Қазақ тілінде түсіндірме сөздігі 1 том

300 КОМБАТ — КОНСИЛИУМ КОМБАТ зат. 1. Батальон командирі. КОМПЛЕКС зат. Кубылыстардыц жинагы. КОМПЛЕКТ зат. Бір бүтін заггың толык 2. Батарея комапднрі. КОМБИНАТ зат. 1. Әртүрлі ендіріс тарау- жннағы. тобы. ларынык өнеркосіп бірлестігі. 2. Әртүр- КОМПОЗИТОР зат. Ән-күй шыгаруиш, музыка лык шығар.маның авторы. лі дореж елі оку орындарынын бірлес- тігі. КОМПОЗИЦИЯ зат. 1. Шығарманыц кү- рылысы, желісі. 2. Музыка шығармз- КОМБИНЕЗОН зяг. Жумыска киетін. ту- ларьш жазу теорнясы. 3. Архитектура тастырылып тігілген бсшбст, шалбар. теориясындағы бірнеше белшектерді КОМЕДИЯ зат. 1. Драмалык кулкілі шы- бір бүтін етіп жию. ғарма. 2. Луыс. Күлкілі уақиға. КОМЕНДАНТ зат. 1. Эскери камалдын я КОМПОНОВКА зат. 1. Күрастыру. үйлес- тіру, тұтастыру. 2. Үіілестіру тәсілі. калалык гарнизонный бастигы. 2. Ша- руашылық беліміиіц бастигы (жатак- КОМПОСТ зат. Жсрді өцдеуге керскті ханаларда, театрдз т. б.). өсімдіктердің шірігі. КОМЕНДАТУРА зат. Комендант кексесі. КОМПОСТЕР зат. Тексеру максатымен КОМИ зат. РСФСР-діц күрамына енегін поезд, пароход т. б. билетін тесіп бел- Коми АССР-дагы хзлыктын. аты. гі соғатып тістеүік, аспап. КОМИНТЕРН зат. Коммуннстік Интерна­ КОМПОТ заг. Жеміске кант косып канна- ционал. тып жасайгын тәтті сусындкк тағам. КОМИССАР заг. Когамдык-саясн, экімші- КОМПРЕСС зат. Бннтті, мактаны дэріге лік т. б. жумыстарды баскаратын адам. сулап ауыркан жергс, жараға тарта- КОМИССАРИАТ зат. Комнссар баскпрған тын сорғыш таңғыш шүберек. (басшы болған) мекеме. КОМПРЕССОР зат. 1. Тех. Газдарды. аүа- КОМИССИЯ зат. Бір мәселені шешу үшін, ны. буди кысатын машина. 2- Мед. Как я орындау үшін курылған адамдар то- тамыоларыи кысатын аспап. бы. КОМПРОМИСС заг. Ымыра. келісім, бітім. КОМИТЕТ зат. Бір жумыеты басқарып КОМСОМОЛ заг. Коммунист Жастар отырған коллегнялық мекеме. Одағы. КОММУНА заг. Ецбек. мүлік ортактығы КОМСОМОЛЕЦ заг. Комсомол мүшесі. боиииіна бірлескен адамдар коллектив!, КОМСОМОЛКА зат. Комсомол ыүшесг -ф- Париж коммупасы— 1871 жылы (кыз. энел). өкімстті басып алган көтеріліс жасау- КОНВЕЙЕР зат. Бір жумысшынын істеген шы Париж еибекшілеріпіц революция- лык үкіметі. материалы» колдан-колға жеткізу үшін. не жүкті тасып материалдарды жеткі- К.ОММУИАЛДЫК зат. Кала шаруашылы- зуге тынбаи жүріп тұратын машина. ғына тон. КОНВЕНТ зат. Кейбір елдердегі ерекше КОММУНАР зат. 1871 жылғы Париж уәкілдері Сар сайлау орындарынын коммүиасына катыс.үшы. аты КОММУНИЗМ зат. Корамдык курылыстыц КОНВЕНЦИЯ зат. Арнаулы моселе жөнін- ең жогпргы сатысы. де хялыкаралык шарт. келісім. КОММУН ИКАЦИЯЛ ЫК сын. Қатынастык, КОНВЕРТ I зат. Хат салынатын төрт бу* кярым-катыстық. рышты кағаздан істелген зат. КОММУНИСТ заг. Коммунист!» пяртич- ның мушесі. КОНВЕРТ II заг. Емшектегі бяланы ораУ КОММУТАТОР заг. I. Электр тогын жібс- үшін кезлемсден жасалған төрт бурши* ріп, токтатып түратын күрал. 2. Теле­ ты орауьшь фон аппараттарын жалғастырып тура- КОМВЕРТТЕЛУ конверттеу етістігінін тын атшаулы бөлім. ырыксыз етіс түрі. КОММЮНИКЕ заг. Х.элыкарялык ай- КОНВЕРТТЕУ ет. Конверткс салу. рыкша манызы бар мэселеге арнап КОНГРЕСС зат. 1. Халыкаралык манызы үкіметгің жзрнялаган хабары. бар мэселеге жиналған жеке-жеке мем- КОМОД заг. Киім жане бясқа зат салы* лекеттер үәкілдерінін жиналысы, м?* натын бірнеше тартпалы жалпак, та- пал шкаф. жілісі. кеңесі. 2. АКШ сняқты кейбір мемлехсттердегі парллменттіц аты. КОМПАНИЯ зат. I. Бір максзтта бірлес- кен, не уакытгарым бірге откізетіи КОНДЕНСАТОР зат. 1. Электрді жннак- таушы аспап. 2. Жиналран ысдык бу­ адамдар тобы. жиыны. 2. Саудз, өнді- ріс серіктссі. серіктігі. ду. салқындатып сүға айпалдырушы. КОМПАНЬОН зат. Серіктсс. пікірлес, ком- КОНДИТЕР зат. Татті тағамдзр даГши- панияға қатнасушы. дайтык маман. КОМПАС зат. Дүние жүзін аиыктайтын, ор КОНДОР зат. Оцтустік Америкада бола- уакыт тсрістікті көрсететін магннггі стрелкалы курал. тын. өсімдікпеп коректепетін басы мен мойны такыр үлкен кус. КОМПЕНСАЦИЯ зат. 1. Зиянды толоу, і КОНДУКТОР зат. Поезды жөне.ттуші >ка- шығынның орнип толтьюу, есесін каи- ' тару. 2. Тенгеру, тенестіру, теиеу. не транспорттарда жолаушыларга къп- КОМПЕТЕНЦИЯ заг. 1. Біриеше жетік, мет етуіиі. терең білетін моліметтер. 2. Міндет кызмет бабы. КОНСЕРВАТОРИЯ заг. Жоғары дорежелі мтзыкалық мектеп. КОНСИЛИУМ зат. Дәргсрлер кенесі. мэ* жілісі.

КОНСОНАНТИЗМ — КОНЦЕРТ 301 КОНСОНАНТИЗМ зат. Лингв. Дауыссыз лык т. б. мекемелердің өзара шарт жа- дыбыстпр систсмасы. сасуы. КОНСПЕКТ эит. Пелгілі тлкырыптын маз- КОНТРАМАРКА дат. Кино. театрда билет мүнын жинактлглн кмсқаша ж азү орнына беретін кагаз. КОНСПИРАЦИЯ зат. Өзініц кызмсті мен КОНТРАСТ зат. Қарама-карсылык. мүшслсрін күния сактау үшін жасы- КОНТРИБУЦИЯ зат. Соғыста женілгсн рын уйымның қолданатын эрекеті, қү- пин сырдм с.чктау. елдің женіп шыккан мемлскетке төлей- тіа соғыс салыры. КОНСТИІУЦИЯ Эііг. Мсмлекеттің нсгізгі злим. КОНТРОЛЕР зат. Бакылаушы, байкаушы, тексерүші. КОНСТРУКТИВ! 13М зат. Көркемәнердін идоологиялык. млчмүиын ж окка (ныга- КОНТРРЕВОЛЮ ЦИОНЕР зат. Родолю- ііияға карсы адам. рып формализм мои техішшізмді жак- таГітмм б \\р ж \\г;пиилик ксртзртпл лгмм КОНТРРЕВОЛЮ ЦИЯ зат. Революция нә- тижесін жойып, революцияға дейінгі КОНСТРУК ІIІВ И С Т зат. Конструктивизм- тортіпті орнатпак болған кертаргпа ді к о л д .тм м . Хчакт.іушы. кимыл, козғалыс. КОНСТРУКТОР зат. КандаЙда болмагын КОНТУЗИЯ зат. Денсиік сырты жаралан- бір іатты н. іілрсеніц конструкциясык бай ішінен кем, мсртік, закым, жарам- жлслйтыи млм.тмы. сыэ болүы. КОНСТРУКЦИЯ з а г. 1. Машиианыц, кұ- КОНТУР зат. Қандай болмасын бірнэрсе- рылыстын бслгілібір мсханизмнін струк- нік сызықпенен шектеліп көрсетілген турасы. планы. 2. Лингв. Грамматик а- формасы. лык онзлордің сөйлемдегі тіркесі мен КОНУС заг. Сүйір тік бурьшігы үш бұ- күрылыгм. рыштыц бір катеті айналуы аркыли КОНСУЛ зат. Паска мемлскеттік жоргілік- жасялған дене. ті якімсті аллында өз мемлекеті мсн КОНФЕДЕРАЦИЯ зат. Белгілібір когам- оір.іи лзлмлттармоык муддесін коргай- дык мексменід не мемлекеттің бірлес- тын лилломаткялы к мексменін кызмет тігі. одағы. адамы. КОНФЕРАНСЬЕ зат. Сахнада көрсетілетін, КОНСУЛЬТАНТ заг. Кснес. маглүмат бе­ койылатыи ойынныи мазмұнын көру- руші. шілерге айтып беретіи, хабарлайтын, КОНСУЛЬТАЦИЯ зат. 1. Белгілібір ма- ойын арасында көпшілікті кеңілденді- манньш тарапынан берілетін кецес рущі артист. 2. Кокос берет!н мскемс. 3. Такырыпты КОНФЕРЕНЦ-ЗАЛ зат. Салтанатты кеш, үғъждыру үшііі мүғалімнің окушыға мәжіліс өтілетіи үлкен кец белме. немок көрсстуі. КОНФЕРЕНЦИЯ зат. Белгілібір мәселе- КОНТАКТ зат Ж алғасу, жанасу, түШсу лерді шсиіу, талкылау ушін мемлекет- үласу. байланысу. т!к. партиялык және баска үйымдзр* КОНТЕКСТ зат. Текстінің магына жағынак дыц өкілінік жнналған можіліс», жи- тиянактм бөлігі. налысы. КОНТИНГЕНТ зат. I. Кызметі, турмыеы КОНФЕТА зат. Әртүрлі фягуралы кішігі- жағынан бір топка жататын адамдар рім тзтті тағам. 2. Арнаулы мсмдекеттерге шырлрыла- КОНФИГУРАЦИЯ зат. Заттарлын тэртіп- тын. я олардан окелінетін кейбір то- теліп белгілі көрініске койылуы. варлардык мелшсрі. КОНФИДЕНТ зат. Сыр жасырмайтыи КОНТИНЕНТ зат. Күрлык, күргак жер бө- адам. лімдорінік бірі. КОНФИСКАЦИЯ зат. Бірсудік үй-мүлкін КОНТОРА зат. Кәсілорны мен мекемелер өкіметтш шешімі бойынша еріксіз мем- бөлімдерінін окімшілік кенселерінік лекст пайдасмна алү. жалпы аты. КОНФОРКА зат. Самауырыниын үстіне ак КОНТОРКА зат. Турегеліп тұрып жүмыс шәйнек кою үшін кигізілетін кішкене істеуге арналған ецкіш тактайлы биік дөпгслек калпақ. стол. КОНЦЕНТРАТ зат. 1. Кептірілген даяр та- КОНТРАБАНДА зат. I. Ш екарадян алым- мак. 2. Ауылшаруяшьілығындағы құ- сыз жасырыл товар өткізу. 2. Ауыс. нарлы мал азығьі. Теріс идеяны білдіртпей жясырып та- КОНЦЕНТРАЦИЯ зат 1. Бір жерге жию. , Рату. топтау. 2. Ішіндеп ерітуші заттыике- КОНТРАБАНДИСТ зат. Коптрабаидашы. ■регінен артығын алып тастау жолымен шскарадан товарды жасырын өткізу ертіндінік коюлануы. . „ жүммсмчен шүғылданушы. КОНЦЕПЦИЯ зат. Теориялык пікір. бір КОНТРАБАС зат. Ішекті. кылды музыка мәссле түралм кегізгі пікір. Пслилі „ аспабь*. КОНТРАГЕНТ зат. Шарттасып бір жүмыс- күбылыстар жайлы көзкарас жүйесі. КОНЦЕРН зат. Империалистік елдерде ты орындзугз міндеттенген кісі я ме- капиталистік өндіріс орыидарыныа бір кеме. КОНТР-АДМИРАЛ зат. Флоттағы адмк- банк баскаруымен бірігуі. КОНЦЕРТ зат. 1. Жеке адамның не кепіш- Рялды біріиші атак. КОНТРАКТ зат. Ж азбаш а келісім. шарт. ліктін музыкалык шығармаиы орын- дауы. 2. Ж еке он салатыя аспзптыц КОНТРАКТАЦИЯ зат. Өндіріс, шаруашы-

302 КОНЦЕРТАНТ — КОФЕ оркестрге косылып орыпдзлуына арня- кеткен катені түзетуші баслахана, га­ лып жазылғаи музыкалык. шығарма. зет, жсрнал кызметкері. КОНЦКРТЛНТ заг. Концерт беруші ар­ КОРРЕКТУРА заг. Баспаханада тсрудеи тист. кеткен қателсрді өкдеу, тузету жуми- КОНЦЕРТМЕЙСТЕР зат. 1. Оркеетрде сы. орындаушыларды баскарушы. 2. Эн КОРРЕЛЯЦИЯ зат. Бір-біріменсн салит- антушыларга қосылатын пнянкст. тырылған түсініктердің өзара байла- КОНЦЕССИОНЕР зат. Концессия иссі, нысы. ко.чцессняга алушы. КОРРЕСПОНДЕНТ зат. Газет, журпалгз КОНЦЕССИЯ зат. Бір мемлексттік баска жер-жердсн хабар жіберіп турушк мсмлекетхс. жскс адамга пайдалану кызметкер, газет тілшісі. үшік белгілі мерзімге кен, жор т. б. КОРРЕСПОНДЕНЦИЯ зат. тілші.терлін беру шарты. гязет-журналдарға жіберген материал- КОНЫОКТУРА зат. I. Кандай болмасын лары. бірнәрсеге осерін тпгізетін жағдайлар- КОРРОЗИЯ зат. 1. Ауа мен судии зард.і- дыц кездссуі. 2. Өшірілгсн тсксті ша- бынап тау жынысьшын желінуі. мужі мамен тузетіп қалпына келтіру. ліп-мүкалуы. 2. Кссслді жарздан е КОНЬКИ зат. Лякка ыңғаЛлы істслгсн еыр- күйдіргіиі заттаи клеткапкн бузылуы. ғанзк тебетін темір. КОРРУПЦИЯ эяг. Капиталястік слдерде КОНЬЯК зат. Жүзім шырынынан жасал- кызметхерлердін парзға, ақшзғз сг- ғаи ішімдік. тылушылығы. КООПЕРАТИВ зат. Кооперативтік ұным. КОРСАЖ зат. 1. Әяелдер көнлегіяіц ксу- КООПЕРАТОР зат. Кооперация қайратке- рі, кыпмсткері. дені қыеып туратын бөлігі. 2. Юбка- иыц кысип туратмн белдігі. КООПЕРАЦИЯ зат. 1. Енбек үйымының КОСИЛҚА заг. Шөп шабатын машина. бір түрі. 2. Көпшіліктіц өігдіріс сауда КОСМЕТИКА зат. Бет пен денскі опя. бірлігі. дәрі жағып өцдеу, эдемілеу, сұлулау. КООПТАЦИЯ зат. Сайлаупшлардыц тіле- ажарлау әдісі. гінсіз белгілібір сайлау жүргізетіи КОСМОГОНИЯ зат. Оломнін, сонын ішш унымнын қурамын тользқтмруға қо- сымша кызметкер шақыру. де кукніц. жердіц, ай мсн жулдыздын кайдан шыкканын зерггейтін ғылкм КООРДИНАТА зпт. Жазыктыктағы п ке- КОСМОГРАФИЯ зпг. Астрономия мен цістіктегі нүхтеніц ориын аныктайтын шама. физикялык география маг.туяаттзрыкг сүйенген әлем турялы суреттеме. КООРДИНАЦИЯ зат. ҮЙлесім, келісіы. 1 КОСМОЛОГИЯ зат. Әлемніл курылыск КОПИРКА зат. Кошірме кара кағаз. туралы ілім. КОПИРОВЩИК зат. Бірігерсснің квшір* ( КОСМОПОЛИТ зог. Патриотизм ссзімі месін түсіріп алушы. түсіріп алғыш. нен айырылғян, өз отаны мулдедер»- КОРАЛЛ зат. Қозғалмайтын, топ-тобымел: нсн кол узгсн, оз халкына, онук мэ- жартагтыц арасын мекеидсйгія теніз | дениетіне ж ат адзм. ж ә н д ігі. зат. аТ-опталып .биле,ит. :нI, К'ОСМОП--О--Л---И--Т--И--З--М- -з-а-т--.--Б--ү--к-і-л-*Д)т»« жу- Кт гОл гР|ДГ ІЕвБе А Л Е Т зіи өзіне ортак дсп ссептеуші. ұлттык биді орьждаушы балет артистерінін курамы. мәдениетті бзгаламлйтыя және өз ота- КОРДЁГОРДИЯ зат. Әскери карауыл нын корғау идеясын мойындамайтн». түратыи үй. патриотизма карсы реакцняшыл бур* КОРДОН зат. Шекяра күзетінде я тос- жуазиялык көзкарас. і КОСТЕР зат. Далаға әдейі жағылғ«аткичомг.Р кауылда тұратын отряд. К О РқЗыиИ«лпНыі»гА*т. ізсаттел. геТнүр-ыл---ід---ы--з-са.т салынатып то- і КОСТРЮЛЬ зат. Тамак асятыи і> •. КОРИДОР зат. Кексе, квартира бөлмелс- кішілі ыдыс. Лхмег терең подвалдсн рінін арасын хосатын ұзын тар өткел. дз:/ кострюль қымыз алии шыкты КОРИФЕЙ зат. Керкемөнер ғылымыныи (Мустафин). үздік іскері, шебері. КОСТЮМ эат. Ерхектін. әпелдія парым.ея ҚОРМД зат. Кеменің. кайыктың транспорт тігілгси киімі. ІіиІУ.де костюмым х№ '- самолетініп арткы жяғы, бөлімі. на қимсынғанмен, күпімді шештія шсгеге ілді.и (Муханов). Сол костю.к КОРОЛЬ зат. 1. Қейбір Европалык мсм- лекеттердегі монарх патша. 2. Карта түстес жалпақ галстуеі алқымын то.'- ойнындағы түздап кейінгі нүштісі. тырып түр (Шаймерденоп). КОСЫНҚД зат. Үш бүрышты бас орамал. КОРПОРАЦИЯ заг. Бірлестік, одак. ұйым. Айнымаган косынкасы жеңгемніқ — Айнала.ча толди түр.іі гул меыің (Моя- КОРПУС зат. I. Бір унастохтегі бірнеше бетов). үйлердіц қатарындағы жеке үй я үл- КОТИК ляг. Терісі бпралы мысык торізде: ксн үйдін бір бөлігі. 2. Қемоніч тул- ғасы. 3. Армия бөлегі. 4. Бір затты а сут корокті теиіз жавуары. сырткы кабы. КОТЛЕТА зат. Машиігядан өткізілген ет- К О РРЁ К Т И РО В тик ют тіилйи„Р, ' т г ^ Д І ^ лгіл5б|Р мөлиерде майға куыру- долдс_п ^ ^ ш і . Қ !ысанагп 0КТЫ, КОТЛОВАН заг. Салынагын уйдін нс су КОРРҒК-гпг^ 1 КОФкЕойзмааге.ы1н.ыТкрокгашзыкаллғаынк оркьг. ЬКІОГ заг. Корректураиы окып.' өсімдіктія. кофе

КӨБЕ — КӨГЕРУ 303 ағяшыиык дані. 2. Сол есімдік ұнтақ- игец, мылжык- Шықшыты талпақ біт- талглм доиіисм жлсалған сусын. КӨ5к I заг. I. Гі.ірн.тцтыи яііналасындағы кен көбік ауыз, Дегендей басымнан бір жііок сгі. 2. Бірииросаің шеті, жиегі. Лчры.ичп .»«уз к о 'н \\і көгеріліп, Сүр- сөз асырман (Лх:детбеков). Көбік ллісичі көнтсмдееі тартқин жұлық кар — жана жауған, қатпаған бос қар. (Тіжмлғлмбстон). Алгащқы көбік қар түсісімен бір же- КӨБ[. II зиг. І!екі. Грті' ксзлсгі батырлар тідеіі құсты алып іиығып үиі киік ал- ғыздым да аэулы аңга салуга журек- к:.‘Гі-и сауыг. Лжилдың оғы кслгенде, \\ сіндім (Әбдіқадыров). Корганы болмнс кобснің, Түсі суық КӨБІҚТЕНДІРУ хәбштену етістігіпіа вз- гслік етіс т^'рі. кі-.ь ді Торг қырлы көк жебенің (Ж ам-I КӨЫКТЕИУ ет. Қөпіргиу, квбігг бегше был). Коп с.ідпқтың ішінде Кобе Оүзар шығу. Көк торғындай құлпырып, Ко- бар (М.т\\::мбет). біктеніп көл жатты (Калауова). КӨБПГГ.Н сын. Шидамды, төзімді, мықты. ҚӨБІНЕСЕ үст. Көпшілігіпе, көп жағдай- Счшчнһн ы олсгн жоқ, өсті Алтай, да. Мейрам келгелі көбіыесе завод Торсық шоке, ақсаэан, көоеген боп өмірін зерттеумен, танысумен болса, (Мүкашді). кейінгі жүмада қыэу жиын, қауырт КӨПЕПГКІШ зат. Ліат. Вір санды ссслей жүмыстарға араласты (Мустафин). к»:'(*Гтчін сдм. Көбсйтілетін санды КӨГАЛ зат. Қөк шөбі жайкалған, ылғал* квйгй.йш, койсйтетін санды көбейткіиі, ды, сызды шым жер. Жол шетінде бір Ко •••; жічшрн шыққап нэтнжехі көбей- коеал, Гүлдер өсіп жайнап түр (Д а­ *б*д( дсп а таймы.: (Арифметика). нырбехов). Ауылдық алды қадың тал. КӨПГПТУ от. I. КеСчю етістігінің өзге- Ж елкілдеп өскен жас көгал (Мсуле- ли; іміч- турі. 2. Бір санды берілген ноз). кнГ. іііі ни к.іп.тіа болел, сонша рет КӨГАРШЫН зат. Сургылт кок ие ак ка* кяй і к с н у л ы таллп стетін арифме* уырсыиды улкен құс, кентер. Нақ сол 7;::.\\:.л.;к торг амялдыд бірі. 3. Бірнор* іиағалалар тәріздес когаршындар ба- сс:і»і слігһм. слп.ісж: арттыру, молзй- лалар бақшаларынан уиіші, аспандағы гу. Жаря&Уы. ЖйрайОы созді кобсйт- антенна сымына қонады (Тілеков). се (Сок ілкб.юп). Бетилды жолдарды КӨГЕН зат. 1. Ұшы түймслекіп туШлгеи, \\'Ө/С/;.-;г/іШР. м о л бітксннің бәрін Ос қоГі-козиларды мойнкнан байлайтын, со.г курс тимырға торгу керек (Сыла- арқанға тағылған кыска жілтср. Сол бас- нсш). шыаық жемісі — Козыға толы көгенім Кв!іГПП.*іУ кяОсйту стістігішц ырыкгыз (Жамбыл). Сыртқы елде к&ген шсшіп қозы умңрап, Кыз-цатын, бала-шага КӨБПГІТИІДІ зат. Мог. Екі, не одан да улап-шулап (Байзаков). 2. Ауыс. Тіз- кал са»и:я кобсйтксиде ілиғатын нәти- бек. Б у арыла бергекде, мүлгіч түрған же. тау көгені гүр стз қалды (Қөктем лсбі). Қвгеи к е з— жастар. Коген КӨБЕЛПК л<г. Әсгг тусті екі канаты бар кезді қосақтап Калах; қиып береміз?- жаіідік. Тубе Ооздап. қой қо зд яп ,— қорийа шц, Кобелек пен қүстар да (Жамбыл). сайда д и - д ц (Л бай ). ХӨГЕНДЕЛУ к»гендсу етістігінін ырык- КӨБЕН *у көбең. сыз етіс тург. КӨБЕІО ет. I. Г)ірнәрсе::іц саи жағынан КӨГЕНДЕУ ет. Қатар-катар тізіп жіпке .'•го.іаіс.ч'. улгак'Ы. зртуы. Алтын, күміс. баЯллу. Козыдий когендеген ағытайын Коргасын, Мүнай, көмір. жсз бен мыс Ауыздан сөз жамырасын алақайлая Жылдан жылга кобейіп Кеңейтіп келеді (Шипин). Кб.ісмің (Жамбыл}. М ал босы көбейіп, КӨГЕРТУ квгору етістігініц өзгелік ет<с 'үқымы асылдянып зкатыр. Дәулетің- КӨГЕІ^У I ет. 1. Гүлдеяу. жайнау. квктеу. у.ің қоры гой о.і (Сьгланоа). КӨБІ-Ң сын. Борлылдак. бос ^ семіз (ат , Кысың кетіп, жаз келіп, Қөгергелі түр жерің (Ж амбыл). Мезгілдің көктемін- турллы). Түлпсір болды көбеңім, ‘ ҮР\\ де көгерсе жер, Заманның к&ктемінде хіргізСі даламо. Шексіз мақта хоп егін \\ жасарды ел (Кайырбеков). 2. Аиыс. (Жамбыл )■ КоОсң мініс көтерліейді, х»стек х у р іс кэгсрмвйді (м акал). Өсу. урім-бұтақты. уриакты болу. Кал- КӨБ;к з о т . 1. Суйык зат кайнағанда, дырды бізге ол жанын Өссін деп үр- пақ когерсін, Суына твнген Волганың игайхллғамдз квпіріп бетіие шығатын жеңіл көпіршік. Кумістей МФлдір су- Түлғасын күндг көресіқ (Халык акын- лы, асау бүлақ, КәЗігін көкке иишшп, лары). КӨГЕРУ II ет. 1. Адамнык каны кашып гСудан 'қү.іап (Токмг.ғамбегов). КаіҺ денесінін бозаруы. Когеріп, кфлеңкедеи наган тсмір, қызыл су. Ветінде көбік түсі қашып, Оқ тигеп қан-қан жара төсін ашьиг (Жароков). 2. Ылғалдын ойнаган (М уканоэ). 2. М плдыи яу:#ы* асерінен эаттын бузылуы. ьыыс-аяк ішінік баздануы. Суға тиіп көгерген нан копіріл шыгатын сілекей. С ы п ы қ жапырақтар мен шіріген ағаштардың исі мүрынды жарады (Стивенсон). Тот мүйіэ ала ө'!з аузынан ақ кббігін ағи- басқан темір қүрсау.ш ағаіи қауға эып усотып алды (Тілеков). 3. Семіз зең басып көгеріп кеппп (Полевой). малдыц клгты жургслдс шығптын те* р:. /5у коМгі ишгып, оүйірлерін сога ентікксн, тарантасқа жегілген игтар түр (Мукаипв) Көбіх ауыз ~ свз-

304 КӨГЕРШІН — к ө з КӨГҒ.РІІІІН ц. көгаршын. калды. Канды қырғын бір соғыста бол- КӨ ГІЛ Д ІР сын. Көкшіл. Еңсесі биік, тс- ганда Бөлімшеден қалган дбіш көз жа- зып (Жарокоп). + Көзін сатты —ты- резелері үлкен үйдің коридорына кө- мірді, тіленді ...тыныш жатып. ш ік гілдір ашық аспакнан күлімсірей күн сатып, біреуден тіленбей жанын қар- манып, адал еңбекпенен мал іздемек, қарап тұр (Мұқанов). + Көгілдір тарт- ол арлы адамның ісі (Абай). 4 Кв- ззн жумды — олді, К0ШТ2СТЫ, күдср үз- ты — кекшілденді. ді. Ажал жетіп көз жүмы.іар күн Сол­ КӨГІЛДІРЛЕНУ ет. Көкшілдсну. Беті кө- са, Суьщ көрге сен деп қана енгрмін гілдірленген бір иіелек шалаптың скі (Саин). > Кезін ашты — сауаттанды. кесесін Нүржан мсп Зұлқияға қүйьиі Еліміз қараңғы — көзін аіиатын мектсп жоқ. — деді Ыбрай (Акыижансв}. бсрді (Әбішев). К Ө ГІЛ Д ІРЛ ІК зат. 1. Аккудыц өсіп коле 4• - Қөзі ашылды — пәледен, қырсыкган жатқан балапаны. Анау аққудың көгіл-1 қутылды. 4 - тікті “ кадалды. айры.ч дірШндей уселкілдеп өсіп келе жатцак ша көңіл бвлді. Күллі ғалам көз ті- булдірийн қыз (Муканов). гіп, Мэскеу саға.н қарайды (Жамбыл). -4- Көз байлады — алдады, сикырлык КӨГІЛЖ ІМ сын. Көкшіл, көгілдір- Көгіл- етті. Түн, бугау, алдау, арбау, Дінша- жім көздерін күлімдетіп Мәуленге қа- ригат қан қуйып Халық көзін байла- рагандай Оолады (Шаймерденов). ғанмен (Жамбыл). -4 Көз банлана—кун КӨГІНДЕИ сын. Жайқалған көк шөгітон. бата. ымырт жабыла. кас карая. Коз Оайлана сын етіп, шал да келді, Эзім Коктемінің когіндей Кэрі өмірім өзгер- де есік ашып дайын сді (Абак). 4\" ^ 03 ілмеді—ұйыктамады. Таң атцашиа сй- ді (Жамбыл). ғай сап, көз ілмеймін, Бай ьсатыр, ақ КӨ П РШ ІН қ. көглріпьш. үйінде пыр-пыр етіп (Торайғыроз). КӨГІС сын. Кегілдірлеу көкшіл. Сауыры -4 Көзіне ілмеді — менсінбсді, корек сан түрлі аты бар,' кү.ггін көгіс тусті етпсді, пансынды. Атаман оларды мәңгілік сембейтін агаштар (Әбдікады- зіне... ілетін емес, іиалқасынан ясатца.ч ров). күйі қалды (Әбішев). -4 Көзі ілінді — КӨДЕ зст. Далада өсетін кыска жапырак- калғип кетті. уйыктап кегті. Есіхті жаптым да, ала көлеңкеде төсекке тха- ты докді өсімдік (селеу). Куздің жпум­ тысымен көзім де ілініп кетті (Айпи). нына қайта жетіліп, боз көденің бауы- -4 Көз тастады — көніл аударды. пара­ рына қайта қауындай шыққан үсақ ды. Рашит қыздарға көз тастап қойды. көк те бар (Әуезов). Ауланың іргесіне -4 Көз жетті — сенді. наиды, иландьі, тіреліп тоқтагап, қуаң тартқан күзгі ойындағысшіан шыкты. акьілға қоиым- ды болды. Соққан даумл сияқгы өмір салаң кеде хсапырылмаган куйінде қа- отер Кайғырмаймын, білемін көзім жз- тер (Абай). Эйел жақсы болмайды көр- лыпты (Мустафин). кіменен Мінезіне көз жетпей квңіл бер­ КӨДЕК зат. 1. Есектің төлі қодығы. 2. Лу- ме (Абай). 4 - Көз жеткісіз — шексіз, киыр. тым алыс. Алтайдан бастап ба- ыс. Бала, сәбл. Жас көдек хсарық кор- тысқа Көз жетпейтін алысқа Созылып, ген жаңа ғана, Көрсеткен жарықдүкие бекіп, нығайды Азаттықтың жемісі менмін ана (Керімбеков). (Ж амбыл). Кез жеткісіз далада қобыз КӨДЕЛІ сын. Селеулі. Төлебай екеуіміз і тартып, Ж аяу жүрген мен едім (Ксрім- қыраттау көделілеу усерді қуалап іл- беков). -4 К«?з жіберді — көз салды. гері аяңдай түсеміэ (Мұқанов). КӨЖЕ зат. Дәнді дақылдардан суйық Дэрібек айналаға көз жіберіп қарап етіп жасалған тамактын бір түрі. Шы- Ц'Р (Омаров). 4 “ Көзге тусті — көрікді. Оықтап тур шелектер, — Бүларың не Бір жігіт үзын бойлы, шойын қара, жеңгелер? — Қвусе — Кымыз! — Міне Ғ.рекше көзге түсті жеке дара (Саин). айран! (Орманов). -4 Кез тартты — кызыктырды. Көркі КӨЖЕК зат. Коянныц баласы. Осы орман коз тартоолықтай осы эдемі селоны (Сокен сеяосын) табағат одемі зрегіргк гой қоян барып туатын, Көжектердің иіықпан үстін жуатын (Ерғалиев). тыққысы келген сияқты. 4 - Кез бояу* КӨЗ зат. I. Адамнын, жаи-жаиуардык кө- шы —• ярамдык істеуші, алдаунгы. Жак- ру мушссі. Абайдың қулағы эжссінде, сы корсе молданы, Кәз бояушы күлым деп, Көпшілік неге қараған (Жамбыл). екі козі сонау алыс көк тау, қатарлы қалың шыңғыс жотасын қыдырады 4 - Көз бояды — алдады. -4 Коз сүрі- нео — шексіз мол, саисыз көп. үшаіі- (Әуезов). Оның откір кездерінен Ша- теціз. -4 Козі жаудырады—молдірелі. исырап от тарагандай (Мәуленов). жаутацдады. 4- Керер такды козбен ат- 2. Луыс. Күішік соулссі, нуры. Ай, жүл- кызды — түні бойи кірпік ілмеді. ...Бала дыз, күннің козі, окел менен с у — Борі кірпік қақпай, көрер таңдьі кезбен от­ Ое сендердікі элемге айғақ (Жамбыл). | в о д ы (Йманжаков). 4* Көзгс түртсе 3. Ауыс. Біреуге ариалған ескспткіпг, і көргісіз — қаранғы; жсті караңғы түн. мура, урнақ. Төрехан жалғыз беренім, I Соның ңзсіл кеэі еді (Байғаіши). 4. А у-1 -4 Ешкі көзденді — сжірейе карады. ыс. Бір заттыц карсы алды, жаны. ' Цистерна ас пісіретін бөлменің нақ есі-I гінің көзінде. -4 Қыс көзі қырау — ; аяз, суык. 4- Жүзік көзінсн втетііі — : 1. Сулу, осем жаралған, мүсінді. Бі- рақ. жүзік көэінен ьтетін тор бие ә де- генше қатарласып-ақ қалды (Сәрсенба*’ св). 2. Жылпос, пысық. 4- Көз жаздьа і — адасты. жоғалтып алды, айрилып'

