала ту, Жиырші алар күн қай- ғады (М үстафин). ... 2. Ауыс. Артык, басым. күяды. Жогары сапалы жүн да (М ахам бег). қоиақтың архар-меринос қайында көбі- Ж ИЫ РЫ ЛУ ет. ықшзмдалу, кішірсю, жи- рек кездеседі (Ғрмсков). 3. Ауыс. Кең ылу, бүрісу. Желпілдеген али ту Ж и- врісті. беделді д.м. Партияның даңқы ырылып о йға тусксн күн (М ахам бет). Қірпідей жиырылып маңайына зколат- жогары көтерілді. Ауыс. Алрашкы, бүрынғы д.м. /Когарыда айтылгак мз- пагаи И гілік ауылы.ча түк дарыта а л ­ селеге коңіл бөлу тиіс. 4- Жоғары шық гол жоқ (Мусірепов). — торге шык д.м. Есеке, жацсы келді- ЖИЫСТЫРУ ж і і ю егістігінін өзгелік етіс ңіз. жогары шыгыңыз, — деді Мақты.к . ТУР‘- орын усынып (Тілсков). ЖИЫСУ ж ию етістігшіц ортақ етіс түрі. ЖОҒАРЫЛАТУ ет. 1. Өсіру, алға бастыру. ЖИІ сын. 1. Тсз, дүркін-дүркін. 2. Тығыз, к&теру. Әйелдерді жогарылоту жөнінде кою, снрек емес.\" Акасыңың денсау- бірсыпыра шаруалар істелді (ККП V лыгы наш ар болғандьщтан, жиі төсек еьсзі). 2. Ж оғарғы орынға кою. Орта- та?ггып жатып қала Оеретін. лық комитет жогарылатқан кейбір қыз- ЖИ1ЛЕТУ жмілеу стістігішк өзгслік етіс меткерлер өзіне ссй дзрежеде болма- с)ы, партия уйымының зор сенімін ақ- ЖИ1РКПНТУ жиіркену етістігінік өзгелік | тамады (ҚКП V съезі). етіс түрі. ЖОҒАРЫЛАТЬ!ЛУ ет. Жогарылагу сгіс- Ж ИІРКЕНУ жирену, жек керу. М енің сен-\\ тігшіа ы ры қсиз етіс турі. дейлерге басшы болуға да жиіркеңеті- ; ЖОҒЛРЫЛАУ ст. 1. Биіккс көтсрілу. Ка­ німді білмейсің-ау. ақымақ деді А йқы н ' ра бүлт та қаһарлана жоғарыуіады (Ті- ішінен (Әбішев). леков). 2. Ауыс. Қшмет жөніндс өсу. Ж ИІРКІ-НІШ ТІ Ж ск кврініівті, жиренішті.1 дарежссі көгерілу. Оқымысты^а уқсаса ЖОБА зат. I . Белгілібір нэрсені істсуге 6 а - ! да томеннен жогарылаған Екібас жү- гы тталған жоспар, жөи, пұскя. Р К,У>жа-1 мышысы (Мүстафии). зу үқтыру жобалорын сан тәжірибе са- ЖОГАРЫЛЫ-ТӨМКИДІ уст. Ргтсія, бір- баққа жүр қрлданып (К ал аү о в а).. дс биік, бірде аласв. Топ-тобымен жо- 2. Ф орма, тур, пішін, кескін. Ж акы м нан | ғарылы-төменді үйірімп үшқан үйрек- өткен адамның жобосы қазақ сияқты^ тер колден көлге қо.чады (Тілеков). (М укаиов). ЖОҒАРЫЛЫҚ зат. Квтерінкілік. өзін ж о ­ ЖОБАЛАУ ет. Ойлаү, шамалау, болжау, гары санаушылык. Жоғарылықпен ко- мөлиіерлеу. ІІұртазаның үйін ойыммен ңілін алсам дсген надан экс-іиешесін.... жобплап жорта жөнелдім (М ука нов). адамшылығын жауырныкан бір қаққан- Ж ОҒАЛІУ ж оғалу егістігініа взгілік етіс ға сатады (Дбай). түрі. ЖОИҒЫЗУ жою етістігінік взгілік етістүрі. ЖОҒАЛУ ст. 1. Жок болу, үрлаиу, табыл- ЖОЙКЫІІ сын. Бүзып талклидаушы күш- мав кету. Жалгыздың жогы жогалса ті, карқынды. ... Жүмысиш табының табыАмайды, коптің жогы ж огалса то- жойқын күресі болмаса...кедей шаруа- былады (макал). 2. Ж ойылу, күру; ның көзі маңгі ашыАмайтын еке.н гой таусылу. Келелі кеңсс жоғалды, һ лсы - — дсді Темірбек (Әбдікадыров). бырды қолга алды (Абай). Шайқы -ф- Жоіікын шабуыл — катгы шабуыл. бала ж уеірді де жоға.иУы, Кім -4 Ж онқын майдан — кырылыс м айда­ біледі, аны қандай түрт7і ои (Ерғали- ны. св ). Соқпак, жол бірте-бірте жіңішке- ЖОЙЫЛУ жою етістігінің ырыксыз етіс ріп ж оғилды... (Ахметов). Теңдік алып түрі. эйелдер, Жогалған күні қалы ң мал ЖОК I зат. 1. Болимсыз ^'рде айтыла- тын ж ауап. Сенсіз жоқ қуаныіи, То- (И м ан баева). 3. Кету. көзі жойылу. зады енді ажарым (Абай). Туғызган Ж оғал, — деді, — күннен туған қүбай- ага-ана жоқ, Туғызарлык, бала жоқ лор.1 (Аманжолов). Көзін жоғалтты (Абан). 2. >Коғалган мулік, мал. зат. Кешеден бері біраз жерді иіарлап ке- — жойып жіберді, өлтірді. ле жатқан лсоқ іздеуші жоқшымыз Ж ОҒАРҒЫ сын. I. Биіктегі, үстіндегі, бет- (Обішев). 3. Кедеи, кем Оаға.ты. жар- тог!. Күмның жогарги қаботьі жайіямсн лы. Жоқтың жалы жоқ... 4 “ Ж о к боп кеггі — көзден жазды. көзден ғайыгх сы.рғып түсіп, суға сіңіп кетіп жатыр (Айии). 2. Луыс. Білімі зор. Ж оғаргы , болды. -4- Жоқтың касы — өте аз. -4 кластың шэкупгері сабақтарыи ішкі I Ж окка шығарды — бекерге айпалдыр- галлереяда оқиды (Айни). 3. Ауы с. Үс-| тіңгі. Ж оғарғы этаж, үстіңгі этаж. :

236 Ж О Қ - Ж І Т І К - ЖОЛДАС-ЖОРА ды. -4\" Ж ок кылды —кұртты, тып- жолай «Кызыл ту» колхозына соқты типыл стті. Жүрт аузында бірақ сөз. (Хаигелдин). Жок, қыламыз жауды тез (Ж амбыл). ЖОЛАҚ сын. Жол-жол болган алалау. Көлбеген жолақ халауға, Кымсынічп ЖОК-ЖІТІК зат. Қедей, кембағалы. Жок,- жітік, жигақ туралы айтқаныцның бэ- эркім салды көз (Орманов). рі де жай сөз емес (Әуезов). ЖОЛАК.-ЖОЛАҚ сын. Ала-шубар тус. ЖОҚТАУ ет. 1. Өлген адамды жоктап Жолақ-жолак, терісін Жолбарыстыч жамылған (Моуленов). жылау, зарлау. Кап еркек, эйелдің ен- ЖОЛАТУ жолау етістігінін өзгелік етіс дігі тыңдайтыны Зейнептің ( Оспанды) үзак, жок,тауы (Әуезов). 2. Іздеу, көр- ЖО.ПАУ ет. Ж акындау, касына кслу. Зу­ гісі колу, сағыну. Аға, імі бауырым бов осыларга жолағисы да келмеп жокугар, Жо\\тар мені білетін жан (Әбілев). Аттанды кегін жоқтауға еді (Мустафин). ЖОЛАУШЫ зат. Ж ол жүруші, сапар шс- Ерім деп сүйген ел сенің (Санн). 3. гуші (адам ). Біз екі атты ғана жо- Ауыс. Мұкату. кек алу, Аттанды ке­ лауіиы едік (Көбесв). Үзақ уақыт су­ пи окоқтауға, Ерім деп сүйген ел се- да кемемен жүзген жолаушылар дің- нің (Сәлем саған Украина). 4. Айры- гене ауруына жиі үишрайды (Дар- лыи калган нәреені іздеу. кзнбз^н)• ЖОКТАУЛЫ сын. Жоқтауға жарайтын, ЖОЛАУШЫЛАУ ет. Жол журу, сапар шегу. Ж олауиш лап келемін, озім х у ­ кадірлі, керекті. дел... (Ж амбыл). ЖОҚТАУШЫ зат. Іздеуші, сұраушы. Ұлт ЖОЛАЯК зат. Ж ол жүруге шыгарда жа- намысын жоцтаушы бала қалыпты... (Сәрсенбаев), сайтын ыркімнын бір турі. Қовнаға жүретін күні етікшілер оган (Дзер- ЖОҚТЫК заг. 1. Болмағандык, болмау- жинскийге) жолаяк, жасады (Герман). шылык. Тамағы тоқтық, Жүмысы жоқ- ЖОЛБАРЫС зат. Күінті, ірі тулғалы мы- сык тектес жырткыш ан. ЖүзіндеайI- тық Аздырар адам биласын (Абай). бш ьі бар жолварыстың (Аманжолов). 2. Кемтарлык, кедейлік. кәріп-касірлік. ...Барлық мүрат емес, жоқтық уят ЖОЛБАСАР эат. Ж ол тосып турып жо- лаушыны тонаушы ұры, талаушы, ке- емес (м акал). зеп. Кодімгі жолбасар үрыларша шс- ЖОҚШЫ к. жоктаушы. пан, бөркін айналдырып киіпті... ЖОЛ 1 эат. I. Адамның, не бзсқа нәрсе- (Әуезов). лердіц ерсіл-карсильі көп жүріп тап- ЖОЛБАСТАУШЫ зат. Жол көрсетіп. таған ізі, алал. Ерте уақыгта жан- хақтан келетін тоғыз торап ж о л ды бастап жүрстін адам. Жолбастауиш шөп басқан (Мустафин). 2. Сөздердің тоқтай Қалды (Иманжанов). жазба не басца туріндегі кағаз бетіне ЖОЛБАСШЫ зат. Бастаушы, жөн ке*р- сетуші. Ж олбасшы көсем, үлым деп. түскен ізі. Б ул ясобаны дәрігерлік кі- Еңбекші халы қ таныды (Жамбыл). таптың жол-жо.шның арасына сугпен ха зды (БК (б)П таркхы). 3. Идея, ба- ЖОЛБАСШЫЛЫҚ зат. Жетекщілік, жөн ғыт. Л енин жолын білесің бе? (Муқа- көрсетуиіілік, көсемдік. Үлы көсемЛғ- нов). Л енин салған тура ж олға Сен ниннің шәкірті — Үлы Сталин, Беріп де цадам бас ічім (Иманбаева). 4. отыр халқыма жолбасшылық нүск,а- Әдет, ғүрып. сарын. Орыстың өкіміне уын (Халык ақындары). өреміз жете бермейді, қазақы жолдың ЖОЛБИКЕ зпт. 1. Жолдан косылушы. қайсысына болса да салғыласарым 2. Ауыс. Уақытша ғана коғамдық ко> жоц, — деді ол (Мүетафнн). 5. Сапар, рет. Егер ж олы ха қсы болып іиык,са, ғалыска косылатын, бірак түбі оған карсы адам. ■хЛегалды марксистер» өзін ж олды бала деп атаукерек (Сәр- дейтіндер де осындай жолбикелер бо- сенбасв). Ш а л бул жолы к;аттырақ латын (Б Қ (б )П тарихы). 3. Ауыс.Ъү шымшыды (Мустафин). 6. Сыйлык, зақы. жезөкше д. м. күрмет, ізет. Орамал тонға жарамаса да ж олға жарайды (макал). 7. Мөл- ЖОЛДАМА зат. Кызметке орналасу үиііи шер. шама. жөн. Аяз ғліңді б іл , Қу- берілген жоғарғы мекеменін нускауы. мырсқа жолыңды біл (макал). 8. Нүс- Калалық комитет үсынған Колынди кау. мүмкіндік. түрткі. Ал сен төбе- тың жерге жолдама (Рәшев)., леске өзің ж ол бересіқ (Ғабдуллин). ЖОЛДАС зат. 1. Жолаушыкың жолға шыккандагы касындағы ссрігі. Жаман 9. Айла, амал. Кайрат пен ақыл ж о л жолдас жауға алдырар• (мақал). 2. табар... (Абай). 4\" Жолға койды — Коғамдық жумыс жағдайы. тұрмыс* тәртіпке салды. 4- Жолы болды — ол- жалы болды. -4 Жол болсын? — кай- тык салты, көзқарас.ы жағдайыкан бі- да барасың. -4\" Жол берді — коде бер- реуге жакын адам... Менің бір сурет- ді. -4 Тар жол —кныпшылық жол. ші жолдасым болды (Ерубаев). 4- Жол иіекті—сапар шекті. 4 Ж ол ЖОЛДАСУ ет. Ж олға, кәдеге, мүшегс* бике — жолдаи косылган. іреттесу, таласу. ЖОЛАРІ уст. Ж ол бойы, жол-жөнекей. ЖОЛДАС-ЖОРА зат. Дос-жар, серіктсс Бүлар ауы лғс қайтып келе жатып. адамдар. Сол қойдың фермасы меп