КӨЗ— кө зілдірік 305 Ит көртен сшкі көзденіп, Елерме жын- 4- Көз алартысты — ештесті, жаулас- ты. аидысты. Я көрсе қызарлық қы~ ды сөэдсніп (Дбай). 4 Көзіп тіктсп — л и п .к о з алартыспак, лайық па? (Абай). тура карап. Масғүтқа келді элгі шал 4- Көз кадасты — арбастк. Абаймен иваін тіктеп, Карсе, бостон агып тур екері жондарал осыдан соц, қарсы коз крн дірдектеп (ДбаП). 4 Көз ш алды — цадасып түрып қалып, орысша жаціп- тасып кетті (Әуезов). 4- КаэаЙым бол- көрлі. бірнарсегс квіі түеті. Жаі/ козі іиалмасын деп қоргатиақтангандий ды — к.уанышка багты. — Балам, дені- дсм Ое ал найди >• Көзі тірі — аман- қарның сау ма, Айнүр байғұсты эбден <ау. М ч\\сбш і Досболдың Хпдиишсын кюі тірі кунінде жалгыз інім Ссрік- сағындырып сдің, көзайым Оолган екен ғой. — деді Анаркүл (Хангелдкн). болыма атштырып едім (Акмижанов). 4 Кнідсн г.-іймп болды — жогалды, КӨЗБЕ-КӨЗ үст. Бетле-бет, жүзбс-жүз. кврііібсді. Длил»/... іңір қараңғысын КӨЗДҒЛУ көздеу стістігініц ырықсыз етіс жомылып. кн.еіен гайып болып барады түрі. ІИманжаноп). -4 Көч мөлшермсн — КӨЗДЕСТІРУ ет. Бір адамды екінші адам- Ш.1МЛМСМ. жалим нобайымен. 4 - Көз мен бетпе-бст жолыктыру. жлтблдм — кмч лймрмлды. 4 - Көз акьг КӨЗДЕУ ет. 1. Бірнәрсені ішсанағя алу. элдм - • кмрггиі үшін твлеу алды, күр Даниловтың түспалды бүйрығы болтан кадмадм. Карееннен көз ақы алиды кезде, көздеген мауэерді мен бір емес, (макал). 4^ Кйч кмсты — кезімен белгі скі птип жіберіппін (Мүкалов). Әркім- бсрлі. ы-лісім білдірді. 4- Көзін қада- кің де бір көэдегені бар (Сыланов). лы — кні тікгі. Хадииіажанға таш 2. Істі орьшдауды максат ету, жактау, оцты кч.пн қадапты— деді Досбол пайымдау. Лмерикан-ағылшык империа- (А к м н ж л тт). 4 - Кйз учім иан— алис­ листері дүниежүзілік жана согыс аигу- тан. каш иктан. кимрдаи. Каланың шы- дың жоспарын жүзеге асыруды көздей- гыс ч ап,'иг)п к ю үшычон бүлдырап кө- Оі (Кпхімжанов). рінетін бір ппік бел болатын (Әбішсв).[ ҚӨЗДЕУШІ зат. /рі согые каруларымыч. 4 Кмііи ж огллгты — жойды, күртты .! пулеметтік нысаиаиіысы. Ержан ауыр Өз қагззы оз козін Жоғрлтуга хсарай- 1 артиллерия зеңбіресінің көздеуиисі дм (Аб.ій). 4 - Квз шмрмммн ал д ы — (Тілеков). үбнктлдм. тілімкты. 4- Көзін бажы-1 ҚӨЗДІ см«. Саиалы. сезтмд». Карни тоқ. қаса надан үқпас сөзді, Сөэді үгар райттм — п іт л аи д м . шамланды. Мснің көкірегі болса көэді (Абай). ісімді айуанАык дсйтін сен кімсің? — деді ол козін бахырайтып (Әбішеэ). ҚӨЗДІҚ көзілдірік. 4 Көзі тллдм — гарғайып шяршадм.І ҚӨЗЕ эаг. 1. Су куйылатын кыштан. ме- талдан жасалган ыдыс. Козе, қуман күтті. 4 Каіінс квк шыбын үймелетті —корлмк кнрсстті. кинады. Козіне көк I т. б. су қүятын, тамақ істейтін ыОыс- ічыбынды үймслстер. Көргенің өле-ол-1 тар даярлаиды (Айпи). 2. Луыс. Ішіне топырак салып. гүл есірстіп кобдиига генше ылги сор боп (Ж амбыл). -4 Квз ыдыс. Китай гүлін осірген көзе тере- алмай карады — тссіле карады. Үшқыш | Мырзахмет молшерлі басыттан көз ал- , зенің алдынан үишп жерге түсіпті. адй. андо-санда қотарға үңіліп қойыя, * оның сынықтары немістердің табан алга қас\\ая қарайды (Ж астзо эстра- | астында жатыр (Нурпейісов). дасм). 4 Көз сүзді - телмірді. сүзілс КӨЗЕЛ сын. Кербез. квркем. сүлу. ТІҮү*з чарады. А өі >ізы\"л*сыү\"э*іп *с<із•Л*і»ң* ус пққа еңсем !: ^ді■ң Гож.сйт.Әет\"уған кезелдері (Орманов). сеңгірді, К Қүрды (Ж амбыл). -4 Кюіиен таса кыл- КӨЗЕРЕК Қ- козырек >«ады — айрылмалы, касынан шығарма- ҚӨЗЕУ ет. 1. Бүрау. тесу. 2. Ауыс. Сы- кактау, келемеждеу. Ыбырайым. Мыр- ди. -4 Көзінси тася болды — ғлйып бол- забек жау қыруга тоймаеан, Һозеген- ла. жоқ болзы. Алексей киімдерін асы- ге Сюп қырғи, Көрінгенді қоймаға* сып киіп далага шықса. қыздар (Бога- (Жамбыл). чет. Лиза) квзден таса болтан екен ^Мүканов). 4 - Көзі шарасыпан шык- КӨЗСІЗДІК зат. Еш нәрсенін байыбына жетпей козді жұмып көкірекке салу- ты — корыкты. үрейлснді. 4- Көз жү- тірпі — кэрады. Максим бір топ аоам- шылык, қараиғылык. ң^н оптасычба папирос түтаткан оо- КӨЗІГУ ет. I. Ізіне, сояына түсу. 2. К» * ЛЫП, айналасына көз жүгіртіп түр екен ріну, белгілі болу, көз тусу. Сөз богм ^Әбішев). 4 Коз кермес — алые жак, басталса да«ссзіктен бе?» Деп туггіы Бүл сықылды сыншының созін естіп Коэ көзіне көз, көзіккенде ( Т о к м а ғ а м б е - ырмеске бүлбүл даушыпкетті (Абяи). тов). 3. Ит тию, тіл тню. көз тню 4 Көз кимрмн тастады — зсо салди, КӨ ЗІЛДІРІК ааг. Жакыннан яки алыста»* байкады. -4 Кезі ашык — сезімді. са-1 К жаксы көру үшіи. сырткь, закышм. налы 4 - Клт кыпмк тястальг — ^ коргау үшін. квзге кисти Янек, квз гелдек. Д о к т о р козілбірігш алып қа киығыч тастллм. Д 'ша А‘й;< *нпын і рады (Ерубаев)- Ол *%1*дір[к.../чді< рағү.іға тастак қояды (Ппкборгеиов). | а ы м н ы ң ) кеекішне элдебір 4 Кчз кырын саллм — комектесті. жэр- реңкін берердей де еді (Шаймердс Дем бсрді. блкылады — Соғпн көз кы- ВЫчды кобірек сал болом... Өлсн жа'о- нов). гмн бір эдст тауып олды (Иманжанов). \" 1506

306 К Ө З І Н Ш Е - КӨКЖӨТЕЛ ҚӨЗІНШ Е үст. Көз алдында, квзіне көр (Шппин). Көк ала кілемдей қүлпырған сетіп. Есқазыны халықтың көзінше қам- жердсн-жупар иісі аңқиды (Омаров). шыныц астынс алдм (Сыланов). Көп жылқы көк-слалы көл жағалап, ҚӨЗОИНАҚ зит. Лт орнындай кішкенс Бөктерлеп сусылдасып төске қарап алан. (Калауова). КӨЗҚАРЛС заг. Дүнне тану туралы пікір. КӨКБАҚА сын. Өге арық. Шоқанньің қогамдық саяси козқарасы КӨҚВАР қ. көкпар. делюкратиялық болып қалыптасты КӨКДОЛЬІ зат. Өте ашушаң, ашуы тсз қантпайтык адам. Қөкдолыдая дэу (Акынжанов). + Коз-кұлак.— сакшь. пері қашыпты (мақал). Жақсы ит иесінің коэ-қүлагы (макал), -ф- Көз кұлак болды — бас-көз болды, ҚӨКЕ зат. Обл. 1. Балаиын әкесіне, үлкен ағасына койған аты. Былдырлап іиық- біреуге қамкор болды. Ж ақын жерге қанында тілім менің Көке мен ана ор- барсам Ержан да көз-құлақ болар нына Ленин дедім (Элімкүлов). (М ука нов). КӨИЛЕК зат. Турлі матадан істслген ехі КӨКЕРІ зат. Ор нәрсені есте берік сак- таушылык, адамға тән зеректік, ес. жсңі, жағасы бар жұқа киім. Әліп акыл. Казір Оэрі де көкейімде сайраг, көйлегіне дейін іиеіиіп жалгыз өзі кө- тур (Байтанаев). мір шауып жатыр (Ерубаев). Жеңси кенеп көйлек кигек он іиақты жас қ ш ҚӨКҒ.Й: көкойіне кону ет. Үғымды болу. тугсіну. Көңілді сөз көкейге тез қо.чс.- оалалар, басқа қуыршақтары Оолми- ды, Қөп мылжыңның аягы ез болады гап соң, Лқбүйраттың үсак, тастарынан үй қалап ойнап отыр (Мүсірепов). (Ж амбыл). + Қнкейін тесті — көңіліі» КӨЙТКІЗУ көііту етістігінің өзгелік етіс бөлді, ойынан кетпеді. Коксіі турі. кесті—кезек күттірмейтін, өмірлік ма- КӨЙТУ ет. Көпіртіп асыра сөйлеу, квп ңызы зор (мәселе). Көхей*кеС7І сөйлеу. Бэріне келеен жүрттың таги күй—халык шерін. армакын білдіретіа көйтті. Әжібайдың не жасырын қыл- сезімді, осерлі куй. Елдің ишн шеріч ғандарын (Торайғыроз). білдіретін көкей кссті күйді сол Д*р- КӨҚ I заг. Обл. Қерегені т. б. затты тігетін кенбай шертеді (Әуезов). өгіз тсрісінен істелген таспа. кайыс. КӨҚЕК I зат. Ұзын тұмсыкты, тікше біг- К.ыз Жібектің беттерін, Керегс көгі ксн айдзры бар сарала түсгі ку‘- жырады (Кыз-Жібек). Кырда торғай сайраса ойда, бүлбүл, КӨК ІІ зат. 1. Жер үстіидегі түпсіз түц- Тастағы үнін қосар байғүз-көкек ғнык әуе, аспан. Толық ай көкті кал- (Абай). цып, сызып келіп бір топ шоғыр қара ҚӨҚЕК II зат. Қазакша жыл санаудағы бұлтқа кірді (Әуезов). Ж ер мен көк- алтыншы ай аты. Туғанда көкек айы тің арасы астан-кестең атысца то.іды құстар келіп, сүңгиді көл түбінек (Муканов). 4- Көх бойлады — аслан- маржан теріп (Әбілса). дады. бніктеді. Көк бойлап бақшаның КӨКЕТАй Шырағым, қалкатай. — да бәйтерегі Секілді аспан мененжер кетайым, бүгін біздіц үйге келе ғоі< тірегі (Жарокоз). Көк жулын бол­ екеуміз іс тігейік —деді Қалия апай д ы — әлсіреді, дымы курыды. Ит жан- (Сарғаскаев). ды жау сонша өлермен көк жулын КӨКЖаЛ сын. Азулы, жырткыш. Баш ц- бон дымы қүрып жатса да элі көктен қа қаз бауырынан кірген танхілео бол- жерден соқцылап түр оқпен урып са, аяғынан қақпанга ілінген кәрі ко\\- (Әбілев). + Көк соккан — антұрған жал қасқыр секілді еүр-сар етті (Нур- жынданғап. Ол жастық ісін қоймаған ! пейісов). бір көк соцқан (Байзақов). + Күлін | КӨКЖАСЬІЛ сын. Көкшіл. Меңірейген ца- квкке үшырдм — талқандады, быт-шыт лың қыстақ ояна бастаған. Айнам* стті. Қулін көкке үшырып, Тастайық қалқып көкжасыл боп, теңселе толқип шауып тамырын (Жамбыл). + Көкжсл- тұр (Сыдыкбеков). ке болды — тозды, шаршады. Көк желке ' ҚӨКЖ ЕЛКЕ зат. 1. Мойыниын тусырты. бон салбырап екі иыгың, Өмір бойы ■ Денисов тез қол таянып түрып кегті жүрдің сен қүлдықта (Муканов). + і де, қайрыла беріп, жаңа түрғалы жат- Төбесі көкке жетті — куанды, шат- , қан немісті көкжелкеден қулаштап тавды, мақтанды. Төбем көкке жетіп• | қойып-қойып жіберді (ГІүрлсГіісов.і- ті, Есімнен шығып кетіпті, жаяу жур- 2. Арка тұс, тусырт. Қүн батып, түн ген мың күпім (Керімбсков). қарайысымен, кейінде түрған батарея- КӨК И I зат. Қогеріп шыккаи өсімдік. лардыц бәрі. рота окобының квкжелке- Кокке тойган көбендер, Кок шалғынды сіне жақындап кеп орналасты (Нур* жапырып (Мәулепов). псйісов). КВҚ IV сын. Заттын бүлтсыз ашык аспан КӨКЖИЕК зат. 1. Аспаннын ^ көз жет«р сиякты түсі. Көк байтал көрдің бе ат- жердегі шсті (горизонт). Қөкжиек к&З тан қалыскснын, Ауыздыцпен алдын­ жеткісіз, иіексіз аспан. Айнала бүлдыр да алысқанын (Жамбыл). Қөк туман, бүлт басқан (Токмагаыбетов). ала — ак аралас көк (жан-жануар КӨКЖҰЛЬіМ сын. Нәзік. арых.Дегендейін яки табмгат тусі). Көк ала аспан бір жазда Күлындап қулық көкхүлы* түнерсе, кек теңізге не жорық? Дауыл (діннсламов). орлей жіберсе, толқыр теңіз сел болып 1 КӨКЖОТЕЛ зат. Қөбіне балалардэ бола-

КӨКМЛИСА — КӨКІРЕК •107 тын жұқпалы жөтел ауру. Көкжөтел, тың бір түрі. Манаты көксеркені түгас акутам деп қаталап қалдың ба. мен қызылша сияқты жуқпалы аурулар саған су емес. кереңді ііикізермін (Сәрсенбаев). балалардың туберкулез менингитімен КӨҚСЕРКЕ II зат. Кауынның бір түрі ауруына себепкер болады (Көшер баев). г Кауынның алуан түрлері—зңгелектер, көкссркелер, торламалар... сары а л - ҚӨКМАИСА зат. Кулпырып, гулдснгсн шалғын жср. Тірілген шыбын-шіркей жалтырайды (Кербабасв). Коруге ынтызар болу, ансау, іиілде шолып, Көкмайса құлпырған сағыну, ынтығу. Коп ерлер қаза тапты кез жер жасарып (Ахметбеков). жауға аттанып, Коксеген азаттықтың КӨҚМАИСАЛЫ сын. Шөбі кулиырған соғысында (Жамбыл). гулді, шалғынды. Кей жерлері жар лауыт болса, көп ағысының бойында эдсмі, көкмайсалы шалгын бар (Әуе- КӨҚСОҚТЛ зат. Ерігенвен суы сыртына зов). шықкаы, көкшіл түстепген қар. Жаң- КӨКМИ сын. Айтканға тусінбейтін, еш- быр жауғалы жүйкесі босап, коксоқта нәрссні жадында сактамайтын милау Ооп еріп жатқан мүздай қар суы да КӨҚМИЛЫҚ зат. Ешнәрсеге түсінбеуші- майордың бауырынан отіп. тісі-тісіне лік. милаулык. анкаулык. — Е, шыра- тимей қалшылдап кетеді (Нурпейісов). ғым! Өзімнің көкмилығым болмаса. ҚӨКТЕИ сын. Кеппеген, кок калпы. Жаз- тоуір-ақ орысши білетін жерге жібер- да иіабылған шөпгі көктейжинау мал- дің гой! (Әуезов). га жүғымды болады (Дауылбасв). + КӨКНӘР зат. Сабагы ұзьш кслген Кы­ Көктей втті — басып отті. зымырап зыл. ак жапыракты апиын алатын өтті. Жеп-жеңіл машиналар сылаң қа- өеімдік. Көкнзр және қы зғалдақ сияқ- ғып, Асфальтті кошелерден коктей ты өсімдіктсрде жалғыэ-жалғыз гүлдер өтіп, Соргалап кетіп жатыр жүлдыз- болады (Ботаника). ша ағып (Ж ароков). ҚӨКОРАЙ сын. К»к шөбі қаулап өскен, КӨКТКМ зат. Кыс соцынан келетіп жыл көк шалғынды, көк майса. Май тугом- мезгілі, жазғытурым. Атақты көктем да маужырап, Жазып қабақ жадырап. келді күзден бөлек, Корінді көк акамы- Мейірімді жер-ана, Ж айды көрпе-көк- лып түзден желек (Ерғалиев). орай (Тілеков). + Көкорай шалғын — ҚӨКТКТУ Қоктеу стістігініц өзгелік етіс көк майса, күллырғап көгал. Көкорай шалғын көк маиса, Саялы. самал белі- көк7 е у I ет. 1. Шөптің каулап көгере ме, Күмы-меруерт, тасы— алтын, Топы- шыгуы. Ол кезде жер көктеп еді (Обі- рағы торқа жеріме (Көбдіков). шсв). 2. Ауыс. Адам әміріпің гулденуі. КӨКПАР зат. Ғкі жікке бөлініп, ат үстіи- Жырга шындық үн бітіп, Өрістеп өмір ле жүріп бауыздалған малди тарты- көкгсген (Керімбеков). -4- Баса көкте- сып ойнайтын улт ойынының бір турі. ді — басьшды, омыраулады. Омырау- Жарысқан, көкпар алган, тарс-түрс, лап, баса көктеп квшпсй-ак, қабарла- Ойнасқан, эзілдескен, алыс-жұлыс сып. тілдесіп алсаң нетуші еді? (Эуе- (Торайғыров). зов). КӨКПЕК заг. Жсрге тарбиып шығатын. <ӨК ГЕУ II ет. 1. Инсмеи сирск стіп тігу, катты өсімдік. Тайбөрінің шығыс жақ қабу. 2. Ағаштан т. б. істелген нәрсс* көлемі жусан, ебелекті, көкпекті— үиш ні тесіп. сол тесіктен кайыс өткізіп екі қиырсыз боз дала (Сыланов). затты бекіту. КӨКПЕҢБЕК сын. 1. Ашык квк тусті (.ӨКУ ет. Шамадан тыс артык сөйлеу. Төбенің борі шыны аспан тәрізді көк- мыжу, бстімен лағу. Бір күні біэдің беңбек, қабырғаларының дені темір, ауылдың бір думше молдасы менің Цызыл кірпіиг некен-саяқ (Мұстяфнн). үйімде шариғат айтып отырып: *Кә- пірдің қанын төккен үжмаққа бара- 2. Көкорай. жасыл шалғынды. Көкбең- ды», — деп көкіді (Косыбаев). Душ- бек жердің жүзі шалғын болып, Лдам- зат рахаттакып баурын төсер (Алтыи- панды қираттық көкіген, Ол өшпсйді сарин). тарих бетінен (Әбілев). КӨКСАҒЫЗ зат. Бакбак өсімдігіне уксас. СӨКШІЛ сын. Көгілдір. квгілдірлсу. Есей- каучук жзеайтын. көп жылдык швпті дің көкшіл тартқан қансыз бетінде қи- өсімдік. М ол ғь:п ек тау сағыздар, көксагыздар, Олардың сағыздарын мыл жоқ (Нурпейісов). (ӨКІРЕК зат. 1. Тос суйек, кеуде. сіліп агызып ал (Муканов). КӨКСАУ зат. Көп жөтелегін көкірск ау- е.кі қолын кокірггіне қойып ырзалық білдіріп, басын шүлгиды (Ерубаев). руы. Жөтеліп кғрі көксау күркілдеаі. — Папа, анадай сенде неге жок,с Кысталап сыртта бұлар зіркілоепі дейді Тұраш әкесіне еңбек ерінің| кө- кірегін нүсқап (Иманжанов). 2. Ауыс. (Ахметбеков). КӨҚСАУЫР зст. Аяк киімге турлі оюлар Ддам жүрегі, көкілі. Сол Оір көрініс ана көкірегінде сақгалып қала берген салу уцііи кеккс боялған былғары. (Иманжанов). Конды энің кокірегіме, Аягында көк қонышын оймыіитап тис- Гитарынды ойнашы (Мәуленов). Есің- таган коксаиыр етігі бар (Ян). де бар ма жас күнің? Көкірегің то- КӨКСҒ.РКЕ I эйг. Обл. Тісі баска балык* лы қ. басың бос (АбаЙ). 3. Ауыс. Са* тлрлыи тісінен узындау. салмағьі о о I на-сезім. Сен оның тілін білсең, көкі- килограмма шамасындай, Кызыл балык- 1

308 КӨКІ РЕКШЕ - К ӨЛДЕНЕҢДЕУ рек-көзің ашылады (Абай). 4. Ауыс. тып жыгу. Көз иіалғанды көлбетіп Жа­ Аймак. Россия, Россия үлы жерің.Ас- тыр сүлу мерген қыз (Токмағамбетов). паннан да кең жатыр көкірегіқ. Кс- 2. Ауыс. Колденендету ұзыішан узақ ремет күиі кеудеме қүйылды кеп, Са- созу. Тіреуді нығыз баратындай етіп.эн- малыңмен бір сүйіп өтіп едің (Мәуле- тек былай көлбгте қою керск (Муста­ нов). + Көкірек керді — шіренді, маң- фин). Суық төбе биігі өзінің алып де- ғазданды, менменсіп, панданды, әлде- несін алдына қарий иіп, бүкіл алаг.ты кандай болды. Военный қызмет {эде­ баурына басқандай көлеңкесін көлбете ме, Оқалы киім киюге. Бос мақтапга түсті (Бегалин). салынып, Бекер көкірек керуге (Абай). КӨЛБЕУ ет. Көсілу, көлденең тусіп жа- Бала болдың, жас болдың Жалтан- | ту, созылу. шұбалу, шайқалу. Көл- дыққа ермедің, Торе болдьің, басбол-| беген кок қойнында, кок жасыл қүс, дың Көкірегіңді кермедің (Абан). + Коштасып өтіп жатыр колхозды елгг Кекірск ауру — курт ауруы, туберку­ (Токмағамбетов). Заңғар тау, кең да- лез. Ол көкірек аурудан меңдеп жат- лада көлбеп жатқап. Коңыр жел қара қан кезде, Ниетқабылды оңаша ша- ормандай қыз узатқан (Көшімов). к,ырып алған (Сыланов). + Әркім- КӨЛБІРЕУ Қ. қолбырау. нің көкірегіне бір аяк ас сняды — еш- КӨЛГІР сын. 1. Сыкак, кекесін, сайхал. кім өзін біреудек хеммін деп санамай- мүлойім. Шахталарың планын орындап ды. жатыр. Бораш сен ошиа қатты кетпе— КӨКІРВКШЕ зат. Костюм т. б. киімдер- деп, қөлгір күлкіге салып маймаңдаса да, Бораіиқа онысы шаншудай қадал- дің ішінен кнстін эрі жылы. әрі жсніл кеудеше. Жүк тиеп жатқанымда көй- ды (Мустафин). легімді және көкірекшемді су шайып КӨЛГІРЛЕНУ ет. Муләйімсу. бірнәрссні теңізге алып кетті (Дефо). біліл турып әдейі білмегенсу. сикьірла- КӨҚІТУ «өку етістігінің өзгелік етіс турі. ну. Көлгірленбе енді — деді Досбол ҚӨККҮТАН заг. Мойны ыен тұмсығы, ая- (Акмнжанов). ғы узын. көбінс сулы және балшыкты КӨЛГІРЛІҚ зят. Бгрнәрсені біліп турып жерде жүретін үлкен кус. Көкорайда білмсгсндік, мулчйімсушілік. Жаппар көкқүтандар сайрандап, Мэз болады жай ғана езу тартты. Күлімсіреген жү- мойнын созып жайраңдап (Әлімку- зінде күлкіден көлгірлік басым еді, қал- лов). жыңмен бүркеп, Оілдірмей жіберді КӨЛ зат. 1. Айналасы табиғи түрде туйык- (Мустафин). талып, су токтаған терен жер. Шағала- КӨЛГІРСУ ет. Біле тура білмегенсу. кіші- сы шаңқылдап, Каз, үСірегі қаңқылдап, пенілсу. муләйімсу. — Сүрау.иірыңьіз Көцорай шалғын, ормаи, көл (Жам- орынды, елім — деді атаман көлгірсіп, был). Қөлде — аққу, көкте — қаз, Ор- — бірақ бүл сүрау бол^шетктердін, аз- манда бүлбул сайраған (Әзірбаев). гыруымен беріліп түрмасын (Әбішев). 2. Ауыс. Ұшы-киырсыз мол нәрсе. Кор- меген коп дүние көл көрінді. Кірлеме- КӨЛДЕПЕҢ үст. 1. Көсс-көлденен, бурма. Көлденең жатқан Жайықтан қүралай- ген көңілдің аіиығында (Абай). + Көз дың күнінде, Еркек қойдай бөлініп, Кыр- жасы көл болды — егіл-тсгіл жылады. қарланып өткен ер (Махамбет). Танаіа КӨЛ-КӨСІР сын. Ағыл-тегіл, ұшан текіз. алдагы көлденеқ жатқан аласалау бе­ мол. Көл-көсір мол дүниеге көз бен кө- лестен асып түсті (Бақбергенов). Ңіл бірдей тойғандай (Омаров). 2. Луыс. Қездейсок, бұралкы. төтен. КӨЛВЛК.А зог. Көбіне келде өмір сүретін Көлденең созді қоя түрыңдаршы, са- бақаның бір түрі. Қөлбақалир қүрыл- мауыр кеңесін естиік — деді біреу (Муканов). -4- Көлдснециен кез болды дап, Оупілдейді әупілдек, Көлді айна- — күтпеген жерден тап болды. Әйтсе- лып балалар Біраз жүрді еркіндеп де сүйсіну үзаққа бармади, тағы бір (Шипин). оқиға кө.гденеңнен кез болыл, қабағы оиың қайта жабылды (Имзнжанов). > КӨЛБЕК: көлбек кағу. ет. Манмац кағу. Көлденец үзді — кенет, кесе токтаттьі. келбоцдеу, безек кағу, көлбектеу. Жа- Ерен Мэулен сөзін көлденең үзді мандар алмай жүр адал еңбек, Ұрлық, (Шаймерденов). қулык, қылдым деп к,ағор көлбек (Лбай). КӨЛБЕКТЕУ ет. Шайкактау, теңселу. КӨЛБЕҢ: көлбен кағу. ет. Көлбецдеу. шай- калу, колендеу, теиселу. Алдында айна- КӨЛДЕМЕҢІ зит. Бслгілібір заттың ені сының қыз сыланып, Үйінде көлбең қа- Кейде үзындыгы жарты ишқырым, гып. маң-мац басты (Саин). көлденеңі жиырма саржан, тереңдігі КӨЛБЕҢДЕУ ет. Көлендсу, калыктаү, ж ел-! бес алты саржан жыралар кездеседі пктдеу, ебетейсіз. қолайсыз кимылдау. (Мусірепов). Көлденеңі оніиа ебдейсіз Жас зйелдер күн астында көлбеқдеп, болмағанмен, шығыстан батысқа созыл- Питомниктіц эйнектерін аш ады. Цостан ған үзын жазық үмсыэ сияқты (Муста­ үзап шықты Гүлж а н а ул а қ қа , Бос жа- фин}. мылған кең ха,іаты Желбеңдеп (Ерға- КӨЛДЕНҒ.ҢДЕУ ет. I. Киғаштау. көлбей жү «■Агтрти ^ і г- • ' РУ- Бірақ, темір жол гана тура жүре- қ о . і ь ы у ет. 1. Бірнэрссні сұлату. кула- ді. ат жолы көлденеқдеп Лрханский ата-

КӨЛДЕТУ — КӨМЕЙ 309 латын селога соғады (М ү кан о в).2. Қар- өзгеден корыкты. өз ісіиен өзі шошы- сы түру. тоскауылдау. ~ Кайда Сара- ды. Өз көлеңкесінен цорыққпндар ма- сың? — дсп солдат көлденеңдеп қалды (Мукапов). 3. Луыс. Ш арықтау, көлбеу. түссін (Әбішев). калку. Көк бүлттың ішінде, көлденең- КӨЛЬЦКЬЛЕУ ег. I. Салкындау, күн түс- деп ушсам дср ( Гокм.іҒамбетов). 4. Аи- ыс. Елестсу. Ашқарақта арманды кө- исйтін салкын жерде дем 'алу. Енді зіт> іінсш сияқтанып Ж еняны ң нззік жатыр көлеңкелеп бик, астын, Түтін- оері орлемейді оғаіи тым (Ергалнсн). түлгасы көлденсңОей береді (Шаймср- Ол қазір жүхтің арсісына кіріп, колең- келеп жатыр (Хлнгелдин). 2. Бүркс- делоа). мелеу, калкалау. Кызыл көздің Оірін КӨЛДЕТУ ст Г>іріюрссиі кебейту, молан- жүмып, біреуін, Алақаиы көлеңкелеп ту. көл көсір сту. Өр.гстғміз өмірді, ашады (Еркалиев). һолдетсміз еңбекті Алтын Оесік ана- КӨЛҚӨСІР сын. Ағыл-тегіл, аяк алым лар, Иүрлы кунім тсрбетті (Керімбе жүргісіз мол. Көлкосір, мидай езіп к°в). жердің үстін. Шүмектеп қуйды несер КӨЛНГГ.И зат. Коздеп таса, калкалаү уш күн, үш түн (Әлімбаев). жер. КӨЛҚУ ет. Сұйық заттыц ыдыс ішінде не к ө л е г е и л е у ет. Буркемелеу, калкалау. ойиаада көлдсй жанылуы, сел болуы, жасыру. тасаллу. Қөрінбей көктен ай ілалқыи тасуы. Келкіп тасып құяды кетті, Көлвгейлеп күзгі вүлт (Моуле- нов). Калует ертерек қайтам деп еді, кең. Коммунистах үлы арнаға (Дінис- — деген ой келіп, егін жаққа көзін ламов). Қөшкен жүрттай ел қснып. көлегейлсп тагы қарады (Сыланов). Кө.гкіп жатқан, сел болып, Байында КӨЛЕМ зат. 1. Заттьш мәлшері, ауданы. сыр бар-ау көп! (Діписламов). яумағы, үлкендігі. Алтын, күміс, қор- КӨЛҚІЛДПУ ет. Сұйык заттьж ылыск.а гасын, Мұнай, камір, жсз бен мыс. лыкылдап бетпе-бет болып толуы, (ас­ Жылдан жылғп. көоейіп, Кеңейтіп ке- тын) суынын шамадан тас көп болуы. леді көлемін (Ж амбыл). Лашьшның КӨЛТЕК'1'ЁСУ колтехтеу етістігініц оргак етіс түрі. денесінің бар көлемі жудырықтай га- (Муканов). Караганды, коркейссн КӨЛТПКТГ.У қ. култектеу. КӨЛШ ІҚ зат. Жиегі гұйыкгалып сай жер­ көмірменен көлемің (Айнабскулы). ге жниалғзн көлемі шағын су. Шөл КӨЛЕМДЕНУ ет. Зат мөлшерінікұлгаюы, артуы. даладагы как. Қөлшіх судың жага- КӨЛКМДІ сын. Аумакты, үлкеи. көлемі сында Тереңдете қазып қүмын, «Ка­ мол. Мына каналдың маңайының жері нал* жасап бір топ вала Отырды үзақ көлемді де, маңызды да (М уқанов). гаппай тыным (Роіиев). КВЛЕҢДЕТУ көлеңдеу стісгігінін өзгелік КӨЛІК зат. Кос псн жол катынаоқа пай- етіс түрі. даланылатын ауылшаруашылық малы КӨЛЕҢДЕУ ет. Қвлбрңдеу, адамнын (аг. өгіз, т. б.) Келіктері тап туйнақ, өзінше сәндсніп жүруі, кесе көлде- Арқырайды айғыры (Токмағамбетов). кеңдеу. шайқгктау. Күлаштап жслді, Ш аруалар өз цуралдарымен және оз Аққу Nүс кедді... Колеңдеп ж үзіпсы- І хөліктсрімен помещик жерлерінің бел- ланып (Сейфулліш). гілі мөлшерін көбсне тегін өңдеп бере- КӨЛЕҢКЕ зат. Г. Норсеніц күн туспейтін тін еді (Б К (б )П тарихы). салкын жағы. Аула ішіндегі уйгеемен КӨМБЕ I зат. 1. Жер астындағы байлық. кен. Мүкай, көмір көмбелер Табылып ағашыньің көлеңкесі түсіп түр (Әбді- кадыров). Есік алдындагы арбаны үй- усатыр өзінен, Эртүрм цажгт керегі дің көлеңкв жағына тартып, төсекті (Халык акындары). Еліміз бай, малға жэиіікті арбаның ііиіне салғызды егінге, жеріміз бай, жатқан көмое (Мустафин).’ 2. Бірдекенің елссі, су- (Тіжмағамбетов). 2. Астык, жеміс т. б. реті, бейнесі. Ұқпассың үстірт қарап заттар коятын ү'Ра> койма. Сары^ ал- тындай бидай, сүлы. арпа, қара Оидай бүлғақтасаң, Суретін хоре алмассың — бэрі қазір комбеде (Василевская). хөп бақпасаң. Көлеңкесі туседі көкейі- це. Әр сөзін Оір ойланып, салмақтасаң 3. Ауыс. Адам онында болатын сыр. (Абай). 3. Корраныш, сая. Тырп етпес Көхірегінде пғлекеттің кембесі бар менің күшім жауын желге, Жапыра- сақтаулы, Көлбақадай болса да ойы ғым көлеңке талай жерге (Абан). сүйеді тым мақтауды (Шипин). 4. Ауыс. МанаГс, төнірек. Вірақ бүл КӨМБЕ II зат. Меже, мэре, атжарыста- арзан «түсіндіру», түсЫдірудің тіпті гы каракшы. З у етіп кереіиіден агып өтті, Көмбеге бұлдыр қағып келді же- хөлеңкесіне де жуымайды (Сталин). 5. Ауыс. Біреудін коласты, карамағы. тіп (Көбдіков). КӨМБНЛЕУ к- кому. Сіздің көлеңхёңізде жүрсем де жарар. Тағыңызға өзіңіз мініңіз — деп оол- КӨМБІС К- көнбіс. КӨМЕП зат. I. Ауыз куысын өнешпен майды (Аязбн). б. Ауыс. Жауып-шя* | шыннан корғалайтын басқалка. Кө- • жалгастырып турушы мүше. КүОағи жүо күоірлеп. Бүлкілдетіп көмейОі леқке болган куркешік, Жаниіып кел- ген көңілді Күтылып онин, кеқ сараи (Әзірбаев). 2. Луыс. Адамныц ішк« ойы, өзгелерге белгісіз сыры, коділі. Түрлендірді өмірді (Халык акындары). Квленкссінен корыкты — жоктан

310 КӨЛ\\ЕК — КӨНБІС құлқы.—Я, тснтгктеу мінезі бар — деді рін көмкерген (Хакімжанова). 4. Ау­ Лисицын, баяу дауыспен, көмейінде бір ыс. Тұжыру, ыкша.мдау. Оқиғаның бас сөз түрған кісіиіе (Мустафин). Қан аяғын көмкеріп цысцаша айтып шыц- майданда боп жатцанда Карлыгар мс тым (Бек). көмейім (Жамбыл). 3. Ауыс. Біркэр- К9М ҚЕРІЛУ көмксру етістігінід ырықсыз сенің шыққан жсрі, көзі, аузы. Өзен- етіс түрі. нің сонау көмейінен осы кемерге де- КӨМПИЮ ет. Лүмпию, ісіп кету, кетері- йін тереңдігі кісі бойы ор қазамыз да лу, жел кеулеп қампию. Болаттық ліу- төбесін бөренемен жабамыз (Әбішев). дырык, тиген ерні көмпиіп ісіп кетіпіі Біздіц инженерлер теңіздің тиегін ағытцалы жогары көмейдг күтіп отыр (Байтанаев). (Әбішев). КӨМУ ет. 1. Жерлсу, жер астына топы- КӨМЕК зат. Бітпей жатқан іске тнгізетін ракпен жасыру. Көміп жерге асылын, қолғабыс, заттзГі көрсстілетін жэрдем. Ж алғыз қызыл жүлдызын. Ата-анаш Енді қалган жігітгер де жапатарма- жасының Тастап кеткен қүмда ізіх ғай секіріп көмекке үмтылады (Сэр- (Мауленов). Жылдар жергг талаііляр- сенбаев). Ьы көмеді, Жапырацсыз агаш қурап, ҚӨМЕКЕИ қ. кемей. 2. зат. Ауыс. Адам- семеді (Шамкенов). Ер хігіт ац өліх- ныц бірнәрсе* аГ.таГіын дегендегі пікірі. мен өлгенінде, Сыз төсек қара жерге ойы. Қөмекейің көрініп тур, бала, — көмггнінде, Жалғыз-ақ сорлы ананы дсді ол, — тегі өзің Оүзылғилы жүрген аяймын мен Ойға алып жақындарш баласың-ау деймін (Муканов). тергенімде (Сейфуллин). 3. Ауыс. ба­ КӨМЕКТЕСУ ет. Болысу, жэрдсмдесу. су, бүркеу. Жалма-жан тез ояныптүр• Темірбекгің саяси сауатына өзім кө- са мерген, Кап-қараңғы аспанды тү- мектесейін. хат таныту көмегін Сейт- нек көмген (Мүкышев). Ойрандап же- құлов жолдас сен ал — деді Степан ті қабат жердің астын, Талк,андап та- (Әбдіқздыров). лай тзнді топырак, көмген (Қалауоэа). ҚӨМҒ.КІІІІ зат. I. Жұмьгсты тсз бітіруге 4. Ауыс. Камшы астына алу, сабау. керекті жэрдемші, колкабысшы. Вла­ Бір келініиек офицерге Сөйлгп еді қар- димир Ильич идвокиттың комекшісі сы келіп, Күлағанша тапап жерге болып хсазы,гды (.Ульянова). + Кө- Камшыменен кетті көміп... (Сәлем са­ мекші іиаруаніылык— косалқы іпаруа. ран Украина). Колхозишның үй іргесіидегі жерінде КӨМІЛТУ көму етістігінің өзгелік етіс өзіне мениіікті көмекші шаруашылы- түрі. гы, түратын үйі. онім малы, қүси жэ- не үсац ауылшаруашылыц сайманы КӨМІЛУ кому стістігінің ырыксыз етіс болады (Қаз.ССР Коист.). түрі. КӨМКСҚІ сын. 1. Бұлынғыр, күцгірт, КӨМІР зат. 1. Жерден қазылып алына- ашық емес. Жүзінің басца морі омуге тын, жылтыр кара тусті, тас сияқты лсақындап, ескі теңгеліктей көмескі отка жанатин органикалық катты зат. тартқин (Мусіреиов). Терезелерінен Караганды қазір басқүрау, баспана, су, темір жол мүцтаждыуынан өтіп. көмескі шамоары жылтырагаи барақ- қа жақындады Төлеп (Ерубаев). жоспарлы түрде елімізге көмір 2. Баяу, ақырыи. Форточкадан сызы- беруге кірісті (Мустафин). 2. Ағал лып ишққан көмескі дауыс, тсрезетү- шоғының сөнген болшектері. Жер бгті біне барган Темірбекке аныц естілді отца цактаган темірдей цоцырсыциіс, (Әбдіқадыров). шоқтанған көмірдің жалы тэрізді кв- КӨМЕСҚІЛЕУ ет. Булыцғырлау, күңгірт- терілс бастады (Әбдікадыров). АШ теу. Будацтаған шам түтіні түтасып, көмірмін қалған өрттен, Енді рүцсат озі сарғылт сғулені көмескілеп бара- ды (Мустафин). бізге бер (Абай). ҚӨМЕШ зат. Күлге көміп пісірген комбе КӨМІРЛЕНУ ет. Луыс. Караю. Осы кеш- нан. Көшкен елдің комеші болса, еру кі сзуледе ағаштар цара көмірленіа елдіқ ерулігі бар (макал). Кейде На­ түр (Бианки). зар Кғнизек өзі от басына отыра қа- КӨЛ\\ІР1ІІГ зст. Квмір дайындаушы. көмір лып, қоламтаға көміп көмсиі пісіреді қазушы. Көміріиілер арасында қайла- (Ян). иш улкен атак, (Мустафин). ҚӨМКЕРУ ет. 1. Заттын шетін. жиегін бүгіп тігу. Ляшна (Долгов) қарабар- КӨН зат. Ірі қаранын терісінен жасалран цытпен көмкерген, үзын байпағы бар, , иі канбаған катты былғары. Тау тос­ жаца саптама киіпті (Эуезов). 2 Ау­ та, қүмайт шөлде, тақыр жерде, Бат- ыс. Қоршау, орау. Тауларымниң биік пацтай жібіместен жатцан көң оі иіыңын Көк барқыттай мүз көмкерді (Әаірбаев). Деп бетін көн жаргақтай (Қырғыл жырлары). Айнала шың көм-, тыжырайтты да Сумдыцты түэдықта- керген, Ортасында биік қүз (Моуле­ ды *әзіліне» (Жароков). Коні кеіі- нов). Көмкерсе иіөпті күміс қыраумеи кен — сусаған. Еркелеп нүр кэусарын түн, Моншағын мөлдіретіп сүйеді күн қанып ішті, Ехселгі көні кепкен \\і/ (Сәрсснбаев). 3. Ауыс. Ьезендіру, сэн- топырац (Керімбеков). деу. Қөлбең қағып кок терек. Қөшеле- ҚӨИБІС сын. Төзімді, иіыдамды. Біздің

к ө н п ш — қ е ң іл зп \\ ол ыстық-суықты көп көріп, көибіс I қайыстай, көнтек ерін бригадир балата . \\,^ . ҒЯ Н гоЛ .(Ж прмагамбетов). һ Ні ППіі сын. Тіл алғыш, айтқанды орын-1 К™А»ЕГ тРг Іш ^зат.<Сца.гыкменб.аев) ■ Ллғыш, коибіс. Кейде пач,, кейде кон- ' ҚӨН ІЕРІ II сын. Мықты, ' іШ орнымснен, шыдамды, тө- Кейде елеусіз, кгйде і ынтық формымонен (Лбдй). ЗІМДІ. Қ Ө Н ІЕ Р ІЛ Е Н У ет. Сірілену, каткьглда- К^.-ЛІГУ ег. 1. Уіірсну. қнындықкл ш ы -! ну, қалыидау. Бәрінің де беттері көн- •рУ* к тіу . С.щгы иірер жы.іда ұмытып , теріленіп, жарылып кеткен екен •>и'ри жат\\ан орыс қи.іисының тұрмы-. (Мальцев). і ыни мен қаигч кондіее йистадым (Му- ҚӨНТЕРІЛІ сын. Төзімді, шыдамды, кн- ыпдыкты көгеротін. мыкты. капсв). Көндікпедім матауға. Лсау аг- КӨНТИЮ ет. Іскен еріннің т. б. дүрдіпоі. иш жср (іастым (Ссііфуллші). Алғаиі- томпиюы. Аузынан қаны шұбырган, \\ы күндердс то.піГі нзрсеее көндіге бі- Нэзірдің еріндері контиіп ісіп кетті лу кср. к (І)\\ч* :ов). з. Ауыс. Ж уясу. (Муканов). ліоіііігс сүиу. І \\ тай мойиын ііиіне КӨНУ ет. I. Айтқаиды орындауға, істеуге алып, мвңкіді... кейіннен көндігіп, ша- келісу, моАын супу. Ботакоздің ниеті Ъа жнн,'м)і (Г)уе:юп). Арғы н ауэы жумысқа түсуге шын кеткенін көрген тампиып. кскссін свзге көндігін, жуас Ержан, қынжыаып барып копді (Му­ канов). Жігіттік өтті, кәрдің бе? Кэ- ч. ^олды да қа.іды (С.ігимбаев). Н')ЛДІРУ от. ҚсміЧімгс ксүітіру, мойы» рілікке көндің бе? (Абай). 2. Қиыи- суіілыру. ссндіру. О.і қасындагы жігіт- дыкқа твзу. шыдау. — Мазағына қа- ла й көнем, салип өттім тас төбедсн торді еріксіз копдіріп оулгартпай Қой- (Сорсенбаев).Гй^ атпастай, күн шық- ды (Муі-ірсипп). сын. I. Кии уч'тллып тозығы жет- пастай корініп, Ауыр қалге амалсыз- ксн. сокі. Үй иссі буры.і сақал Дзр- дан көніп ең (Муканов). > Ыркына кембай омырауы ашық коно көйлектің I кенді — айтканын істеді. икемге кел- -ыртынан жүпыны шекпенін жамы- ді. Тілге конбеді — тіл алмады. .іып, жаляңаяқ ма.ідасын қүрып, Абай- Ерікке көііді айтканын ісгсді. мсн зцгімолесіп отыр (Эусдов). Қөне КӨНШУ: көцілі коншу ег. Р ази болу. дүниемің тоэыгы жеткен мы на сияқты Шахтерлерге мереке, Серпе күре.к сер- у.үрасын жоятып уақыт жетті (Әбі- месе, Қөңлі көншіп — жай табар, Кен •чов). 2. Көиті к ө р т і. тожірнбслі карт. қопарып терлесе (Айнабекулы). Карг атам квпті көрген көне кісі Ақ- ҚӨІІІГУ ет. Кону. іскс не жағдайға бе- цудмң сақал-шаиш қанатындай (Ток- Гіімделу, мойынсуну, уйрсну. Сенька чагамбстов). тынышсыз жоғдайга көнікті (Коро­ КӨНЕК зат. Кігс саууға ариалған, көннен ленко). катырып жасалгпи щ елок.— Ноқта, КӨНІКТІРУ көиігу стістігіяің өзгелікетіс уселіні қпйдан табомыз. көмек, торсык, турі. КӨШ МПАЗ сын. Келісімпаз. квнгіиі. Ка- та жоқ. \\о р да жоқ (М ұқанов). раңғы ел зорлыққа. қүлиш лы ққа кө- ХӨНЕРУ ет. I. Ескіру, түсін жоғалту. німпаз болады, — деді ЫОрай (Акын- Жібектен йауы көнеріп, .1^ суңқар ушқан күн болар (М ахамбет). 2. Адам- жанов). КӨҢ I зат. 1. Мал туратын қорада катып нын бет ажарыпын тозуы, оскіруі. А қ тұтаскан, кордаланыл байланған мал түсер. мүмкін. шаипчма Конермес бі- киы. Талаіі азот жерге дереу шашыл- ды, Талай көңдер қойлы ауылдан та- көңілім (Әлімкұлоз). былды (Нрғалиев) .Жаңагы бидай мал лӨНЕТОЗ сын. Нскілоу. ұсталған. к и і л г е н қамайтын қораның орнына шығыпты, шыққан жері Оорсыған қалың көң г. б. ө к і к е т і ң к г р е г с н . Басында көне- тоз қоян тымақ. селдіу сақал мосқал '•'Ш сырғытпон квчене қарды мірене итеріп келеді ( М ү с т а ф и н ) . Кұрлшяга- КӨҢ ІГ зат. Обл. Мал қыстайтын кыетау. Төкеннің ескі кеңінен түнде өтті (Ши­ ■<ы көнетоз қара домбыраны Д инаға үсынғанда, үлкен үміт тілегін айтқан пи»). КӨҢІЛ зат. I. Бірнэрсені іс жүзіне асы- (Б а к б ер ге н о в ). рудағы ішкі сезім, зсйін, тілек, шабыт. аӨПСУ ет. Күрғау. шөлдсу. Көнсіп жат- Разяновтың көңілі дуелі осыларга ау- \\а н цырқаның басы тастай қатып қал- ( ып, біраз елігер ме екен деп Ушаков ған жер екен, Курок орсң дегенде бір- уміт етіп еді, ол бұларын елеген де окі елі ғана батады (Отаи үиііи). ; жоқ (Мүсірепов). 2. Ой. киял. ТіМмде К Ө Г І Т А К Д зат. Т е р і н і н к а ж а л ы л м у П і з - в;іең болғанмен, көңілімде Раушан д е н г е н і , с у й е л я е н г е н і . Сорежанық те-; ГСәрссибаев). Көңіл қусы қүйқылжыр рісі түйенің терісіндей көнтақа болып шартарапқа, Лдам ойы түрленіп ауган кетті ( Ф а д е е в ) . шақта (Абай). + Көңіл болді — на- КӨҢТАҚАЛАНУ ет. Терінін каж алы п мү- зар аударды. Степан жас ишбықтар- дын қалай өскеніне көңіл бөлмеген йіздеиүі, суГіелденуі. көн болыл ка- туы. Карт кус басью, кәнгақала/ш п екен (Әбдікадыров). -4- Көкіл көтерді •сгткен қп.ш мен делбені үстсіп келеоі (Ильенков). .. — көнілденіп шаттанды. ойнаи кулді. л’«НТГ:К сын Лүрлік. томпак, калын М у­ Сол уақиғаны еске алсам-ақ көңлім рат асыгын тез жотсе де. қатқан қара

312 к ө ң і л - к ө п көтеріліп жігерлене түсемін (Бсйбітші- танды. Біз... Көңіліміз шалцып тау лік жасасын). 4; Көңіл аударды — иа- суына шомылып дем алатынбыз (Еру- зар қойды. Есіріктің бота топырағыно баеа). 4* Көніл хошы — көніл күйі. Вілдіріп ізгі тілек игі ниет, Байтах, е,г еиікім көңіл де аудара қоймады (Сэр* сенбаев).. + Көңілі тынды — тыным көтеруде көқіл қоишн (Әлімқүлов). алды. тынышталды, канағаттанды. 4-Көніл күйі. к,. көніл хошы. 4 Көні- лі тіксінді—көнілі қалды. бата алма* Шаруасын бітіріп, көңілі гынган Во­ ды. Сол қүргырдан көңілім тіксініп лодя қүйындай зымырап көзден гайып окүр, болыспайын демейсің. Бірак, шо- болдм (Омаров). 4 Қөңілі тасыды — шып қалдым... деді (Әуезов). 4 Кв- каГсраттанды. жігерленді, көцілі өсті, цілі суыды — күдер узді, өмірге сал- шаттанды. Көңілің тасып өсесің, Кай- кын көзбеи наряды. Өмірден көңілі наған өмір көреенде (Жансасва). ♦ суынған... Копей алыс-жақынға бірдей қарайтын (Мүсірспов). 4 Қөңіліне Көкілін басты — маукын басты, теже- куат тұтты — медет қылды. Өз дғу- ді, зекіді. Ажуаға, қорлауга т іа і орам- летінен артық киінбегі. не киімі артық ды, не турлі түзақ ю'оып көңідін бас- болмаса да, көңіліне қуат түтып, гм.« қан (Абай). *♦* Көңілі бітті — разы айналдырмақ кербездің ісі (Абай). болды. Баласының ісіне көңілі біткен Байжан суыр терігерін алып, кереге басына іліп қойды (Хаигелдмк). 4 КӨЩЛДЕНДІРУ көкілдену етістігініңөз- Көнілі көншіді — разы болып, жай гелік етіс түрі. тапты. Өз қадірін өзі білмес адамнан КӨҢІЛДЕНУ ет. I. Көңілі жадырау, шат- көп көңіяі көншігендей не болсын? тану, квңіл катеру. Мария келіп жа- (Мақтымкұлы). Жабайы, мина мүлік- ныка отырган соң Сарқыт коцілдене терге кеңілі толмаған дауыспен: — Кі- он шырқады (Тілеков). Скорихоз лем, көрпелері қайда мүның? — дейді иітабтан көңілденіп, қуинышты қайт- (Мұканов). 4 қецілін ашты — сауат* қан екен (Нұрпейісов). 2. Ауыс. Нур­ тандырды, дүпиемен таныстырды. Мақ- лану. Көңілденіп көк те, күн де, Аға- сатым тіл үстартып, өнер шаиіпақ, На- ды су толып арна (Токмағамбетов). данның көзін қойып. көқлін аиіпақ КӨҢІЛДЕС сын. Ниетг, тілегі бір, көнілі (Абай). 4 Қөніл аулады — көцілін жакыи, ыкыластас. Ғозизбайдың үйі- тапти. алдады, назарын амлаппы -4- не келе байпасам, бүл сүлу келіншех Көңілі жарым болды — уайымдады, пен Мағжан көңілдес екен (Мүқанов). нНалІіРеаКкңтТдіІ.адДПыап,бГышқрұнлслаапттппОапоййл--дапықк . кқкпоа,йи1.гы-Мкаасзіарсеыт к я н і л г т і сын. ҚКууаянмыыишіттыы. ші і іяатт ммәәзз. сергек. Көңілді жаңа жыл, Ызоерое кетіп, көцілі жарым болар (Акынжа- тілек бір, Жан көке, коп. жасап, Біз үшін өмір сүр! (Дайырбеков). Шғй- нов). 4 - КӨНІЛ КО йды — з е р с а л д ы . мерден бізді көңілді кескінмен қарсы Баршы өзің көңіл қобып тыңдашы алды (Мүканов). Рязанов үйқысықан- ған. көңілді екенін білдіре күле хірді (Амакжолов). 4 Кекіл айтты — кісі- сі өлгеи уйге барып аяныштык білдір- (Мусірепов). ді, жұбатты. Бүл көңіл айту емес, та- билау, — деді Досбол (Акынжанов). 4- Көңілі бүзылды — ашуланып нешеі ҚӨҢІЛДІЛІК зат. Көңілі кетсріліп ма- түрлі ойға тусті. 4 Квиілі туеті — мейірленді, ыкыласы тусті. 4- Көніл сагтанушылык. шаттык, шабьггтылык, сергектілік. Міне, Инеш енді ерекше сұрады — халін білді, жағдайын білді. бір кецілділікпек отыр (ШаЙмердс* 4 Көцілі өрбіді — шабыттанды. Абай нов). бірнзрсеее риза боп, көңілі орбісе.осы- ҚӨҢІЛСІЗ сын. Қуанышсыз, шабытсыз. лайша жалғыз кетіп қалушы еді (Әуе- ықыласеыз, жабырқау. Алексейге кө- қілсіз бір ой келді (Полевой). Онық зов). 4- Көнілі өсті — куаиды. тасы- үстіне дүние ала-көлеукеленіп, көңіл- ды. Түсімде мені жүбатып, Жылысөз- бен сөйлесіп. Кетуші едің қуантып, К,а- сіэ болып қалғандай (Сьздыкбеков). лушы еді көңіл өсіп (Абай). 4 ҚөцЗл сыиды — жасканды. нашарлады. Дэр- \\ КӨҢІЛСІЗДЕНУ ет. Ұнжырғасы түсіі» кенбай дзрісін тап, жібер емдеп Қа- жабыркау, шабытсыздану. ыкылгссьы- лыппын көңіл сынып, қатты дендеп дану. репжу. Шайға мақыра ма деген (Жамбыл). 4- Көціл жетер жер — сөз үміті болмай шиқцанына да көңілсіз- сыйлайтын жер. Шоңмүрын:—Қөңи же­ деніп қалып еді ол (Мустафин). тер жерге сауын айтты.м (Акынжа- КӨҢІЛШЕК сын. 1. Қайырымды. көкі*> нов). 4- Көңілі жай тапты — тыкш- бос. кісіні аяғыш. ссіркегіш. Шоцбыт- ыкты, көкілі көншіді. Кейін щрлған та адал қара жоқ, Байғүста бірақ са­ жас бала, Күдер үзіп Оіздерден, коңілі на жоқ, Тым көңілшек, сөзге ергішг Сақтар кегі жэне жоқ (Мұқанов). қсииан жай табар (Махамбет). 4 Кө- Үрыншақ ат арық болар, Көңілшек жі- иіл берді — зер еалды. Қім жүрео тір- иіілікке көңіл беомей, Бақыт қоймас фәнидің мінін кормей (Абай). 4 Кө- і болаР (макал), ніл косты — сөз байласты. Коэыхенін ! ^* конырсу. Зүбайла атты қызы.чен Жақыптың кө- , КӨП сын. і. Шахіадаи тыс, санеыз, мол. ңіл ңосқанын естігем (Муканов). ♦ і Мектеп оқушылары колхоздарғо көп Көңіл іаалқыды — шаттанды, рахат- көмек көрсетті (Квбеев). Резолюция-

К Ө П Е -К Ө Р Н Е У — КӨ Р .413 дан бүрынғы Ресгйдегі ең көп тап ша- са> Ту сыртыңнан жармай алар өтіңді (М ахам бет). р-'а-и’Р таоы, ыдырап жіктене беоді ҚӨПШЕ заг. Л ингв. Көптік ұғымды біл- (Ыч(б)П тярігхы). Сонан бврі рақым- і г л т Д Й н гРам“ атккалық категория, сиз көп жыл өтті. Орац келер, оры- і ч о і і ш і қ зат. Ішіне жүн салып жасал- лар меэгіл жетті. (ЛбаЛ). 2. Ауыс. р зн , тарт бұрышты жастық. Оразбай мшген ақбоз аттың тоқым — көпшігі ^ ,,е м ’. ЫЛҒИ ү . і а к у а к ы т б о н ы . К алқам- ий мен үндемей жүремін көп (Абай). ое аппак, (Әуезов). -4- Көпшіх койлы 3. Ауыс. Х а л ы қ . к в ш ш л і к , т о п . Көп — көтермелеп, мадақтап сейледі. Әу- цоркытады, терең батырады (м акал). Б *осал дс.не комірді, бүрқылдатар ш ақаш ш ң шашпауын кетеріп жүрген темірді» Бөп ішінОс сыбыр-күбір осы- мен жоқ, ...Каныш сендердің далаң лай нүріп жатты (.Мустафин). 4 . Ау- болғсінда менің де балам, — деп кеп- *с. Өге үчак. илыг, кашы^. Көп жер­ шік қоя сөйледі (Омаров). дей қалқам-ай, Күмарым тарқамай, К вІІШ ІЛ сын. Адамгершілік іс істеуге ты- СізОі ізден келіп ем (ЛбаЛ). V Кнп- рыскан коғамшыл, кауымшыл. халык- тен бері — **те срто аамапн.чн. + Көп шыл. Болмашы кекіиіл, Болсайиіы көп- жаслган — уза к «мір сургсн. Коп жа- іиіл Ж ан аямай кесіп қыл! (Абай). сагпн білмейді, көп көрген б ілсді (ма- К Ө П Ш ІЛ ІК зат. 1. Көп халық, жұртшы- + .К»п ретге— олстто. кал жар- лық, бұхара. Жақеы көосе молданы, лайда. Бастауыш партия үйымдары- Кез бояушы зүлым деп, Көпиіілік не­ ның жүмысыч хақсирт у көп ретге ге Қарғаған! (Жәмбыл). олардыҢ' секрстарлпрыни байлпнысты К Ө П ІР зат. Су үстіне және тереи сайлар- (КҚП V' сьсчі). Қоп үзам ады — дыц бетіне шойыннан, яки ағаштан кеніікпсді, ілспілла. + Қөп қ у д ы — түрліше мөлшерде өту ушін жасалған соцыиа түсгі. ічдиіді. Жамандықты көтерме. Өзен бетінен уақытиіа болса көп қі/саң. қүтылмчс пз.іе жолыгар да көпір орпатылса, қол үсынымдий (макал). + К«н ү.тгты мгмлокст — жердегі орман агашы құрылысшыга күрамыпдл бірнеше у .т т бар аісмлс- баспана да, төсек те. отын да Оолғалы кст. Совет Одагы — көп ү.ітты мемле- тур (Сыланов). -4- ТуЙенін үлкені кө- кст. лірлен таяк ж е й д і— үлкен адамнын КӨПЕ-ҚӨРІШУ уст. Көз алдыііда, көрінс- алдымен соккы жеуі. көзгс. Ол біэге көпе-көрнеу кеОергі КӨПІРТУ көпіру етістігіиің өзгелік етіс болды ғой! (Дінисламов). КӨПЕНП зат. Шабылған шөптердің жи- КӨп Й у ет. 1. Қөпіршу, хобіктезіу, көбігі иіығу. Қалтарыс айырықтың қақпасы ылған турі. шемеле. Сиыр деген мал, берік. Ауысқан су одан иіыға алмай үйген шөпке өш келеді де, көпене, иіо- қабыргаға копіре соғып. толқып кеп шақ. мая көрсг-ақ сүзгілей бастайды қайтадан үйірілді (Сыланов). 2. Луыс. (Мукаков). Мактану. Оралға өтем, Азия үрыссыз КӨПҒС заг. Ж ске мсншігіндс сауда ж а- бас иеді деп Гитлердің көпіргені есің- сайтып кәсіпорньі бар. ірі саудзгср- де ме? Ол ақымақ бізді адамға сана- қанаушы капиталист. Бар еді Апач- ды ма екен? Ол Азия үлдарыныц тык да туыстары Көэімен өлі-тірісін алып қимылын коріп қана мойында- көрем деген. Көпестің ыңгайына б е ­ ган жоқ па? (Бұлкышсв). лые шығып, Иіріп бір адамды жібер- КӨПІРШ У ет. Көбікгеиу, көпіру. Су иш- меген (Амнабекұлы). мырлап, екпіндеп ксп, шлюздің це- ҚӨПЖЫЛДЫҚ: көпжылдык өсімдік зат. ментті қабырғасын көпірши кеп сүзгі- Көп жыл емір сүретін, ж ы л сайы ита- лейді (Муканов). чырынан өніп-өсстін өсімдік. Ж оңыш- КӨПІРШ ІК зат. Сабынның, судыц бетш- дегі көбігі. Күж-қүж қия тастың шың Nа — көпжылдық өсімдік. басынан ойға секірген қар суында ек- КӨППЕ сын. Артык сөйлейтін, мақтанш ак, пін қандай, бүрқыраған көпіриіігі бу сияқты үйірліп, қүйындой зымырап, бөспс. Көппе тентек болсаң да кепке күлап келеді (Сыланов). тентек болма (макал). КӨПІРШ ІТУ көліршу стістігініц өзгелік КӨПСУ ет. Копсу. көпіршу, көтерілу. Ка­ етіс түрі. ры көпсіп жататын бүйра к,үмда мал КӨР I зат. 1. Өлген адамды коятын.жср* ете күйлі болды (Бега.ши). лейтік терек казылғая кара жер. ка- КӨПСІНУ ет. 1. Артықсыну. квп білгенс;п быр. Лжал жетіп, коз жүмылар күн болса, Суык көрге сен деп қана енер- дандайсу. Көпсінген азға жегізер (ма­ кал). Аз білгенін кепсінсе, Көп қазақ- мін (Саин). 4- Квр қазды ж амая- қа епсінсе, Кімге тиер пайдасы- лык істеді. Б іреуге дел көр қазои, (Абай). Е нді бір сиырдың еті болса өзі* түсерсің (макал). да көпсінбеймін (Мустафин). КӨР П сын. 1. Сокыр. Сен бетіңді ер. КӨПТЕСУ көпте\\* етістігінін ортзк ет»с „үрсаң, Шықты көзім, болоы көр түрі. (Абай). 2. Ауыс. Қарапғы, білімсм. налан Керемет емес көр дүиіпан Көз- КӨПГІК зат. 1. Көпшілік. молшылык. Кеп- тік \\а й д а долга тоқтық сонда (м а­ кал). 2. Грамматикалык категория. КӨПТІРУ ет. Ьскер боска мактану. еліру. дері шыққан тиыннан (Бейбітшілік Кнптірс берме үртыңды.., Күндердің дау^ісы). Кашан келдімбұлараға Көр күні болғанда, Өзіңнен мықты жолық-