ЖОЛДЛСТЫҚ — ЖОРАМАЛДАУ 237 07ыз қора Көбейді қой багатын жол- ЖОМАРТГЫК. зат. Берегендіх, мырзалык. дас-жора (Керімбаев). Колда мал жоц болғанмен көңілім ЖОЛДАСТЫҚ зат. Достык. өзара қарым- бай, Байлығым, жомарпығым Агым- кагыс, сенімділік. Аямай жанын дос тайдай (Ш аш убай). ерен, Жолдастықты ацтаса (Абай). Жолдастық, сүхбаттастың бір үлкен ЖОН зат. 1. Котерінк; тегістік, дөцестсу кырат жер. Панасыз биік жон қыс іс, Оның қадірін жетесіз адам білмес (Абай). болса цардың, Ж аз бплса осылай то- пырацтың ойннғы (Мустафин). 2. А у- ЖОЛДАУ ет. Белгілібір мақсатпен арнап ыс. Желкеден куймышакка дейінгі жіберу. Е ліне сэлелі жолдады, Е нді денешн ту сырты. Канжармен таспа- аттанар кез жетті (Саин). дай қып тіліп алып, Аз уцалап, кеп- тірдім х о н терісін (Абай). ЖОЛДЫ сын. Олжэлы, табысты. Егер жолы жақсы болып шыцса. Өзін жол- ЖОНД зат. Ат арқасына ер батпас үшін ды бала деп атау керек (Сэрсенбасв). ердің екі капталынын астына кана ЖОЛДЫҚ сын Ж олға керекгі, жолға салынатын ықшамды қалын токым. арналған. Жолаушылардың жолдық азығы бар. ЖОНГЛЕР зат. Шлпшаң адам, цирк ар- тис!; бірнеше затты жоғары лакты- ЖОЛ-ЖОБА заг. Дағдылы әдет. жөн-жо- рып. они каі-ып алу өнерімен шуғыл- ра — ... Ш ырағым, ептеп жөн-жоба бі- данатын адам. леді екенсін,, — деді Сәрсекей қарт ЖОНДЛНДЫРУ жондану егістігінік өз- {Мука н о в ) . гелік етіс түрі. ЖОЛ-ЖӨНЕКЕЙ уст. I. Жол үстінде. ЖОНДЛНУ ет. Ж ота-жота. жон-жон бо­ жол бойында. Жол-жөнексй күймеді лу. Асау Ертіс астан-кестен долданып, қыз күнге де, Қазір Гүлжан қаладағы Жатты атқылап бурцыраған толцын- мінбеде (Ерғалнев). 2. Луыс. Сөз ара- дарыц жонданып (Әбілев). сында, кесе квлденең. Бүл жол-жөне- ЖОНДАУ ет. Ж онына дуре соғу. сабау, кей айтылған сөздер ғой (Сталин). ұру. Міне, тагы бір бала кірді, біржо- ЖОЛСОҚТЫ сын. Жол ұрган. шаршаған. лата оны да жондай бер; — деп барц Жолсоцты болы п келген Игілік... Жат- ете қалды молда (Ерубаев). цысы келд і (Мустафин). ЖОНДЫ сын. Ж оны мол. арка жоны то- ЖОлСЫЗ сын. Ж ол жок, із жоқ. О л лык. Бір мінез — қоян хонды қүлын холсыз орманды элі кезіп келеді мүше, Таңырцап тамсандырды көрген (Әбішев). копті (Санн). ЖОЛСЫЗДЫҚ зат. Ешбір ретке кслмей- ЖОНУ (*г. Ж ұкялап кесу, сыдырта кесу. тін ж өнсіздік. ретсіздік... Ж олсыздыц- Темірден таулар соғып, Шың-қуздар- щ үрлы ққа — Тоқты түгел, тол бер- ды қопарып, Жонып шөлдергв теңіз мей... (Токмағамбетов). Тіпті, алды - жасаймыз (Әбілев). Атасы мылтыц м р н жас баланы түтқынға алулары ң- атқанның баласы оқ зконады (макал). ның өзі жолсыздыц (Сэрсенбаев). ЖОИЫЛУ жоиу стістігіиін ырыксыз етіс ЖОЛТОСПАИ сын. Жол тосатын, жолға кедергі болатын, жолтоскауыл. Ж ол- ж о н к д зат. Ағашты шауыл өндегенде тоспай кедергілерден өтіп Волков ке- түсетін ұсак ж ука кикымдар. Әкесі ле жатыр вкен (Толстой). түсірген жоңқалардың қалгандарьш... ЖОЛШЫ зат. 1. Жол жасаушы. жол жү- жинап отыр (Сыдыкбеков). мысын істеуші. Күннің цызғанына ца­ ЖОҢЫРШКД зат. Малға беретін жүғым- ди шөптіц бір түрі. Корадағы аттық рапай Баріиагүл атына цонды да, жа- лаулар астында цыбырлап жатқан ер-тоқымын Колақай сыпырды да. жолшыларға бет алды (Сыланов). аишқ шарбақта түрған жоңыршқаның 2. Ж ол жүруші, жорыккз аттанушы. бауларына әкеп байлады (Муканов). Жолын ақы л билейді, Жорыққа шыц- ЖОҢЫШКА Жонырышка. қан ж олишның... (Жзмбыл). ЖОРА зат. Әдет, ғұрып, салт... О.іжабек- ЖОЛШЫБДИ үст. Жол боііы. жол-жө- ті жақсы жора серйтті (Мұстафкн). некей. Ж олшыбай өлеңімді келемжат- ЖОРА-ЖОЛДАС зат. Замандас, дос-жа- тап, Ж еп-ж еңіл сөздерімді жүз сал- раи. істес адамдар. Жора-жолдаста- мацтап (Аманжолов). ры оған (Балағазға) а.іа кәқілсіз се- ЖОЛШЫЛ сын. Жолды. жол-жораны біл- неді (Әуезов). ГІШ ЖОРАЛАУ ет. Шамалап болжау, ырым- ЖОЛЫҒУ ет. Кездесу, ұшырау, бетпе-бет дау. — Бар жоралап отырған жоц, жо- көру. Тау жаңғырыгып он қосып, Үр- балап отырмын (Мустафин). еен ит пен айтаққа. Келмеп пе едің ЖОРАЛҒЫ зат. Ғүрыпка байланысты әдет. Ата-ананық жоралғысын үмытпа, жол тосып Жолығуға аулаққа (Абай). солем ет, — деді Месқара (Ақьшжа-- Свз қуғин пәлеге жолығады (м акал). ЖОЛЫҒЫСУ жолығу етістіпнін ортак нов). етіс түрі. ЖОРАМАЛ зат. Болжал, көкірек орай. ЖОЛЫҚТЫРУ жолығу етістігіиіи өзгелік Жорамалдың жөнге шыццаны жақсы етіс түрі. (Жармағамбетов). ЖОМАРТ сын. Мырза. берсген, саран ЖОРАМАЛДАУ ст. Болжалдау, туспал- дау. Есілбай да биыл Есіл қатты та- смсс. Жомарт бергенін айтпас, Ер айт- сиды деп жорамалдаған (Муканов). цанынан цайтпас (мақал).

238 ЖО Р А М ЛЛ ШЫЛ - ЖОСУ ЖОРАМАЛ ШЫЛ сын. Волжалшыл, туе- шы. Бертінде үрыншсқ, цомиыл бо- лалшыл. Жорамалшыл адамдардыц лып және барымташы хортуылшы жі- шамалауынша, і.-иері жылжыган бан- гіті көп шык,ты (Абан). дылпр П/ч’йманен зрі аспауға тиісті ЖОРУ ет. Ұйғару. болжау. түспалдау. Дэу мшииналардың түлғасын әрцай- (Мұқаиов). ЖОРҒА зат. I. Терт аяғын тек гастап, сысы өзінше жорыды... (Мустзфин). теңселіп, ыргалып журстіп жылкы. ЖОРЫҚ заг. Шабуыл, агтаішс (согысқа. жауға). /Корыққа мен де енейін, Оқ Күрең жорға астикда, Сур домбырам жаудыра түн бойлап (Саин). Жатсам- қолымда (Жамбыл). Жолға салсам түрсам қүлыным, Ойымда сенің жоры- жорга, Жонға салсамжүйрік (макал). гың (Ж аисаева). ЖОРҒАЛАТУ жоргалау етістігінің өзгслік ЖОРЫКШЫЛ сын. Ғ.р, жауывгер. етіе түрі. ЖОРЫТУ жору етістігініц өзгелік етіс ЖОРҒАЛАУ 1. Жорга салып журу. Біз- турі. дің жолдастың аты қатты жорғалай- ЖОС: жос уру. Екпіндеу, жазылу, көсілу. ды. 2. Луыс. Акырыядап жыбырлагт, жай жүріспен жүру. Ғ.ртіп келген төр- Асыл көңілім жос үрып!.. Сөйле тілім, тоуі Ллдына түсіп жорғалап, Батыр- жосылып (Ә. И.). ды үйге апарды (Шнпии). 3. Ауыс. ЖОСА зат. Тусі кан сияқты кызыл-сары Бауырымок жылжып журу. Жорғалап балшыктыи бір түрі (охра). Немістің келсе сүр жылан, Желкесін қи/о жет• аузын қан жалаттык,. Кызыл жоса қ*<- кізбей... (Жамбыл). 4. Ауыс. Әссм л'ып қуып барамыэ (Мустафин). Басы түрде қимылдау. бсзех кағу. Он сау- көзі к,ан жара, жоса болып жаи қал- сағым жоргалар, Домбыраның иіегіне (Ж амбыл). -4- Күрдай ж орғалады — сын! (Ж амбыл). жагымпаздандьг. мәймең какты. ЖОСАДАИ сын. Жоса сияктоі қызыл. ЖОРҒАЛАУШЫ зйг. Жануарлар мен Камшымен екі бүктеп басца <абап. Ағызды жосидай гып қызыл қакын жәндіктердіц бауырымен жүрушілер (Шипин). тобы. Бірі жыландай жорғалап, абай- сызда іиағатын тап жауы болса, екін- ЖОСАЛАУ ет. 1. Жосамен бояу. 2. Тід- гілеу. Гүрілдеді трактор, Кыр сауы- шісі бейқам, хауапсыздык, достар рын жосалап (Бскхожнн). (Мустафин). ЖОСА-ЖОСА сын. Жол-жол, бой-бой. ЖОРТА үст. Қасакана. әдейі. Сары май­ сала-сала д. м. Жоса-жоса тілінген ет- дан айырып торта қойдым. Күлімкөз сіз боксе бүрсең-бүрсең етіп.бір олай, деп атыңды жорта қойдым (Халык бір бұлай бұлтаңдайды (А. Толстой). өлеңі). 1ЖОСПАР заг. Күні бурын жасалған план, ЖОРГАҚ сын. Аттын жорту калпындагы мөлшер, жоба. Карағанды бассейні жүрісі. Ақбоз аттың жортағы тым 1950 ж. Жоспардан тыс бірнеше мил- өнімді (Ерғалкев). лиондаған тонна көмір берді (ККП V съезі). ЖОРТАҚЫ сын. Жорткыш (ат), жорға |ЖОСПАРЛАНУ жосларлау етістігінін емес. Жортакы ат. ырыксыз етіс түрі. ЖОРТАҚТАУ ет. Жортудыц жайлы ту­ ЖОСПАРЛЛУ ег. Істелетін істі пландау. ркмен жүріп отыру. Мылтық оқтап, жортақтап... Жамбыл жетті бас бо- мөлшерлоу, жобалау. Балаларды лып (Жамбыл). оқытқанда өзі жоспарлаган жеріне д<>- ЖОРТКЫЗУ жорту етістігіпің ырыксиз йін оқытады (окытушы) (Көбеев». стіс түрі. Табысты ортага сап, кемісті ашып, Жү- мысты уақыгымен жоспарлаңдар (Ха­ ЖОРТУ ет. 1. Жай бүкен желу. Каш­ лык ақындары). тан түлкінің ізімен жортып ксле жат- ЖОСПЛРЛАУШЫ зат. Мөлшерлеуші. ша- ты (Кобеев). Әмірхан желе жортып малаушы, жобалаушы. Осыған байм- жүрс берді... (Ьаішкоа). Мустафа жор­ нысты біздің шаруаіиылых, қызмегкер- тып кетті (Токмағамбетов). 2. Сапар лер мен жоспарлауіиылар үшныс сн- іиегу. жол жүру. Жортқанда жолың гізді (Сталин). Оолсын (макал). 3. Қыдыру, ксзу д . м. ЖОСПАРЛЫ сын. Мөлшерлі, жобзлы. Жүрмін жортып қызықтап, Көиіе пой­ Бізде шаруашылықтың эрдір салало- май бастаган (Амакжолов). ры жоспарлы түрде жүргізіледі. Бізде ЖОРТУЫЛ зат. Жорык, аттаныс. Желкс- барлық шаруашылык, бүкіл цоіам ,иуд- мін дауылға айдап, добыл қагып, Түн десін көздеп, жоспарлы т)грде жүргі- қстқан не жас жүрек жортуылда ( Ка­ зіледі (Сталин). лауова). Умытты дүние дауын, елеге- сін, Коздырмай қан жортуыл делебе- ЖОСПАРЛЫЛ Ы К зат. Мөлшерлілік, бол- сін... ('Каиырбеков). жаушылық. Капиталистік елдердің ЖОР ГУЫЛДЛУ ет. Жортхылау, іздену, халык, шаруаиішығында ешқандай жоспарлылық жоқ (СССР Конст.). кыдыру. кезу. Бүл далада жортуыл- ЖОСПАРШЫ к. жоспярлаушы. ноп) Аңдар кеіие күгіР2™ (Шамкс- ЖОСТЫРУ жосу стістігінің өзгелік етіс ЖОРІУЬІЛШ Ы зат. Жорыкшы, шабуыл- ЖОСУ ет. 1. Ж едел жүріп өту, босу. Ки-

Ж О С Ы Қ — Ж Ө Н -Ж О Б А 239 ра жел цуган қаңбақ кең жазықта коп Болыиевиктердің астыртын үйымдары көтерілген халықты қолдап... жөн с ы ­ Оүлықгап, тынымсыз жосып отеді тен отырды (Қ өбесв). (Әуезов). 2. Луыс. Ағу, сорғалау. І/үр- байдың арқасынан қан жосып кетті ЖӨН II зат. Ж әй, мәкіс, >ет. Мен шаруа- (Айнн). А у суы сорғаласа аоқасынан, ның жөнін айтайын (Қуаиышбаса). Ағатын екі көзден жасы жосып (Әбі- лев). Жөн сүрасу м унан эрі созылған жоқ (Әбішев). Сөзініц жоні жок, (Абай). ЖОСЫҚ зат. Б агы т. тиянақ, жвн, ж оба. Лцқа тартқан, Ж өнге қайтқан, Лқыл Лез/ жетті ңүритын көп есектің, лсо- айтқан бенде жок, (Абай). сығы мен жөні жоқ жел есептің (Моу- ЖӨІІ Ш сын. Ақнкат, дурыс. Жон, дү- леиов). рмс-ақ!.. деген дауыстар іиықты (Мус­ ЖОСЬ.КСЫЗ сын. Мәисіз, мацызсыз, жо- тафин). басыз, жөнсіз. ЖӨН IVх үст. Туралы. хакында, жанын- ЖОСЫЛТУ ет^ Ағызу, сорғалату. Қолы- да. «Еқбекті азат ету» тобы Россияда на алды болатты: Кылыіиын қанга Марксизмді тарату жөнінде кьп жү- боята, Н айзасы н тасқа қайрата, Ж ау- мыс істеді (Б К (б )П тарнхы). ының қаны н жосылтып, Гасқын судай ЖӨНДЕЛУ жвндеу етістігіпін ырыксыз ағылта (Ж ом бы л). етіс түрі. ЖОСЫЛУ ет. Айқыи түрде сайрап ж ату, ЖӨНДЕМ сын. Ж өн білетін, жөнге бе- зғып ж ату, шұбыру. Келе хсатоір шаң- йімді, ретке көнетін. Өз айыбын мой- датыПг.. О л жосылғйн із скен (К еш і- мов). ғ.ынл алган жөндем СолоОуха кузет- ЖОСЫТУ ет. Екпіндетііт, жедел ағьпып шіге енді қайтып үндеген жоқ (Пүр- пейісов). өту. К удайберген мсн Камысоай... эрі ЖӨНДЕТУ жөндеу етістіп.чің өзгелік етіс Царай жосыта берді (Абай). Шабыт- түрі. ты ақын (Дэркембий) ясосыта жыр- ЖӨНДЕУ ег. I. Кемшіліктегс айыктырьш. лап келді (Эуезов). түрмысты ж ақсарту, шаруашылықты ЖОТА зат. 1. Биіктеу келген кырат, бел, жөнге кслтіру. Мінез-қүлықты кесел- тебе. Қанаттың назарын аударған тек деіс айықтыру. Бүларды жәндеймін Қана Сандық тастың Оиік жотасы бол- деуге, жөнделер, үйренер деген үмітім ды (Хангеллин). 2. Адамның кыр ар- жок, (Абай). ...Шаруалардың негіэгі қасы, белі. Ө зі ясотасынан оқ тиген- көшиілігі өздерінің шаруаіиылығын дей, іиүғьиі бүгіліп, иіле қалыпты жөндей алмады (БК(б)ГІ тарихы). (Әуезов). 2. Заггык ке.мшілігін реттеп жөнге ЖОТА-ЖОТА сын. Тебе-төбе, тау-тау. келтіру, түзету. Экскаиатордың бір Жота-жота Ооп үйШен күртіктердің жері бүлініп қалған екен, соны жөн- мүртын сындыруға ат түгіл, онОаган деймін деп мылжалап алдым (Обі- кісі мен ондаган аттыц іиамасы келер иіев). Ж өнге салды — тәртіпке квн- емес (М ука нов). ДІрДІ. ЖОТЛЛЛНУ ет. Үйілу, топтану. Ж онда- ЖӨНДІ сын. 1. Ретті, қисынды, дүрыс, нып ол да өзінше жоталанып... тур шын. Жөнді, ясөнсіз, Сөз теңеусіз... (Токмағамбетов). (Абай). ЖОТАЛДУ ет. Үю, биіктету, томпайту, ЖӨНДІГУ ет. Дұрысталу. жөнге түсу. Двнес сту. Шыққаіс көмірді екі жу- реттелу, көндігу. Мынау ат бурын уй~ мысшы тзшкемен тасып жоталап үйіп ретілмеген еді, Е нді жөндігіп жүк тар- жүр (М устафин). туға төселіп алды. ЖОТАЛЬІ сын. 1. Төбелі, кырлы, үйілген. ЖӨНЕКОИ: жол жөнскей ет. Жол бойы, Ойда, қы рда тоғыеқан жоталы тау жолай, жолшыбай (ел). Жолы ашық жоны бар (Ж ұмағалисв). 2. Ауыс. Де- жөнекейдің бәрі бейбіт, Деп сенді ел нелі, жауырьжды. зор. Жуан жоталы жау хабарын естімеген (Ахмстбеков). кара сақал жылқышы ғана алды н ЖӨНЕЛТУ жвнелу етістігініц өэгелікетіс орай берген (Әуезов). түрі- „ г . ЖОЮ ет. Ж о к ету, бітіру. кыру, қурту. ЖӨНЕЛУ ет. Ж уріп кету, жалма-жапзы- тып отыру. тайып туру. Сэду сытыла Зиянды жәндіктерді жою үиіін арнау- жөнелді (Ерубаев). шаліамен багОар- лы самолет келген (Омаров). лап жөнелген бала қүлындоп түрган қызыл көктің үстінен шықты (Бакбср- ЖӨКЕ зат. Ж иегі тіс-тіс болып келген журек торілді жапырағы қоиі ністі, шырынды гүлі бар ағаш жэне _осы генов). ағзштыц қабығынаи жасалған буйым- ЖӨННЛІСУ жөпелу етістігіяік ортақ етіс дар. К өлеңкесін саялы ағаш жөкеңнің, түрі. ЖӨНЕУ ет. Ж үріи ксту. жолға шығу, су- Дөңесінің төрін мекен етерміи (Әлім- ыт жүру. г.нді екеуі жумыс жаққи усөнеді (Ерғалиев). Өрелі Өсер жоа- кұлов). менен Ж онеді көиі ағылып (Қәрібаев). ЖӨН I зат. М аңдай алды, беталды, жол. ЖӨН-ЖОБА зат. Істін. пікірдік ыкғайы. Сорабы жолдың болмаса, Ж он тап- рет), жобасы. хал-жай, жай-күй, жвн- пайсың онва да (Керімбеков). /Б а ­ жосық. Өзі менімен қатар отырган ол кып екеуміз атқа мініп, жөн таргтық жвч жобамды толығырақ сұрастырды (Мұканов). Ж еле июқып, аттылар кетті жөніне (Мустафин). -4- Ж в и сіл - теді — бағыт берді. жол көрсетті. (Мүқанов).

240 Ж Ө Н - Ж О С П А Р - ЖУАНУ ЖӨН-ЖОСПЛР заг. Жай-күй. жөн-жо- мелеп тігу. сык. хал-жай. Осы ауылда Быков хек- ЖӨТЕЛ зат. Тыныс жолдары ауырған кез- де демніц үзіліп-үзіліп кырылдап ки- жоспарды сүрап алды (Мүсірспов). налып шығуы./Исяің аитып отырғакьсч ЖӨН-ЖОСЫК заг. Жен, рет, мэн, жен- ол емес, осы бір жөтел (Мұканов). жоба. Қүнанбай наңындағы... аталас ЖӨТЕЛТУ жөтелу етістігінің өзгслік етіс елдерге көшіп-қону туралы жөн-жосы- түрі. ғын айтпады (Лбай). ЖӨТЕЛУ ет. Тымау тиіп жетелден азап ЖӨН-ЖОСЫҚСЫЗ сын. Жөнсіз, ретсіз, шегу. Күні-түні тутін астында отырган мәнсіз. Ж ел айдаған қаңбаңтай жон- ауылдан коп корі-қуртаңның дамылсыз жосықсыз көшс беруге болмайды ж&теліп жатқаны естіледі (Муеірепов). (Мұстафнн). Ол ақырын ғана ж&теліп, Мғулен көңі- ЖӨНСІЗ сын. Монсіз, ретсіз, жөп-жосык- лін өзіне қаратты (Шаймерленов). сыз, ойланбай асығис ағат алынғзн. ЖУА заг. (бот.) ‘Гүбінде баданасы бар, тү- Жонделіп жүйткумен жөнсіз жерден. тік тэрізді жапыракты, же>те жарзй- Мен жауға алдырмауіиы ем элс.із жер­ тын ашьі всімдік. пияз. Көлдіқ кокиіе ден (Жямбыл). қүрағындай жуалары үрықтанған. Таза ауада жүпар шаіиып Бір шетінде гул- ЖӨНСІЗДІК за г Бетімен кеткендік. бас- рабхан (Калауова). Дінгене ауруына сыздык, тәртіпсіздік, ретсіздік. Мүн- үшырамас үшін көк жуаны күнделікті дай жөнсіздіхтерге қалай төзуге бо- тамақца қолданып отыру керек (Дар- лады? (Сталии). канбаев). ЖӨНІМДЕ уст. Жайында, хакында, бір- ЖУАЛДУ ет. Ж уа косу. *Осы хеш, шай- ханада, жуалап іиіхен арак,ца>... оа нәрсе туралы. Риганың берілгені жө- нінде телеграфтан хабар жегті (Ста­ (Михайла) «Кызып» отырды (Толстой). лин). Малдың сапасын жақсарту жө- ЖУАН сын. I. Келемі жағынан толык.Жу­ ан созылды, жеңіиіке үзілді (макал). нінде бірқатар жүмыстар істелді Шал..жуан таяцпен Рахчетті салып (ККП V съезі). цалды (Ерубаев). 2. Ауыс. Бай. мыкты. ЖӨҢКЕРІЛУ ет. Төнкеріліп, төгіле кэп- устем. А тқамінер хуандардан бірде-бір тау. Жөнелді танкі тобы жөцкеріліп, кісі (Абайға) келген жоц (Әуезов). Даусынан көк күркірей, жер сөгіліп Үсті-бастары қырау-қыраи, цасцырішік- (Қалауова). ті. гүлкі тымақты, жуандар кіре баста- ЖӨҢҚУ ет. Орнынак козғалу. журіп ке­ ды (Көбеев). Жуан ата — мыкты, ту, жолра шығу, сапар шегу, тартып отыру, жосу. Үрікхен жылқы ықца күшті рудыц бөлімі. > Жузн жүдырык қарай жөңхи хөнелді (Тілеков). — мыкты, озбыр күшті адам. + Жузи коиыш—карапайым, иіаруа. ЖӨНКІЛУ ет. Жосып, үдере кашу, саиар шегу. ...Жүрт жөңкілді жалма-жан, ЖУАНДАЛУ ет. Жуан болу, күшею, пы­ таю. баю, Күлмамбет ақын Шаншар, Таң саз берді ақтаңда^ (Аманжолов). Суанды алдың, Нашар едің. 'Бүлхүн- ЖӨҢКІЛТУ ет. Алды-артыиа қаратпай жо- де жуандалдың (Жзмбыл). сылтып қуу, габан ауяарман. тап бас- ЖУАНДАНУ жуандау етістігіиін ырыксыз тырмай сонина түсіп екшелеу. Батыр- етіс түрі. ларым жөңкілте, түсті хсаудьің соңына ЖУАНДАТУ ет. Жуан ету, кушейгу. зорай- (Лйнабекұлы). ту, толықтыру. Даусын ғдейі жуанда- ЖӨҢКІТУ қ. жөнкілту. тып. зорайтып айғайлаған (Абай). ЖӨПГІЕЛДЕМЕ үст. Тыгыз. лсзде, кысыл- ЖУАНДАУ I. ет. Жуан болип толығу... шан, асығыс — Эзіриіеніз бес жүз жі- Ағаштар мектеп бойынак асып, бал- гіт деп еді ғой, жөппелдемеге таянып тырлары недәуір жуандап қалған еді қалғанда табыла цоймайтын... (Мүсі- (Хангелдин). репов). ЖУАНДЫ-ЖІҢІШКЕЛІ сын. Жуан мен ЖӨРГЕК зат. Жас баланы белетенде асты- жінішкесі аралас, әртүрлі. Шсгылдым, қақ басында, айналаео тарамданып кет- на салатын тесек. күндак. жаялык. кен, жуанды-жіңішкелі, үэынды-цыс- Өзіңд» кішкене хезіцде жөргекке ора- қалы тамырлары бар жүздеген түп бар ған ата-анаңды сүрап отырмын (Си­ еді (Сыланов). ланов). ЖӨРГЕКТЕУ ет. Жаялыкка орау, қун- ЖУАНДЫҚ зат. Заттын. не адам денесі- дактау. нің молдығы. толыктығы. Жүннің жу- ЖӨРГЕМ 1. Бір буым, бір буда іиіек. андығын ыстыру жөнінде, х,аииін көз 2. Ауыс. Пайда, олжа. Жүрген аяцка үйреніп жаттыққанша, жүннің стан- жөргем ілінеді (макал). дартьиі эталондарын қолданған (Ер- меков). ЖӨРГЕМДЕУ ет. Ашы ішекті казанға са­ лу үшін ыкшамдап будзлау. шумактау. ЖУАНТЫҚ сын. Шамалы. жуан, толык- Он екі саусах, іше.кке бірнеше қабат жөргемделіп жататын ащы ішек жал- тау. дембелшс. Борхабай орта ғана ғасады...(Цузмер). бойлы, жуантық денелІ.~ қоңыр вңді кісі (Мүканов). ЖӨРМЕУ ет. Аскактатып. снрек етіп тср- ЖУАНУ ет. Жылауыи токтату, өксігін ба- сып жылағанын кою. Ленин десе қуа- і