314 КӨРГЕНДІ - КӨРСЕТКІШ көзімді аиіқСіН кім?! Әлде менің түсім көркемдікті адам өзі жасайтынын дз- бе бүл, Айтыңыз шын астарын (Ма* леядеді (Дкынжанов). шаков). КӨРҚЕМДІЛІК к. көркемдік. КӨРГЕНДІ сын. Одепті, тортінті, білімді. КӨРКЕМӨНЕР заг. I. Артистср күшінсіз. белгілібір топтык өз тарапынаи ұй- КӨРГЕНСІЗ сын. Әдепсіз, тәртіпсіз. бі- ымдастырылғап ойын-сауык, ән-күй лімсіз. Тэйт әрі, не қылған көргенсіз үйірмесі. Кешке колхоз клубында осын- едің, — деді Шоңмүрын (Лкынжанов). дағы кәркемвнер үііірмесінің концерті КӨРГЕНСІЗДІК зат. Әдепсіздік, тәртіп- болады екен (Сокпақбаев). Жалғыз сіздік, білімсіздіх. Мен сіздердің эді- көркемөнер гана емес, дойбы, шахмат летсіэдігіңізді айтсам, көргенсіздік бо­ сияқты басқа да өнермеи иіүғылданам лиды, — деді Хадиша (Ақымжанов). деуийлерге көңіл бөл (Иманжаное). КӨРГІШ сын. Қырағы, сезгіш. Секілді 2. Ө.мір шьшдығын көркси образ ар- көргіиі командир, Солдаттың сапын кылы бейнелеу. байқаган (Молдағалнев). КӨРДЕҒІ сын. Қөр сняқты қарацгы. Түн КӨРКЕІО ет. Гүлдену, кұлпыру. Тап^ак сырым көркейтсе адам өмірін, Алғм олі кордей қараңғы (Мукаиов). айтып, кім имес Оасын маған (Торай- КӨРЕГЕН сын. 1. Коргіш, кырагы, бай- гыров). Айтып өттім күбірлеп, Өзі кағыш. Ол өзі цартая бастағанменкө- салған жолымен, Қөркейгенін елімнің зі элі корсген, жақсыны айыра білгіш еді (Байтаиасв). 2. Алдынала болжа- (Жамбыл). ғыш, алдағьжы байкағыиі, күні бурын КӨРМЕ зат. Қоппіілікке көрсстуге арнал- айтатын. Сақ та, көреген де болмасаң, қиындық хагдайда үпемі өзің қала- ған заггар және олардын койылғлн сың, — дсді генерал Нүржанга (Нур- орны. Университеттің қалай басталып, псйісов). қайда барғаны, көрме матгриалдарин- да квзге баттиып түр (Мүкапов). Екі күннен кейін дүниежүзілік көрме КӨРЕГЕНДІК заг. Ллдагы болатын нәрсе- ашылды (Жармағамбетоп). ні болжагыштык, кырағылык. Комму- КӨРПЕКТІ сын. 1. Белгілі, атакты. бас- кадан бөлсктеу, ерекшелеу. Көрнгкті низмнен НЭП-ке қарай бүрылыс Ле­ іс көмілмейді (макал). Абаидың көр- ниндік бүкіл саясаттың дпнышпанды- ғының жзне кврегендігінің белгісі бол- некті түңғыиі ө.іеңдерінің ііиінде Лер- дм (БҚ(б)П тарихы). монгоөтан аударма жүруі де тггін КӨРЕҚ зат. Адам ішетін тамак, ас. Бо- емес (Әлімкүлоп). 2. Кслбсгті, ажзр- такөз де бала болған соң, не болса лы. -ф- Көрнекті құрал —сабақ түсі- соны көрек қьмуга болмады (Мұқа- нікті ету үшін қолданылатын күрал. нов). Сабақ түсіндіргенде көрнекті қүры' КӨРЕСІ зат. Біреуден көретін корлык, дарды кеңінен пайдамну керек (Кө- зорлык-зомбылық, княнат. Ыврай Ал- беев). тынсариннен көретін болдық көресіні КӨРНЕУ сын. Көрер көзге, қасакана. Са- деді Шоңмүрын (Ақынжанов). уып ііиер сүті жоқ, мініп түсер күш КӨРЕШЕҚ к. көресі. / жоқ — деп көрнеу наралылықпен зар- КӨРЖЕР зат. Анау-мьшау, ұсақ-түйек. і лауы Абайға тым тайыздық болылхө- Көр-жерді енімсіз талшық қылып, Ка­ рінген еді (Әлімқүлов). раганды. маңсшынан узамай жүрген КӨРПЕ зат. 1. іМакта жоне жүн сауіып, Жүманды біржола к,уып тасатауға жі- кабып тікксн, әрі жилы әрі жекілүи берді (Мүсірелов). мүлкі. Түрағүл сарыала көрпені жс- КӨРҚЕЙТУ ет. Сэндсу, күлпырту. безен- мылып үйықтап кетті (Бакбергенов). діру. Бүл жгрлерді жаудан 'бүгін өз- Мына мүліктерге көңілі толмағак аа- дері босатса, күні ертең көркейтіп уыспен: — кілем, көрпелері к,айда мү- қалпына келтіретін де өздері болады ның — дейді ол (Муқанов). 2. Ауыс. (ІІурпсйісов). Күлаіитап желді, Аққу Жұмсак, квкііійіт. Мамық жайған \\с- қүс келді... Қөркейтті белді, Қөркейтті тіне жер көрпесі, Лунап соган кең көлді, Ақ күміс суға бүланып (Ссй- отыр ел сркесі (Ксрімбеков). 3. Ауыс. фуллин). Мамық кар. Корі Сібір ак, көрпесін ҚӨРКЕМ сын. 1. Әсем, сұлу, сәнді, көрік- айқара жамылып, мұз жастанып о\\- ті. Күлпырған дүниенің гүлі бізде, та-санда бір кэрія төгіп қояды (Ома­ Көркем сөз, әсем эннің түрі бізде (Кә- ров). -4 Түн көрпесін жамылған —ка- рібаев). Біз өмірдің көокемдігін көзі- ранғи түскен. Түн көрпссін жамылган мізбен көрдік (Ерубаев). + Квркем кең жазық даланың бәрін де сэулг эдебиот — әдеби тілмен жазылған шы- басқан (Иманжанов). 4- Кврпске ка­ ғармалар. -4- Коркем жазу — таза жа- рай көсіл — өз әлінді біл, шамана ка­ зу. рай іс қыл. КӨРКЕМДҒНУ ет. әсемдену, сэндену, на- КӨРСЕТКІШ зат. 1. мат. Белгілі санды кыштану. каншаға кебсйтуді кврсететін цифр * КӨРКЕМДЁУ ет. Әсемдеу, сәндеу, эдемі- әріл. Дәреже көрсегхіш деп негіэішң леу, кулпирту, оюлагі, накыштап бе- өзін-өзіне қаниіа рет Өсіретіядігін көр- зендіру. сететін санын айтамыз (Арифметика). КӨРКЕМДІҚ зат. Вірнорсеге тоиәссмдік, 2. Белгілібір өнімнін мөлшері. табыс- сүлулық, коріктілік. Абай эстетикада тын шамасы, жетістіктіц дэрежесін кар-

Қ Ө Р С Е ТУ — КӨРУ ссгетіи жалпы пәтиже. Жетінші орта- тыруга^ кісі жібермесем көр де жүи!~~ лық участоктьің комплексті Оригадала- ры озара жорысңа түсіп, вндірістік жа- деОі Ллш ағыр (Мүсірепоп). 2. Ксзде- ңа көрсаткіштерго жету үіиін күресуде су, жолығу. — Енелерінсн адасқан қо- (С. Қ ). Мәдениеттіліктің оңай жэ- зылар мацырап, көрінген қойдың со* ке і-қ дүрыс кнрсеткіші — ха г тинушы- ңы нанж үгіреді (Айин). 3. Әрнәрселі ларОың проценті болиды. 1897 жылдыц Оілу. Ж үре берсең, көре берерсің, коре сана/ы ьойынша Россыяда хат білетін- оердіқ проценте 22Д болды (СССР Оерсең, көне берерсің (макал). Жігіт- Колет.). У Ко . көрс^ бе? Қдрілікке кондіц КӨРСІіIУ ет. I. Бірлорсеге нүскау беру, (>е. (Абан). 4. Ауыс. Балау, санау. Сені сіатсу, ескерту. Ел ішіне сау келсец, : Қитты сүйіп ем, Жаныма тең көріп е.я Тағлым ийтпис ер ме едің! Ж о л көрсе-1 (Ж амбыл). 5. Ауыс. Үйрену, есгу, бі- Гі'< сонда өлең. Лрманым бар дер ме ■ ЛҮ. Һөп жасаған білмейді, көп ыорген ес?і.ч (Абай). Іу р а гул Динаса мекеме, ! мздениет үйлсрін, мсктептерді сырты- Оіледі (м акал). 7. Ауыс. Куаішш тұту, сакау. 8 Ауыс. Кімкөрінген. әлдекім.әр- көрсетиі қояды (Плкбсргенов). | 2. Бірнорсепі біреуге йлйк-іту, ан ғар ту .: кім. Біздің Сауле болып әуре, Көрінген- білдіру, мпдссгіру, таныту. Д о м е л ін ің 1 ге көз салмай (Иманбаева). 9. Ауыс. синсыз нозік қимылдарын портретіндв ■ Сезу. ойлау. Үят дегенді бір атым на- көрссте Оілстін зоіс табу керек (Я ру-! сыбай құрлы көрмейтін Турсынбай эл- блі-п). М.цшя атыр окыында. Табысы хөп мүның і)а Көрсетксн өзін күшімен, ■ де немеиеге куэ болып шыға келеме дсп Ушаков оны бүл жолы қуып тас- тай алмады (Мусірелов). 10. Ауис. Іс- теу болу. Қөппен корге/шің арманы жок, (макал). 11. Ауыс.Табу, алу. Итбайдыц Өмімгіі Осріп ісімен (Қ алауова). 3. Л у- 1 үйінеи көрер пайдасы: (Бүркітбайдыц) * с- Біреуді орыпемз кораллу. жа.та.іауЛ киер киім. ішер тамақ, мінер ат (Муч<а- аныпта у. ЛОақтыса ең алға ш «V1ман- нов). -^-Жөн көрді—макулдады. Жак,ы- таіЫы қолдаган о с ы л а р — Осп Итбай1 нын сатып жөн көріп, Қалтаң-қүлта.ң түқымының көрсетуімен отыз ш ақгы кі- амалдар (А бай).-4 Дамыл көрмеді — сі алыш ан еОі (Муклнов). 4. Ауыс. мазасызданды, тыным таипады. Жылы БсГпіслеу, байкату. Егерде... жүректі ізін суытпас, дамыл көрмес, Ьір оцаиіа кірлетіп алсаң, жүректіц айнасы вузы- жолыгар жер айтқызар (Абай). -4- Уу- лады, я қисық, я күңгірт көрсетеді ес көрді — кш ыкты. дуес көрбі жүгір- (Абай). 4- Көмек көрсстті — ж орлем дес-! гсн жас балалар. Беті-қолы домбыгып ті. Мектеп оқушылары колхоздарга ко/і ! үсік иіилды (Абай). -4 Кажст кврмсді көме\\ көрсетіпті (Көбеев). + Айбат! — керек етпеді.Одли зрі бүл тақырыг. та сейлеуді қажет хбрмедім (Мука­ көрсетті — карсылык білдірді. Іітба- нов). + Қызық кврді — та машалады, Лық тісін ырситып, айбат көрсетті рахаттакды. Турмыстан қызык, коріп (Сәреенбаев). -4 Азап көрсетті — кор- ләззат алмай, Есімде жсглғыэ ғана ана лады. Помещихтер шаруаларды жазгы- сүті (Саин). 4 - Шыбын құрлы кор- рьсп, жазалады, оларга дүре соғып, меді — менсінбеді, елемеді. Сынаспак, азап көрсетті (Саясн мехт.). + Қыр болған душпсінды ІНыбын қүрлы көр- көреетті — карсылык егті, күш көр- сетп. Олар жумыс тастады, ереуіл, мегсн (Ж амбыл). 4 - Көрер ганды квз- к,ыр көрсету жариялады (Б К (б )П та- бен аткызды — тан атканша үзікы клр- рихы). -4- Суыч жүз керсетті—сүстаи- меді. Бұлар (Ғ.ртай мен әжесі) көрер ды. Оның даусын потере сөйлегенін. бір адамга суық жүз корсстіп, қабақ шыт- таңды көзбен атқызғалы не заман қанын ешкім корген смес (Мүсіренов). (Омаров). Бала кірпік қаңпаи көрер таңды козбен атқызды (Имакжалов). -4 Кереетіп істеү — кылмғыи жасыр- мау. каймыкпау. Күрыгы жеткен мал- -4 Квппен керген улы той — не көрсе бы ол жасырып та,көрсетіп те сойып до жұртпен бірге квру. Көппен хөрген жей берді (Ліүканов). -4 - К ара керсет- үлы той, көппен бірге болса, болады ті — 1) ілесті. Көп жылқыны әрең ау- да делен сөзді жүбиныш қылады дарып төңкеріп, Сарысу, Шу өзендерік сағалаг., қозсилыстың артқы көіиіндей (Абай). 4- - Кврс алмады — кызғаиды алыстач к,ара көрсетіп. отырды (Мүсі- күядсді. Біздер мықты болғцнға, Дос- репов). тарымыз сүйінсін, Даңқымызга жер жарған Каре алмаған күйінсін (Мәуле- иов). 4 - К»з»*е түртсе көргісіз қараң- ғы — тас қаранғы, капқарадғы. Дала КӨРТЬіШКАН зат. Кемірушілер тобына козге түртсе көргісіз қараңғы ғ-кен. жататым, жер аетын мекеидеПтін үсак 4- Көз көрмсД’ — көздестірмеді. Білме- сүт коректілердін бірі. Биы л осы ма ген, естімеген Кақпаңды аш, қарыңоы қабга, жүде, қаптесер мен көртышқсін- • оят, білдір маған, қорлыгым өзім ту~ ның іні қаптап кетті (М үканов). ып көз кормеген! (Абай). -4 ^икы көр- КӨРУ ст. 1. Бірнорсені карау, көз салы п| меді — кез ілмсді. Үйқы көрмей баЛкач’. Мен көрді.ч нөктіқ гажап жасалганын Ж ер үйықтап, нөкш іл шық- кезден талай таң (Ж ароков). 4 - Ждк- сы корді — үнатты. Кімде болса, өз г.ен буа.ггциын (Лбагі.і. Е,о.і устачаи баласының үздік оқушы болуын жақсы чоз коріп. Айткан иоыз бос кетт: (ЛбаГі). Әй, Күнмазия, ертең сеиі аит- көреді (Көбеев). 4- Күн кврді — тірии- лік етті. -4 Корее қызар - жеңілтек.

316 КӨРШІ - КӨСЕМ көрінгекге кызыккыш. Біреуді көркі КӨРІКТЕУ сг. Сіркәрсені накыштап сэн- бар деп жақсы көрме, Лапылдап көрсе деу, ажарлау. одемілсу. Ол эрбір свз- қызар нопсіге ерме (Абай). + Көрген- ге, теңеуге, эпитетке, осылар сиякры нен көз акы алды — көргеннен кұр кал- олеңді көріктеу қүралдарына, в.геңнің мады. + Бет көрсе жуз ұялар — өтірік елиіеу үйқастарына өте үқыпты қарай- айткак адамның кездсскенде уялуы ды (С. К ). -4- ЖүзІ кяйгбады — сағы сынды. КӨРІКТІ сын. Ажарлы, орлі, квркем, эде- Бірақ айтып кетейін, ЖузІм қай- мі. Скпіндініқ үйі көрікті келеді (ма­ тып көрген жоқ (Жамбыл). 4 Ж а­ кал). Көңілдегі көрікті ой ауыздан ла көрді — кикалды, корлык шекті иіыққанда йңі қашады (Абай). Көз жасын сөйтіп қана тисам деимін, КӨРІЛУ көрінү етістігінің ырьіқсыз етіс Зулымнан жапа көрген жан-қарғаның т\\грі. (Санн). + Куп көрді — макулдады. КӨРІМ сын. Тамаша, жаксы, керсмет. + Жск көрді — жиренді, ұнатлады Ғ.рбол — мынауың көрім екен, жаңа ғн Оның ерекшелігі бірді бірге согып та- гой (Әуезов). мак, асырап, кун көруді усек көретін еді КӨРІМДІҚ зат. Ескі. Жака туған сәбнді (Қөбеев). 4 Жат көрді — өгенсінді. якн жаиа тускен кслінді көруге келгеи Сені жат көргенде, жақиным кім менің адамдардын берстін сыйлығьі. Келін деді (Обішсв). 4 Карасик көрмей кал­ түсті керіңдер, Қөрімдігін беріңдер л ы — ілесе алмады. Ку ауызды қу (Халық елеңі). молда Кара.мды көрмей қаласың {Жам­ КӨРІМПАЗ сын. Қырағы, ссзімпаз. Көрім- был}. Зобір көрді— корлык, зор- паз жзне сүрампаз. Үғымпаз, зирек, лык көрді. Зэбір көрген немесе өлген таланты, Жүрт сүйеді сондықтан, Бол- адамның кегін бүкіл ру болмп жоқтаіі- са да тентек Маратты (Мүканов). тын (СССР таркхы). + Буйым көрме- КӨРІНЕ сын. Квз алдында. кернеу көзге, ді — менсілбеді. Үпілмэлік іиісең де, пағыз. Ақылда жан табылмас .наган Үмбетэлі, Мен жецемін сөзіңді Оүйым сырлас, Коріне тентек, көп надан мо- көрмей (Жамбыл). + Лайык көрмсді — жөн саиамады. Академик Лизала йын бұрмас (Абай). Жек көріп алган бар деуді лайык, көрмеді (Ерубаев). соң көріне жау боп, кегін алса болмай •+ Қысым көрді — азап шекті. Ханнан ма, сыпыра жа.імап (Абай). көріп қысымды, Күйзеліп жүртың жы- КӨРІНУ көру етістігінін өздік етіс турі. лады-ай (Жамбыл). 4 - Тыныіитык кор­ КӨРІІІІС I зат. I. Табиғат күбылысы. ысти —мазасыздакды. Көздің шырымын алдым деген атагы болмаса тіпті т,'н Өскелең қаланың көркемдігін, Алатау баласында тыныштық көрмейді (Я»0. көрінісін, музейгг, театрға барганда- ■+ Жүз көрісті — кездесті. Бүл оісерое рын айтады Балтабай (Баязитов). 2. Пьесаныц бгр болімі. КӨРБжд(дШМоыэам^лкІәг-ыуатз-лнкра-уеө-тлзн-ра-.тоиа-ру-вйа1р.).дм.я.катЬҮопы—2,рй.ншлжЖеіШрсүаііүздеракқкгмораарртедаіакаасйрлртнал.ісаиак\"лсмМа.(пЖаме\"бшреізариумим-ляЧнлбабсаеітыыркаіыенлнтлКа)пе.­.Ө|<РКІӨСРТжгтІеІыНРнү,мУ■ІСқббааекйқмIөнIірнесісизысаіяу,ғңтк,.ттсм3үытIалЗ.ғғсаат(ЭМіснгрыінунб.окіанраБосн.ілөеорынзвінгіқ)нси.лікіітөкуррреіе-нтттііүссріклөдрае-- ғі>дайым шабуыл жасап, көп зиян кел-\\ ‘р * тіріп отырган (СССР тарнхы). ; КӨРІСУ ет. 1. Өзара жолыгұ. кез^есУ.. КӨРШІЛЕС сын. Шекаралас, қ_а_т_а_р_л_а_с,_] Коріскенше сиу бол — деаі .найор оа- көріиі. Кішкентай достармен көриіілес I лаға (Иманжанов). 2. Ескі. Төсхе тес класта ересектердің ок,уы журіп жатыр. такап, күшақтасып, бір-бірін катты (Иманжанов). Көршілес қалалардап \\ кысып, яки кол алысып амандасу. эскер жинаудың арқасында гана пат-1 Үйден шыққан үзын байлы к,арт онн ша укіметі ереуілді баса алды (ҒЗК(б)П тарихы). бауырын сағынып квріскендей қуишқ- тады (Әбдікадыров). Қеліншек Сакр- КӨРІК I зат. Екі жағы катпзрланып көл-1 ды қуишкрап көріскісі келіп еді, зйел- бей созылғаи, көмірді жандыру үшін дерден қай.кығып еңкейіп кетті (Си­ жел үрлеп түратын зат. Көрік басса ланов). гуілдетіп дауылдатып, Шогы қызу тас. ,,о г г ^ ,1іімтші сдлсс да күйеді (Тәжібаев). Баса х<?рІКӨСЕ за г Р акал- нс МҰРТ « р ек шығатын еркек. Әбігердің үстіне, аласа бойлы, үста көрікті, Шок, жайнасын желіңнен (Сыздьжов). көсе саңалды... кісі кеп кірді (Мука­ КӨРІК II заг. Адамның бет әлпетіпің ажа- нов). Кәрівай көсе қара хігіт еді (Мужанов). ры, жүздін нұры. Адамның көркі — КӨСЕГҺ: көссгесі көгеру. ет. Өркені өсіп, ақыл, жердің көркі ағиих е.мес пе? (Әбі* үрім-бүтакты болу, бакытты болу, шсв). Жігіт көркі— онер (мақал). гүлдену. өмір жасы ұзақ болу. Көсе- КвРІКТЕЛУ қ. көріктену. гсң көгеріп, көрпеқ үлғайсын (макал). КӨРІКТЕІІДІРУ көріктеу етістігініц өзге- лік етіс түрі. Көсегесі көгеріп өркендепті. оқыпты- Советтік халқым өркендеп, Міне, осын- КӨРІКТЕНУ көріктеу етістігінін өздік етіс дай болып түр (Халык акындары). түрі. КӨСЕЛ\\ зат. Кнпшілік монындаған саясн

КӨСЕМСІНУ — КӨТЕРУ 317 колбасшы. данышпан. Партия — жү- ран бойге атын шаужаіідан жетелей мысшы табыныц саяси көсемі (С та­ көрсететін квмск. лин). + Кесем ат — кыскы тар жолда түпкі лттың алдмил жсгілгси ят. Ша- КӨТІ.РМНЛЕУ е.т. 1. Сүйемелдеу, коллау, на артында жыландай ирелеңдеп көсем көмек көрссту. Мурат қуанып, торпак,- аттыц құнты шүбатылып келеді (Мус­ ты көтермелеп түрғыэып жагаға алып тафин). шықты (Сағымбаев). Фучикті котерме- ХӨСҺДІСІНУ ст. Үлкччісілу. білгішсіну. леп екі усендет, Турғызды өктем сөй- Ао.і енді қүдамі/к)ан басталсын деп, леп экіреңдеп (Мэуленов). 2. Әсірелеу. сөй.іеді көсемсініп Үрқия эжей (Бай- ■ кеукеулеп дауыс косу. Бір топ жастар злков). | қартқа ун қосып, көтср.нелеп жатыр (Омаров). Лйтысып, қызықтарын жас- КӨСЕМШЕ зог. Грам. Сөйлем ішіндс етіс- та көрген, Куаттап, котермелеп отыр тікпсаі кабысын түрагын, стістіктін кейі, Шешен тіл қорияни ескі жөнмен өтгермейтін түрі. (Саин). КӨСП^ I эат. 1. Жамып жаткан отынды КӨГНРДАЕШІ зат. 1. Шарт бойынша бел- ығыстырып, кағмстырыл отыратын гілібір кәсіпорнынын заказын орын- ұзыншз ағлш, темір. Тас көмірді қа- дайтыя үйым. мекеме. 2. Дем беруші, закның аузына толтыра асатып, со- куат. күш беруші. Басылган жоқ ' элі йылдай темір көсеуін көмекейіне жү- де жас дулары, Кызу іске кәтермеші гіртіп-жүгсртіп қояды Боқай (Муста­ бүл-дағы (Шукіров). фин). -ф- Көрмсгснгс көсеу так — вмір- КӨТКРУ ет. I. Нәрсені, затты. жүкті не дсп а.т білетіи адлмиьің не болса соны таң кнруі. болмаса адамды турғзн орнынан куп­ КӨСЕУ 1[ ет. Көееумен оттын арасьш лен іліп алу немесе яркалап, қапсыра аіиу. қлғыстыру. Комданға.ч қыран кушактау. я туткасьшан үстап баска Оүркіттей. Карт кочегар Дүрімбет... жерге алару. Көтеріп бул заоодтың эрбір тасын, Талай ер қайыстырғон Көссп түр отты күлімдеп (Әбілев). қабырғасын (Лманжолов). Бүл екеуі КӨС К6)С од Түйені шакыруда айтылады, қозғала бергенде чемодан көтерген шакыру белгісі. Әлібек кіреді (Тәжібаев). Жендет- КӨСУ ет. Мол етіп күреп алу. Лғаш ше- тер Жаманды дарға апарып, мой- лекпен жерошақта жанып жатк,ан от­ нына тузақ салып, дардың жібін ты толтыра көсіп алды да эр жерге ша- тартып жоғары көтерді (Дязби). 2. шып-шашып жіберді (Мүсірепов). + Дәріптеу, мактау, көтермелеу. Ба- Кесіп алды — толтырып алды. ласы улы жүздіц Абақ-Тарақ, Ко- КӨСІК зат. Д аляда ишғатын сзбіз снякты терген ақылгөііге мені балая (Ж ам­ жаблйы өсімдік. Сайдан жуа теріп был). Топта да хсүйрік бар не сан. Ка­ жеп, қүм көсігін суырдым (Шипин). тере берме өзіңді (Санн). 3. Ауыс. Ея'р ҚӨСІЛТУ көе<лу етістігінің өзгелік етіс істі козғау. колға алу. жүргізу. Егер түрі. прокурор тергеу біткеннен кейін істі КӨГ.ІЛУ ет. I. Дяғын созу, Ботакөз сипап қайта қозғау мэселесін көтеру қажет жүріп бір қалың тобылғы уеерді тап- деп тапса, жоғарғы соттың іиағым ал- ты да, сол арагакөсі/іе жатып, аздан қасына жолдайды (Қыл.мыс заны). 4. кейін уйықтап кетті (Мүқанов). 2. Жер- Ауыс. Қөну, шыдэу. төзу. мойы)ідау. лін ұ-іыннан узак еозылып жатуы. Іле- Көтермеске амал жоқ, көрдім дүние деч арман көсілген Ж ерлерін қаптап ауырын (Абай). Большевик адам өзара малдар жүр (Жамбыл). + Көсіле айт- сынды көтеруге міндетті (Муканов). ты—еркін баяндады. Мен эңгімені кі- Колыммен еттім. мойнымменен котере- біртіктемей көсіліп айта бастадым мін, — деді Базаралы (Әуезов). 5. Ха- (Бек). -ф- Көсіле шапты — аггың ер- лықтың әл-аукатын, рухакн дорежесім кін шабысы. жоғарылату, заттын. бүйымнык сапа- КӨТЕРНМ сын. Аяғынан тік түра алмай- сын арттыру. жаксарту. Темір жол- дардың салынуы шаруашылығы ауқат- тын, сунегі көрінетін ары.ч. Шеп тау- сылып болып қалды, көтерем «•бақыт* ты бөлімдерінің ғана дэулетін жоға- қонып қалды. Он күндей күтіп эире ры көтерді (Ленин). Кеэдеменің сапа- болды, Бір-ак, сиыр өліп цалды (Мұ- сын көтеру үшін кеыдірге, эығырға канов). көбінесе қой жүнін к^сады (Ермеков). КӨТЕРМЕ зат. 1. Таскышіан корғану Үгіт еңбекшілеі>дің рухани дзрежесін үшін яки суды байлау үшін, хөлбсй і созып үйген тас пек тонырақ. Көше- 1 катере беруге тиіс (ККП V съезі). нің көтермесі қазган арық, Балама 6. Ауыс. Лактыру. шығару. Дөңнеч, бірі өзен, бірі қуздай (Халык. акы нда-, дөңеске игыққанда толқын көтеріп ры). 2. Дрбаның яки шананык жетегін тастағандай теңселе түсіп, алға тар- (тертесін) еріиік аркылы көтеріп тұ- тады (Бакбергенов). 7. Ауыс. Қағу, ратын кыска кайыс яки жіп. Тичибай« — Хажының үіііне жақындағанда: есі- козғадту, кимылдату. Дина қалыц қа- бағын көтеріп, көз қырын Түрағүлға гінің алдында доғарліастан көтермесін тастап к,ояды (Бәкбергенов). 8 Ауыс. ғана босатып, отқа қойган бірнеіие Шулау, шу шьгглру. Офицерлерді мүн- шаналы аттар турганын көрдім (М ү-; да шақырыңыз, у-шу көтермей: 9. канов). 3. Ескі. Қарахшыға жетіп кал- Ауыс. Ллып кою. іиіу. Достар Айсол- танның дексаулығы үшін котерейік —

318 К Ө Т Е Р У — Қ Ө Т Е Р ІЛ У деді (Ксрбабаев). 4 Көкіл квтерді 4 Іргесін кетерді — коныс аудгрды. аулак кетті, көшті. Бұлар енді я со- тамашалады. Сагыныщ бар, дүниеде жүбаньии бар, Көңі.іді көтеретін қуа- ған, я маган бір қатср қылар, сен енді ныш бар (АбаЙ). Жігіттер күресіп, іргеңді катер, батек елге кет, — дейді елең айтып, ойын жасап көңіл көтерді (Аязбн). 4 Халықты көтсрді —сллі (Муқанов). 4 Сіркосі су көтерхіеді — үлкеа іске, жорыкка бзстады. курееке шыдамсизданды, ешнәрсені жақтыр- ідакырды. Халықты қалың котеріп, Жо- мады. -4* Бас кетсрді—1) Орнынан галтты омір қыспаған (Жамбыл). 4 турды. 2) Оянди. Жұмысшылар меи Белін көтерді— 1) Аттың белкөтермр- шаруалардық революциялық баскөте- сін тартып тертені көтерді. 2 ) Мерейін рулері Россияда революцияның толга- үстем қылды, көніліх өсірді. Тіпті, бе- ғы жетіп келе жатқанын көрсетті лімді көтеріп кетті (Әуезов). 4 Кад- (БК (б)П тдри.үы).+ Бас көтсргси адям тасы көтермеді — халі келмеді, кама­ — үй ішіндегі ерссек, есті адам. Үй сы жетпеді, каражаты болмады. Бота- ііиіндееі бас катерген адамдар мғде- көэ оқуға барамын деуге үялды, ағс- ниеттен кенже қалған, салақ болса, сының қалтасы ақша шығарып оқыту- олардың Оалалары да сондай болып ды көтермейтінін білді (Мүканов). 4 еседі (Қөбеев). -4 Басына котерді — Көтере сауда кылды — бөлектеп, бірін- айғайлады. Жүпар кашені басына ка­ деп алмай, товарды түтасымен сапы тере саңқылдап сөйлеп келеді (Имап- не сатып алды. жанов). 4 Кол көтерді — 1) Жина- КӨТЕРІЛУ ет. 1. Аспандау, жоғарылау, лыста белгілібір ұсынысқа ашық да- биіістеу, әуелеу. Күс к,айта көтерілгек■ уыс бсрді. Председатель: аудан нүсқа- де қасқыр алдындағы екі алгымен ған, басқарма бекіткең жоспарды к,ол- секееуілге жетксн сүріндісі екен (Әб- дайтының қол көтер (Мұстафин). 2) дікадыров). Күн бата көтерілген қаря Руксат сүрады. Залдың ортасынан бір бүлт енді бүкіл аспанды қаптай бүр- оқушы бала қол көтерді (Иманжанов). кеп алыпты (Оразалин). Биқіиа ортс- 3) Берілді, багынды, колға түсті. Түт• сынан бір топ торғай қырғи тигендей қын фашист, сентүрсың Алдымда қол дүр етіп көтерілді (Баязитов) 2. Қыз- көтеріп Қөзінде қан тулайди (Бср- мет бабымсн жоғарылау, өсу. Дани­ дняров). 4. Ымдады, белгі веряі.Абай лов соғыс күндерінде кіші офицерден оқ қолыи ғана көтеріп. артына қаряй поручикке шейін катерілді (Муканов). қайырды (дауда сөз сұрап) (Әуезов). 3. Өсіп жетілу. Кары жаңада ғана 4 Қолың көтсрс алмайтын шокпарды кеткен жср когі көтерілмеген, тепсеқ беліцс байлама — шамаң келмеитін элі қарақожалық өңін өзгерткзн жок іско кіріспе. 4 Мүриын көтерді — меи* (Бегалкн). 4. Жылжу. шыру. Мейрам сінбеді. 4 шашпауын көтерді — қо- жай Сасып жан-жағіян бақылай оты­ шаметтеді, жағынды. Бөжсй вкпесінің рып, су жағасындағы жартасқа коте- басм осы еді ғой. «Ажарым өтпейтін рілді (Мустафин). 5. Екбекшілердіи. болса, шашпауыңды несіне котердім? езін сзуші тяпка белсенді гүрле карсы деп, өкпелеп қалды (Әуезов). 4 Ұран аттаііып, күреске үмтылуы. Комилер квтерді — үк шығарды, айғайлады. I езушілерге қарсы талай рет көтерілді Жумысшылар «патша өкіметі жойыл- (СССР Конст.). 6. Орнынан түру- сын» — деген үран көтерді. 4 Колы- Лмал не, қансыряп барам, көтеріле мен істегенді мойнымен көтсрді — өз алир емеспін (Булқышев). 7. Ауыс. кінасын езі мойындады. 4 Ннсесін кө- Әуелеу, будактау. Мүржаларыкан кв- терді — көнілін кетерді, жадырады. терілген как түтін аспанмен астасып, 4 Рухыи көгерді — дем берді, күш көкжүзіне батып хсатыр (Шаймерде- берді. 4 Семіздікті кон көтереді — ноз). 8. Ауыс. Кайырылу. тікею. адам барлықты, бакыттылыкты көтере рын тартып еді, қүлағы (виитовканын) алманды, асып-таеып кетеді. 4 Хан жоғары қарай катеріле бастады (Ах­ көтерді— I) хан етіп сайлады. Осы метов). 9. Ауыс. Бніктеу. үйілу. Твгі- Шыңгыс тауында, әскер Карауыл өзе- ліп жары төбедей. Көтерілген топы- нінің бойында жатып он екі рудан он рак;, Науа.гардан ақтарылды бүрцырал екі кісі монғолдың өз заңы бойынша (Қалауова). 10. Ауыс. Тасу, толку. сабасынан, зрнаеынан асу. Кайнар суN *хан» деген үлкен биіктің басында ақ қара теңіздей катерілді (Тілеков). П- кигізге Шыңғысты отыогызып, хан ка- Ауыс. Күшсю, үдеу, лепіру. есілу. Ба- терген дейді (Абай). 2) Ардактады. ғанадан көрі жел хөтеріліп, боряч қурмсттеді, дәріптеді. 4 Қазан көтер- лі — тамак ліеірді. казан асты. Кокақ- үдей Састаған (Бегалнн). Олар ғлде- тар отырып, анандасып болган соң: — кеге көңілденіп, көтеріле сөйлеген Уай, цатын, цазан катер, мына қонак- қа! — деп, бүйрық Оерді (Әусзов). > адамдар тғрізді (Әуезоп). 12. Луыс Өкшесін көтсрді — кетті, жок болды, Икемделу. Дэмелінің эдемі қолы да қарасын батырды. 4 Даусыц хвтерді омырауындиғы как лентаны үстайы* — аЛканлады, катты сөйледі, дауыс- деп көтеріліп т)'р (Ерү-баев). 4 Көнілі тады. Даусын катере сөйлегенін, ' бір адамға суых, жүз көрсетіп, қабақ шыт- і көтерілді — көнілі сергіді, шаттанды. қанын ешкім карген емес (Мүсірепов). I куанды. Мал семірер, ақпенен ас кабе-