ЖУАС — ЖҮБАЯ 241 нип, Ж ы лаған бала жуанды (Амаи- «Жусатамын, жоғалыңдар!»— деп ақы • жолов). рып айқайлапты (Орманов). ЖУАС сын. 1. Мінуге уйретілген, аса у ЖУСЛУ ет. I. Д ем алу, тынығу. оттамау, емсс (ат). Тығымш й һэм сурінбсй күйіс алу (м ал). Арғымақ 'аттық бел- хүрсе көсем, И ек қағып, еліріп, жүр- гісі: Аз оттар да көп лсусар (макал). се ғсем, Ш апса жүйрік, мінсе берік, 2. Ауыс. Ты адау, біроудің легенінс ко­ хуан жуас, Разы ели*н Осындай ат ну, бағыну. Филиппаннің пираттары ме- мінбесем (А бан). Жуас түйе ж үндеу- нің аіітқанымды қойіиа жусап тыңдаіі- & мақсы (м акал ). 2. Ауыс. Момын, тин еді, — деді Сильвер... ГСтнвенсоп). біреуге тиіспей тиныш журотін, кон ЖУУ I ст. Сумен тазарту, кірін кетіру. аузынан шоп алмайтыи. Д ілд әб ек Киім кірі жуса кетср... (макал). ...-ф- жүмысқа гана емес, сөзге дг ш абаи. Қанмсн жуды — кек алды. нінсзі ауыр, ауыэы сараң, салгырт, ЖУУ II ет. Маңайыиа жолау, жуықтау, сслсқ жі/ас, жуықта ашулана қоймай- жанына жакын келу, жакмндау. Сір тын одам (Мустафин). (Ол). қиқа- дан әткен соң сазға жуымай, тауга рылыгы жоқ жуас, мамын қазақ жі- қарай жүруге тырыстык, (Сарсенбаев). гіттерін қ а л а ға н (лМусірепов). Конан; ЖУЫК усг. 1. Ж ақы н, қашык емес, тар- қойдан да ж уас, май Серее де жей бе- та шамалас. Лбайдың бізге жеткен 'Реді (м акал ). жиырмаға жуык, әні бар (Олімкүлов). ЖУАСТЫқ, зат. Момындық, біроуге тиіс- Облет басқан елер ме, сөзге жуық ке- лей тьшыш жүрушілік. Кос м ола ел і лер ме? (Абай). 4- Жуык арада—тез бүрынғы момыноық, жуастықты лақ- уакытта. Ж уы қ маада —- жакыи тыпып тастагандай болды... (Сыла- жерде. нов). ЖУЫҚТА уст. Тез арада, жуырда, жа- ЖУАСУ ет. Бүры нғы дөрехілігін койып, | кында, жакын арада. Жуықта егіл* тәргіпке үйренү, момын болу, бастығу. ген... ағаштардың тасасынан қарауы- Күтеді, келліейді. Іздейді, таОа алмаіі- тып үйлер көрінеді (Бенбітшілік жа- ды. 'Тулаған жүрек жуасып.... Олжа- сасын). Оектіц иығы салбырап кетеді (М уста­ ЖУЫҚТЛТУ ж уы ктау етістігінік өзгелік фин). Ж уасып жабырқап, таң қалы п етіс түрі. таңырқап, Карады жүзіне (Әуезов). ЖУЫҚТАУ I ет. Ж акы н келу, манайлау- Аш, бетіңді бер қарат, ЖақынЬай бер ЖУАСЫТУ ж у асу стістіпнің озгешелгк жуықтап,... (А бай). . СТІС түрі. ЖУЫҚТАУ II сын. Жақынырак, біршама ЖУАТУ к. ж ұбату. жақын. каралас. ЖУДЫРУ ж у у стістігінің өзгелік стіс ЖУЫҚТЫК зат. Жолдастык қарым-кати- ЖУЛИК сын. Қу, бұзакы, сұм. нас, тамыр-таныстык, туыстык жогы- ЖУРНАЛ зат. 1. Октын-оқтын, мерзі.чді нан жакындык, ара катынаг Саиш М а­ кеев — түнжыраған, үрысқақ, басқа- уакытта шығьгп түратьш кітап. Ж аңа журнал, гаэеттерін ала келіп, Ж ақсы - ларға онша жуықтыгы жоқ болатын лық шайға огырды (Сыланов). 2. Ке- зехті уакытта каулыдарды. қарарлар- (Ерубаев). ды т. т. ж азьіп коктын кітап немесе ЖУЫЛУ жуу етістігінік ырықсиз етіс тү- дәптер. Ондай кіріс-шығыс ж урнал- бары бар (М уканов). рі. ЖУЬ-НДЫ зат. Ж уудан пайда болган кір- ЖУРНАЛИСТ заг. Газет*журналға удайы чақала жазы п турагын калам канрат* лі су, шайынды. Еңбегімнің бэрі кетіп керлері. далаға, Шерлі жүрек толған қайғы са- каға, Лс орнына ііиіп сарису жуынды Итпен бірге сүйен ақдып қорада (Иманбаеоя) ЖУСАН зат. Ащы домді, кокшіл бозғыл ЖУЫНДЫРУ. Шоыылдыру. суга түсіру, кі- түсті аласа, өткір ністі іпөп. Ж усан рінсн тазарту. — үзарып сарғайғак. Селеу мен боз- ЖУЫНУ жуу етістігінін өідік етіс түр». ғыл коде, жусан бзріде жел лебінен ЖУЫП-ШАЮ ет. 1. Кірін кетіру. тазарту. қалтырайды (Әуезов). Су үнемі езендердің оқ жағасын соғып, ЖУСАНДЫ сы н. Ж усан мол шығатьш біртіндеп, оны жуып-шайып отырады жер. Кара от, жусанды жерге егіп (СССР гсогр.). 3. Ауыс. Сыпайылау, жатқан бстеге — соның түқымы (Ж ас- әдемілеу. Ойын ғой, кейде осындай тар эстрадасы). ззілдесіп алғанның өзі орынды да, — 'ЖУСАТУ ет. I. Ж усау стістігінің өзгелік деп Белгіғүлов жуып-шайды (Шаймср- дснов). Бай да өзінің кінэсін жуып- егтіс турі. 2. Д см алдыру. тьшықтыру, күніс алдиру, оттатпау. Ботпай тауы- шайып жатыр (Кобсев). ның жотасы малшылардың ат жайып ЖУЫРДА үст. Ж акын арада, таяуда, зз сиыр бағатын, қой жусататын мекенс уақыт інііндс. Ертайдың энесі Қасенді Солатын (Бейбітшілік жлсясин). М а л-, ақтар жуырда атып өлтірді (Омаров). шылар баққан ж ылқшарын түнде оір меггіл жусатып алады (М ұқанов). ЖУЫСУ жуу етістігінік ортак етіс түрі. ЖУЬПУ ет. Ж акыидату, жуыкіату, жола- 2. Ауыс. Б ауд ай түсіру. кырын салу. койдай топырлату. Вір қолында га- ту, жакын жіберу. Твбет — цорага пакша бар, Б ір қолында автоматы. уры, қасқыр жуытпайды (Хангслдин). ЖҮБАИ зчт. Ерлі-зайыпты скі кісінің бірі.

242 ЖҮБАНУ — ЖҮЛҚЫНУ ЖүОийы да озіне сай, Лты Айсүлу ақ ЖҮКД сын. Қалынныи карсы мағнасы, калың смсс, кабьіршык сиякты. Жерде маралдай (Тажібаев). хсүқа жауган қар бар (Хапгелдин). ЖҮБАИУ ет. Тынышталу, көңілі орнығу, ОнОа газет ото жүқа. ото, берік қағсз- жыламау, аллапу. Күлыным! деп айма- ға басылыпты (БК(б)П тарнхы). лап, Лпаң сеніц жүбансын (Үсенбаев). ЖҮБАНЫШ зат. Көціл-сүненіші. алданы- ЖҮКАЛАЦ сын. Арьпстау. жүкаша. Ат... үстінде кішілеу, жуқалау, денем жүр- шы, куаньшг. тірск. Көңілге жубаныш, гініиі (Эуезов). Сен едің базарым (Абай). Қвңілімнің күні өіикеп соң, Жалғанда болмас жу­ ЖҮКАЛАУ қ. жүкарту. ЖҰКАНА зат. Қалдык, калған белгі. Егер- баныш (Абай). де оның жүрегінде уягтың жүқанасы ЖҮБАТУ ет. Уату. квцілін тыныштандыру, болса. кэзір ол түтанады (Иманжанов). алдандыру. Түсіліде мені жүбатып, Жылы созбен сөйлесіп, Қетцші едіқ ЖҮҚАРТУ жүкару етістігіиің өзгелік етіс қуантып, Калишы еді көңіл өсіп түрі. (Абай). Түйме емес, тогыз емес тілеге- ЖҮК.АРУ от. 1. Жүка болу. жүкалану. *© нің. Жүбатпас көңіліңді қүр өлеңім лемі кішірейіп калыцдығы төмсндеу. (Жамбыл). 2. Ауыс. Азу. жүдеу. коцынаи аЙрылу. ЖҮГУ от. 1. Бояудың екінші затқа тусуі, Кыс ортасы' ауа қойдық жаздай алған жлбысуы, ауысуы. КүйедеіІ жүқсаңда- еті жуқарады. майы азайып арықтаіі- гы, қара көмір, Жсркеніп қарамайды ды (Мұканов). саган көңіл (Мукышев). 2. Аурудың, мі- ЖҰКПАЛЬІ сын. Жүккыш. бір кісідеи екінші кісіге ауысатын, жұға берстін. нсз-кулыктып т. б. екіпші кісіге ауы- Дексаулық сақтау орындары жүқпалы сын пе сондай мінездік айнымай скін- ші кісіде кс-здесуі. Білімдіден ақыл ауруларга қарсы куресті күшейтуге ти- шығар. Ақылдыдан нақыл жүғар (ма­ іс (ККП V съезі). кал). һэлкім, маған өзім жарам жүга­ ЖҮКТЫРУ жүғу етістігінің өзгслік ет;с ды. Еір басымды біліп алғам жоқ. злі түрі. (Ерғалнсв). 4- ІІІак жұкпайды — ЖҮҚҚЫЗУ қ. жүқтыру. 1) Сез кслмейді. Өз ойынша. бүл Оәрі- ЖҮЛҒЫЗУ жүлу етістігінің озгелік етіс Оір орында, іиаң жүға ма Айболовтың турі. барында (Ерғалиев). 2) Жүйрік, жыл- ЖҰЛДЫЗ зат. 1. Көкте жай көзге жар- пос, сөзге шешен. 4- Қолы колыиа кнрап иүкте сиякты көріпетін аспан жуқпайды— оте шалшак, тез, көз ілес- дснесі. А спаи талы жүлдыэ. Асқан^ су- псйтін жылдам. Жүрт хсайдары кулкі- лу бір қыз самолетпен ақты (Дайыр- го басып жанарлана түседі, қолдары беков). Ай. жүядыз күннің көзі, ЖОА қолдарьша жуқ.аайды (Николаева). ' мон. су — Бзрі де сендердікі олемго ой- ЖҰҒЫМДЫ сын. 1. Ұиамды, жанасымды, гақ (Жамбыл). 2. Айиала жиегі келісімді, икемді. Сағила... абысын- рет үш бүрышталыи жасалғаи зат. сжынга да. дос-жарга да жуғымды —Жүлдыз тағып күмістен, екі бетің (Пмаижаион). 2. Күнарлы, сіцімді, жа- қып-қызыл... (Жансаена). Омырауға іымды. Зират маңындагы шөп орі Қо- таққаным Бақыгтың белгі хсүядызы. зылардың іиөбі жақсы сапалы. жас тал- Сүйгеніме тапқаным, Қамчакінің қүн- го жүғымды жсрлоргс жийып багу ке- дызы (Аманжолов). 3. Ауыс. Ай, ок екі ___рек (Ермеков). айдың бірі. Бүгін жұлдыздық неіиесі? ЖҮҒЫН зат. Сүйык заттьщ біриэрссгс (Ахметов). -4- 'Геніз жұлдызы — текіз жукканда қалатмн калдык. Тзрелкеде- жанувры. >• Жүлдыз кұрт— деиесі гі сорпаның жүғыны дастарқанға төгі- буылтық-буылтык. сырты түк-түк көк л:ч кетті (Ерубаев). жапырақ түстес жандік. ЖҮҒЫС: жүғыс ету. ег. жанасу, жакын- ЖҰЛДЫРУ жүлу етістігінің өзгелік стіс дау. жұгысу. түрі. ЖҮҒЬІСУ ст. 1. Жүғу етістігіиің ортақ ЖҮЛКУ от. Үздік-создык кнмылмеіг кеиет етіс түрі. 2. Жакьшдасу. жолау. жуык- 1 сілкс тарту. Тез тартып калу. (Айша) тасу, жлнасу, катынас жасау. Мүхамот- Сырғанап барып Грншаның қолынан қнли жүғысып кетсе, кеңескіш адам таотып жүлқыды (Ерубаев). (Мүкаиов). ЖҰЛКЬІЛЛСУ жүлкылау етістігінің ортақ ЖҮДЫРЫҚ зат. Саусактарды қысып, жү- етіс түрі. мын үстяған колдын басы. Жыгылтан үстіне жүдырық (мақал). Пегрдің үс- ЖҮЛҚЫЛАУ ет. Кеиет, жүлыи а.іғандай тіно. таяқ пен жүдырық жауып жатыр: шапшаддықпен. әлсін-әлі какталап сіл- олық жазы' ы не деп ешкім до сұрамай- ки тарту, жүлиалау. Біреу сырттан ды (Бейбітшіл)к жасасыи). ссікті зрі-бері жүлқылайды (Ерубаев). ЖУДЫРЫКТАИ сын. Көлемі кішкеитай, ЖҮЛҚЬІНУ от. 1. Бар екпінімен ілгері тар- колдын басындай-ак. Лашынның бар тыну, талныну, босапуга талаптану. . денесі жудырықтай ғака (Мұканов). Жүлқынып кордім, жіберер емес (Сэр- ЖЪДЫРЫКТАСУ жудырықтау етістігімін ортак етіс турі. сенбаев). Зейнурды... Қуиіактап айри- лар емес. 0.1 жулқынған сайын кеуде­ ЖҮДЫРЫКТАУ от. Қолмен үру. түйгіім*) сен қыса түсті (Әбішев). 2. Ауыс. Бар теу. сугу. Корыққан бүрын жүдырык- ыитасын салу. тялаптану. ентелеу. тар (макал). ‘ і Жарқылдап жабырқаусыз жайдары

ЖҮЛКЫСУ — ЖҮМСДЛУ 243 хан Жүлқымып жазгы есісте жарақ- Сі/ дсгсн де тілсіз жау. Бұрқырағак танған (Жамбыл). шын асау, А қ көбігін атқылап Жын ЖҮЛКЫСУ жүлқу етістігіпік ортак етіс қаққандай жүлынды (Жамбыл). Аю турі- жүлынып бақайыидагы кендірді үстаи ЖҮЛМЛ-ЖҮЛМЛ сын. Ж мртык. пәре*пэ« алды (Лесков). рс. алба-жулба. жүлмм-жулмм. Қөріп ЖҮЛЫСУ ет. Таласыи-тартысу, жұл- пе ең базар ойнатқан жы.іан. Топыр- кысу. Байге атындай қүйрық тістесш, лап толган жудлміокт.і.ча ада.м (.Мирза жулысып жолга таласып келе жищан Турсілі-япдо). қырғауыл екен (Әбдікадіров). ЖҮЛ.МАЛДІІУ жүлмллау етістігімш ырык- ЖҮДІА зат. 1. Мезгіл, күн аттарыныц бс- сіншісі. *Бейсембі ме бүгін» деп, жу- сыз ртіс турі. ЖҮЛ.ЧАЛДУ гт. Тнрткылау. жулкмлау. маға қарсы өткені-ай (Абай). 2. Луы ■ Камар бақсының жүллиглауымсн есін Жеті күн, бір жеті. Осы арада олоа усчя алмай жатыр еді (Тораіігмров). жұмага жақоін жатты (М үқанов). Екі ЖҮЛУ *т. I Бірііарссні г\\Гіімоіг тартіип жүмидий қираңғыда аш жатуға кім суырып алу (тарту). Д енч ааруы меқ- шыдар? (Мүстафнн). десе адом жшіситын еді. жан ауруы ЖҮЛІАҚ зат. Ескі. 1. Діншілдер сенімінше ол дүішедегі рахат орыи. Сен сияқты .чсндсге жындичады екен. пқымысты. маскүнемді жүмаққа кім жіберуші еді \"айгалды қарт өз шашың н:й жүлып- (Сэреенбаев). 2. Ауыс. Лсқан көркем. дту.імк алды (Мүотафіін). 2. ІІІыглрып рахат жер, сая. Алтай — Орал арасы. ••■IV, кгЛін тарту. коликам кокет шап- Сиры арқадай жер екен. Кокше сулу. іплн тартмп «ллы. Жеміс түлып бал [ темени Пүр кйзінсн жнйчшУы (Корім- Паян тау . Ж ер жұмағы дер екен Леков). Дамс.и срнін тіст-чі. көесртіп I (Ж амбыл). колыч жүлып алОы (Грубаоп). Ә б д і, ЖҮМ ЛЛЫҚ зат. Ғіекі уақытта шәкірттін біп слтгің ішінііе орақгы жүлып а л д ы . • өзіи оқытқап молдасыиа жетісікде Юуечон). -ф- Ж улик алглкдлм— т е з .' берім отыратьш еалығы. Лгайым взі са- бақ алатыи молдаларына квбірек жү- •нагпімн. пйламапн жордск. Лта. біг- милықтар беруі тиіс еді (Айнк). \"итырақ емсс пе едік? •— деді Канат ЖҮМАРЛДНУ жұмарлау етістігінің ырык- 'сулып аліандаіі (Хакгелдікі). сыз етіе түрі. Ж)ЛЫК зат. Дяқ киімііін басы мок та ЖҮМЛРЛАУ ет. Вүктеу, жапыру, домала- 'Лаііл жалглскли жсрікің скі ж ак бвлі- ту, жүмбаздау. Күйектей сақалын иегі- 'і. скі урти. Апа шүлгау дсп. жу лысы нің астына жумарлап тыгып. Түйебай гогіліп кеткен етігін сыпыра бастады келді (Әбішев). I.Мустафин). ЖҰМАРШАҚ сын. Жүмарлакғак, жүмыр. ЖҮЛЫКТЛУ і>т . Ғ.тіктін басындағм жир- домалақ. Олени осы жүмариіақ мүзоы тылгаи жсрлі жлмап тігч*. Муса еті?і- ұстамак болады... (Васильев). .. ^‘Ң хыгтылган жсрін жүлықтап киді. ЖҮЛЫМ-ЖҮЛЫМ сын. Жнфтигс-жьфтық. ЖҮМАРШАҚТАНУ ет. Жүмарлаиу, жиы- рылу, домалаку. Ол жерге түскен жа- жалба-жүлба. Ш еңгелдің қалың тіксні пырақтың бір түрлі жүмаршақтанып балалардың тақияларын іліп жерге ту- қалганын корді (Сарғаскаев). ирді. Кейлсктчрін і.ип жулым-жүлы- ЖҮМБАК зат. 1. Біреудің шсшуі үшін бе- чь:ч шыгарды (Обдікя дырой). рілетік моні жасырылған әнгіме. Икі лҮЛЫН зат. 1. Вел омыртканын унғысы- жақтың жұмбағы, Енді ашылды, ше- Нын ішіндегі мыпмон жалғзсатын ак шілді (Дайрабсков). 2. Ауыс. Терек ’ат. Көрсрсің елдің жулынын желкесі- сырлы, терең мәнді. Жүрегіңнің түоіне сен саратынның өзі со.і болады (Мука- терең бойла, Мен бір жүмбақ адаммын н«в). 4 - Жүлынын ү зд і— жоиды, кұрт- оны да ойлаі (Абай). ты. -4 Көк жүлын болды — арып-зпі- ЖҮМБАКТАУ ет. Астарлап, тұспалдап, ты. жудеп-жадады. + Жү.пын тұггы— сөнлеу. Кызылдирдың бері келе жат- дшу кыетьг. кейіді. 2. Ауыс. Жаным-тә- қанын жумоақтаті айтқан (Мүқаков). •‘•ім л. м. — Өзегім жаным, жүлыным' ЖҮ.МСАҚ сын. 1. Бос, қысуға, езуге бола- — дейді эйсл күбірлсп баласына (Сы* тын, созылуға бенім. Ж ер неғүрлым .... ^нов). жүмсақ болса, солгүрлым су тартады. дзн еркін оседі (.Мустафин). 2. Ауыс. ЛЫНДАИ сын. Жүлын снякты үзыннян Ж эйлі, тыныш. Жұмсақ төсектс, жылы ҮЛак. созаған. Алда обасының устЫде уйде, тамогы тоқ жо.тқан кісі... (Абай). Ж үмсақ керует устінде рахаттанып •үн мезгілінде үнеміжүлындай шапшы- Ган шырақ жанады да турады (М \\ка- Иов) 4- Жүлындай жүмырды—мүргтак ; миужырап жатыр (Сәрсенбаев). Үшырды. глаканында оіжатты. Исаеа вэінрц бес есе. он есс үлкен затты жү-1 4- Жүмсак квніл — көнілшск адам. ЖҮМСАҚТЫҚ зат. Востык, катак сместік. АЖ ү*п-\"ьЫп Ц? ®Д*ЫУРшУы жүлынуР д ь < к е-т> -істігркң Ж іңішке, арық өңді. үзын боСЫы, шоқ- (С - ырык- ша сақал декан мүны жухспцтыкпен ♦‘тіс түрі. жылы-үшырай қабылдады (Шаймер- А і.П ыну <»т. | Сч-ырылу, шнғарылу. үяі- дсков). .... С.ынган жапырагы жулынган тол- ЖҮМСАЛУ 1. жұмсау етістіпінц ырықсыз оарды көріп. қынжы.татынның бірі Ка- етіо турі. 2. Ауыс. Бірнәрсенің ор- пан (Ваячмтоя). 2. Апыс. Ж үлкыи\\г.| шліа тутынылу, балалу. Мал орныха Ү^тилу, сохіру, окіі!ііДч.*у, каркындау. і

214 ЖҮМСАРТУ - Ж Ү М Ы С Ш Ы жүмсалған, қорлың көрген күң бар и « > и і. і . яч. (Кэрібпев). казан. Вүл тамақ аз. бүл отырғач ЖҮМСАРТУ жүмсару етістігінің өзгелік етіс түрі. адамдардың жүмырына жуқ болмай- ды. 2. Ауыс. Туйык он. Жүмыр ой~а ЖҰМСАРУ ет. Жұмсак болу, босау. К а л - түсіне алмай, домалатып отыр ғрқай- боргеннщ сөзінен кейін Калбағайдың қарыса бериіне жол қалмады. Поймай сысы (Мустафин). + Жүмыры.ча жук болмэды— ешнәрсе болмады, канэғат өзеуренсе до, жүмсаруға тура келді (Сыланов). стерлік болмады. Шыгырың колхоздын жүмырына жүгын бола ма? (Муста­ ЖҮМСАТТЫРУ жүмсату етістігіпің өзгелік етіс түрі. фин). ЖҮМСАТУ жумсау етістігінің өзгслік етіс ЖҰМЫРЛАНУ жумырлау етістігінін өз- түрі. гелік етіс турі. ЖҰМСАУ I от. 1. Жүмиска косу, жүмыс ЖҮМЫРЛАУ ет. Жұмыр ету. домалактау. істету. Мен сендгрді бір жұмысқа жүм Жотсліп ол жүмырлады жастығыч саймын... (Аяз би). Ит итті жүмсаы ды. Ит қүйрыгьш хсүмсайды (макал). (Ерғалиев). 2. Ауыс. Ариау, түтыпу. Осының бзрі ЖҮМЫРТК.А зат. Күстын, т. б. түрлі түс- үлы еңбек, Өз елінс жү.чсалган (Жам- был)... Ото.н игілізше бар күшімізді ті катты кабығы бар сопакша келген жұмсап жүрміз (Бсгалин). Жүмысшы белокты заты. Үсен сипалап жүріп, үй- халық арты.іган уоқытын ғылымға ректің орнынан алты жүмыртқа тапгы (Ыбырай). Күстар жүнін, етін, жү- жүмсап жатыр (Мустафин). 3. Ауыс. Колдану, іскс асыру, пайдалану. Бүл мыртқасын беррді (Абай). пышаңты бізді адастырушыллрға жум- ЖҮМЫРТКАДАИ сын. Жүмыртқа сиякты. сау корок (Сорсенбаев). + Акша жум- иіағаладаГс аппак. көз тартарлык сулу. с а д и — сатыгі глды. + Найза жұмса* Ақ үйлер жумыртқадай қатар.