КӨТЕРІЛ1С ~ крей сер 3 19 ‘‘от. 'дамзятгың ыөңілі өсіп көтерілср келмек, мал тісі қайда айдаса. чесі (Лбам). саган ере бермек (Мүсірепов). Көшпе- ҚӨ/ЕРІЛІС заг. Квпшілікгіц куралды шабуылы. ереуіл. 1905 жылы декабрь- '1( халықтың көОі отырықиіылық өиір- г» көшті (СССР Конст). 2. Жылжы- Ое болатын Мэскеу жүмыскерлерінін малы, алмалы-салмалы. Квишелі сто- қүралды көтсрілісіне қатыиасып Куз- .шмызды қүрастыра салдық та, тай нсцоп көтсріліс басылганнан койін жер ш у ге кірістік (Сәрсенбаев). 3. Ауыс. Гураксыз. Көшпелі дэулет кімде жоқ КҚейТтЕЖРІлЛІ, Ң!і*Қ'\\ІыІ’ылкгөат'<срщ.<Мкі.ұкяиоя). (ЛЬллмбст). ҚӨІ ЫЧ.МП.ҮЧ гын Шыламлы. ммктьг, КӨШ.У ст. I. Ііір жерден екінші жерге төзімді. Атты. жпяу, бомба, танк А ра­ агысу. кокыс а удару, квгиггт-коиу. Көш- кен елдей, соққан окелдей, Жастық ша- зослан пііран-бптқа Көтгрімгиіз жерде гы өтер тез (Ссйфуллин). Ленин Са­ мараға көийп борганнс.н кёйін-ақ, оның толып Ксгксидғй бон жатты отта 7өцірегіне Самара марксистерінің туң- (ЛГіілгп). гыіи үйірмесі жиналды (БК (б)П тарн- хы ). Төлін тегіс ащтандырип Сғрсенбай КӨГІ-ІМСУ квгору ітіогігіиіц ортлқ стіс тсі; бөктеріне көшіп ңонды (Богалин). түрі. 2. Ж ылжу. қозгалу. айналу. Карлы КӨГІ ІЧЦКІ сын. | Ж**глрыл;іу. енсссі Сүлттар көшіп, арты аіиылып келеді. биік. бніктоу. Һпйына чгаш сеілеен, 3. Ж аналы кка бет холип, аяк басу, согаи на.зяр аудару. Ыбрай, меніңше, К »ии\\і қангһні кпшесі. Көтсріңкі кя- ррі жеңіл, ирі келешегі зор русь Әліп- рінсгн Үй.іеріпің еңссгі (Ж аргжоп). 2. К*нилдш ічргсмігі. 1)ныц жппы рахат- Ка бнл-.-ніп, кщ і.и катсріңкі күііде (Соқилкб.ичО. + Кнтеріцкі мгидетте- ,Ч.С. _ ЖОСІІіірдаіІ лртык міидсттсмс. песіне көіиуіміз кергк — деді (Лкынжа- КӨіҚЕІПІІКК сын. И іі:іниик, ксрі журе- пов). Электрге көичіей күн жақ. Электр, тсмір усоа керек дей келе, ол ТІЛ. ТЛрТЫІІШЛК. езінің зор қуаныишн ийтты (.Муста­ КӨІКІ I ІПІГ.КТІСУ гт. Шсгіншектсу. ксрі фин). 4. Ауыс. Бір орыняап жылжыг» журу, кч*рі тлрту. тлртыііиілктау. Бек- сырғу. Күм кошіп. тозаң уйтқып үйірі- тік пен байлықтан сөз қозгасам, Көт- м п, Сурлеулер жа,іғыз-жарым қалған кеншсктсп қпшарсың байғүс Сила тплып (Байзаков). 5. Ауыс. Бірнәрсе- (Ж амбы л). Лт көткешиектеп кейін ке- тіп қалды (Обдікадыров). »ің дөнгелеуі, домалауы. Қаңбақтай КӨШ з а г. I Г>ір орыннаи екінші орынға ко­ көшксн, тағдыр желі қуып; Кайрин ел пие дудярыи ксле ж аткан кіре. Осы жеттің барлық сыбағаға (Амзнжолов). кең жолдың үсті үздіксіз ағылған кө:и. С. Ауыс. Өгу, ауысу, баскага беру. Менрамның көшті көріп көңілі бөлінді )Керлердің бәрі де бүкіл халықтың на­ (М устафин). 2. Ауые. Өмір кезеңі, улы лы на тегін көіисін дейміз (Сталии). тарихи белее. Өмір көші бүлдырап, Елес К.ӨШІР зат. Лрбаның атын айдаушы кісі. берді көзіне (Санн). Бағытьг ком- — Сеңсең тондарына ораньш, шана гц ч п зм улы көштің, Біздің ел ұлы \\ ішінде қалғып отырган бірен-саран кө- м \\ > . к е л е жатыр (ЛГпіабекұлы). > і шірлер де байқалады (Әуезов). Көш л.\\ ре тулеледі — ә.мірді бірте-бір- і КӨШІРМЕ зат. Бірнәрсенің свзбе-сөз ау- те упрі ііедг. чК Лідтди өліп, көштеи \\ лармасы якя кайталамасы. Ауылнай калмады — ешкімнсн кем бол.малы. ғана емес-ау, бір кешірмесін губерна­ КӨШЕ зат. Пкі жікке бвлініп қ а тар д аса; тора жіберелік (Сәрсенбаеп). тізілген ун арасьшдағы жүріп тұратьгК| КӨШІРМЕІШ зат. Бір кіталтаги сөздерді кецістік. Терезеден электр жарыгы { кайтадан сөзбе-сөз жазушы. көшеге тусіп түр (Ерубаев). КӨШІРТУ көигіру етістігінін взгелік етіс КӨШЕТ зат. Л плаға көшіріп кондыру үшін.| тамырландырып. катаЯтып, арнаульі! к ө ш 'ір у ет. I. Бір жерден екінші жерге орында өсіріліл алынатын өсімдік.: қоныс аудару. Орыс шаруаларын Ка­ Есенбек сттсн түсіп, қадалған көшет- ! захстан жеріне көшіре бастады (Көбе- терді аралап көре Оастиды (И м ан ж а-• ев). Оразбай көп кісі ертіп, сауын сой- ыс малдарын айдап, үйлер көшіріп ке- нов). Аіп орнаған (Эуезов). 2. Котару. бір КӨШЖӨНЕКПГІ үс. Ж ол бойында. жол устіиде. КөшжөнгкеЛ машина аялаапА ыдыстан екіііші ыдыска кую. Сепера- мотор суытып. немесе жартас қасына | тор қуйып ап қазанына, Сүттен хай- мах, қаймақтан май ачарып, Көшірді 7оцтады... (Ерғалиея). КӨШКІЫ зат. Таудын биік бетінен сырғып өлшеушінің табанына (Сәрсенбаев). 3 . Пір жазуды қайталап екжші кагяз- кулайтыи кесек кар мен тас ұнтакта- га жазу Бастауыш жазудың негізгі түрлері — көіиіріп жазу, жаттыгу, кор­ ры Қенет... — қүлаған көшкін Ое. зл- де гүрілдеген өзе.ч 0?. — сор-сар бір нем жазу. жат жазу болады (Квбеев). гарын қулаққа келді (Силянов). 4- Басина көшірді — айғай. шу кылды. КРЕДИТ зат. Бухгалтера яда шығыска рас­ КӨІИКІИЛГУ ет. Жылжу. кллықтоу. ход ка. арналган а.чиіа. КӨІМҚҮЛДШ сын. Узак. узим. КРЕДИТОР зат. Карыз беруиіі. КӨШПГЛІ сын. I. Отырымн: ілыкка яяғ-/ КРЕЙСЕР зат. Тез жургіш ірі соғыс ке- дил.:і»біглн. ж аі — жайлауғг.. кмс месі. кмег.тгта к©!ніп-коім^п /хуретзн ел. Коиікслі сл жайлауги бармақ күздікке

320 КРЕМ - КҮДІРЕЮ КРЕМ зат. 1. Бетті ағартатын. жұмсата- КУРСАНТ зат. 1. Курста окушы. курс тын май. 2. Айк киімді майлайтын май. мүшесі. 2. Соғыс училищссінде тәрбие- КРЕМАЦИЯ зат. Өлік сүйегін жандыру, ленуші. *ртеу. КУРСИВ зат. Қолжазбаға ұксас баспа әрпі. КРЕМЛЬ зат. Қалалых бскініс, қорган. КУРСТАС сын. Бірге. бір курсте окушы. Кремль зэулем көк тіреп, Жағылған КУІЛДЕУ ет. Ерекше ызың шығарып гу- Кремль зэулем кө.к тіреп, жагылған ілдеу, кулсу. Телеграф сымьі мүнды хүлды з нүрынан (Сыздыков). дауиспен куілдсді (Әбдірахманов). КРЕПДЕШИН зат. Жібек матаның жоғар- ҚҮБІ зат. Іркіт пісетін, коже ашытатын ғы түрінін бірі. ағаш шелск. піспс шслек. Босагада КРЕПОСТНИК зат. Патша укімсті кезін- малшы эйел үлкен күбіге іркіт пісіп дегі басыбайлы шаруа иесі, крепост- түр (Әусзов). никтік правоны жақтаушы, кертартпа ҚҮБІНУ ет. Мактану, насаттану. Жамбыл- помещик. ау күбінесің неге сонша? Күтқарып КРЕСЛО зат. Суненіп отыруға жағданлы, қыз біткенді қалган жашиа (Шааіу- жумсак. сэпді орындық. Жүмсақ крес- бай). лида отырған Сағит терезеден гысқа КҮБІР зат. 1. Адамдардын өзара сөйлесу- кез салди (Ллдабергеиов). індегі сміс-еыіс естілетін дыбыс. Асык,- КРЕСТ зат. Христиан дініндегілер тағатын қандар өзара күбір-күбір эқгіме айты- бслгі. сып, Дина жайын сөз етіп отырды КРЕТИНИЗМ заг. Дкылга зақым келтіре- (Бақбергенов). тін ауру аты. КҮБІРЛЕСУ күбірлеу стістігіиін ортак етіс КРЕФОН зат. Матаның бір түрі. түрі. КРИЗИС зат. Дағдарыс, мүктаждик, қи- КҮБІРЛЕТУ күбірлеу етістігіиің өзгелік ыншылык. стіс түрі. КРИСТАЛЛ зат. Қиякты. минералды кат- КҮБІРЛЕУ ет. Дауысты бэссндстіп сөй- ты зат. леу, мшгірлеу. Старшин элде-нені ай- КРИСТАЛДАЙ сын. Кристалл сиякты та­ тып, күбірлеп теріс айналып кетті (Кө- за. кіршіксіз. Кристалдай кіриііксіз. беез). Бала элдене деп күбірледі де Таза жүрек, согудан токүгалса да жү- шығып кетті (Иманжанов). ректен БІапшып соцқан ыстық қа н ! КҮБІРТҚЕ зат. Іріцдсп, катты ауырып (Тоқмагамбетов). саусаккз шығатын ауру, жара. КУА зат. Бірнәрссгс айғақ болушы, рас- КҮДЕ зат. Обл. Үйілген шөп, мая. таушы, макүлдаушы. Советтен сегіз КҮДЕЛЕУ ет. Шөпті үю, жию, бір жерге адам көрдік соны. Куасы болдық тағы жинау. осы ж о а а ы (Тұрсыи-Заде). Әділ КҮДПР: күдер үзу ет. Үміт үзу, ойлаган істің куасы жеңіс туын, Берлиннің тө- ойдан, пікірден кайту. Ботакөзден ку- бесіне тігіп кеттік (Сорсенбаев). дер үзген Асқардың есіне, Салиқа кем- КУАЛАНДЫРУ ет. Растатткру, макұлдат- пір түсті (Муканов). Кейін қалган жас тыру. Араларындагы алыс-берісті куа- бала Күдер үзіп біздерден Көңілі қа- ландырудан басқа да біздің ж.үмысы- шан жай табар (Махамбет). мыз жак, (Мүсірспов). КҮДІК зат. Кәдік. шек. шүбә. Олар да бу­ КУӘ қ. куа. тан алғашқыда бір күдікпен қарап КУӘГЕР заг. Куәші. Камыққанда муцда- түрғандай көрініп еді (Бакбергенов). сым, Домбырам балды қасымда, Содан Уайым, қайгы, мүң, күдік, Мэңгі кетті қалған куэгер. «Ақ елтірі» басымда көңілден (Аманжолов). (Халык акындары). КҮДІКСІЗ сын. Шексіз. шүбәсіз. КУӘЛЕІІДІРУ қ. қуаландыру. КҮДІКТЕНДІРУ күдіктену етістігінін өз- КУӘЛІК зат. 1. Сенім. 2. Ъқушылардын гелік етіс түрі. бағасын куаландыратын керееткіш, до­ КҮДІКТЕНУ ет. Сезіктену. Инеш Женяға кумент. Декабрь айында емтихсн тап- күдіктене қарады (ИІаймерденов). сырып. куэлік қагаз алдым (Көбеев). КҮДІКТІ сын. Сезікті, шүбәлі. Петр Ко- КУБОМЕТР зсг Текше метр. жақтың «жаңа хабарына» сеніңкіреме- КУЛАК зат. Ксдей. батырактарды қанау- ді, «шын айта ма, жоқ па> деген кү- шы бай, жекеменіпік иесі. Жергілікті1 дікті кескінде тоқталып царады (Нүр- кулактардың біреуінің офицер баласы пейісов). мүнымен көп жылдан дос екен (Мука- КҮДІР сын. Шығыңқы, шок. Быртыц бет, нов). қысық көзді, істік мүрын, Төрінде бір- КУЛЕУ ет. Желдің катты соғуы. ак, үйдің отыр қырын. Мес қарын, кү- КУЛЬТИВАТОР зат. Жерді өндейтіи сгін дір желке, қолы қысқа, Бір қарыс ишқ- шаруашылық кұралы. қан түгі қабағынан (Саин). КУЛЬТИВАЦИЯ зат. Егіндік жерді жум- КҮДІРЕ сын. Төзімді. мыкты. Біздегі кү- сарту. өндеу, копсыту. Жол бойы Нр- діре бел жуйрік атаулы солардан ту- назар мацта баптап, культивация жа- ган деді Күсбек (Жастар эстрядасы). сип журген колхозшылармек сөйлесіп I КҮДІРЕЙТУ күдірею етістігінің өзгслік келеді (Өзбек әнгімелері). етіс түрі, КУПЕЦ зат. Ірі саудягер. КҮДІРЕЮ ет. Күжірею. Садык, желкесі кү- КУРОРТ зат. Емделетін, денсаулык түзе- дірейген өгіздің сауырынан сипап тетін белгілі орын. түрды (Айни).

ҚҮДІС — КУП 321 КЛДІС сын. Имек, еңкек, букір. Айды ң /су. қо/шстан, Есембайдан кеткен болатын (Әуезов). діс жиегі жалтырайды (М ұканов). М ДІСГЕНУ ет. Бүкірею, еңкею, иілу. Кіш- КҮЗЕН зат. Кымбат тсрі.пі, жыртқыш тыи- қан. Ораз қыстыгүні кузен, түлкі, қас- кене денслі кемпірдің жауырыны ғана қыр сияқти аңдарды да көп аулайды күдістенген, взге денесі ып-ықшам, пып- IМука нов). пысық (Муканов). Ю ЗЕ Н Д Е И сын. Күзсн сиякты, секіллі. КҮДІСТЕУ сын. Имоктеу, енкокгоу. бүкір- Аш кузгндей белін Оүгілтіп, Әділ жан- леу. Кудістеу кең иықты, алып денелі нан түңілтіп, Ат көтінс үңілтіп, Асты- ига салсам деп едім {Махамбет). адамнық даусы да зор, салмақты іиық- ты (Мустафин). КҮЗЕТ зат. 1. Қарауыл, сакшылық, Бақ- ЮЖ1Л эат. Ж уаи, каігы лауыс. Уйде қы~ ліызга тойгиндардың куж ілі естіледі ташылық. Түнде күзет күиіті көрінеді. (Мустафин). Копысын тауып күндіз бұзу керек КҮЖІЛДЕК. зат. Қатты дабырлап сөйлей- (Мүстафин). Жылқыныц түнгі күзетін- тін адам. Кескініңді көрсем — деп қор- де бұл менің бірінші қалуым (Мука­ қытады кужілдск (Мүканов). нов). Аржақта күзетте жүрген жылқы- КҮЖІЛДЕСУ күжілдсу стістігішц ортак іиының қоңырлатып іиырқаган әні ке- етіс турі. леді (Омаров). КҮЖІЛДКТУ кужілдсу сгістігіиіц ө.згелік ҚҮЗЕТТІРУ күзету етістігіиіц өзгелік егіс стіс түрі. түрі. КҮЖІЛДЕУ ст. Күрілдеу, дабырлау. Ша- КҮЗЕТУ ет. 1. Қарауылдау. корғау, сақ- тырдың жалт-жүлт еткен тіреулері. тау. Бүлтпен ойнап бүрқанған Ліаң- Ііиінде күжілдойді кілең бөрі (Лхмет- дайынан күн суйіп Шекарада шығыс- бсков). та Ел күэетіп түр жігіт (Қалауоза). КҮЖІРЕИТУ күжірею стістігіиің өзгелік КҮЗЕТШІ зат. I. Кырағы, сакшы. Шекара­ етіс түрі. да күзетші — сақ (Ж зроков). 2. Бак- КҮЖІРЕЮ ет. 1. Қоржню. кудірсю. Сапар ташы, бағушы, карауылдаушы. Есікті Оның алақанына ишгып, төбеде күжі- Байтанға кузетиіі ишл ашты (Мука­ райіп тұрған Оұдыр тастың тумсыгына нов) . Кузетшінің қоңырауы сылдырай- жармосып тэлтіректеп қалды да, аман- ды (Иманжанов). есен жогары көтеріліп кстті (Иманжа- КҮЗЕТІЛУ күзету етісгігінік ырыксыз нов). 2. Карсы жауына қыр, айбат етіс түрі. - көрссту. Айқын кішірейген сайын ол кү- КҮЗЕУ 1 зат. Күздік, күзгі қоныс. Күзеу жірейе түсті (Әбішев). тозған, оты жоқ елдің маңы. Туман КҮЗ зат. Ж аздан ксйін кслетін жылдың болар, жел со.\\са шаң тозаңы (Абай). тврт мезгілінін бірі. Суык, күздің күні, Ерте барсам жерімді жеп қоям деп, қар жауып тур (Ерубаев). Күздіқ Ықтырмамен күзеуде отырар Оай жауыны мен қара суығына мазасы кет- (Абай). кеніне қарамай шыдасып отырган (Әуе- КҮЗЕУ II ет. Қырку. кесу. Темірден шын- . . жыр салсаң да қаһарлансам үзермін зов). Байталдай жүртың күэермін (Ллтынся- КҮЗП сын. Күз үакыты, күз мезгілі. Әне, рии). көзін алмай үйген астықты жұрт^жү- мыла күзгі қырман басында (Жаро- КҮЗЕУСІЗ сын. Кырхусыз. Коз алдына кү- зеусіз құйрықтарын суға сүздіріп, жү- ков). зіп барып тұнықтан ішіп жатқан жыл- КҮЗДЕГІ үст. Күз бойына. қылар еді (Мүсірепов). КҮЗДІК зат. 1. Күз. күздігүні коныстайтың кыстау. Ж айлауда И гілік үйінен аттан- КҮРІ I заг. 1. Музыкалық шығарманыц біп турі. Күлақтан кіріп бойды алар, ган топ он жеті күн ел аралап күздік- Жақсы ян мен тэтті күй Қөңілге түрлі ке жеткенде, Игіліктің ауылы гағы ал- ой салар Әнді сүйсеқ менше сүй дарынан іиықты (Мүсірспов). 2. Күз (Абай). егілетін дакыл. Күн суарды нурымен КҮИ II зат. I. Жаіі. жағдай, хал-ахузл. Колхоздың жасыл күздігін (Сәрсенба- Д дл қазір өшкенім жанып, өлгенім ев) КҮЗЕК зат. I Жазғытүрым мал кыркатын тірілгендей күйдемін деді ол (Әбішев). уакыт. ксзси. 2. Күздік. Е лж айлайт ш і Кайда а га ш , не күйде екен, Кыздың жер. ГІіиіенін шапқызып О о л ғ а н іЛ> ойы о ш гана (Солем саған Украина). енді күзеккс бсттеп келе жатқан (дус- Жай әшиейін есіме, Түсіп кстті өткен зов). М ен Курманбай өткелі деп ата- күй (Саии). 2. Қалып. тур. кескін. М ек божысын устап келе жатқан ат- латын күзскте туыппын (Көбеев). тср біраздан кейін тырбаңдап. бол- КҮЗЕКТЕУ ст. Күз коиыстау, ж айлау. К\\т- тыбой ауылы мсн Байтөбеттің арасы дырган күй көрсетті (Муканов). Тіл негізінде бірнеше дгуірлер бойы сол күзге қарай алысгап, скеуі күзектейпн , тіл күйінде қалады (Сталин). 3 Тур- Г.сілдің тоғайлоры он шақырымға жа- | мыс емір. Өздерінің күйіне қараи »те кын жер болатын сді (М уканов). : ксдей шаруалар нролегарнаг- КУЗЕЛ У күзеу стістігініц ырыксыз епс> ки жокын болатын (Б К (б )ІІ таркхы;. КҮЗІ-М зат. Күздігүні мал л!)*І Т Хош. ‘Іаеу.влең беге, үакыт. Абай былтыр боқырауда. күйі гой (Муканов). 5. ОГ. огілау. Жайылып жүр жас бота, Көзі көлаеи нүзем үстіндс, сқуга к*ткег*е *9Л ос«І 21 — 1596

322 КҮПБЕЖЕК - КҮИЗ ЕЛ У мөлдіреп. Көңілге түр.гі күй салар, ойлар, Мал ант үрған күйдіріп жүрт- Көргеніқдс елжіреп (Шипин). 6 Ауыс. тың іиіін (Абай). Өэім күйіп жургенде Зар, глүн, каГіғы. Жылады сор.ш ха­ әкемнің бұл сөзі мені қоса күйдіретіи лы*; малый айтып, Қеткен соң қолдак (Өзбек әнгімелсрі). шығып келмес қайтып, Дейді де еңі- КҮИДІРІЛУ күйдіру етістігініц ырықсыз етіс түрі. рейді егіледі, Кдйғының күндіз-түні күйін тартып (Жзмбыл*. > Күй шерт- КУМЕ I зат. Заггы. астықты жейтін зиян- ды үсақ микроб. Жүнді күйе жемес ті — күй тартты, шыркапы. Лл жа- үшін қаптарға нафталин, я жүца те- миғат құлақ сал Шашубайдың сөзіне мекі қсбыріиацтирын сепкен дүрыс Жыр төгетін күй иіертіп Келді міне, (Ермсков). ксзіне (Шашубай). КҮИЕ II заг. I. Толық жанбаған отыинаи КУЙБЕЖЕК зат. Күйбеқ, күйбек. манайыпдағы затгарга жүккан кара КҮЙБПЖЕКТЕУ қ. күйбектеу. жука дақ, кабат. Бет-аузы цожалая,- КҮИБЕҚ зат. Қүйбек. кнпак. Ақын солай қожалақ күйе болганды^тан баста то- халықтың еркік билеп, Алган соң, еш сырқап қалган едім (Сэрсенбаев). 2. қаймыгып қацпас куйбек. Жиуызды- Луыс. Жала, айып, кіна. Дөз тігіп ^о- ғын бетке айтып Жүрт көзініие, Жа- радыц деп күііе жақпа, Жақсақ жақ уыздарды өлтірер сөзвен түйреп (То- жөні келер жерін тип та (Торайгы- райғыров). ров). Күйедей жалады — түж кал- КҮИБЕҚТЕУ ет. Кипактау, күйбіжіктеу. дырмады, сипал кетті, такырлады. Ол күйвектеп сөзін айтуға даярланды С.огыс7йн туған үлы сойцан Тайбөріні (Мүқанов). күйедей жалағалы отыр (Сыланов). КҮЙБЕЛЕҚТЕУ қ. күйбектеу. КҮИЕЗ зат. Мойын бұралмай калатын ау­ ҚҮЙБЕЛЕҢДЕУ қ. күйбендеу. ру 2. Ауыс. Кербсз, сайкой. Борамбаео КҮЙБЕҢ зат. Ұсак сөз, күйбек. Күйбеңді қудды күйезінің кейпіндей (Бек). көп сүймейтін Жақыпбек те сіиық КҮЙЕК I зат. Койдь:н кашу мерзімі. Кош­ кетті (Иманжапов). мар көрмей цойдың күйектен шыққа- ҚҮЙБЕҢДЕСУ күйбеңдеу етістігінін. ор- нын көрген жоқпын — деді Бабақ тақ етіс түрі. (Мустафин). ҚҮЙБЕҢДЕУ ет. Күйбежектеу, күйбектеу, қипаңдау. Үлберген қараңгы көлеңкс КҮИЕК И зат. Койды мезгілсіз хаиіырмау- ға бвгст үшін кошкардык бсліне бай- үйдің ііиінде күйбеңдеп жур еді, екі лап коятын кніз. Күйек байлаған қош- кісі есік ашып кіріп келді (Мұқанов). қоріиа қыдыңдап киіз сэмке.й йір*уу КҮЙБІЖІКТЕУ ет. Кипақтау, Бектал ба- жүр (Мустафин). тылы бармай, біраз күйбіжіктеп түрып еді, аналар жеме-жгмге алып, болмай- ҚҮИЕК III заг. Тығыз, кою. калың, үлкси. Әлібск қырма сақалын бетімен жіберіп, ды (Иманжанов). күйек сақалды болып алыпты (Муста­ КҮИГЕЛЕК сын. Ашушак, кызу канды. фин). шамданрыш. Тосын көзге күйгелек кө- рінсе де, Жақыпбек жеме-жемге кел- ҚҮИЕЛЕНУ күйелеу етістігінің өздік етіс түрі. генде уайымды білмейтін еді (Иман- жзноо) КҮИЕЛЕТУ күйелеу етістігініқ өзгелік стіс КҮИГЕЛЕҚТЕНУ куйгелсктеу етістігінік түрі. өздіх стіс түрі. КҮЙЕДЕУ ет. 1. Күйе жағу. 2. Ауыс. КҮЙГЕЛЕҚТЕУ ет. Шамдану, ашулану, Аймптау, кіналау. күйіп-пісу. Офицер күйгелектеп, 'аягы- КҮИЕЛЕШ сын. Күйе-күйе, күйвлі, күйс- мен жер тепсініп, таңдайын қағып, эрі ленген. Бүлар көргем дйел аз күн ішін- қоразданып түр (Нұрпсйісов). де көсеумен қауалаған күшік сияқты КҮЙГЕЛЕҚТІК зат. Ашушандық, кызу- күйелеш болдьс (Бейбітшілік жасасын). лық. күйіп-лісушілік. Папа, осы күй- КҮИЕУ зат. 1. Әйелдін ері, жубайы. Ай- гелектігіңді ңойсаң қайтеді? деді Лиза шаның күйеуінің аты Төребай (Мука- (Ерубаев). ков). Гүлнардың күйеуінен хат келсе, КҮЙГІЗДІРУ күйгізу етістігінік өзгелік Аня апай Байжан хатын іле апарып стіс турі. беретін (Муқаиов). 2. Қызды айттыр- ғаннан кейінгі және а-тғаннан кейінгі КҮИГІЗУ қ. күйдіру. КҮЙДІРГІ заг. Денсні күйдіріп қатты ау- кыз елініц жігіткс койған аты. К<і- румен шьіғатын өте знякды ірінді жа- лыңдык, алып цайтуға күйеу мен қос- КҮр/д і РУ ет. 1. Өртеу, жағу, жандыру. иіылар асы гы л, екі-үш • иханамен тез Мынау фашист қара сүм, Айырған жүрді (Муканов). + Күйеу бала — ата-анасын Бақыттарын отқа өртег, кыздык жас жолдасы. Есеннің күйеу балосы эдепті, білімді жігіт көрінеді. Күйдірген, бүзған қаласын (Дайырбе- КҮИ*ЖАЙ заг. Хал-жай, жағдай, хал-аху- ков). 2. Кыздыру, кару. Күнжаншы- ал. Оатпай күйдіріп түрады (Қәкімжанов). КҮЙЗЕЛДІРУ күйзелу етістігікің өзгелік 3. Ауыс. Жазғыру, кіналау, айыптау. етіс іүрі. . Ерхіннің жүрегік бүл күлкі күйдіріп КҮЙЗЕЛТУ күйзелу етістігікін өзгелік етіс ксткекдей болды (Дінисламов). 4. түрі. Ауыс. Кызғану, ішін күйдіру, ыза кы- КҮЙЗЕЛУ ет. 1. Азап шегу, зәбір керу, лу. Не кылса Оа надандар алмақты дағдару. Қүйзелген слге ңосылып кү-

КҮПЗЕЛУШ ІЛІК — КҮИІКТІ 323 *Іина <Б акберге*| ясайып, Өлімге бел буғанда шығарда нов). Капиталисты елде он мыңдаған ' жан, Дүш панмен майдандаси керек дей- шоалГаТ кгүнніімчо<еъ' ЖЖает™ыпп^ыҮна3УбіУр деа'уыСорНыапу, : Сніаң-н «(С-аааигны)Ош күйректікке салынған- гып (Ліэулеиов). ° о2. КК2 п{нізаеллуіг,шЫкан?ғыа0рыу,' і КҮИтРүрҒіЛ. У кУ*РеУ стістігінік ырыксыз етіс Сергей Федорович босқа күйзел- } КҮЙРЕСУ күйрсу етістіганіц ортах етіс мещз — ОеОі Ыбрай (А кынж анов). түрі. ^У зат. Длгдарыс. күйзеліс. ҚҮИРЕТУ күйреу етістігініц өзгелік етіс (Жүман) үй ишнің элпетінде бір күй- т\\*р і . V V ^ аРын байқады (М үсірепов). КҮИРЕТІЛУ күйреу етістігініц өзгелік л ій З Ы ІІС зсг. 1. Дағдарыс. күнзелуші- стіс түрі. лік. Бар куйзеліс осы гана болса, оған ! КҮИРПУ ет. I. Қғграу, сыну, бузилу, булі- айтар смі <),• дайын адамдай. үміттен- ну. Бір деревня жатыр күйреп, 'Рақым- діре сүриды (Мүсірепов). 2. Ш арша- сыз жау қамауында (Сәлем. саған ук- ғаіілык. қлжиғандык. АІік сіздің оқты раина). Кұрсаулы кэрлен кеседей Қаһи- көздеріңіздееі күйзелісті көремін — де~ тализм кесесін, Гөңкере қсрап түрмыз ді (Бсйбітшілік дауысм). біз, Күлпара болсын күйресін (Аманжо- КҮПЗЕУ сын. Ж үдсу. жабыркау. Өткен ло3)- өмір қурсын, Күн ту/шқтай қүрысқан. КҮИРЕУІК зат. К*»ктем түсісімен көгерІп, Аузыңды асқа жарытпай.Гақымыңа ат ж аз тусер-түспестен. күнге күйіп. қу- дирытіши, Куйзсу тартқан ел едік Рап Кулагин нашар иіөп. (БаПгаинн). і КҮИСАНДЫҚ зат. Музыкалык аспап. Ғай- КҮИЗЕУШІЛІҚ зат. Дағдарыстык. жүдсу- ша отырып күйсандық ойнады (Көпба- шілік. Ботакөзді одон эрі ок,ытамын\\ , . е®) • ... _ деп жүреенде Балгабектің шаруасы 1КҮИСПУ ет. Шаннау, күйіс каниру. Сары күйз.е..у..и. і.ілікке .у..и..ш...р—ады '(»М«-у-к--а--н-о--в'). атан неге күйсемей жатыр екен, ана- КҮЙКЫІ І'ЛҒ'1 зат. Қырхидаи да кіиіі, кіш- сы? — деді ол (Мүсірепов). кситай күс. Карқылдип қарга қалмас КҮЙСІЗ сын. Коцсыз. күтімсіз. Күйсіз жылқычың кобі жарға қум м аса да арг жагынан. Күйкентай үстінде шы- қырылып қалған (Мүсірелов). Күйсіз қылықтап (Лбай). сиырдан туған Оүзиу срық келеді (Му- КҮПКі сын. Керіксіз. ажарсыз, сынықсыз. канов). Абай \\а з ір айналсідагы бір күіікі күй- лерден өзінш е бір өзгеше ушқын ша- КҮИСІЗДЕПУ күйсіздеу етістігінің ездік етіс түрі. быт а.ігандай болды (Әүезов). КҮПКІЛПУ сы» Ажарсыздау, каріксіздеу. КҮЙСІЗз Д^ \"ЕмУ Гелтд. Ы7Кү“гімсіздеу, коцсыздау. т\\р«-іздсу. /һездем Сауыг к) икілеу к Арық саулықтардың куйті наіиар боли­ іиірек денелі адам екен (М үканов). ды. Тоііынып қашқан саулықтар егізді, КҮЙЛГНУ ет. Күйге толу. жан тебірену. Куйленді көкірек сонда шаттық тасып, арық саулықтардан көрі кобірек таба- Кырандай төніп алға көзімді аіиып ды (Ермеков). (Сейфчллин). КҮЙТТЕЛУ күйгтсу стістіпнін, ифыксыз КҮЙЛІ с ы н I Аүкатты. жаксы жағдайлы. отіс түрі. Ел к,ыстсм күйлі шыққан екен (Кобс- КҮИГГЕУ I ет. Күту. бағу, баптау, карау. *?в). 2. Ссміз. коңды. Пристав қорада- Өзімде шаруашылығымды қожамнан кем күйттемес ем. гы иттарга көзін тігіп еді, бэрі де Оір- КҮИТТГУ II ет. Малдьш күйлеуі. Жай- келкі денелі, түктері парланган, күйлі лаида жүргенде кошка о күйттғген сау- жылқылар екен (Муканов). лықтарды ғана к,аіиырады (Ғрмсков). КҮПЛІЛІК зат. Аукаттылык. халділік. қүй Т ІН Д Е У ет. Күйбск.ісу. күйбелсктсу. ҚҮиМҒ зат. Төбесі жабулы. сәнді апба. Онда Оір жумыстармсн айналысқан Каланы іиаңдатып тогыз қара атты қо- бо;^ күйтіңдеп сэл уақыт аялдады сарлап жеккен бір күйме келс жатыр (Кайтанаев). (Әбішев). Біэ мінген күйме көшені ба- қ ү й щ у зат. Күй тартушы, күй ігебері, сына көтере, жедел заулап барады домбырашы. Оранған Сарыарқаның жі~ (Сарсенбаев). . бегіне, Махаббст оты толған жүрегіне, Күйигілер күй, жыршылар жырын жып- КҮЙМЕЛҒ ГУ күймслеү етістігінін өзгелік етіс турі. . лап /Кеткендгй барлығы да тілегіне КҮЙМЕЛЕУ ет. Күймелету. күймеленілу. (Байзаков). Пацеске мінер байлар күймелеген, Үс- /(ү й іК I зат. Кайғы. касірет. Баланың тіме кидім мақпал түймелеген, Он екі жақсысы — қызық, жаманы күйік взвод гармонмен он салға\"да, Касыма (Дбай). Күйік күшті тускен соц, Кгтеді қыз-келіниіек үймелеген (Ш ашубай). екен сабырдип (АбаЙ). КҮИРЕК сын. Ж асы к. олсіз. бос. сылбыр. ҚҮЙІК II зат. От тиіп куйгсн жер. соиык Ел дсйтін адал басшы ғзір сирек, Көп- 1 орни. Куалап қүба жанда орт жаныл- шілігі табансыз. қпркоқ күЧоек (То- і ган, Аңыздың күйт асып кетті ауыл- райғыгшк) дан (Ддзмбеков).