часқан ды — шакшты. (Ахметбеков). ЖҰМСЛУ II ет. Жумсак болу. жібу, босау, катти болмау. Кар еруге бет алып, ЖҰМЫРТҚЛЛАУ ет. Жумыртка салу, тұ- окүмсап, босая қалды. кымдау. Кой үстіне боз торғай жү- ЖҮМУ ет. Кірпіктерді бір-бірінс іліністі- мыртқалап ұялап. Туғызды оңнан ай- ымды (Жамбыл). ру; колдын саусақтарын алақанға ніп ЖҰМЫРЫК. зат. Саусактары алзканға қабыстыру. жудырық түю. Вагон іші қсраңғы тартқан. Шам жоқ. Шамада- ніліп жүмылған колдың басы. Бегені:и нын жастана көзін жүмды. Москзадан оган тағы да жүмырығын көрсетіп шиққалы сегіз күн жүрген (Мейрам) (Мустафин). Қөзін тас қып жүмып ал- қойды (Кербабасв). 4- Жұ-мьфигкя ды да. арқанга асылып, бері жылжи түйді — қоркытты. берді (Шанмерденои). ЖҮМЫРЫҚТАИ сын. Жүмырык сияхты түйілгео, кішкеитай. Түйілген усүмы- ЖҮМУЛЬТ сын. Жүдыриғы түюлі; кірпік- рықтай түрды мезгіл, Йемене, жауа тсрі айқасып бір-бірімен ілініскен, көзі қарай сілтемеске (Лманжолов). жабық. Төлеп жүмулы көзін аисты ЖҮМЫРШАҚ эат. Домалак карын, ас ка­ (Ерубаев). Оның көзі жүмулы, болгач- мен көкірогі ояи, маңында не болып зан. жатқанының бзрін біліп жатыр (Мус­ тафин). ЖҮМЬІС зат. I. Жске адамнын нс көгппі- ліктің белгілі максат үшін еткен ен- бегі, орекеті, ісі. Жақсы жүмыс жанға тыныс (макал). ...Аз жүмысты қиы.ч- сьшсаң, көп жүмысқа тап бомарсьщ (Ыбыран). Тамағы тоқтық, Жүмысы ЖҰМЫЛДЫРУ ст. 1. Жүмылу етістігінін жоқтық, Аздырар адам баласын өзпмік стіс түрі. 2. Ауыс. Жігерлі түр- (Абай). 2. Қозгалыста болу, энсрпія- де іске кірістіру. күштерін бірлестіру. иын бір түрінің екішііі түргс ауысу жумыска косу. Партиялар өз күштерін жүмылдыруға кірісті (Сталии). процесі. Жүмыс күні — жумыс іс* ЖҮМЫЛТУ қ. жумылдьзру. тсйтін күн, жүмкс мерзімі, еңбек кү- »іі; + Жүмыс колы — жумыс істсуші- ЖҮМЫЛУ ет. 1. Кысылу, жабылу, ашыл- лердін саны. Жүиыс киімі — жумыс­ мау. Егентайдың кірчігі тоз-тез жүмы- ка киетін киім. -4- Жумис басты адам аып, көзі жыпылықтап кетті (Еруба- — жумыстан колы босамайтын адлм. св). 2. Жігсрлі түрде бірлесіп кірісу, ЖҮМЫСККР зат. Жүмыс істеуші, кыз* барлығы тутас жабылу. Сапалы жа'с- метші, сңбеккер. Жүмыскерді мініскер тирдың көбі осы күні оқуға жүмылуы жүмсайды (Мустафин). (Мүқанов). Жүмыл бзрің жүмысқа. ЖҮМЫССЫЗ зат. Жумыс алу мумкіняігі- Сіздерге айтқап бүл нүсқа (Халык нен айрылған. кызмстсіз, сцбексіз. акындары). ЖҮМЫССЫЗДЫҚ зат. Жумыс таба а.іма- ЖҮМЫР I сын. Домалак. жіптіктей, то- . ғандык, жүмысы болмағандык, еңбек- сіздік, кызмстсіздік. Ж үз мыңдаған лык. тыгыршыктай. Жібек жүмыр ақ Сілегін жеңінен шыгара, қолын көтср- жумысшыларды жүмыссыздыққа, қай- ыриіылыққи үшыратып отырды ді... (Мустафин). 2. Жннакты, кенілге (БК(б)ГІ тарихы). ЖУЛ’.ЫСШЫ зат. I. Жумыс істеушг. еңбе- конымды; томаға түйык (ой). Тілге жеңіл, жүреккс жылы тиіп, Теп-тег.’с гін сатушы. Өзім пимакат заводында жүмыр келсін сйналасы (Абай). жүмысиіы едім (Муқанов). Фабрикат-

ЖҮНТТЛИ - ЖҮТУ 245 тар, арзан жумысшы күиіін алатын ссімпен сын есім тудырагын жүрнак Оолды (БК (б)П тарихм). Б үлор жаңа (грамматика). хүмысшылар (Сталин >. (М ыркал)... ЖҮРТ I зат. Ел, әлеумет, жаран, халық. Кэзір миткнгі болады, согип барлық туыс. Мақтанға бола жиям дсп, Жыл- жумысіиыларды жиниуымыэ керек. қы үіиін жүртқа бас үрма (АбаЙ). (Әбішсв). 2. С о ц и а л и с т коғәмды өкі- Кымызаан кейін жүрт сыртқа шықтм мет пен мемлсксттін жотскші куіиг бо- (Қөбеев). Жігіттің бір жүрты наға- л,і,ч санал.ітті, жумысшм табына жа- шысы (мақал). татин. вндірістік онОскпс-н іиуғылдана* ЖҮРТ II зат. 1. Көшіп кетксн слдің ор- тын адам ...уКумыаиы гаОының жай- ны... Асам, Үсен үйге баралық деп қын күресі болмаса Оіз сняқты кедей келсе, ауыл жоқ, қүр жүрт жатыр шаруаның козі мзңсі ашылмайтын екен (Акьшжанов). 2. Қоныс, мекон. Жай- ...ч. и т т Т г ^ ^ ? *мірбск (ОЛдікадыров). лауга барған аумлдар жүма сайын Ж іпіТДП сын. Жылгмр. т.іқі.ір, таза, оде- жұрт жаңартып қойды (Мүқанов). мі. Тозыгы жстіп бп.іжыршан бет те- ЖҰРТТЫК зат. Үлттык. халыктық, елдік рісін жунттай қһілып қырып тастаған бірлік. Жүрттыцтан кетіп бара жат- (Горький). қанымыздыц бір үлкен ссбебі сол кв- ЖҮП сан. I Кос, кос-кос. так смео, сыиар рінеді... (Абай). емес. Кыс Огнен жоз. күи ли?нен түн, ЖҮ'РТШЫЛЫҚ зат. Қеншілік, халык, ел, тақ пенен жуп, жақсы.іық пен жаман- кауым. Шынында да тзжрибеден та- дық—і>о.і<іы сссіз (Дп.-мі). 2. Лі/ыс. Ара- былган жиқсы эдістерге колхоз журт- сы, жік. жүііічі. /Ксрдс Гю.ісаң жүбым шылығы ынталы қараьіды (Казак- жазбші. Көктс бо.іищ бірге үшайын стаи). (.М.»ул?нон). Турман. (Ирке ушеуімІзОің ЖҮРЫП зат. I. Жүлма-жулмл болған зат, жубымш жа:шлм(ійтын (Кооічів). Жұл- кзлдык. 2. Елтірінід бір түрі. Айкала қынар со қалпымен жүбын жазбай үр- қабоғы Жетісу бөркінің, қара бүйра кіП'қаша бсрді (Мукянов). жүрыны (слтірісі) секілді қошқыл қа- ЖҰПАР зат. 1. Хоні иісті «сімдіх. Жүпар рагай оқасымен көмкерілген. Жүрын­ шөнтің бойышһі хүргім келсді, асті>іқ дой деп аталуы да осыдан болса ке­ көл (Қыргыз лсыр). 2. Луыс. Лңқып тұ- рек. (Сыланов). Рзтыи .\\ош иіс. Какала кием дей қүл- ЖҰТ зат. Малдан, мүлЗктея аймрылын пырган жеррі-н жүпар иісі аңқпды калғаңдык, жокшылыкқа, апатка. аш- (Омаров). Жүпар иісті аңқыған қыр- тыққа үшыраушылкк, ашаршылык. «Қонак бір қонса, қүт, Екі күн қонса мызы қыэыл гүлдер... рахатқа багы- жүт»— деген қазақ (Мука нов). «.уп?» түр (Омаров). ЖҮТАҢ сын. Жүдеген, кайғылы. мүилы. ЖҮПТЛСТЫРУ жүнтасу етістігініц өзгелік стіс түрі. Оркестр, ресторан, түрлі үтыс ойны, ЖҮПТАСУ ет. Ж акыи болу. бірлосу, бірі- Альберттің жүтаң тартқан жанын жай. ГУ. жымдасу. Жүптасып журек жа- таптыра алмайды (Бсйбітшілік жаса- тыпты, Өзінің туган е.гімен (Мәуле- сын). нов). ЖҰТАУ ет. Апатқа ушырау, жокшылыкка ЖҰПГАУ ет. Пар-парлау, косарлау. сы­ ұшырау, малдың қырылуы. Мекенсіз нар болмау, дараланбау. БІз жүптап ауылдардың ишруасы шайқалды, мал- Щрміз, Жүптап өмір сүреміз, — деп дары жүтайды (Муқанов). Кәцілі , , _һ'вк кептер сойледі (Алтынсарин). жүтады — көнілі жабыркады, көкіл* ЖҮПЫНЫ сын. Аса әдсмі смес, нашар- сіздікке түст». лау. Бірқос, орташа аса көзге түсер- ЖҰТҚЫЗУ жұту етістігЗнік өзгелік етіс ліктей емгс, Жүпыпы киінген бір за­ ел сыртқа... ишғып кетеді (Көбсеа). ЖҮТК^ЬІНШАК зат. Ауыз қуысы мен өн- сштің арасындағы тамақ өтетін орыи. Жүпыны киім ішінде болса да халық- Содан кейін олар қойды жыгып, бір тан шыққан Базаралы қасиет үлын- қынынан селебесін суырып ап, бүлкіл- ЖУЙ т к(Ә. >жеү3р0п8ғ)-ят. деп түрган жүтқыншақтан шалып кеп ЖҮРАҒЛТ зат. Ж ек-жат, туыс, ілік шөбе- жіберді (Ибрагимов). ре-шөпшектің баласіі. Қарасар ага- ЖҰТКЫШ сын. Обыр, жауыз, канішер. Жыланды адам жұтқыиі буындырдық. йып жоқ өзі жалгыз, Жүрагат ілік ге Алғанда улы тілін біз суырып... (Бей- х о қ жаны ашыр ( М а Л д ы б з е в ) . бітшідік дауысы). ЖҮРДЛП: жүрдай болу сын. Тазару, кү- ЖҮТУ ет. 1. Тамактағы бүлшык сттердт ралақан калу, кол үзу. Дүние жүзіне көмегімен асты өңеш арқылы өткізу, қожа боламыз деп дандайсыған гит- жои қою, ішу. Тэуекел етте тас жүт, лершіл бүзакылар. ақмрында бэрінсн усүрдай балды (Сталин). Мен достир- Ажал жетпей өлім жоқ (макал). Ап- дан жүрдай болып жалғыз қалыппын сағаіі декелі, қара са.қал Оіреуі қаңыл- , (Қөбеев). тыр торсығының аузынан сылқ-сылқ ЖҮРНАҚ зат. \\. Кзлдык. ескіден калғая| су жүтып жатыр (Мүстафни). 2. Лу­ белгі. Бірақ бүл — іиындықтың тек1 ыс. Жою. жок кылу. Осы.іай I итлер көрінді, Караңғы батыс төрЫен, Жү- жұрнагы гама (Сталин). 2. Грам. Сөз. аяғьіна жалғанмп. оған үстеме мағна} тамын деп еліңді... (Саин). 3. Ауыс. берстін косы.мшаның бірі. «Лы» зат, Сіңіру. Кургақ жер ясақбырдың суын