324 К Ү И І Н Д І Р У - КҮЛКІ ойы Корғяны кезді ағып (Бейбітшілік КҮЛ II зат. ҚоГідың карныиа, жслііііне- қолтығына шығагын қотыр. Ол кезде лауысы). цотыр мек күл аурулары көп жрйыл- КҮЙіНДІРУ күйіну етістігінін өзгелік етіс ды (Ермеков). түрі. <?пс КҮЛӘПАРА зат. Қысгыгүні тымактки ус­ КҮИіНТУ күйіну стістігініц өзгелж илен басш ра ккетігг бас кнім. Кум- түрі. пара Оасымда пумпақ ты.кақ, Һикі т- ҚҮИІНУ ет. 1. Қайғыру, уайымдау. Өртен- уын. өткізген тесік күлақ. Тобылғыдан ген срмап куйінбе, Сеніде қс.йти егеміз кесіп ап, жіппен қадап Артын белее қыстырған бар қүрысқақ (Абай). (Аманжолов). 2. Ызалаиу. иазалану, кеіо. Лиза күйініп каОинетіне келіп буйрық жазды (Ерубаса). Есей озінің КҮЛБІРЕТУ күлбіреу етістігілің езге.піч етіс түрі. би Оілмегенін ум ен кемдік көріп күйін- КҮЛБІРЕУ ет. Суланыа күлдіреу. ді (Нүрпейісов). КҮЙІНШЕ уст. Калпынша, калыпша. Мал- КҮЛГІЗУ күлу етістігінін взгелік етіс түрі. дың қимылдауга шамасы келмей аягы КҮЛПН сын. Күлге ұксас көгіс. Сауыры сан түрлі аты бар, кү.Шн когіс тусі мэқ созылған күйінше шали жансар жстыр гілік сембейтіп игаипар (Әбдікадыроа). екен (Иманжанов). КҮШНІСУ күйіну егістігіищ ортак стіс КҮЛГІШ сын. Мыскылдағыш, сыкактағыиі, келемеждепш, біреуді сынағыш. сөз ет- түрі. кіш. Қісімсіп белгілі білгіш, Біреуге сон- КҮИ1НІШ зат. Кайғы. уайым, касірет. дай-ақ күлгіш, Булықсыи оулданып Сос­ Күйінііи күйдіргендей жердің хсузін, ца, езіміиіл оңбаған шерміш (Абііі). Киналып тақтата алмай зркі.ч өзін, 1ліп!п қаралы кун қара тулар, Экетті КҮЛДІБАДАМ сын. Аітык. ашык емес, күл- гін тус. Батыс жацтағы жалғыз терезе- бойды билсп ауыр сеэім (Халықакын- нің көмескі көрінген күлдібадам ишны- дары). сынан, Назгулдің ацқүба жүзі көріне- КҮЙІНІШТІ сын. Күйікті, кайгылы, касі- ді (Әбішев). ретті, өкінішті. Әйелден соңғы осы көптің іиііиде бір куйінішті адам Сой- ҚҮЛДІРГІ сын. Күлкілі, кызккты. күлдіргі, Жай сөзі кулдіргі болғанмен, сүрауға дақтіс (Мүстафин). сслмақты зкауап береді екен (Муқанов) КҮИІНІШТІЛІҚ эат. Күйінушілік. кай- КҮЛДІРГІШ зйг. Қүлкілі әңгіме анткыш. ғырушылык, өкініштілік. Күлдіргіштер цутыңдаған, Көрсетугг КҮЙІС зат. Малдың куйіс қайыру уакы* өткірлігін, Ку көздерін цадап маган Ко- ты, кезі. Аспан булт, ай қараңғы күн- ңілдене сөйлейтін (Тәжібаев). еірт еді, Ел уйқы, мал күйісте жым- жырт еді. С.онда да бугінгі тун кекті- КҮЛДІРПІІІТЕУ сын Күлкілі әнгіме айт- лерді Жасырып жауларынан тун бур­ кыштау. кеді (Ахметбеков). Куніс қайырды КҮЛДІРЕТУ күлдіреу етістігінін өзгелік — жылкыдан баока малдын жегепгн етіс тү-р». кайталап шайнап бойына сікіруі. Дем КҮЛДІРПУ ет. Күлбіреу. салдырау. Олар алып күйісін қайырып қоңыр өгіз жа- енді біразға, ең соңгы кезеңге шық- тыр (Мұқаиов). Жер оиіақтарда жа- қанда, жолаушылар арбасы ойга ка­ лындар лаулайды. Койлар күйіс қайы- рай кулдірей қүлай берді (Әуезов). ра бастады (Сыланов). КҮЛДІРЕУІШ зат. Шацырак шабагыиын КҮЙІТТЕУ ет. Баптау, күту. кереге көз болып түйіскен жері Кун КҮКІРТ зат. Тсхиикада, медииннада кол- сэскелікке барып, кулдіреуіштщ тобесі- данылатыи мшіералды тұтанғыш, жан-1 нен қарап қапты (Мүканов). гыш химиялық зат. Карақүмда күкірт КҮЛДІРЛЕТУ күлдірлсу етістігініц өзге- мецгерілді (Кәкімжанов). лік етіс турі. КҮЛ I заг. Заттыижанғаннан кейінгішок. [ КҮЛДІРЛЕУет. Салдырлау. Арбаныңкүл- тозац тэрізді калдығы. Барак, маңы дірлеген, теңселген доңғалағы иреңоеп жота-жота кулдер, жел урсе қара бо- келеді (Соқпақбаев). ран турады (Мустафин). Ажар қазан- КҮЛДІРТУ кулу етістігінің өзгелік стіс түрі. дықтағы күлде жатқан тезекті үрлей КҮЛДІРУ күлу етістігіпіа өзгелік етіс түрі. бастады (Сәрсенбаев). Күл талқа-і КҮЛЕГЕШ сын. Күлгіш, күлекеш, хөи күлу- нын шығарды — киратты, бүлдірді. I ші. Күлегели Қүлзн томсарып отыр сындырды, тасгалканын шығарды. -ф- (Мұстафин). Күл-кул кыдды — быт-шыт қылды. -ф- КҮЛЕГЕШТІК зат. Күлгіштік, көи күлу* Күлін көкке ұшырды — кұртты, жой- шілік. Д Ы . талқандады. Туйініп етек-жеңді ал- КҮЛЕКЕШ су. күлсгеш. ғаннан соң Куліңді кокке ушырып жер КҮЛҚІ зат. 1. Адамның куаныіп, шаттану, стерміз (Қөбдіхов). Ерлікпен жау үя- насаттану кезіндегі көніл-күйін берс- сын галцандадың, Үшырдың кулін кок­ ке бандиттордің, Халыцтың игшгін тін дыбыс. Ордабайға қошемет көрсс- қорғау жолда Сенһіін партияның ақ- тіп, ол күлкісін тиғанша бірі де тоқтал- ған жоқ (Мүсірспоя). АСщын кү.гкісін тяй алдың (Байғанин). + Отымен кі- ріп, күлімсн ціыкты — ертс турып кеш кенет тиып алды (Әбішев). 2. Әзілгсы- жатып кызмет істеді дамыл таппай кақ, мыскыл. Күлкі болды — мазак болды. Ол сөзге тез килікгіесе, зкесі та- жұмыс қылды, іші-баурына кіріп, ара- ғы да күлкі болғалы түр (Әбіиісв). Ка- ласты. пелімде қаларсың күлкі бо.шп, Қгтсең

КҮЛКІЛІ — КҮМАНДАНУ деймін жарқыным көш и/енінен (Жам- Ю Л ГЕЛЕУ ет. Шоктау, шоғырлау. Зс.й- о^л) -4- Күлкі бакты — сауыкшыл бол- санның бетін сүйіп бу таласқан, К\".і- Д“ . ' Кі тсқтық. күлкі бақтық, Ж оқ не- телеп қоңыр түспен 6егін баскіш (оаилаков). сүй/міп (ДблП). Күлкігс бөлснді - нінттниды. коңілдіміді. -ф- Күлкі онна- ҚҮЛПЛДНУ ст. Қатгы ісу. Жарамды ко- ' _ Расам күлтілдеп кзтіпті (Мүқанов). ды—кү.іііыш. шлттьгқтыч белгісі кісі жүлілдс корінлі. КҮЛКІЛІ . ын. |. Күлдірі ілі. күлдіргг. Сыр- КҮЛУ ет. Куану, иіаттаму кездеріндегі. боиіһ-щ кулкі.и ксцм'!. хөйінеге Масақ- слу тарту, карқылдау. Бүрынгы күсі. оолса, Зейнур сықылыкутап кулер еді, тура.ш (Мүч;.!!<-в). 2. Кмэықтм, амал не, қайғы шіркін күлдірер емес 1лР гыМДЫ. >;тар »т\\ү« -Д'.'тксппен (Обішев). Мен қуанғаннан күлдім күлкі.гі .'ң. і х . а и т і ы (АГши). (Сорсснбаев). Тәкаппар түйе балусо, шойын қара, Мысқшдап кулді огцн КҮЛКИІІШ \\\\ Күлкішіл. *ҚОй» деп бала (Спии). Абай Тзке ҺДЛКІНП .п.т. Күлдіргіш. саумкшы. Кы- жанга кекесінмен күлаі (Әусзов). -4 зықты қ/>: -иды, қыздырманы гана ай- Мпыгынак күлді — сэу тартты; акь;- рын, жай жымиды. Қалың кітап үсын- татыц кулчгіиі Дулат «мгег,кеи /кі ксз- Оы, Миығынан бір күліп (Ахметов), Г,‘Т '< \" Н * ч и іі, ішр.гі <)е қарт силқта- > Күле қарады — кулімсіреді, жыми­ нш)ы (і)\\ч !оп>. ды. Долеовтың жүзіне Абай бауырлық ЬАЛКІИПЛ , ып. Кулокоін, күлсгіін. Ба- жүзбен күле қарады (Әуезов). Күле қараа үсынды гул ксліншек, Еркін- сындп ми м-пқ. Өзінде ои жоқ. Күлкі- дікке отыр екен сл шолдеп (Мә\\гле- *«/» курдсң ноданның. Коп айтса көм- нов). ді. Журт а:іт*;і болОы. Эдеті надан адамньщ (Абліі). КҮЛКӨ.МГШ лиг. Күлгс киміп піеірілетін ҚҮЛШЕ зат. Дшымаған қамырдан ко- ХІШІГІрІМ НГНі. ллмтаға кеміп пісірілген нан, үлкек- КҮЛЛI Гмрлык. букіл. Компартия ко- дігі кесе бстінден дөңгслскшс нан. Дастарқан үстінде семіз қойдың то- ссміч. Ха.іыққа нусқау беріптұр. Айт- ңазыған еті, күлше нан, жантая бір қара торсық түр (Мұстафин). қакы гш му.ітіксһ орындалып келіп /ур. Бері.йп гУир.хық ынтамен, К үллі халық ссніп тур (Ж амбыл). КҮЛМІ-і I: күлмсц кағу *?г. Күлімдеу, күл- меид<\\\\ күлім қағу. Күлмең қагып, ҚҮЛІМДЕСУ күлімдсу стістігініц орт«тк қасқабнп, Салыныһ ап мақтанға, Таң етіс турі. қаламын. қампайып, Жоқты-барды КҮЛ:\\\\ЦЕТУ күлімдеу стістігініц өзгелік шатқан^а (Абай). етіс түрі. КҮ.ПМШЛЕУ ет. Күлімдсу. жымыңдау, хүлімсгроу. өгірГк күлу. Күлмеңдгп ке- КҮЛІЛІЛНУ ег. Күлімсіреу, жымию, акы- рыи сзу тарту. Күлімдеп гул шашақ- лер көздсрі, Ка.гжыңбас келер өздері тар басын иді, Кұшақтап майда ескек (Абам). жел беттен сүйді (Сейфуллин). Қарг КҮЛПАРА: күлплра болу ст. Быт-шыт. бүркіттей қария жүр күлімдеп, Өткен кулпардіа болу. Курсаулы кәрлек хесе­ күнін есебімен қайтарып (Мәуленов). дей, Капитализм оүниесін, Твңксре қа- Мен дг дайын оқтаулы, Түр кабурда рап түрмыз Оіз♦ Кү.гпара болсын, күй- пистолет Шинель мен шлем сақтаулы, ресін (Дмалжолов). Караймын кейде күлімдеп (Саин). КҮЛПАРША здг. Тэсталкаи. кулпяра, быт- шыт. Ж ау бір атса, сен жеті аг, Шық- КҮЛІ.МСГ сын. Саеык, коламсы. Тэңер- теңгі түнық ауаның өзінде күлімсі ко- сын мүлое күлпаршасы (Эбілсв). мір исі аңқып түр (Мұстафип). КҮЛСАЛҒЫПІ зит. Тартылган шмлымдм, КҮЛІМСІРЕТУ кулімсіреу стістігініи взге- шылкм күліч салатын ыдыс. Шегілгеи лік етіс түрі. шы.іым қалдыгы кулсалгыиітың аузы- мурнь-наи ишгічп түо (Тілеков). КҮЛІМСІРЕУ ст. Күлімдсу. Адасбай /су­ КҮЛ-ТАЛҚАН болу ет. Быт-шыт, тас-гал- м м арен, радио сөзін тыңдап отыр каи болу. Карғыс атқан элемін, Күл- (Ж ястар эстрадасы). Ш ирак кулімсі- талқан гып. Кытай бүгін қүлпырды, реп қойды (Мустафин). Нүрлы аспандай (Эбілев). КҮЛІ.М: күлім кағу ет. Күлімдеу, күлі.м- КҮЛТЕ зат. I. Шок кыл. Көміліп күн кү- сіреу. Кұшағыкды аш, тунскаи улы рына күлте жалы, Тігіліп тас төбгде халық, Күлім қагып қабылда ақын кос ку.іағы (Токмагамбетов). жырын (Бейбітшілік дауысы). КҮЛТЕКТЕУ ет. Бүкпелеу. жасыру. тура- КҮЛІНГІР сын. Кулгір, солғын. Лампа- гыи ийтлау. Мүкы солдаттың өзіие күл- лар күліңгір ақ шынымен қапталған тектемей тіке айту керек (Бұлкыш^к* • екен (Габдуллин). КҮЛТЕЛЕНУ ст. Ш аиіактану, шоктану. тарам-тарам богт жаГіылу. Та.і жібек | КҮЛІСУ күлу стістігіиік ортак етіс турі. чгдга'р мақгаи күлтеленіп, Тармақтап; КҮМАН зат. Шүбә, шек, күдік. На- бір донінгн жүз түп Өнген (Т окм ағам -! гыз сдам болатынына күман жоқ ^отон) К улак сауыр қүндыздай Кос ( гена коз. жүлдыздай күлтеленіп жал- . ГИманжаиов). КҮМАНДЛНУ ст. Шүбандену, шүбәлсну. дары Кагыноа жусап тур еді (Ж аро- күдіктену. Лсқар өэіке күмэндануым ков). 1 лайық емес — деді (Мука нов).

326 КҮМАНДЫ — КҮН КҮМАИДЫ сын. Шүбәлі, күдікті. Оның\\ ҚҮМІС зат. Жылтыр ақ түсті кымбат ба- кумэнды ойын серпілтуге тырысып, ғалы металл. Алтын,күміс, қорғасьін, Үсен басқаша дэлелдей бастады (Ал- Мұнай, көмір, жез бен мыс Жылдан гынсарин). жылга көбейіп, Кеңейтіп келеді көле- КҮМАЫДЫЛЫҚ зат. Шүбэліх, күмандык, мін (Жамбыл). Мылтығыңның күмісін кудіктілік. айтпа, тиісін айт (макал). КҮМАНДЫ сын. Күлікті, шұбалы. КҮМІСТЕЛУ күмістеу етістігінің ыриксыз ҚҮМАНСЫЗ сын. Күдіксіз, шұбасыз. Кыз- етіс түрі. дың мен жаққа қарап қойғаны кү- КҮМІСТЕТУ күмістеу егістігіиің өзгелік мегнсыз (Имапжапов). стіс түрі, КҮМЭЖНИК зст. Әмиян, акша. кағаз са- КҮМІСТЕУ ет. Күміс жалату. күміспен латын капшыкша. Мустапа күмәжни- каптау. гінен бір сом. күміс алды (Муканов). КҮМІСШЕ сын. Күміс сиякты, секілді Ақ КҮМӘН қ. күмак. қардың беті күмісше жылтырайды. КҮМБЕЗ заг. Мүнара. Орманымыз бүдан КҮМІСҚҰИРЫҚ зат. Тышканнын бір тү* да зор Калың сді бір кезде, Караганда рі. самолетпен Үқсайтүғын күмбезге (Мәу- КҮН I зат. Жер жоне баска лланеталар ленов). жағалай айналатын аспзн әлеміндегі ҚҮМБЕЗДЕЛУ күмбездеу . стістігінін: жарык. Таң да атып, күн де шыцты ырыксыз етіс түрі. (Кебеев). Күн нарттай қызаоып, алау- КҮМБЕЗДЕНУ күмбездеу етістігіиін өздік лсмып барып ұясына отырды (Бак* егіс гурі. бергенов). Кара бүлттан жаңа ғана КҮМБПЗДЕТУ кумбсздеу етістігінің өзге- шыққан күн көкжиехке батып барады лік етіс түрг. * Әбілеа). ҚҮМБЕЗДЕУ ет. Әшекейлеу, орнектеу КҮН II зат. 24 сағзтка тең күндіз бен сәндсу. Қүмбездеп кейоір жеріңді. түннің узактығы. Поезбен тогыз күн. Лтын да идам жазыпты (Саип). атпен үш күн жүріп, Мейрам қазір КҮМБЕЗДІ сын. Мүнаралы, әшекейл’ хең далада келе жатыр (Мустафин). сэнді. Ллаңда бронзалы ескертхіиітің Кун артында күндер өтіп жатты Сүйкімді келбетіне қарай түстім, Күм- (Омаров). Кызылхар біздің көзімізге безді көп үйлерден биік түрған Алею• | Әлти үйінен аттанғаннан екі күн кг- сандр Сергеевич екен Пушкин (Әбі- йін ғана шалынды (Мұкаков). лев). КҮН III зат. 1. Тәуліктің танертекнен КҮМБІР-КҮМБІР сын. Гүмбір-гүмбір, сил кешке дейінгі кезі. Сырдың күні цан- дыр-сылдыр. Осы бір зор алаңға күм- дай ыстық болса. туні сондай салцын бір-күмбір сылдырлап, ат басындай ал- (Мұқанов). Арба өткелдің түбінде Бір тындар ақтары.шп жатқан тэрізді I күн, бір түн ишйқасып, Күлмамбет (Сәргенбзев). I те жеңген жоқ (Жзмбыл). 2. Мезгіл, КҮМБІРЛЕНУ күмбірлеу етістігінің оздік уакыт, кез. Нарын бүйраты бүл күн- етіс гүрі. де шаттық сазын ғана шертеді (Бак- ҚҮМБІРЛЕТУ күмбірлеу етістігінің өзге- бергенов). Кешегі күнді осылай сары- лік егіс гүрі. лумен өтхізген едік (Әбішев). Ауыр ҚҮМБІРЛЕУ ет. Саңғырлау, салдырлау. күндерді бастан кешіруге екеуі де бе- Кремльден күмбірлеп соқса сағат. кінді (Эбішев). 3. Норма, екбек. Бух­ Жайлауында таба алмас жаның тағат. галтер Айдар кейбір адамдарса артыц (Мәуленов). күн жазып жіберіпті (Мустафин). 4. Ауыс. Тіршілік, өмір. заман. ОрыстыҢ КҮМП: күмп ету ет. Батып кету, лык өз үлына мынадай қыспақ касмған ету. Күмп етіп түсті тасқа, яки көлге. да, біэ сықылдылардың хүні не боА- мақ — деді Ыбрай (Акынжанов). Бу­ Курс етіп нажағайдың оты жерге р и м ы күнім күн бе едС? Күи емес, (Әбілев). қара түн еді (Жамбыл). Күн бат* ҚҮМПИТУ күмпню етістігікің өзгелік етіо түрі. КҮМПИЮ ет. I. Коржию. қаыпию. Ісіну. ты — кеш болды. Күмартқан Кызыл- Ж ел кеу.геген көйлегі арқаеына допіиа үйріліп күмпиіп кетіпті (Әбішев). Бет жардың ой қала жағынан біз күн ба- көнектей күмпиіл, көкпеңбек боп көзі істі (Мүканов). тар кезде келіп Кірдік (Муханов). + Күн ксшті — ауыр турмысты басынан КҮМПІЛДЕТУ күмпілдеу етістігіиіц өзге- лік етіс турі. өткізді. Жап-жас бейбақ үй толы жан- КҮМПҒЛДЕУ ет. 1. Қүмп ету. шолп ету. ның арасына кеп, ауыр бейнеттің үсіі- 2. Күмбірлеу. Күмпілдегеп дыбыетар не бая-шая күн кешті (Мүкаііоз). + еетіледі. Кайсыбір беткейлерде темір Күн кешкірді — күн батуға жакын- қазықтар қалып барады (Мустафин). дады, кешке анпаллы. Күн кеиікіре ҚҮМІЛЖУ ет. Күбіржу. акырын, ток- жел бәсеңдеп бурынғысынан ішін сял танкырап сөйлсу. Қүлакқа естілер ес-1 гадгса да, боз жаңбыр сылбырап жауа тірмес кылмл дыбыс шығару. сөйлеу.: берді (Нурпейісов). Күн квтерілді Инеш күмілжіп жауап берді (Шай* — күн шығатын уясыпан жоғары хө- мерденов). Көптен дәмдес кісі еді — ! терілді. Ақмолаға Кецес күн көтеріл- деді Ғалымжан күмілжіп (Муканов), і ген соң жетті (И.манбаева). >- Күи шалды — күн түсті, күн куйдірді. Жуп- жұмыр, ақ торғындай моаны оар, Үл-

КҮНА — КҮІІДІК 327 Сіреген тамағын күн шалмайды (Абай) Ю ПВАҒЫ С эат. Өндіріскс лакдалзнагмн -4: Күн тұтылды — жср мон күн- тех никалы қ жопе майды дакыл, күк- яін жлкьііі кслуі. Ж ер күнге көлсң- кесін түсіреді. + Қүн күркірсді — жа* ” аРаР- Техникалық лсэне майлы да- уын а л д ы н л а , жауыи кезінде аспак қылаардан революцияға дейін мақга әлеміпдс болатыи катты дауыс. дыбыс. мен күнбағыс қана егілді (Дауыл- баев). Күи көрді — тГршілік стті, өмір сүрді. Егер сатып алумен күк көретін Қ^НБҒ-ҚҮН үст. Қүнде-күнде, күн-күн саныи, кунде. Бастықпаган өндіріс Оү- оолсам. мгнің қалтамдағы ақш а жү- мага жстер смсс (Мұқанов). Әкемнің ларга тіпті пайдалы: малына ауыл- бір ерскшелігі бірді-бірге сосып, тамақ шаруашылық салығы түспейді, сол асырап күн көруді жек көретін (Кө- малдьщ сүтін күнбе-күн сатып, ақша бссв). -4- Күні түсті ~ тәуелді болды етіп, шай-қант, киім-кешекке тарык- пайды (Мүстафнн). Ешқандий жагоры дзрежелі үлыққа КҮНУОИЫ үст. Тацертеңпсн кешке денік. күні түсігг кврмеген Кадыр қапг кигть КҮНБҰРЫН үст. Алдынала, кун ілгері. состы (Ө.ібск әигімелері). -4- КүнраГіы ҚҮНГЕЙ сын. Күн жак, күншығыс жак. — ауа р.ійы. Ертеңіне күн райы бүзыл Сиыр фермасы жалпақ қайың орман- ды (М уканов). -4- Қүн тортібі — жина ның күнгей бетіндс еді (Копбаев). лыс, мэжілісто каралатын мәселе. Ж о­ КҮМПРТ қ. күнгірт. март күн тдртібін жариялады (Муста­ КҮКДЕ үст. Қуц-күп сайын. Күнде дала фин). басында, Бізбен бірге сырласып, Ака­ КҮНА заг. Діни. Адамға тағылатын айып. демик Лысенко, Жүр түқымды бір иіа- кгня. Жүмысксрлер мал үстаймын дей шып (Моуленов). ме, к,үс асырағылары келе ме, сүрай жүру күна емес (Мустафин), ҚҮНДЕЛІК зат. 1. Әр күнгі болған жағ- КҮНАКАР күкәкар. дайды тіркеп отыратын жазу дәптері. КҮНАРА үст. [>ір күннсн ксйін, күкарала- Кайда жігіт сырганаққи жүр дейтін та. Нуриеве кунара еріп мен де барам Кайда дңгіме күнделікке тіркейтін? (Ерғалиев), Онда кеткен бүйымды Бі- (Мука нов). лем — дәптер күнделік (Кайырбе- КҮНАСЫЗ ч кунэсіз КҮНӘ зат. Теріс кылық, қылмыс, кіна ков). 2. Әр күпдік, әр кунгі, кукдегі жай. Мәдениетті елдің адамының бір Сен жіркенетін кунэнің борінен де жақсы жері — күндслік өмірінде кез- арылып, алдыңа келіп отырмын — деді дескен жаңалықтарды жазып отырады Темір (Әбішев). (Мұканов). КҮНӘКАР сын. Қінәлі, кінасі бар. Ораза ҚҮМДЕЛІКТІ үст. Күнде, әр күндегі, ор тэртібін орындамагандар күнәкар бо- күнгі. Қүнделікті киімдері жүпыныға- лады, тозақ отына туседі деп қорқып- ни, көнесі көп те, жаңасы — жамау- ты іиешем (Лини). лары ғана (Мүсірепов). ҚҮНӘКАРЛЫК зат. Қүиәға батушылық КҮИДЕС сын. Бакталас, бәсекелес, күи- айыптылық. шіл. Күндесгің аты күндес те, қу жа- КҮНОЛЕУ ет. Ж азыксыз киянатгау, кі- раны жамап, жазған Ооламыз да, әйт- налау. песе, менің қай сырымды біліпсіңі — ҚҮНӘЛІ сын. Күнэсі бар. К үнзлі адамды деді Үлжан (Әуезов). Мен де ол үйге ақтаймын деп өздерің кунэға Сатпаң- қитынасып жүрем, — деді Болатбай, дар (Сорсенбаев). апаңның күндесі өлген (Мұканов). КҮНӘСІЗ сын. Күнәсі жок. А на өрімін ҚҮНДЕСТІК эат. Бакталастык. тайталзс- тык, күншілдік. Күндестігін қозды- тузақ етіп. Фашист сүмдар қорлап ме- рып, Азапқа қалма езбеден (Абай). ні, ІІІие ағашқа кеткен асып, Күнәсіз жас нәрестені (Сәлем саған Украина). КҮНДОСТІРУ күкдесу стістігінік өзгелік КҮНҚАҒАР зат. Күндік, картуздыц ман- етіс түрі. дайындағы күннен қорғаушы дөнгеле- КҮНДЕУ ет. Корс алмау. кызғану, сұкта- гі. П авелдің екі өкшесі бір-оіріне тық ну. Аязби екеумізді сендер күндеп, ете түсті де, оқ қолы фуражкасының ақырында екеумізді айырдыңдар деді күнқағарына көтеріле қа/іды (Тілеков). хан (Аязби). Ақылыңды күндегеніш і- КҮНКАҒАРСЫЗ сын. Күнкағары жох. КҮНҚАҚТЫ сын. Күнге күйген. С.ыны^ нен күйсін дүшпанық (Жамбыл). жүзді күнқақты жадау әйелдер, иіыр- (ҮНДІЗ үст. Түнгс карама карсы күн ңыраған баласына қарауға да мүрша- жарығьшдағы тэуліктік жартысы. Жүрт күндіз жер жыртады, тунімен сы жоқ (.Мүсірсиов). үйықтаііды (Әбдікадыров). Күндіз кет­ КҮНҚҮРҒАТПАУ үст. Күкде, күн сайыя. кен қалага дбіш ақырын, Түсті аты- күн салма\\\\ нан келіп партком хатшысы (Лчаро- КҮНҮЗЫН үст. Күні боны, күнұзак. КҮНБАТЫС зат. Күниіығыска карама- ков) О ТДІЗ-ТҮНІ үст. Күи-түи, бір тәулік. карсы тврт бағыттык бірі. Күноатыс жа.шндай алқызыл бояуга батып ға- Ырысжан күндіз-түні қағазга қадала жап сүлу көрічіске бөленді (ь ак б ер- ды (Мустафнн). .^ [ҮНДІК I зат. Егдс әйелдердің басына генов) . Күнбағыс. ораи алатын ак сәлдесі. К )йеу атын КҮНБАҒАР

т КҮНДІК — КҮҢГІРІ жетелеп, Ауылга келді жолдасы, Кыз бастырды (Тілеков). Күлімсіреп күн келіншек шубырды, Шуга айналды іиығыс жақ, Қеледі атып таң ғсжайып жар басы, Цатындар жүр қарқылдап, (Мәуленов). Күндіктері хселкілдеп (Шипнп). КҮНІ.ШЛ зат. Күнбегіш. коре алмаушы. ҚҮНДіК И зат. I. Әр кунгі, кунделік Озбыр олжа ушін өледі, күниііл күн- Газетсіз елдің эр күндік эргхетіч ко- деумен бөледі (макал). Күншілдіқ күні зіңмен оқымасаң тосырқап қаласың қаран (мақал). ғой (Сәрсснбаев). 2. Біркүндік, бір КҮНШІЛІК I зат. Көре алмаушылых, күпгс тек. Көгілдір тау күндік жердей кундегіштік. Әрбір мақтан 'біреуаен көрінді (Қектсм лебі). асамын деген, кушиілікті бітіреді КҮНЕЛТУ ет. Қуя көру, өмір сүру. Ол (Абзй). Менің мүнда тұрганымды пор­ кедей бола түрса да, өзгеге жалынбай, ее, Дәулет күншілдікпен жарылып ке- цысы-жазы өэ еңбегімен мсргендігімеи тер мс сді, қайтер еді?—деді езу тар- күнелтті (Діішсламов). тып (Жармағамбетов). ҚҮНЕС үст. Ку«- жақ. Ьай үйікің сыртын КҮИШІЛІК II үст. Бір күндік, бір купяік жағалап, жүк жи^алган күнсс жацта жол. Күниіілік жерден күркіреп аг«- ақырын күбірлеп оанайды (Әуезов). лып жатцан зеңбірек даусы Ертайдың КУНЖАРА зат. Майлы осімдіктің ма.чыч зэресін үшырды (Омаров). .ілғаккал ксйінгі калдьік дәні. Сабан- КҮНІБОПЫ үст. Ертсңпеп кешкс деіпнгі да, күнжарада каротин оте аз (Дар- уақыт, мезгіл, күн-узын бойы. А’уя- қанбаев). Қүйек алу науцаны кезшде бойы толцын соғып есенгіреген іеңіз цошқарларға... күнбағыс күнжарасы жағасы тыныш-ақ (Ерубаев). берілді (Ермекоз). КҮШ БҰРЫН үст. КунілгЬрі, алдынала. ҚҮНЖІТ зат. Май алынатын майлы шен. Әңгімені, не болмаса тексті оқытуиіы Револкщиядан бүрын Казахстан қант күні бүрын өзі оцып, ясақсы тусініп қызыліиасы, темекі, күнжіт дегендер- алады (Көбеев). ді білгсн емсс (Дауылбаев). КҮНІЛГЕРІ үст. Алдынала, күні бұрын. КҮН КӨРІС зат. Тіршілік, омір. Жолдағы Дәуренбек күнілгері әзірленген сұрақ- елдердің күн көріс жайларын гана соз тарын аз ойланып есіне түсірді (Бақ- қыаып келді (Мүсірепов). Үй екі бөл бергснов). мелі гакс, кун көрісі томен (Мука- КҮШ-ТҮНІ уст. Кундіэ-түні, хүн-түн. нов). Күні-түні дамылы жоц, арпалысып КҮН САЙЫН үст. Күнде, күндс-күнде.' зауыт салып жатцандайі... Ол жерден Өрге өршіп күн сайын Асқан елді ца­ бірдеме шыцпай цоймайды снді (Мү- ришь: (Қырғыз жырлары). сірспов). КЛ ІСУ ет. Кунге күю. Қүнсіп далада* КҮҢ зат. Ескі. Октябрь революциясынаи отырмайық, уйге жүр. Асқар — дгді I бұрын, байлардың отын-суын алыл. Итбаіі тура беріп (Муканов)'. малын сауып, есігшде жүретін еріксіз КҮПСГГУ .чуису егістігінін өзгелік егіс әйел. Бүрын қүл мен күң болған, түр- мыстың тартқйн ауырын (Жамбыл). КҮііСІЗ сын. 1. Күннің көзі көршбеген Айтатыным мен сізге, эйелі күң, озі і:ез. 2. Ауыс. Қорғансыз. суйеусіз, па- қүл байларға жүріп неше жыл жан- насыз, көмексіз. жәрдемсіз. Күнсіздер- ишлып создай езілді (Шнпнн). ее күн Оолған, Жер жүзіне нур болған, ҚҮҢГЕИ зат. Таудыц күнге караған жа­ Лқылдың кені данышпан (Жамбыл). ты, күн түсстін беті. Қырқалардың ҚҮП-ТҮН үст. Куидіз-тупі. Бір қарт үста күңгей беттері қотыр бо.ггандай иіү- күн-түн тынбай іс соғып отыродмекен бартып қалыпты (Мұстафин). Теріскей (Алтынсарин). күңгей кезең Малға толып ө:и>нге беті.н КҮН ТӘУЛІК заг. Кун мен түннін қосын- бүрған ел жайлады (Керімбеков). лысы, тәулік. КҮҢГІР: күдгір-күңгір зат. 1. Барабанды КҮіПІІЕ үст. Қүндсй, күи сияқты, секілді. сокканда иіығатьзн катты дыбыс. 2. Күншс күркіреп, жүртты дуылдата Жағымды дыбыс. Күцгір-күнгір шанс- келген бірінші бесжылдықтың балала-; ген таңдайынан есінеген (Жароков). ры екен (Мустафин). КҮНГІРЛЕУ ет. 1. Салдырлау. Көіиебойы КҮНШУАҚ зат. Қушіін көзі, күн ыстыгы. кепке дейін цоңыраудан күңгірлеп, Ықтасын жердср күншуақта жіпсіа, қүлац қүрышын қаядырғандай болды цабыршықтанады да. кеш түсе товар- (Ханкелдин). 2. Үнді мікгірлетіп мү- сиды (Шаймерденов). Жазғытүры рыннан шығару. «Балам» деді махао- күншуақтсі баяапан қозылар, лақтар батпен, күңгірлеген зор дауыспен келіп даммлсыз секіріп жүр (Әуезов). біреу қасыма (Тәжібаев). Орловтың ҚҮНШУАҚТАУ ет. Күн көзіне түсу. Су тунерген кескіні секілді дауысы да сылдырап, х е л гулеп.күниіуақтап. Жы- күцгірлеп ацирын ишцты (Нұрпейі- лылықпен достықты түреаң мактап соа). (Абаіі). КҮН.ГІРТ сын. Бұлынкыр, сүрғылт. көмес* КҮН ШЫГЫС зат. Кун батыска карама- кі ашык смес. Күз аспины күңгірт, карсы торт багыттың бірі. Қүп шығыс бүлыңғыр (Әуезов). Үйде күңгірт, ой қүланиектене бастаганда жылқы өрі- да күңгірт, бэрі түнлсыр... Маган жүм- сінен атца қонғон Есеналы шу деген- Оақ. мәлім емес анығы! (Тоқмаға.мбе- нен цасцыр қараны бөкен желіске, тов). -ф Күнгірт таргты -қарауытты.

К Ү Ң Г ІР Т Т Е Н Д ІР У — К Ү Ш Н У Гі29 /'• и. V-- /. к, Ңкірт тартып, кетті көп аттың түягынач ак, 6оран борап неік ». а:иық (Ліоуленов). ^ 11,1,1 1‘ 'Л «и :1:: іч.*і:\\ опотігінің “ Га ^ у ы л д а д ы (Әуезов). коле жа- • • • • • • 1!1 И Ү •' үҮі!ц'*.- л и о ет- ДҮрсу. дүркіреу, шалку. Тор- <‘г. І»\\л сан ол кезде. Есенейдің қызына уйле­ К \\И ' іі'I I Г Іі\\ ти купсіп гұр еві (Мүаднов). Жанса- у ы іу . * 1- 15-'р.!\\ Д‘/Х • ('О.І.І.Цг! іүц оасып қал үйінің со кезде күпсіп те тұрған ' •> •.'1' . а і кезі в о л у керек — деді Тоспай {Мүқа- ков). 4* КҮ1і і і •’ 1 ••• К .р .л »ч: ;■ •• -і :/■{ •V •'Ү^ оүя* КіПСІИ.у ет. Кужию, купию, куржию, Қоймил- ліұхит іркілмей сөйлеп кетті. «гШалқы- КҮЦ і!л »'.V: іб;ч. 1' іц>.і-.'ц»ггіі;ы{іаи ма» мен біздің колхоз жарыста ғой. Л Дгч т іо .ц р Г>;к'Ыі-(-д-а-ғ-ы- іі і өл женінен идее бермен» деп Бексұл- го* купсініп-ақ болды (Сыланов). ' ч ;'ІЛ- Ижгыстың ) ҚҮПТЕНУ ет. Мактану, 6өс\\г. дүрсу. Қей- ш ч 1аорр>ган Л енин кы- о і ;.;іііоі:;і ) бір топас қызыл қарындсіипен ,\\ағаз КҮИК I■ '! Аіыцк СТег туеу, бүрышына қиғаштама жасап. үлкен жұмьіс ащардым деп күптенеді (Бек). ло/у>: \\ , , у ж цч-ж игы ни Оір КҮПТііУ ег. Тазарту, такырлау. -ф- Айрзн- . ■\\ ч !>!>::( к у ң к о.ггі (ОбІ- •лI Ү Ку-нрлео. А леш и н а Васильев- дай аптнп, күбідей куптбп — Емін-ер- кім билеп-төстеп. устслгдгк кврсеттһ гі : ,ае- \\\\е.у.;ц,;л еко уі оңиш адон дл- Ж аным-ау, айрандай иптап, күбідей 'іі '• .\\ , Н\\І.\\Оон енйлеіі ЛУ)7> (БубОІІ- • он) күптеп болды ғои, жуантаялгы қуды, Әнеттен алатынын алды, енді кім қал- :КІЛ I I>{['■! ірсі-іч* ыр.Т'.ы болмау- ды — деді Сүйіндік (Әуеяоп). і;• һ уч р л есо н куңкіл снз- ҚҮПТІ: купті болу ег. Шамадан тыс \"I'!'•>'•,!г.---- чплқііагы н. эңгіме- жеп-ішу, кекірігінен ату. Аш қарақба- » і' «г.ц>. 2. Бфсудіц лы қ — жайын көксерке-дей ол күпті эртүр и .•»':!м.і.ггні» <лч-к {»». Сатқын боп та өлмсйді (Мукансп). Ч\". куңкіл жайын цоздатып КҮПТІ II сын. Дүдомал, екіталаГі, кобал- ■ '<}.) тибинда-ақ көсіліп жынкы. Түнереен төңірек жабыққан іСмдамов). көңілді көтермеді, күпті ясүректі сер- К'.И К:. I. Ц .О ' күнкілдоу стістігінін. ортак. пілтпеді (Иманжаиов). КҮПШЕК Лрба дөкгелегін қурасты- КҮІІК-*. Г 'А N лг. Бірнорсеге наразылык рын туратын ортасыядағы бөлсгі. /1р- ' •'.!(■ ]>.ІС.Ч С«МЛО\\’. Кез келсе Оаның күпшек темірлері бүранда, сом ' ■г' , г-қ.очіт. қнңғыртбай қоймас темір, сымдар зр жерде шоқтарылып .уһ: • /\\... неги'.: туеан о да жат, жагыр (Сыланов). •■■■: перер сазаңды (Абай). КҮПШЕКТОВ сын. 1. Ссміз, гүждей, то- КҮЦММ‘11' і от К \\н:рек\\ отіотімнін оз- лык. Ана жылгы қотыр көк, Күпиіек- гслл. і- .• т\\«і «-г. Кү:!'Піі» тарлану. снірсу. той жүп-жумыр Сюп. Түяғын кашан басады (Муканов). 2. Күитен. Жабай- з а р - К о і л а у . Күңіреніп. көтеріліп қанат дың күпшектей болып ісіп кеткен оң . •; <)е-і 'ыріі::' А.ЙГШЫ бәрін бІздІҢ [ тізесіне Қүңше қарады (Мусіропов). ч .о зі !*\\ іт ;і Көрсотіп аққак-1 КҮПШЕКТЕНУ ет. Семірту, толу, толысу. қаны -■• Күңіреуо ха га н айтт..ы......с—өз ‘ Қүлын сауыр қүндыздай. Кос тана коз, жүлдыздай, Күлтеленіп жалдары, күп- (Саііо> һ \\ ңірене'': Сор.Ш ана. айрія- .іам о • балианан. соргзлайды алды- 1 шоктеніп сандары қағында жусап түр - з Гч .1акыки гряз/чл қан (Шмшш)- ! еді (Ж ироков). 2 К С . ; ч - и у . у - ш \\ б о т у . Күңіренген КҮПІ зат. Ішіне жүн салып істелген сырт )) кііім. Абай үстіне бешпет шалбар, сыр- жср сулеген ж.\\і. Күзётте сақ пар- тынан үнамды курен, шүғамен тыста- гиз:.> Плк (Сенітов). тып, жеңіл жылы кең күпі киген (Әуе- КҮП м : бол\\ і’.г. Томлаю. Ауырган зо в ). Жігіттің үстінде тысы тоэған қоіі эеүні күпі, аяғында табандатқан ескі а.яп *• V',-; .Т-ГУ’2 ІСІ!і кетті. П .с : I ВЯГОНЫЙЫК белмссі. КУШ-: қара пима екен (Мүканоа). / :./ л.пеее «•л**‘г« бчсып кірді (ШаЯ КҮПГЛДЕК сын. Мактамшак, бос сөйлоу- УеЗГ-З.- • ■: Іі:. Яерсг таяу куп ■еде па.на- -V/- >‘і \\ н л х „ У ы і яров Л/..шкгің азі ціі. Естілерде ісіне қуанбай жүр. Е л д: х н е,Тһ:р (Ліуканов*. азды деп надангор мүңаймай жүр. Али жылан, сип бақа, күпілдектер. Кісі екен КУм: . - . : К\\ Пс-.Т-чіі: ^ІІ. л\\ікч:і 6з р. КҮ.*і-Г\\Ү], Г|:1 С>-;һ. Кы ш л к о и ^ 'р . КЫЗЫЛ- деп үлконион үялмай оісүр (Абяй). К*.І!.> Ш Б к '\\дь:н төсіне . 1мантай- КҮПШДЕСУ күиілдсу етістігінін ортак д ‘. Ч V-». г'ді. куп-ыүрец 6:іП. ҚҮС- отіс түрі. ., КҮШ ЛДЕУ от. Гүрі.ідеу, дүрілдеу. куркі- - •-11 ' - »‘) Р (Мука- рсу. Оның воны да, өзі дс яақтаниюқ К '.: .Ч. і К у. .Р.іО ж. на Т^СК;■;! бас • і- күпілдесіп отыратын жандар болатын V :і ■■...'О . :;*і.ТД«‘Ч. ҮЛІІй турі. Ка­ г.туОічу бо қара- (Әбдікадыров). 1 . <■••* V;-// Қпп васқан КҮПІНУ ст. Кеүш-Пісу. орыясыз мактан>. /• . г. іиапқан Үйдо отырыіі күпінгенмен болмайды, — дейді Ботакөз (Муканов).

330 КҮПІР - КҮРКЕ КҮПІР қ. кәпір. өсіп у.гғаюда (Сталин). 2. Күрестің на­ КҮРБЕЛЕКТЕУ ет. Күйбелектеу, ынғай* гнаны, шсбсрі. сыздапу, күйбеңдеу. Алдымнан айғақ ҚҮРГ.С зат. I. Қанзушы тапты жою үшіи, болыіг шығады-ау аеп жүрмесең күрбе- оны күнрсту үшін жүргізілген саяса мктеп қорқып сұқтан (Жамбыл). кактикыс, среуіл. Жүмысишлар кіммс- КҮРДЕК күртік. нен күреске де иіығарын түсінді (.Му­ КҮРДЕЛЕЫДІРУ күрделеиу етістігініц өз- ки шев). Лап стті, кек түтанып, курсе гелік етіс түрі. үдеп (Аманжолов). 2. Ехі адамнын бі- КҮРДЕЛЕНДІРІЛУ күрделену етістігінщ рін-бірі жығу үшіп, бслдсн үстап жүд- крыксыз етіс түрі. киласуи, алыскааы. Балуан болсақ КҮРДЕЛЕНУ ет. 1. Істіц қиынға соғуы, белсеніп, іиық күреске сыбан да (Жам­ шиеленісуі. 2. Ауыс. Түйдектелу, топ- был). тану. Өлеңді ағьітайын күрделенген КҮРЕСУ ет. 1. Лдамдардиц бір-бірін ка- соқпагы кәмейінде жүлделенген (Ха- бистыра күшактап олсіретуге я жығу- лық ақындары). ға тырысуы. Үстасып екі-екіден жаға- КҮРДі-ЛІ сыи. і. Ірі, негіэгі, қажетті, ласты. Жігіттер күресуге дайын түрғак маңызды. Күрделі жүмыстардыц бэрі (Саин). Екеуін күрессеңдер қайсьщ жы- темір жолдьщ келуіне байланысты бо- ғасыңдар? — деп күлді бір курорпчы лып отыр (Мустафин). 2. Қиын ма- (Иманжаноз). 2. Кеміетікті жоюға ти- ңызды. Жеке үгымдардың арасында рису, тяласу. Еиіқандай ғылым, пікір- өзара байланыстардың оарлыгын, от- лер күресінсіз, сын бостандығынсыз кен өмір де. қазіргі омір де өте бір өркендеп, ориіи алмайды (Сталин). үлкен, күрделі процесс екенін үгына 3. Бслгілібір максатти іс жүзіне асыру бастсды (Біздіц Мэлік). үшін алысу, арпглысу. Жумысшы та- КҮРЕК зат. Жалпақтау келгеи, өткір үш- бының жойқын күресі болмаса біз си- ты жәие ұзын сайты, шаруашылыкқа яқтм кедей шаруаның көзі моқгі ашыл- арналған күрал. Кылпылдаған курех- маіітын екгн ғой — деді Темірбск (Әб- тер қо.ідан қолга көіиеді (Сәрсенбаев). дікадыров). Бүлар Кореяда бітім жа- Дода сақал кірекеіи күрегіне сүйене сауға қарсы екі ж ш күресті (Бенбіт- тыныстап түрғапда бэріне көз жіберіп шілік жасасын). Намыс уіиін, ар үшін, түрды (Мүстафин). Күрек гіс батырлар бар күрескен. Еркіндік азат (сөйл.) — каска тіс, мацдай тіс. Күрек таңы үшін, капиталмен тірескен (Ка* тістей ак;сиған кетпендер бастарын қай- лауова). 4. Ауыс. Ацдысу, арпалысу. тадан жерге салды (Мүсірепов). Лоай іиалып жықпасын деп (Тәкежан- КҮРЕКТЕУ ет. Күрекпен тазалау, жинау. дар) өздерінің бөксесін алысқа с&гып КҮРЕҢ сын. 1. Қоңыр тус. Күрең сырмен куреседі (Әусзов). сырлангаи тақтай еден қала үйлерін КҮРЕСУШІ к- күрескер. еске түсіреді (Иманжанов). Күрең жор- КҮРЕСІН зат. Бір жерге үйіліп калғак ғам истымда, сүр домбырам қолымда кар. (Жамбыл). Кенейдіқ асгына ақ танау КҮРЕГАМЫР зат. !. Канның жүрскке ку- курен, ат тиді (Сағымбаев). + Күреи йылуындағы қан жүретін т\\тіх. Біз Т)гк тартты — сарғыштанды, коңырланды. I білмейміз, біэ де Оілмейміэ деп надан- Кеқ далаға куз келген, курсң тсргқан дығыліызды білімділіккг беомей талас- дүз тегіс (Мәуленов). ■+ Күрен кабак- қанда өлер тірілерімізді Оілмей күре таиды — ренжіді. Қауырт бір жүмыс- тамыримызды адырайтып. кетеміз тан жолсыздыққа үшырап, қатты күйі- (Абай). 2. Ауыс. Негізгі сала д. м Те- ніп қайтқандай күрең қабақтанып, Түр- мір жол — біздің елімізде халық иіа- сынбай қияққы да жеткен еді (Мүсіре- руаіиылығының күретамыры (Ғабдул- нов). лин). КҮРЕҢДЕНУ ет. Белгілібір заттың коцыр- КҮРЕУ ет. Бір жерге. жинау, тазалау. Сү- лана баетауы. Ол аіиық күндерде қасы леймен комір күреп отыр (Ерубасв). мен кірпігі жөнді көрінбейгін ақ іиаб- Уклонның кірс берісін қар басып дп- дар еді, қазір... бар к,аны бетіне... іиық- мыл-дамыл күреп жатыр (Мүстафнп). қандай күреңденіп кетіпті (Әбішев). 2. Ауыс. Курекпен тазалау, аршу. Ғазиз КҮРНҢДЕУ сын. С ол ғгна копир түскс байдың қорасына түскен қарды күре- уксэс д. м. мейін десем, тау-тау боп, қора түгіл ҚҮРЕҢІТУ ет. Карауыту, коныр тарту. Та- үйді де басып кететін (Муканов). мыздың аспан жерге тусетін ыстығына КҮРЕШКЕ қ. кружка. Оүлар даладс жүріп эбден пісіп алып- КҮРЗІ зат. Ескі. Қазіргі пушка, зенитка ся- ты, күреңітіп жыАТ-жылт стеді (Мұсга- яқты соғыс каруларының ескі атауы. фин). Күрзісін елгс қарап күмпілдетті, Жүре- КҮРЕСКЕР зат. I. Белгілібір нәрсені іс гін елдің күрэі дүмпілдетті (Керімбе- жүзінс асыруға, соны корғауға тыри- ков). сушы. Монгол оцдгс жүзінбе өмірдің КҮРКЕ зат. 1. Малға я куска жасалған жалғаны мен қасісетіне қарсы қажы- май арпалысқан күресксрдің өткір көз- кора. Бір жшқының қүнаны болды, Бір ешкі, екі лағы болды. Өзіне бөлек дері қүбылып оттай жанатын (Бейбіт- курке салып, Өзінше түрагы болды шілік жасасын). Революңияшыл күрес- (Мүканов). 2. Түрлі нэрселерден істел- керлердің отрядтары барлық жерде де ген лашық. кос. Ленин біраз уақы?

КҮРКЕТЛУЫК- КҮРІШ 331 Разлив станңиясы маңыида күркеде Күрсілдек омырау соқпа неме екенсің, түрды (Иманжанов). К урке қылып бу- мұнымен жеңемін деп тақтан, үстінс үйе шөп ж апқан ІІІок- (Ж ам бы л). ойламағын быттьщ б ул қосы ғой (М уканов). Ю Р С ІЛ Д Е Т У күрсілдеу етістігіиіц өэге- Ю РКЫ АУЫ К. зат. Тауық ссмьясына жа- лік етіс турі. татьш ірі үи кұсы. Ж ек көргенім көк- КҮРСІЛДЕУ ет, Тарсылдау, дүрсілдсу. сеңгірдің өзі емес-ау, курке тауық се кілденеен иелері (Обішсв). (Алатау) Баурында күрсілдейді темір жолы Екпіндеп еңбек ері тартып сокы. КҮР: күр-күр ету ет. Күнніц ж ауар алдын Сом балеи шақ-шақ етіп, ушқын ша- да күркіроуі. Қүр-күр етті аралап, ас панның кумйсз шатырын, жаңбырдың шып, Арындап жарылгандпй жердің қоңы (Сыздыков). бірср тимишіы тырс стті жерге ақы- ҚУРСІНУ ет. I. Аянышты үн шығару, кай- рьін (Сэрссмбаев). ғіяру. қынжылу. Әбіш Оіраз үнсіз күр- КҮРКІЛ зит. Жөтелгснде шығатьш, кар- сіне түсіп, дүниені тамаіиалады (Оуе- лыкклн кмрмлдак дыбыс. зов). Ұлбергеннің ішкі қүбылысыи тү- ҚҮРКІЛДЕУ <*г. Жотслудо дыбыстың та сінгендей Оолган Амантай да өткен мак аркмлы карлмғыіг, қырылдап шы- күидерді еске түсіріп курсінді (ІМұка- гуы. к.іттм жөтслу. Күйеу келіп қалды ноз). Біріндеп келіп басы қосыла қал- ма? Кай жерде келе жатыр? деп Аман- еан жүрт арасынан біреудің күрсінген тай <)и асып-сасып күркілдеп жатыр даусы іиықты (Сылапоп). (Квбсгв). КҮРСІТУ қ. курсілдету. КҮРКІРІ.У ст. Күи ж ауарда, нсмесе най- ҚҮРТ сын. Өте тез, конет. Кар Жаман- зағаіідыц жсргс түсуінен. жанартаудыд шүбарда біресе күрт ериді (Мұқанов). агмлуміглн дмбыстыц катты шығуы. КҮРТЕ зат. Былғарыдан яки макта салып. Күн күркіресс жергс аОиыр, жср иісе матадан істеген кыска сырт киім. Үс- молга оГшыр (м акал). тінде сырмалы іиолақ күрте, басы.ча КҮРЛПІУ к. күрілдсту. қара қалың шэлі жамылып алған екен КҮРМЕК зат. Күріш сабактярымсн ярала- (Сәрсенбасв). са шмғатміі, жабаЛы өсімдік. Күріш КҮРТПШЕ күртс. арқасымсн күрмек су ііиеді (м акал). КҮРТ-ҚҮРТ зат. Қытыр-кытыр. Кайқайып КУРМЕЛУ ат. 1. Курмсу етістігінін ырык-, пимаң басы көлік айдап, Салдырап қатқак тоның сорын қайнап, Жайла- сыз отіс түрі. 2. Аяктьщ жүругс келмей нып ас іиіуге іиамаң келмей, Суықта шалынысуы. аяктыкбанлануы. 3. Тілдін қатқан нанды күрт-күрт шайнап (Вай- орамға келмеуі, сөз тапбаіі булығып заков). Кар курт еріп, Есілдің усті калу, быдыктап калу. Не болганым жуық арааа жүргізбеу қаупы туған белгісіз, отырдым тілім күрмеліп (Ха- (Мұканов). лық акындары). Не болғанын білмейді. күрмелген тілі шалысқак (Куанышба- КҮРТІК зат. Ж сл үріп әхеп. бір жерге ев). уйзп кеткен касат кар. Жота-жота воп үйілген күртіктердің мүртын сындыру- КҮРМЕУ: күрмеп байлау ет. I. Ж іпті әрі ға бір кісі мен ат түгіл, ондаған кісі- 7ез шешілетін етіп байлау. Шау- жайдан жабысқан қол айрылмады, қан { мен ондаған аттың шамасы келер емес жоса түрсадагы қамшы жеңіп, шыл- (М ука нов). КҮРТІЛДЕТУ куртілдсу етістігінік өзгелік бырдың алды болыс үиіін курмгп, Всей- дің мойнынан түсірді ілмек (Керімбе- етіс түрі. КҮРТІЛДЕУ ет. Қатты нарсеиіц китырлап ков). 2. Жібермеу. аяк бастырмау. Не- ше жылдай бай аяқты күрмеді, жүре сынуы алмадық ойлансақ та жүргелі, Ё н д і; К Ү РІЛ ДЕК сын. Ж уан Д^/ысты д. м. азатсың еіи нәрседен сескенбе, бас аяқ КҮРІЛДЕСУ күрілдеу етістіпнік ортак стіс түрі ты алиіаң-алшаң ілгері (М уканов).| курілдеу етістігінік өзгелік >■ Кыска жіп күрмеуге к ел м сй д і~ ' КҮРІЛДЕТУ етіс турі. мүктаждык көру, кем-тар болу. і КҮРІЛДПУ ет. I. Катты дыбыс ш ы ғ ы і і КҮРПІЛДЕТУ күрпілдеу етістігінік өзгелік сатырлау, күркіреу д. м. Алатау сіл- етіс түрі. кінгендей дірілдеді, күркірсп күндеи КҮРПІЛДЕУ ет. Малды сауғанда сүттін күиіті күрілдеді (Жароков). 2. Қатть: ыдыска сауылдап мол күйылуы. Ащы ағыи саркырау. Ж елсіз түнде жарық үнмен ауы л болып қызық, думая, сау- ай сәулесі суда дірілдеп. Ауылдың ғанда күрпілдетіп ел сиырык (Саты- жаны терең сай тасыган өзен күрШ еп балдин). (Абай). 3. Луыс. Екпіндеу. таскындау КУРС КУРС ЕТУ ет. Үзілді-кесглді V» ши- д м. Қүрілдеп келеен жаудан күлім- деп келген жау жаман (Әблікадиров). гу, таре ету. Шам жагылысымен Оір- деме курс стіп қүлаған торізденді 4. Ауыс. Дауыстык жуан шығуы. (.Мустафин). Азияның кеудесі кең, сансыэ оқба-. КҮРСЛЛ г.ат 1. К атти лыбыстаа шыга- кариясы көкірегінен күрілдеп іиыққа.і тын тирсыл. Күрсіл убей, су твмендеп жеті арнасын қобыздай күңіренпп, б:ігады (.Мүстафлн). 2. Кнналған яки айдыны асып, сарынын сарқыратып сок км га жыгылгаи аламиан шыгатын жатқандаи (Сыланов). ынкмл дыбыс. Тарсылдак. дүрсілдек. КҮРІІІІ зат. 1. Ашык түсті көп жылдык КҮРСІЛДҒ.К СЫН.

332 К Ү С - КҮШІ К салалы өсімдік. Сүйем сені, қызыгам та ми хсоқ болса, скі аяққа күіи тү- да Отанымның жас қоласы. Казынасы сер (макал). + Куш салды — зорлады, мол Кызылорда ақ күріштің астинасы күштеді. Күиі салды — элденді. Күш алды қаһарынан жас жүрегім, бойыма (Ахметов). КҮС зат. Қеп уақыт жуылмағандықтан қайрат тасып, ^^к ж)'гіріп (Тоқмағам- здам дснесіне сіріленіп катып калған ботов). кір. Ақ дидарды кір шалар. Біраң КҮШАЛА зат. Дәрі-дәр.мекке лайлалаиа- тыи улы есімдік. Бэрекелді, мына қы- жанның күші аргар. Қімдер екен мызга кушті болсын деп кушала сал- мік тағср (Орманов). ғсн екексің ғой Балжан, деді Болапың КҮСТЕНУ ет. Кірлену, кір басу. Асылдыя ғкесі (Сокпақбаев). күстенген екі қолы аязға домбығып қызарып кеткен екен (Ғабдуллин). КҮШЕИТҚІШ зат. Тех. Бірпәрсені кушей- ту. тыцанту ушін колданылатын зат. КҮСУ ет. Безу, тастау. МеМдагы жүргенім ьсақ малдан күсіп, айгпям, балам би- КҮШЕЙТУ ет. Куш беру, нығайту, арт- сыңа мейрім гусіп (Абай). тыру. Күзетті күшейт сен бүгін, цауып- КҮТУ ет. 1. Күрмет көрсету, сыйлау. Жүрт ты 'аса түн қагты (Санн). Жеңу үіиік қонақты күту жабдығына кірісті біз күшейтеміз, Шыңдай тусіп үлы (Муканов). 2. Тосу, аялдау, кідіру. отанды (Тәжібаев). Жииап слып керегін жөнелді о.хар КҮШҒ.ИТІЛУ кушейту сгістігінін крықсыз зыргытып: взі өсірер бәбегін мектебі етіс түрі. де түр күтіп (Саин). 3. Бағу, карау, КҮШКПДІРУ ет. Күшену етісгігінің ырык- сыз етіс түрі. төптештеу, аиду. Еңбек күтсеқ жерді күт, — деді Жомарт (Мүстафкн). Мың- КҮШҒНУ ет. Керілу, күш салу, ышкыну. Өз-өзінен бір бақа күшенді де бүртін- пан артық қараны кутуге төрт-бес кі- ді қарны үлкейді, қампиып, «өгіздей сінің әлі келе ме? — деді Балғабай Аманбайға (Мұканов). 4. Ауыс. Сурау, болам» деп ісінді (Дбай). тілеу. Мешеи елден көмек күту адас- КҮШЕЮ ет. Нығаю. үдеу, катаю. Үкімет цакдық (Сэрсенбаев). 4\" Күтпеген басына Колчак кслгеннен кейін комму- жерден — кенеттен, аяк астынаи ойлз- нистерге қатоңдық бүрынғыдан көп кү- мағап жердсн д. м. шейді (іМукаиов). Не қылса да, Ко- КҮТУІШ зат. 1. Жас балаларды кутет5н: мардың ауруы күннен күнге күшейіп, тэрбиеші, ауруханадагы ауру кісілерді | болмасқа айналды (Торайғыров). кутетін кісі. Гүлді бақша саяда г у л ' КҮШСІЗ сын. Әлсіз, куатсыз, дәрменсіз. шогындай жас бөбек — күтуіиі қарг \\ КҮШСІЗДІК сын. Әлсіздік, дәрменсіздік. акаға отыр Сорі ерке боя (Керімбо- КҮШТҒУ ет. Еркіне коймай, зорлау, ки­ ков). • нзу. күлпен көндіру. Тамырды тез соқ- КҮТІЛУ күту етістігінік ырықсыз стіс' тырып алқындырып. пайдасыз болды КүгғлГ зат. Ерехше жасалған бап. ж а г -I' енді өзін күштеу (Токмағамбстов). м. КҮШТІ сын. 1. Қуатгы, олді, мыкты д. дай. Тэрбиесі, күтімі жақсы сәбилер-\\ Күіиті кісі альт та жығады, шалып та дің бзрі де беттерінде қаны ойнаган , жығады (макал). Наиіарларға болы- көрікті (Мүканов). Дүлдүл ат, пілдей с.ып, куштілер бетін қайыру (Сейфул* атан күтімде түр. Мүйізі шаңырақтай1 лил). Кырин бүркіттер Алатау өлкесін- шаңліщ өгіз (Қөбдіков). де Оолмайды. Өте күшті, саспайгын, КҮТІМСІЗДІК зат. Кутімі жоқтык. сабырлы, бір ашуланса өмірі кек саҚ- КҮТІНУ ет. Ұкылтану, дайындалу. Бүгін тайтын, айбарлы болады (Әбдікадьі- ксш агтангалы Ақбепеге, Күтініп ал- ров). Лқыры күиіті аргтырып, қандатып пыс жігіт жатыр санда (Байзақов). жауды жеңгенбіз (Жамбыл). 2. Ауыс. КҮТІР: күтір-күтір ету ет. Шытыр-шытыр Мыкты, катти. Лодзь қаласында бол- егу. сырт-сырт ету. Аттар ақырдагы кин күрес өте күіиті болды (БК(б)П пішенді күтір-күтір шайнап түр (Ғаб- • тарихм). дуллин). ҚҮШТІЛІҚ сын. Бойға біткен қуаттьілык, КҮТІРЛЕҚ сын. Кытирлак, қаудырлақ. мықтилык, кайраттылық. Біздің пар- Аяқ аттаган сайын күтірлек ңар омы- тиямыздың күштілігі мен жеңілмейтін- рыла түсіп, жүрісті ендірер емес (Әбді- дігі — оның халықпен Оіте қайнасқан кадыров). берік байланысында екенін естен шы- КҮТІРЛЕТУ ет. кутірлеу етістігінің өзгелік ғармауга міндегті (КПСС Уставы). Үл- етіс түрі. Оосынның свймген сөздерЫде біртүрлі КҮТІРЛЕУ ет. Шықырлау, сытырлау. Ор­ күиітілік сезіліп түр (Ерубаев). ман ішінгн қатты екпінмен күтірлеп КҮШІГЕН заг. Бүркіт тукымдас, денелі барып қу.ихған ағаш даусы қулаққа кара кус. Күиііген қара қүстай күжі- естілді (Оразалин). рейген эор денесі азіне жаңалықтың де- КҮТІСУ күту етістігінін. ортақ етіс түрі. несшдей ақ болып үшып-қонып орнын- КҮШ зат. 1. Бойда болатын қү-ат, кайрат, да отыра алмады (Әбішев). іиа.ма. Сталиннің үрпағы! Кұртқан са­ КҮШІК зат. 1. Ит т. б. жыртқыш андар- йын жауларын қүрыіитай күий артады! і (Жамбыл). Кайгы агы асты кушімнен, дып балясы. Костың кігиісі болғаншо, и п ің күшігі бол (макал). Тазымды ңызықты күнім қалмады дбішті кәрген і түсімнен (Абай). 2. Ауыр салмак. Бас­ ңасқыр тайная өлтіріп, Аққұс элі хү- гіруге келмейтін күиіік еді (Әбдікады-