246 Ж Ү Т Ы М - Ж Ү Д Е У Ш І Л І К тез жүтып қойды. Свз жүтпады — ' св). 2. Ауыс. Біреуге билікке келу. Екеуі де бітісе алмай маған келіпжү- айтканынан қайтпады. + Луа жүту — дем алу, таза ауада болу. еінді (Шашубай). ЖҰТЫМ: бір жұтым. зат. Қөлсмі бір-ак ЖҮГІНІС зит. Тергеу ісі. билікке келу. сын. А л. сал төреге жүгініске бер,ара жұтқандай зат. Зар болды жутым су- биің кім — Оеді Абай (Әуезов). га кейде марал... (Токмағамбстов). ЖҮТЫНДЫРУ жүтыну стістігіііііі өзгелік Ж ҮПНіСУ жүгіну етістігінің ортак стіс етіс түрі. түрі. ЖҰіЫНТУ қ. жүтынлыру. ЖҮПРМ ЕК зат. Есуас, қыршыныкнап ЖҮТЫНУ ет. I. Жүту етістігінін өздік қкылғыр, жастай өвзкір, карғыс сөз. стіс турі. 2. Еміну, телміру, ентелеу, Вилл (өзінен-өэі) Мына жүгірмектің суқтяну. сүғын кадау. Ағылиіын қа- сөзі қалай сді? (Мүстафип). нап экемді, Жеткенде маган жүгы- ЖҮГІРТУ 1. Жүгіру етістігінік езгелік нып. Октябрь бақыт окелді. Азаптаи етіс түрі. 2. Ауыс. Тез, ат үсті, кв:і кеттім қүтылып (Өмірбеков). Келе жүгіртіп, асыгыс карау. Маяыт хат- жатыр үмтшып, Жақпар тасты ветке тардың ксйбіріне көз жүгіртіп, оқып үстал, Жалмауыздай жүтынып, Ажал та шықты (Иманжанов). добын уистап (Аманжолов). 3. Луыс ЖҮПРУ ет. Аяқты жерден жылдам коз- Әдемі, аса кызыхты түрде болу. Жү- зімі жүз қүбылып жүтынып тур, Ау- ғап кадап тез-тсз басып журу. Мск- тепхе қарай... біреу жүгіре басып.мс- зыца салсаң еріп жүрс береен (Ток- ні.иен қцтарласа берді (Көбеев). Ел- мағамбетов). ЖҰТТЫРУ жұту етістігінщ өзгелік етіс бең-елбең жүгіргсн (Махамбст). түрі. ЖҮГІРІНДІ сын. Жүгіре беретін, әрлі- берлі жугірс бергендік. Саргаиды ЖҮГЕН зат. Ауыздык пеп тізгіні бар қа- деп жапырақти жазгырма кінз қоііма йыстан жасалган ырыкка көндіру жүгірінді қаңбаққа (Ғ.ргалиев). үшія жылкыныц басына кигізетін ат- тұрман сайманынын бір түрі. Мүкда ЖҮГІРІСУ жүгіру етістігінін ортақ етіс түрі. барқыт аткөрпе, күміс жүген, қара ала күміс жаптырған қүйысқан, тартпа ЖҮДҒ. үст. обл. Өте. тым, тіпті. Неше дегендер жок, (Оусзов). Итбайдың түрлі формада Атын айтсаң жүде қалыңнаи алган биелерінің үиіеу-гөр- көп... (Халық ақындары). теуі жуген, қүрық тимеген ши асау екен (Көбсев). ЖҮДЕМҒЛДЕТҒ үст. Бірінен сон бірі. бірініц артыпан бірін, үсті-үстінс, Ев- ЖҮГНН-ҚҰРЫК. зат. Жылкыга керскті рофейдің... зйелі де жүдемелдете, жү- күрал-сайманнын бір түрі. Оразбай- дсме.гдете үш қыз тапты (Бубенноа). дың жылқылары... өмірі жүген-қүрық ЖҮДЕП-ЖАДАУ ет. Шаршау, шалдығу. кврмгген асаулар Оолды (Әуезов). әлсіреу, азып-тозу. Кай қуралды қл- ЖҮГҒ.ИСІЗ сын. 1. Жүгені жок. Ат жү- лайіиа деп итайды, Кийтпее.енде солар генсіз. басына тек ноқта кигізілген. жүдеп-жадайды? (Ерғалиев). 2. Ауыс. Бетімен кеткен тәрбнссіз, өие- ЖҮДЕТУ ет. жүдсу етістігікін өзгелік гесіз, әдепсіз. Сөзіңнщ басы ыржаң, стіс түрі. соңы қылжаң, Жүгенсіз жүре бермек сенің ырзаң (Абай). ЖҮДЕУ ет. Қпналу, арып-талу, азу, арык- ЖҮГЕНСІЗДІК зат. Бетімсн, калай бол- тау. әлсіреу. 'Әйелдер тіпті жүдгу, са-солай кеткендік. Олар... сынның қуырылып қалғандай бет ауыздарыяың қандайшан болса да аман сацтап. бэрі зжім (Мүсірепов). Көп бала жу­ біле.внін істеді. жүгенсіздік етті (Ста­ дец, ши аяқ, Кім күтеді, кім аягА лин). (Дайрабеков). Жездем жөтелген сыр- ЖҮГЕРІ зат. Ұзын боп есстін, жуан са- қат шаруа күйлері жүдеу екен (Мүка* бақты жәие үлкен домалак дәндіда- кыл. Жүгері сияқгы бағалы мал азы- нов). Базарда біреу атты, Оіреу жаяу. гындық дақыл туралы жекс айту ке- Азы шат, көді жүдеу көңіл қаяу (ЭОі- рск болиды (Хрущев). шов). Кожаштың жүдеген қалпмн се- ЖҮПНДІРУ ет. Жугіну етістігінің өзге- лік етіс түрі. 1. Тізесін бүккізіп отыр-! зіп, Оір сырлас жеңгесі: Кенжем. бір гызу. 2. Ауыс. Тоуолді етіп, бағынды-і ру. Омхр барлык, славянды болшектек [ жерің ауырып жүр мг? Неге жүдедің? жүгіндірмек дізесінен отпен (Бейбіт- шілік жасасыи). - - деді (Кобеев). Жүдеп қайте- сің? (Мұқанов). Десе: «неге жүдедіҚ- Ауырып еді жүрегім, Қөрдім дағы озіңді, Сауығып кеттім дер едім (Элім- баев).2. Ауыс. Уайымдау. кайғыру. — Ал, Зейнеп, уайымдап жүдеме. белің- ЖҮГІНТУ жүгіну етістігініц өзгелік етіс ді бекем байла, деді Асқар (Бакбер- турі. генов). ЖҮГІНУ ет. 1. Ғкі аяғын астыня баса, ЖҮДЕУШІЛІК зат. Кемтарлык, мұктаж- тізерлеп отыру. Даша тізесін бүгіп дык, жокшылык. жетіспегендік. Кззір жүгініп отырды (Пақбергенов). Жүн сол бүлақ тартылғанда өңі смныңқы- бестек көрпені астына алып, іиартжү- рай, үсті-басыңа жүдеуиіілік кіре бас- гініп отыр екен (молда) (Қуанмшба- таган (Мүсірснов).

ЖҮЗ - ЖҮПРІК 247 ЖҮЗі I син. Ои ондык — біртүтас жүздік. ЖҮЗДҒҚ зат. Ж үзден құралған зат. Күр- Жүз сом ақишң Оолғанша. жүз жол- хілдгк пішеніиілерді «жуэдікке» жал- дасың Оолсын (макал). Ж үзге жуык, цүлын байланды (Әуезив). Ж үзге жа- дайды окен. «Жүздік» дегеніміз — жүэ көпеніие иіөп (Муканов). <ы.н меткенше, Ө.пщн^н уръ:қ севейін (Жамбыл). ЖҮЗДІРУ жүзу етістігінің өзгслік етіс гүрс. П заг. ] . Пет. лж.ір. тур. шыраГі, ЖҮЗЕ: жүзегс асыру ет. 1. Іске асыру, көрік. бет-олпет. Анна Митрофановна орындап шығу. Ленин мен Сталиннің да жайбариқат отыр. чи жүзі жилт идгясын жүзеге асыруға халқын и с ­ етіп. ду пт тусті ( О ч с .і о в ) . Кайгың тоды (Әзірбаев). қыс. жүзің -жп.{. Бчмімын көрсем ЖҮЗУ ет. I. Су бетінде қалқу, батпау. маз (Лбліі). 2. -4- Жү-.і ө гх ір — суеты, А ққудай айдын көлге жүзем Оеген, К » *» еткір. Сғкі.гді жпнган жүлдыя Ж арқылдап күміс қанат шомып нүрға *і‘-ря көзі, Ж үзі өткір, біриқ ауы р қыз {Саин). 2. ҚаГіык. кемемен судың бе- дііксзді (Ж ароков). Жү:н тяігды— тінде жүру. Кемемен де жүздік біз, Гн'Ті іііыд.імадм. Г>сіі тайлы. Киындық Толқындардан сыр үгып (Мәулеков). ь:һ'к тал>ан к кч) чм)с до Ж ері жоқ жау- ЖҮЗГК зат. Қолдың саусағына сән үшін дан қорқып Ооті таЛтч (Моулспов). салатын көркем зат. сакіша. Алтын ♦ Ж у * шліімстм ж у і жмртмстьі, сырга қүлақта, қолда жүзік, Шеиіем бстце-ііет келісгі. урьчіы . Орпнс, кей- барда дуниеден көрдім қызық (Ша- Оі' жүз шайысып Қалмайтын үй бол- шубай). маиды і ой (мібск :>цгімолері). + Жү- ЖҮЗІКАРА зат. Үятсыз. онбаган. адам- іі канпы — жүрсгі ныйлыкты. бсті шылыктан аіірылган. Олар өздерінжү- кайгш. + Ж үі кир.егті — жуз- зіқара дөрекі етіп үстаған сайын, Вей- ЛССТІ. Ж О ЛЫ ҚТЫ , К іч д с ч : п. Айқы ннм қ бітшілік қозгалысы нығая түсуде (Бей- пнымон жуз көрсегконіно жарты ай­ бітшілік дауысы). дан асқан жоқ (ОоіикчО. -4\" Пкі жу;«- ЖҮЗІМ зят. Шашакты үзын бұтактары ді — ж агичііа *. Ошнкцщияның екіхсү зі бар: Сіірчуі — арам оалы — жылы бар. үлкеи сопақ және домалак жеміс шырайлылық. екіншісі — меныиевиктін беретін агаш жэно сол ағашка шыга- —антипартиалық (С.тлліш). тыи жемістін аты. Жүзім. өрік, алша. алмүрт, Кызыл алтын кап алма (Кс- ЯАЗ ІМ. Піраорсолің өткір жпғы, ©ткіг рімбаеп). икгғі. Пкінжі жлк Ооті. йбді орағыі ЖҮЗІМГІДЗ сын. Жүзугс млмаи. жүзгіш, дол жүзіпен баса қалды (Әуезов) Ол жузімпаз адом екен (Мұканов). Өткірдің жузі, Кестонің бізі Өрнегін ссндей сала а.імас (Лбай). ЖҮЗІНШ І син. «Жуз* деге» саннын рет- тісі. IV зат. 1. Жор беті. олем, жиһаіі лүике. Агагы талай жерге оның жот- ЖҮИП зат. 1. Салз, тарау. Оның өлеңдері ғкі жүйеге бөлінеді (Мүканов). 2. ті. Жердің жүзін а.гуға талап етт: Лралығы, жік, істін мәні (тетік. рсг). (Аблй). -4- Дупле ж у д і— букіл жср Істің жүйесін танымаган түйіннің шпе­ а н танымайды (АЙлабскүлы). 3. Ан­ шарының боті. -4- Ж чһян жузі — дү ис. Көңіл. ой. діңке. Жайдары мінез- чио. алем. жер беті. Өмірге ол кел ді, сыпайы с&зді Данышпан яяқты Мүстафаға беріп жатып, оның өзі бо­ сснде жиһан хеүзі қүлпырды (Аман- сом отырған жүйесін одан жаман Оо- ясолоз). -4- Аслан жузі — әуе, көссііи сатип алды (Муканов). көломі. -4- Кек ж у з і— әуе. аспак жу- зг. кө.хтіц көлемі. Сама.іадай жап-жа ЖҮЙПЛЕУ ет. Салалау, жіктеп белу, мә- нін тусіидіру. Сессияда мен қалай Гық Қемпір-қосақ тартылды Көк жү- зіне нурланып (Әзірбаеп). ЖҮЗ V зат. Қазлк халкының Октябрь рс- дэлелаеуім керек... осыны сіз маған солюццясыііа лейінгі ж ср ж әкс рулык жүйелеп берсеңіз екен (Иманжанов). жагынан үиі улыска белшуі. Ортажүз ЖҮКГ.ЛІ сын. Салалы, жікті, терен мои- і’лы усүзден көп келебі, Іиікені \\ лы ді, маимзы зор. Шақырылған адамдар зсүздің шөп келеді (Ж амбыл). екі жүйелі қызметке бөлінбек екен ЖҮЗБАСЫ зат. Ж уз адамнын басшьгсы. | (Мүкаиов). Омар соғыс кезінде жүзбасы болып ЖҮПКЕ зат. Тамыр, дінке. нерв, буын. қызмет атқарды (Отан ушін). Шарбы ораған сыныкутай, Жүйкемді ЗБЕ-ЖҮЗ уст. Бетлс-бет. квзбе-көз,: қатқан жібітті (Жамбыл). карама-карсы. Тэкежанмен жүзбе-жүз Ж ҮЙРІК зат. 1. Тез журетін, шапкыш, сөйлесетін болайын (Әусзов). үшқыр, озғыш. Қейбір жүйрік аттар ЖУЗГІШ зат. Суға жүзуге маман. Ж үз- і бср, түрі уқсас есекке (Халык акын- еіштігі сондай, бутылканың тығынын- дары). Бөкеннен жүйрік аң жоқ (Му­ канов). Иек қағып, еліріп, жүрсеэсем. . . . . қалқиды, еріһ қалмады... (Дефо).; Шапса жүйрік, мінсе берік жуан жу­ ^ҮЗДЕГКН үст. Бірнеше жуз, жүздсп-1 пе... (АбяЛ). Ж олга салсаң — жорға, Жонға салсаң жүйрік (макал). 2. Ау- жүздеп. Жүздеген қойлар, саны ыс. Шапшан, жүрісі өнімді. Жүйрік ат майы (Әуезов). поезд тартады алға состаоын... (Тоқ- 'ДЕСТІРУ ет. Кездестіру, үшырасты- 1'у, бетпс-бет кслтіру.

218 ЖҮИРІКТІК - ЖҮРЕ магамбстод). 3. Ауыс. Шешен, сөзуар, ЖҮНДЕС сын. Жүкі мол, жүні өсік, жүні сөйлегіш. Жүйрік тіл, терең ой. Сол ұзыи. Көбей қозының жүндес елтірісі- күнде қайда едің? (Абам). Күлмамвет нен істелген бәркін көзіне түсіре киді сен жақсы да мен »саман ба? Лқын-1 (Обішев). Бондарьдың жүндес жуды- ди сен жүйрік те мен шабан ба? | рығы тиген көз алдынан как тақба ғлі (Жамбыл). көшіп үлгірген жоқ (Сәрсенбаев). ЖҮИРІКТІК зат. Сөзуарлык, шешекдік. ЖҮНДЕУ ет. I. Жүні» жүлк.ып сыпырш Жүйріктікпен шалқымай, тура сезді алу. жүнін жүлу, жулкылау; Жуас түйг жақтаған (Абай). жүндеуге жақсы (макал). Жылқы мен ЖҮЙТҚУ ет. Қатты жүру, зымырау, зыр- қой есепсіз, Жүрттан асқан байлықпез. гу. шан ілестірмсу. иіаңгы зулап тур- Түйесін жүр жүндемей (Жамбыл). ганда жүйткіцдер, достар, ілгері 2. Ауыс. Түту. тепкілеу, талау. Ірі де (Өмірбеков). ірі топ қүрып, топ тілегі сот қүры.і, ЖҮЙТКІТУ жүйтку отістігіиік өзгелік кедей кімді жүндеді (Майлин). етіс түрі. ЖҮНДІ сын. Жүндес, жүні мол. жүиі есік. ЖҮК зат. 1. Нэрсенің салмағы, ауырлы- сол снякты. Күшіген жүнді сүр жебе, ғы, Оір орыннан скінші орынга квші- жауына қарай Оорай ма? (Махамбет). рілетін зат. Жүкті нар кетерер, Қай- ЖҮНЖУ ет. Жүдеу, калжырау, еисесі тү- ғыны ер көтерер (макал). 2. Буйым, су, көцілі қайту, берекесі кету. Азамат, жасау, жиһаз. Осыниіа кең үйге жи- жүнжіме, жүрме бос. Кол үстас, бірігіп налған усүк те жоқ (Мүсірепов). тізе қосі (Ссйфуллин). 3. Ауыс. Курэл-саГіман. кару-жарак. ЖҮНЖУҒЫШ зат. Жүн жуатын, жүн та- 4. Ауыс. Міндет. Біздің за.ианымыз- зартатын күрал, машина. дың улесіне ауыр жүк артылып отыр ЖҮН-ЖҮН: жун-жун болу ет. Жүн еа- ГАкынжанов). яқты басы бірікпей босу, тарам-тарам ЖҮКАЯК зат. Үй ішінде жүк астыиакоя- болу, берекссі кету. тым жүкті жсргс тигізбеу үшік гөрт ЖҮН-ЖҮРҚА зат. Жүи сияқты бүйымдар, аяқты. ағаштан жасалган зат. Биік... солардың, калдыктары. Кабыш бзрін усүкаяқтар жок, (Оуезов). байқап көріпті, Үнамапты бірі де, Жан ЖҮҚТЕЛУ ет. Міндет артылу, тапсыры- жимаған тіріде Жүн-журқаны теріпті лу. Бізге окүктелген міндеттер емес еді (Қөбееп). (Мүстафин). ...ж)гн-жүрқасы түкке пг- пай, далада қалып жатқан крй қазак. ЖҮҚТГ.У ет Салмак салу. тапсыру. мін- бір үй көтеріп ала алмайды (Мүсірс- детін басқаға арту. Неге осы қозғал- пов). мадым, жүктегендей тау салмағын? ЖҮРГІЗУ 1. Жүру етістігініц өзгеліх етіс (Керімбеков). Кісіге сідет жүктетпей, 1 түрі. 2. Атқару, жылхшту, алға апару. Еңоскпен типқан көректі (Лбай). Оқытуиіы орыс тілі сабағына дсярлык,- ЖҮК ГІ сын. 1. Жук салыпған, жүк ар-1 ты орыс тілінде жүргізу керек (Көбе- тылған. жук тиелген. 2. Ауыс. Аягы ев). Комсомолецтгр жастар арасында ауыр. екі кабат... әйел. дол жылы үлкен салси-тзрбие жұмысын хүргіэіп екеуінің де эйелі жүкті еді (Тілоков). отыр (ҚКП V гьезі). Көрісіп, ақылдс- ЖҮКШІ зат. Жүк артушы, жүк тасушы. сып. мақүлдасып. Үйге сым жүргізсін жүк тнеуіиі. Жылаған мені станцияда деп кетті көріп (Жароков). лсүкіиі боп қызмег атқаратыч қартаң ЖҮРГІЗУШІ зат. 1. Жүргізе білетін ма­ қазақ үрсып уатты (Мүклішв). Мен мам, шебер, ісмср. Бұл алып маіиина- ссмі жүкшілік жүмысына орналасты- ны жүргізушіні асқан талантты, ерек- райын (Муканов). шс дарыны Оар адап деп ойлайтын ЖҮЛГП ляг. Сала, взск куыс, жүйс. Қыэ- (Ғабдүмлин). 2. Істі орындаушы, зт галдақ, саргалдақ пен сансыз түсті, клрушы. Автомаіииналарға профилак- қүлпырып тау жүлгесі өэек сайы.ч (Әбішов). тикалык байцау хүргізуші жғне олар- ды күнделікті жөндейтін станциялар ЖҮЛДЕ зпт. Сыйлық. бэйгс, олжа. Еңбе- салу керек (ҚКП V съозі). •'іне сүйеніп, Оза іиығып жүлде алган ЖҮРГІЗІЛУ жүргізу етістігінгн ырыксыз (Хллык акындары). Карисам кезім етіс түрі. тойдырган Бзйгеден озып жүлде ал­ ган (Жамбыл). ЖҮРГІНШІ зат. Жол журуші, жолаушы. Алыста жол бойында кетіп бара жат- ЖҮМЛП зат. Ескі (грам). Сөйлем, дұрыс қан жүргіншілердің дыбысы еміс-еміс жазу. үйрстксн жүмлсге (Лбай). естіледі (Мүстафин). ЖҮІІ зат. Жли-жапуарллрдыіі үстіндсгі ЖҮРГІШ сын. Жақсы жүретін, жүрісті. түгі. кылшығы. Ферма қойдың жаба- 1 аякшыл, ұшкыр. гы жүнін қырқу маусымын бүеін бас- \\ ЖҮРДЕК сын. Катты жүретін, ете жүр- таган ексн (іілоков). Түсіңе сеніңқа- і гіш, иіапшаң жүретін. жылдам жупе- расам, Жуні түскен окапалак, (Жам-| тін. Лстымдағы қара к,үнан жас болса ыл 'ж £ Ж УНІ жь!гилды — сағы сын-! да жүрдек жяне желіскер боп шыкг* ды. +Жүцдси түтті — аса каттьі ұрып-1 (Муканов). сокты. ■+ Жүпдей сабады — көптірді. ЖҮРЕ: жүресінен отыру ет. І-Ікі та- судам с.мірді. Терсң ой. терсң ғыаым банмен жер тіреп. салмакты балтырға іздемейді, Өтірік пен өсекті жүндей (жілімшікке) сллып тізсгс сүйеле отм- сішал (Абай). | ру. Еміиек сүтіне шаиіалып жылағпн

ЖҮРЕК — ЖЫКПЫЛ 24ІГ баланы еденде журесінен отырғин кеы- Біздіц айтыс жөнінде Оаяғыдсш мәэ пір к,ал\\алагандик,тан анық көриео болып, қолын уқалап жүр (Сталин). нүмкін охес (Пожми). КаСыргага сүР*- ніп... жүресікен Қайсар отыр (Бүлк** Оның адамдары Билқаштың жагасын шсв). тіміскілеп жүр (Мүсірепов). Тері-тер- сек жымқырып үрлап сатты. Сөйтіп жү- ЖҮРЕК эвт. 1. Қөкірск куысьпіың сол ж»- ріп Байбулин малға ватты (Ж амбыл). ғынл орныккаи боііға қаи жүргізуіпі Ж ҮРІС зат. Бір жердей екікіиі жерге б а­ негізгі мүінс. Ж үрс,'і де су еткендеЛ. ру үшін жасалған кимыл. козгалыс. белгісіз Оір ссзі« лобі шарпып өткен- орыіі ауыстыру прекеті. Көбең мініс дей (0 \\ч ю в ). Әке хсүрегі онан да жа- көтермейді, Мәстек жүріс көтерхейді ралы 2. Ауыс. ОГг. кісінін (мақал). хөніл-куйіиін. ручапи сезімдоршіц бой- ЖҮРІС-ТҮРЫС зат. Iстеган іс, озырыс- нос!. Отанның қызыл қыран ер т у түрыс, істоген әрскет. Жүріс-түрысы- дыңыз. Халықтың жупосіпе нур қуйды- на. сөз элпетіне қараганди бүйығылау, ңыэ (К срімбсков). Жолдастар деген момындау біреи сияқты (Мүканов). сзз.. Ай\\і'іі:ны>\\ жүрегін лезде тебі- ЖҮРІСТІ сын. Жүрісі катты. жүргіш, рентіп ад-.'тті (і)біімсв). Шаттығы то- аяншыл. Ж скксніміз жалғыз ат, дірақ лып жүрекко, Талгауы тпқсан куй кол- ол оте журісті (Мүканов). ді (Оіірб.чоп). Жүрссі айно. көңілі опу. ЖҮРІСУ жүру етістігінің ортлк етіс түрі. Сөз тыңдимас ол баяи (Л бэй). 3. Л у Ж Ы Б Ы Р-Ж Ы Б Ы Р : жыбыр-жыбыр ету, ыс. Бол боллрлық, сүйікті орталык кор- ет. Қыбыр ету, қпмылдау. Ол нені ғаи. тірок. М иллионны е усүрегі — жа- Оүлдіріп алғанын аңғарган да жоқ. қыны сенсің — Ленин! (Жзмбы-п). Бет аузы жыбыр-жыбыр етеді (Мус­ Отпннмныц жүрсН М осква улы тафин). Әркім артында жатқан қам- шаһары.ч. Бүрынгыдан мың есе Ар- шыларына қолын созып. жүмсақ мэ- та түссін қаһарың {Өлскдер жн- сілерінің ішінен бақайларын жыбыр- нағы). Бар халықтың жүрелі боп жыбыр еткізіп кебістерін әрең сүғып біз түр.чыз (іМоулснов). -4 Ж урек жал- киіп жатыр (Мусірепов). ғады — а гі.ім тлмлктлнды; -4- Ж үрек Ж ЬШ Ы РЛАТУ жыбырлау етістігіиіц оз- жлрмлды — но пса куанды, но аса ко­ гелік етіс түрі. рниты; -4- Ж үрск шайылды — беті қантты. боттемеді; -4- Ж үрек айныды Ж Ы БЫ РЛАУ ет. 1. Қыбырлау, кимылдау, қозғалу. Ерпі жыбырлағаны болмаса — жүрогі көторіліп күскысы кслді. не сәлем бергені де. ешкімге естілеен болмасл бсттсмеді; -4 Ж үрек елжіреді жоқ (Мүсірепов). Қүтпеген жерден — жаксы кврді. еміренді, аялы , мүсір- Есейдің бст терісі жыбырлап, қас, кір- кеді: 4- Ж үрск жуткан — батыл, ер; пігі қимылдайды (НүрпеЙісов). 2. А у- 4- Ж аралм жүрск — кайғылы адам. ыс. Топ-топ болып каптап кету, бы- 4- Жүрегі суылдады — түла боны кал- жынау, қүжынау. Ж ол айналасы жы- тырады. денесі түршікті, корыкты. бырлаган адамға сыймай кетті ('Мака­ Рахметтің жүрегі суылдап тура алма- ренко). ды (Ерубаев). ЖҮРЕКСІЗ сын. Қоркак. ЖЬГБЫРЛАҚ сын. 1. Жыбырлай беретіи, ЖҮРЕКСІНУ ет. Каүыптену, сескепу, ба- женілтек, үшкалак. Ерофей Кузьмин демін қитты алып, жыбырлақ желбе- тылы жстпеу, корку. Мон жүрексіндім зегі тіпті желпілдеп жөнелді (Бубеи- бе... айтайын десен сөэім де сол сотте нов). 2. Қойда болатын ауру аты. ачзыма туспей қалды (Қөбсев). ЖҮРЕКТ1 сын. Лі/ыс. Патыл, ср, корыкпай- ЖЫГУ ет. 1. Күресте бірін күлату. ба- сым болу, жеңу. Күресіп жытып кор- тыя, батыр. Біздің қазақтың <жүректі сен. сонда көрерміз, кімнің балуан кісі» десені — батыр кісі дегені, онан екенін (Сыланов). 2. Ұрып күлату. басқа журектің қасиеттерін анықтап ос­ Соққыға жыққан кім екен?... — деп ле алмайды (Абай). сурады Игілік (Мүсірепов). 3. Луыс. ЖҮРҒКТІЛІК зат. Батылдык. батырлык. Жяю. жинан кою. Анау үйді жығып Ақыасыэ жүргктілік қауыпты (Айни). қораға кіргізелік (Әбішев). 4. Аиыс. ЖҮРЕЛЕУ ет. Екі тізесін бүгіп, табаны- Кирату. мукату. күлату. Жауыздың мен жер тіреп, дүмін тнгізбей отыру. туын біз жықтық. Оқтармен қ ы р қ ы п Жанэділ жалма-жан Оаланың алдына қанды қолды і (Әбілев). жүрелеп отыра қалып. тағы да қарады (Бакбергеноэ). Ж Ы ГЫ Қ сын. Жабынкы. түсі сыиык. «үн- ЖҮРУ ет. ). Пір жерден екінші жерге б а­ лы. Келген достың бэрінің жүні жы- ру. кезу. Ж үрген аяққа жөреем іліне- гық. Баягы күрілдек жок, дүниені ал- ді (макал), поезбен тогыз күн, атпен ған (ТораПғыров). үиі күн журіп, Мейпам қазір кең Ок­ ЖЬІҒЬШ У жығу етістігхнің ырықсыз етіс лада келе жатыр (.Мүстафнн). 2. К о у ғалу. кнмыллау. Ть:қ-тық соғып тоқ- түрі. тамастан Алтын сагат жүреді (Ж ан-І Ж Ы ҒЫСУ жығу етістігінін ортак етіс сасва). 3. Волу. Ксзір сотые жүріа жа- ' тыр. (Сталин). 1. Ж млж у- жүзу. Судың түрі. ағынымен зырлап хсүріп огы рды қ, Ж Ы К П Ы Л зат. Ж ыра, куыс. Осынаутау- лар жықпылы урыстьщ талай куәсі... (Вегаліш). 5. срам. Квмекші етістік. (Халык акыидзры).