КҮШІКТЕИ — КІЛКІТУ ж » '!11. 2 Кмпксис ждс Йпла л. м. корі/ге іиықты. (Хангелдни). Боткин ма- н а ш тұсқа қайта кетіп, енді, кідірмей + Кү-:. ;; күііеу — счкі. Үіілснгсн соң жазып кетті (Мүсірстюз). Б із сил кіді- к- , \\иіі'е кол бал; бои кірген ку* ріп токтан қалдық (Көбеев). ічч. 0'.->:тһі Оір уі<ге куш ік күйёу Оо- К ІД ІР ІҢ К ІР Е У ет. Ксшігіккіреу, аялдзк- Л'чМ .'.сриіті /ой. — деп келінш ск кулім- !>-•/} қырау, бөгелінкірсу. Инет өте беріп <лл кідіріңкіргп қалган (Шяимердеиов). «»'. П!К ■ 11 и ' н - К ' . и л к о і і г .ч с т ы . А й т қ о ж а - Үйге х г н кідіріқкіреп кірдім (Мука- НЫС ИовК ы еені іМіртксн, Оір дем сал- \\ ! і!. > • й о>ңынц ергкен (Дбай). ІД ІРІО зат. Токталыс, үзіліс. Добров из КМИІК I ( ] кідірістен кейін қайта сөйледі (Шаймер- ■і . И і іиі і. о жыртқыш а ң ' ] К Д ■[■ С.І* <• ;.м.*м\\ :л ■‘Ң'!У тоо>-,дегі іидо К дснов). г, >■| ч:і\\!\\ л'ш и с\\ті;):м, — деді ІЛ ІР ІС С ІЗ сын. Тоқтаусьгз, үзіліссіз. <,'ЛМ' і ; .!.ии'ц>. ІМ М -Қ У Л •У»‘ . Коіраг-жігср л. м. Ер К1Д1Р1СУ ет. Қідіру стістігіиің ортак, етіс :;і-қі;,іт<ың сур шинель, сол- л- ч.і-г. түрі. • сеп /^ч/иниеың, сур шинель К ІЖ ІИ Д ІРУ ет. Кіжіну етістігінін өзгелік дцГ і'. ^ стіс гүрі. (.Ъ: - к>ю ергонг. //еден скені бел- Қ ІЖ ІНУ ет. Ызалаиу, тістену, ашулану. .*й> ч*■. ың уйі йф :унде і.уйін кет- Ж осық Кошқарбайга ениіі а.гғың келе т: <}. . Ш! уиизы.іды (ЛІүкШГОВІ. 2. Қы- л /Д. ч :«*«/> кетер кезде, Жамал , :Уе\\ кіжініп (Мүсіреиов). ..іындап, қуйіп. эхакып (Жа- К ІЖ ІҢ ДЕУ ет. Коканлоккы жасау, бопса- лау. •••) ■V .1иыс. Каиаламу, ыза болу. К іЖ ІРЕЮ ет. Күжірсю. Мынауың кім? — - п жургенде рке.инің бул сөзі дсді Дәулет жслкесін кіжірейте түсіп м.-ні қоеа куйдіретін (Өзбрк әцгімсле- (Сыланов). |)іі. С .чқы и сил сөзді ийтқаида қорт КІЛ үст. Ылғи, уисмі, кілең, бірыңғай. Кіл унд. ч і, иуй/п аз отырОы (Сылапов). ботқа салды да, ыдысты неге аз дкеле- А\\ күііді- - ка/імықты, шскесіне сің —- деді асбазшы (Нұрпеііісов). Мал ■*-Ді. Лезы куйді иіииқтан, гн д і жақын өсірсең семізден. табады кіл сгіздсн салеаңшы; қабап/н Оіздің мойнақтан, (Халық акыидаріл). •\"чр кушікті алсаңиш (Д бай). > Жан К ІЛ ЕГЕИ сын. і. Шикі сүттін бетіндегі •<үік-рі— туксы. бзуыры д. м. Ж алгыз каймак. 2. Луис. Ж үка, сслдір. Сібір- жчн нуйері мынсц қайгыдан сөніп ба­ дің салқын көктемін де, күндіз де, ни .4 .ітқан, саиидан салган бшиара ке- түнде де арылмайтин кілегей қоңыр м н /Әуозов). >■ Жүлі күйгір — карл бүлты да усерден өзеннің жар қабагын- •'■і і іяілғыр. Бір атқа жуз құбылған, дай ғана жақсы түр еді (Мүканов). жүзі күйгір. Өз үйінде ииренггн пацы . КІЛЕГЕЙЛЕНУ *т. Жүка, кабыршактану. қүрсын (Абаи). •>- Іші күйді — ыза | КІЛЕМ зат. Түрлі ернек салып жүннеи, болды. мзалаиды, көрс алмады. Іиіің [ мактадан жасалған бағалы төсеніш куйсс туз жала суайт енді Ж ери бер і жәке үйдік кабырғасына үстайтын бұ- өміріңнен ауыр желді; + Күйіп-жлн-. йым. Үлкен жарық бөлменЩ есігінсн л и — безілдсді. ш з болды. О тарах! I төріне дейін қымбат қызыл кілемдер жайылған (Әуезов). Керегеге түтас ігертсе.': ишндық шехсіресін куй қозгап, кіле.ч үстелган (Мүсірепов). күйіп-жаныи егілесін (Діннсламов). >• Күйіп-пісті — ашуланды, дегбірсіз- К іЛЕМ Ш Е зат. Кішігірім кілем. Нсм< ал- дында шағын кілеміаенің үстінде сарай д -1'ді. Бақас срыл куйіп-пісіп отырган несі Акрамбай ишрт жүгініп отыр еді Оірег/ барын сонадайдан танып, мазақ- (Айни). тпп нү.ігтін сияқтанады (Мусірепов). КІБІРТҚІЛЕУ ст. Кібіртіктеу, бөгсжсктсу. КІЛЕМИІІ зот. Кілем токушы. ь а н ш Ка* лимирдегі кілемшілер сэулегін осы ара- ҚІБІРТКІЛПНУ ет. Кібірткілеу стістігікіц ға тізген білем (Бейбітшілік даусы). өздік стіс түрі. К Ы Е Ң үст. Ылғя, кіл, үнемі. бірыцғай. КГБІРТІК сын. Акырын. жай жүріс. Кілен бір монтиған жастың мөлдіреген КІБІРТІКТЕНУ ет. Кібіртіктеу етістігілія көздері маған қарайды (Бакбергенов). взгелік стіс түрі. КІЛЕТ зат. Үйде тұрмайтын затгар коЯы- КІБІРТІКГЕУ ет. !. Ж ай. акырьш жүру. латыи үн іргесгкдегі бвлмеше. шошала. Кілет. шошала, зәудзнэй атаулыга Ой- Кс.рснгыга көзі үйренгениіе Сатқач жол герім. қыс азығын ертеңді-кеш жигы- Ж! ‘” :н баг/қоп басып, кібіртіктеумен зып жүр {Әуезов). ке.:е у чтгы (Сыланое). 2. Ж ай, кіді- КІЛКУ ет. Калку, толу. Сағыныг. қалган- ріп Сейледі жестау жігіт кібір- дайын сол соқааы қир еріп окер жүре- тіктсч, устаған қағазынын, іиетін бүр- еі кетті кілкіп (Дінисламов). КІЛ КІЛ ДЕТУ кілкілдеу стістіпнія взгслік кеп { Гокмлгл мбетон). КІДІ сын. Ш о.іжзн. кырсык. шалгез. Б-Р етіс тур5. К ІЛ К ІЛ ДЁУ ет. Кемеріне, шстшс жете то­ сінлісі СяО’М9й деген иіалдуар қыз, лу. Беті қаймақ кілкілдсп. хпш шсі к /г/ .-':нез /Покхажии). К :Д Г.дгГ у (>г Түйілу. тіктену. келеді. Сүтке толып күркілдеп кчзек- КІЛ ІР»‘У г. Ь';д'рү 'егіс:і:Ч!іһі өзгелік стіс кіл;г-\\ Г Кі‘1!'ігу. аллдйп калу, т актаV., тесті шелегі (Қалауова). етіс т\\рі. :с:о:и*й о.і ■,ч такты тапқан ж ероі1 КІЛКГГУ кілку етістігіиік өзгелік

334 К І Л М И Т У - КІРЕЛЕУ КІЛМИТУ кілмию етістігінін озгелік етіс д а ғ ы іідкі дене мүшесімен ж а л ғ а е г7 ь к ішек. Кіндігі шубитылып цм зы .ш а.ча КІЛМИЮ ет. Ілбню. кілбию. хұлындар кездесе. бастады (Мүсірелов). КІЛТ зат. Құлыпты, есікті. турлі сандыкты 2. Белдік, өзектік темір. Ба.ітамен ур- ашып жабатын темірден жасалған аш- ганга бара қоймаған соң. Сойдсқтіс кы:и. Есі.кті жап та, кілтті маңдайшаға қоиыишнан жіңішке бүрғыны ала салс қалдырып кет (Иманжанов). Ол кіл- барабаиның кіндігін бүрғылады (Мус­ тінің қырымен дискапы шекссінен ақы- т а ф и н ) . 3. Ауыс. О р т а л ы к . түйіи. Жер рын-ақырын қақты (Габдуллин). Ауыс. жүзінің кікдігі — мавзолеидің тасында, Тетік, түйін. Орыстың ғы аы м ы , онсрі, Жер жүзінің шырагы — Крсмльде қо- дүнкенің кілті, оны білгенге дуние ар- сында (Жамбыл). Кіидік кссіп, кір заы түседі (Абан). Тек совет өкіметі ж у ғ а н — т у ғ а п ж ср , т у га н сл. Көрмей гана үлт мәселесін дұрыс шеіиудің кіл- журіп көп жылдан, Болсын деп жол тін тапты (Бәйішев). + Қілт токтады жоралгым Кіндік кесіп, кір жуған. —кенст, ілс, тез, шапшац кідірді. Калия Оралга биыл оралдым (Жа роков). сөй.геп ксле жатып, кілт тоқтап қалды •+ Кіндік шоше — б а л ан ы ң т у ға н д з (Симонов). + Кілт бүрылды — тез, кікдігін кесуші әйел. шапшаң, ілс кимыл жасадм. + Кілт КІНДІКТЕС сын. Туыстас, ағайындас. Ба- догарды — тез, шапілаң, кенст бүрыл- яндап мен сөйлейтін келсе шама кін- ды. Кенет шыққан дауысқа Богикөз діктес бірге туған бауырын ііиінде сэ» деуге үлгірмей, жүрісін кілт доға- Аманкелді жеке дара (1916 жыл). рип жалт кррады (Муканов). КГР I зат. Таза емес былғаныш. Біз өнді- КІЛ ГИПАН зат. Мән, мағыпа, мәссле. Ры- рісте цсхтың ііиін тэртіпке келтіріп, ковтың бізде бэрімізге ортақ бір жол еиік,андай кір жуытгшймыз (Жастар Оар деген молімдемесшде бір кілтипан эстрадасы). Ішкі киімдер жғне түрлі бар (Сталин). кездемеден істелген кірлі үй жабдыц- КІЛТТЕНУ кілттеу етістігінің өздік етіс тары. Кісі іздестір, мына үйді ұстап, түрі. асыңды істеп, кіріңді жуатын — деді КІЛТТЕТУ кілгтсу етістігшік өзгелік етіс ол (Шаймердснов). түрі. К1Р II зат. Таразы, алшеуіш. Сиырлар кір- КІЛТТЕУ ет. Бекіту, жабу. Кілттеп устау. ге түсірілді ме? — деді ол (Тілеков). Бурыл мүрт, көрік түрған күркесін, + Кір шалдырмады —Д ак келгірмсді. түскен кезде қайтты ымырт, жаныка сөз ергізбеді. Біздің өнегеміз атаны қа- ертіп еркесін (Жароков). дірлеу, ананы злпештеу, оларга кір КІЛТШІ зат. I. Кілт жасаушы. 2. Астық шалдырмау (Жастар эстрадасы). + Кір сакталатын сарайды ұстаушы. келтірмеді — сөз келтірмсді, сөзге кал- КІЛТІЛДЕУ ет. Аурудан буыннын сыртыл- дырмады. дауы, сарсулықтан сыртылдау. Сарсық КІРБЕҢ зат. Реніш, ренжу. Инештің \\а- түсксні ғой дейтін, буындарым да кіл- багына аздап кірбең ілінді (Шгймсрде- нов). Әйгерімнің куміс қоңыраудай кул- тілдеп жүргізбей қояды (Мұқанов). кісі де күн куйінен, көңіл кірбеңіне ау­ КЬМ ес. Сұрау есімдігі. Есеналыиың ақш - лах, (Әуезов). дасары кім? — деді ол (Тілеков). Ескі ҚІРБІКТЕНУ кірбіктеу стістігінін өзіндік ауылдағы ойыншы кім? (Муканов). етіс түрі. КІНА зат. Айып. қылмыс, қате. Ол кінасын КІРБІКТПУ ег. Кірбіндеу. мойымдағанның белгісі ретінде төмен КІРГІЗДІРУ ет. Кіру стістігінің өзгелік қарады (Бакбергенов). Домалап кенет мөп-мө.гдір ыршыды жастар көзіқнен. етіс түрі. К ІРПЗУ ет. Еигізу. сндіру. Мы^жасарды А қырып қалдын, бейне бір Тапқандай оңаиш отауға кіргізді (Әуезов). Дос­ кіна сөзімнен {Кайырбеков). тархан жайылып, самауыр кіргізілді (Көбссв). КІНАЛАУ ст. Айыптау. жазғыру. Бала- К1РГ131ЛУ кіргізу етістігінін ырыксыз лар сабақ білмесе сізді кіналайтын бо- етіс түрі. лармыз — деді Жақпй Ыбрайға (Акын- КІРЕ зат. Керуен. кірекеш. Әлі менің бір жанов). кіреме жеткен жок,, — деп кіреиіі Ыв- К1НАЛАУШЫ зат. Айыптаушы, айыпка рай жымиып қояды (Мүсфспов). буйырушы. КІНАЛЬІ сьш. Айыпты. кылмысты. Кезек- ші мүғалім кіналы адамдай пэлсн дей алмай тартыла берді (Иманжанов). КІРЕБЕРІС зат. Ауыз үй, кірср есік ял- КІНАРАТ зат. Мін, кнтык. Салкуреқое кі- дыңғы үй. Төргі үйге кіреберісте ол иараг Оолған жох,, желісінен танбады мені түртіп қалды (Хзнгелднн). (Көктем лобі). КІРЕҚЕШ зат. Арбашы, лаушы, кіре тар- КШАРЛТСЫЗ сын. Мінсіз, китықсыз. Бэрі тушы. Қірекеіи күрегіне сүйеніп борі- де кінаратсыэ жақсы өтіп жатыр (Мү- не қарады (Мустафин). сірепов). КІРЕЛЕНУ ет. Кірелсу стістігінін өздік КІНЛСЫЗ сын. Қінасы жоқ, адал, таза етіс түрі. д. м. Лрдақ бдйек болып кішіребген кі- КІРЕЛЕТУ ет. кірелеу етістігініқ өзгелік насыз жігіттің сағын қалай сындырар?! етіс түрі. (Мустафин). К1РЕЛКУ ет. Жинау. жннастыру. курау, КІНДІК зат. 1. Адампың, малдың қарішн- күрастыру. Әке балага қимайтүгын

КІРҒП — КІРТІЛЛЕК 335 малыиди кірслічі. сол айдлп кетіп тү- аты. рдіім гай (Дб.ін). КІРПІ зат. Қішігірім сырты тікснді жән- ҚІРІТІ Зігг. Іірс\\і:к, тіреу. Көмір басып дік. Карга баласын аппағым дер кір- Қаляды, Кірггг жоц —дсйді Э.ііп (Гру­ МК ,іРППІДі пҺИ£ Т сЫыНн.ЖК£ фмгсиагыслмякдтеыР. с(емкагкладлі.).Қе- ба**). Ескі Октли с.чкт.міу үш ін ! осилср үстем болған соқ.кірпідей бай- КІРІДКҺ з<іг. Ханның кгісен кс/н'укс. Ү с-‘ лар жиырылып, іиіінен оттай күйінді дсп Ыім (М ахлмбст). 2.; (Ш илин). кмсті»» киім. ті.че кисем Заттыц, біриорсаііи бсгінін ілпш тсніп, КІРГІ1Қ зит. Көа айналасындағы түк, кунгірг. булдыр болуы. Ой ш ы ны га-/ кылшык. Үзын кірпіктерінің астында дамылсыз қозғалатын қоңыр көздерін эиз баланы көз н.иіычан а.іысқа зкег-1 7і де. кірсукі' тпртқан хасты көздің әстебір ой нүктесінв сығырайта қадап аясычда бүлдырап түрып қп.гды қа/іды (Шаііліердсмов). Егентайдың (Ияаіі/клнон). 3. Ауыс. Пет нерде. кірпігі тез-теэ жүлшлып, козі жылтыл- Ехслгі жт/Оа елдік ж п\\’ Е лдің кглді дап кетті (Ерубасв). -4- Қірпік какпа- шетіне. Жарцыраган Отинның Кіреуке ды — квз ілмеді. үйкы кермеді. Бала бетінс (Обдікадыров). кірпік қақпий, көрер танды көзбен ат- КІРПУКІ .П ІІУ ,‘т. Кунгіргтсііу, бүлдыр- қызды (Иманжанов). 4- Кірпік как- лаиу. Ымыртта кіреукеленген жарты канша — лезде. тсз, шапшаіі. бір сэт- 7и'>‘ иц ай көшпелі булттарды аспаннпн іе. Фридун сып етіп ордан қарғып ө:кі:ііп жіберіп, жи.V ыз өзі жүзіп Ои- түсті де, кірпіх қаққанша агиштардың рады скен (Силанов). аржагына вгіп, жасырына қалды (Иб­ КІРЕШІ зит. I. Дрбашы, лаушы, кірекеиі. рагимов). Тырт-Оес ьгізді. түйелі кірешілер үйі- ҚІРП ІКШ Е зат. Өзбетінше кызмет атка- м>'н комірді тиеп илып жатыр' (Мус­ ратын клеткакык алдыиғы жзғы. тафин). Клетканың алдыңгы жағынаи іиыгып КІРЖИТУ кіржшо стістігінін өзгелік сгіс тұрган жіңішке үзын кірпікшені бай- қауға болады (Ботаника). КІРЖИІО ет. Көцілсіз. ренжігеи түр. пі- КІРПІКШ ЕШ ЕН N. кірпі. шін көрссту. жактырмау. Жак, етгері, ҚІРИІЛЕНУ ет. Түксию. тікрею. Залалы жиырыла цатты кіржнгені болмаса, I көп, пайдасы жоц тікеннен, үрынды Есей бүл жолы да ^олын қозғамады \\ екен қызға неғып тіквлен, Күрады ғой (Нүрпсііісов). тамыры да таң ертең, басындағы кір- К ІРЖ ІН Д ЕУ ет. Жактыпмау. тыржындау. і піленген түк смен (Ерғалнеп). Үйренбейді кісіден, Кіржіңдеп жүріп КІРГНШ зат. 1. Калыика кұнылған. күй- кексрді, Оңалып әгэр алдыңыз, Ор дірілген балшык, күрылыс материалы. жерден ак, көбейер, Ажарлыңыз, .ийД- Қатарләсып кірпііл үйлср салымып жа­ дыңыз (Абан). тыр (Ерубаев). 2. Ауыс. Мүшс. Сенде К ІРЛ ЕИ зат. Обл. Шылапшын, ілеген. бір кірпіиі дүниеге кетігін тапта бар ҚІРЛЕНУ кірлеу етістігінің ырыксиз етіс қалан (Абай). 4 Кірпіш шай — такта түрі. шай. Л аулаған товардың орнына мың КІРЛЕТУ кірлеу етістігінің өзгелік етісі тақта кірпііи игай ғана эпереді (Мука- нов). Х ІР л \\іУ 1 сын. Сәл кір болғагг д. м. Са- КІРСАБЫН зат. Кір жууға пайдаланыла- тын, суда еритін катты зат. Үдайы мед кірлеу дзптерге жазғанын қарай жуынғандай кірсабынмен Баяғы үй- бастады (Нүрпсйісов). реншікті бір сарынмен (Әлімбаев). К1РЛЕУ И ет. 1. Кір болу. ластану, был- ғану. Асығыста жазылған хат қағазы К ІРСІЗ сын. 1. Кірі жок. таза. Асқарға тозған, кірлеген (Сыдыкбеков). 2. Ау- [ үнайтын нэрсе: Үлберееннің үйінің киім-кеіиегі жамаулы болғанмен оның ыс. Ж абығу. камығу, капалану. Сеніс- кірсіздігі (Мүканов). 2. Ауыс. Таза, кен досым да жок, асыгымда Ах,ыры ак. адал. жазықсыз. Білесіқ менің өлең жаздым жасыдым да, Кормеген экем Ж аудыр шалды Касқырбай өл- көп дүние көл көрінді, кірлемвген кө- тірді сол кірсіз жанды (Әбілев). ңілдің аиіығында (Абай). 3. Ауыс. Дбырой төгу. дак келгіру. кір келтіру. КІРТИТУ кіртню етістігінің өзгелік етіс Хвуіықишлардың қалдықтары мархсис- тсрге қарсы күресіп, оларды қалайда КІРТИЮ ет. Шаршап кажудан көздің кі- шіреюі. Абайдың жүзі сүп-сүр болып, к ір л еч гг тырысты (Б К (б )П тарихы). қан сөлден айырылып науқастан түр- К ІРМ Ё І зат. Келі.мсек. шеттен келгсн. ғандай көздері кіртиген, Оір түрлі жү- сырт алам. Ж аңа келген жүмысшы ел деп қалыпты (Әүезов). іш індегі кірме сияқты ғой — деді оа- ККІ(РрНй^Омс\\сИіыоЕыеінлсн:ндтіынүгбзПаид,счтзетртет.іазкпааадтрттБсыебец.үпиңіырріігізны(епдСноғтгеыгаСинэ.анцыСшуағТРшыкқозеетинрышкіааагкіқіктзсртқгытога(оіааггМннррі .куқ)7іп.стыритМіасмалсьефеқаизтынтуеырүннрнгпру)е.здтткыеоыіонреілкі----1\\•1ККҒІРРАТТ(ахБ(ҒаМиІІярЛКмаіқуаоббЛдңмденаПстуысиылКжтшднлыы.үүиэсзлңнліыкыКне)інк.р)ык.т.тіссррүыітКлзидіііхрпкефтыкіо.локнқтлөааекізрпбгі,ыиіышжнқрс.аешонғлкоеижғі.зқрығтааніЖқмлқдүааетзжлнудүмдіааскүтақр.-,,і

336 К 'Р П Л Д Е Т У — КІСІЛ1С У КІРТІЛДЕТУ кіргілдеу стістігікін өзгелікі ҚІРІСТІРУ кірісу етістігініи өзгелік сгіс түрі. етіс түрі. КІРУ ет. 1. Ену, келу. Кэрім кабинетіне ( КІРІСУ ет. 1. Біркзрсеге аралзсу, хаты- кірген кішкене үлы Маратты байқяды { насу, озірлену. Зейнур пеш жақк,а ба- рып шай жабдығына кірісе бастады (Шаймерденоз). Еңсесі биік боз орда Еңкеймей кірер күн қаеда? (Махам-1 (Әбішев). Таңертең ишй, қымыз ішіг, жүру қамына кірістім (Қөбсев). 2. Бір- бет). КІРШ: кіриі ету ет. Кіріп кету. Балалар. нәрсе туралы хабарлау. Карт кглбі- ерлік іс етті, жер соқты жау күрс ет-' реген ақ, сақалын бір сипап қойып, 7І, екі көзге екі біз қас қаққанша1 ертегісіне кірісті (Бегалкн). ҚІРІС-ШЫГЫС заг. Пайдг-шығын. Кіріс- кіріи егті (Данырбеков). шығыстың бірін елемейтіндей хоріне- КІРШКҢ сын. Қірлегіш, хірлеуіш. тін Иеілік вүл даладо тгңдгсі жоіу КІРШІ зот. К>р жуушы. есепқор еді (Мүсірепов). КІРШІК заг. 1. Кір, дақ. Сонда тасып мақтандым жанымда кіршік қалған КІРІШ ТЕи сын. Тап-таза, кіріиіктей өте таза. Болагтың кіріштей ац тістеріақ- жсқ (Халық ақыпдары). 2. Ауыс. Ақау, арамдык, Отан үшін, халық сиып түрды (Байтанаев). үшін қызмет еткен адамды, Біз сай- ҚІР-ҚАЯУ зат. Длаңдық, арахтдык. Еиі- лауга сайлаймыз, Қөңілінде кіршік қа.ндай кір-қаяу жоқ бүгін менің ой- хсоқ, Әділ жүрек адамды (Байганин). ымда иненің жасуындай хөңілімдс КІРШ ІКСІЗ сын. 1. Таза, кгрсіз. Кіриіік- (Халық ақындары). сіз ақпен жабылған дөңгелек столдың КІР-КОҢ зат. Кір-лас, кірлі. Керосилнің, кір-қоңның иісінен менің тынмсымга- үстінде нешстүрлі дэмді тағамдар бар рылып жүре берді (Муқанов). (Шаймердснов). Көзілдірігін алып, та­ за кіриііксіэ орамалмен тағы сүрткіледі ҚІСЕ зат. 1. Куміспен, жезбен әшексйлеп (Шаймерденов). 2. Ауыс. Лдал. ак та­ за. Сенің наган ғана емес, досқа де- істелгсн калташалары бар кайыс бел- беу. Атадан қалган лауиш шапан, ген жүрегіңнің кіршіксіз екенін бһе- Күміс кісе сияқтылар болмпса. күнде- мін (Сәрсенбаев). .йкті киімдгрі жүпыіш гана (Мүсірс- КІРШІКТЕИ сын. !. Дппак, тап-таза. Тө- пов). 2. Ауыс. Жетесінен, туысынан ңірегінде қордың, кіршіктей ұп-ұсақ белгілі. Кісі болар бала кісесінен бел­ жылтылын көресің (Муканов). Аязда ил! (макал). сақылдаған суықтарда. Беті-қолды кір- К1СЕН зат. 1. Қолға. аякка салынатый иііктей жуып қарга (Мукгиов). 2. Ау-1 темір бугау, тусау. Ауыр кісен йяғын қимап па еді — деді Айғанілс (Акык- ыс. Адал, ак. Кіршіктей таза малым- ды вере, алмаймын — деді Бабам (Мус- і жанов). 2. Ауыс. Тұсау, оралғы, бв- геу. Жақып ая**а кісен болды ғой — тафин). КІРШ ІЛ сын. Кірлегіш, кіршен. деді Бейсен (Мустафин). КІСЕНДПЛУ кісендеу етістігінін ырык- КІРШІЛДЕТУ кіршілдеу етісгігініц өзге- лік етіс турі. сыз етіс түрі. КІСЕНДЕТУ кісендеу етістігінің взгелік КІРШІЛДЕУ ет. Кіртілдеу. шыкырлау. Жетіде қозышы болып жүгіргемін етіс турі. Тыңдамай табанымның тшнгенін. Кір- КІСЕНДЕУ ет. \\. Қол-аякка буғау салу, шілдеп аяғыма шөеір еніп, Балғамен тұсау, матау. Ойға шыи шомып ойла­ сам, Еркін алып халықтың, Билгген қанша жансыэ мүдіргемін (Муканов). КІРІГУ ет. I. Басылу, танталу, бірігу патиіа зар замен. Кол аяғын кісендеп, Байлатқан оны зар заман (Сәлем са­ Лғаш ваннаға да қой тогытуға бола- ран Украина). 2. Тежеу. Баланы ер- ды, бірақ жеке тақтагілар бір-біріне кіне жібермей кісендеп үстау керек. гығыэ кірікпейді (Ермеков). 2. Агаш- КІСНЕУ к. кісінеу. таи жасалғак ыдыстыи қаңсығаішан кейін жымдасуы. КІСІ зат. Адам. Жамандығың сезілсе, ха- КІРІГІТАР зат. I. Тоуелді, мэжбур. Ай- қын кісі жат болар, Өмір сүрген хісі- тып а.шп кіріптар болғанша, оз ау- ге дэулет қыэық, бала — бал (Абэй). зыңа ие болссң еді — дсді Мария Сырбай өзін адал кісіге санайды, кісі (Мустафин). ақысы дегенді жеуте олсе анқ баспай- КІРІГІТАРЛЬіҚ зат. 'Гоуелділік, мәжбур- ды (Мұканов). Кісі боны — лдам лік. Орыс революциясының соққысы- бойына тец. Өзеннің сонау көмейінен нан кіріптарлық пен құлдықтъің ескі осы кемерге дейін тереңдігі кісі бойы ордасы күйзеуде (Байгшев). ор қазамыз да тобссін бөренемен КІРІС зат. Тусім, табыс, пайда. Жомарі- бамыэ (Әбішев). тың есебінше, колхоз кассасына кемі КІСІЛІК зат. Адамгершілік. Сец туғыз- бір-екі миллион сом кіріс енгізбек дың күнімді жарқыратып. Сен песі кі- (Мустафин). сілік, адалдықтың (Бейбітиіілік дау' К1Р1СПЕ зат. 1. Сеч басы, алғысөз. Мү- сы). ның борі кіріспе, хат екен деп түсги­ ҚІСІМСУ ет. Адамсу, дандайсу, паидаиу, бе нағыз хаттың сөздері келесі бет бәлсіну. Қісімсіп дүрдараз. Бүраңдап ішінде (Кайырбеков). 2. Бір ғьілым қылма наз. Мал түгіл Сасымды жо.хы- турады жалпы мағлұмат. ңа берсем де аз (АбаГі).

К 1С1М СШ У- КІІШРҒЮ 3.17 ХКЛМСІІІУ і к \\ : \\ и ү огістігітц ырык- КІШКІ ПГАИЛАУ сын. Кішірсктеу. Токон сыз стіс түрі. сияқты кішкентайлау екі өзен қуы-сқа ке.ііп құйып жатыр. КЮНЕСУ ст. Гмуы]ч-Ы|>ау. оагиііч-. иіү йірколіч*у. Л.іМ4'л: .ч}7 »л,,гсЛ* диуырсЫ' КШЛ сын. 1. Үлкенге карама карсы. Өз рап кісін,\\\\-гі.ч туыгтар, сніН мүнда бі.імсгсніңді кісіден сүра, үлкен жоқ ксп ауы.і-уй қішғанОи тістеге бастады (Мука нов). долга, кішіден сұра (макал). 2. Кекжо, КіСШЫУ киімгг іс і.ч іі:ііің оігоіік огіс счмігы. Касындагы баланы нүсқап, кі- түрі. ші жигиің — деді ал (Мұканоп). > Кі- Ш іі һ У і*т. Жм.іічі.; іі-ііі к.іттм д и б и с шы- ніі (Іссін — бесін алдыкдағи уакыт. гяруы. шү]*к,ыім\\іл Лттчр уй'рарсген А«к қн.ч қүм төгілгси жыныс жартыс. Оиуыспсн іініһі-ічнгіц кісінссіп алады Болмай-ақ кііиі бесін күні батқан (Мүканоп). К«.і тоинычда қу іиі/лип, ЛТЫЛҚЫ ПЫСҚЫрЫП. КІСІНҒП ТӨЦІрСК зОс- (Куаиышбаев). мі үнее толаОы (Кобгеп). К.ШПІ 1Р1М уст. Шамалы, орташа, кіші- КІСІШБ к т. Лдамиіл. кк-і сшгкгы. іч-кілді. рсктеу. Шоищаның улкендігі кішігі- Ссйтқплы өзі жайдары кіаш е Нрмсктің рім өгіздей (Муканов). Экскаваторы^ кіігігірім қала/ш ң электр станциясык- ОаО (Кокімжанов). бүл мінсзОсрін кеңкілдей күліп отырып \\ КПіИҚ сын. Кішіпеіііл. Жаманның көңлі танысгырпщ Мейрамга (Муста-1 фнн). көктс, жсрде басы. Алые қой аңғарар- га екі арасы. Жақсының озі кііиік, ойы КККІІІТТТДтЖ6нААқстражркнгКыГ1.үысаПаеытчіоПП'ілүткпүннкүнтлвпгырасөХтХтмлдыа)т.атптзіесна.тДанАсапуіедбо,қмрүгжкҢхошИаірар.ібаатрікнмғіЛүтОтіАніелніысіыірүаакқы—рдцацІШсрпрйктіеызн.к.лііатдшткытрЫкОөнеткіжаіаиүіенңакпоараб.тиаишбпеш,нааендиі,нтзсКпсеідіанаажаст,үаслқөткеікқисқзі(іаатыкшімакк.Әыттдго(теі.браиааынБаутснКкліпісізүілуке.еілитБыдшіхткаізшсгтіктатааооткйпаааатесы(нсрзвалмаппрШслжаыо)т.пгитхііка.іұп:нқхагүнін.алатт,іаіуБнрй)ноынаа.аажкүмоекапстшнлылвржүешт+ышыбыеусзмршөлноыыПнмпмідгдлрлны(нееагуіоііМКашомң-таркалшр(сққркірКыоаінуыттоакнаыемрвкыөакылйқрирсдеи)ғлпаа------ні.е--а.--.1;| КККККККІІІІІІШШШШШШШОбжлМлк(бІКллШқІ(ІІЖіыыКІіІЛеиКЛеыПіраүііППкліуикш1тІрЕвкқІатЕд.Е.іЕРЕҚ,атбаы.мУпіііИпҒ1тИепИиупеКбБееМқҚдИаб,яІйгзІаыІйваіЛіыатүнүЛііЛррЛ)ілшрбтстлргтлң.ОNД,т(ДсысДа)ы.дсіСт.ы.ке.пЕыліІІмнкійаа,КкеЛеанУғінегйКісакшуіыі1ш.ыйашбыЫпліі.КқрішаИдмімнлісжгідпләы.аыміібіебяідркаерзллаасанбеИейаідіеарл.(тміккігжі,ыИбвқуылсте..іы)аынтдеИкмо,с.блшуіОеннеқазлабо(ы.ууеебрНндідаііе.ксыіКелнжеЕрму-,бпОтәыіөреірасңіүмттдітлрзк,плепілісыеесасл.йаоегесй-нйіу.йвмДкжотмы,)кіө,ніо.сәЖ.ртіокдсүросаәынлыіүеамнітвйдшыбяқмқа)нсаеатыж.ітдпйаблглтке>ыдтүлаыеыеыөді:аиніул-----•.іі басв). КІТАПШЛ зст. Кішкене көлемді кітал.} (Имаижапов). КІШІРЕИТУ кішірсю етістігінік өзгелік Калтасынан бір қызыл кітапшани ал- етіс түрі. ды да, капитан Капустинге усынды КіШ ІРЕЙТІЛУ кішірейту етістігінің ырьзк- (Омаров). сыз етіс түрі. КІШ ІРЕК сын. Белгйіі шамадан кіші, ша- КІТӘІІ к. кітап. К ІТ ІР Л Е К сын. Кытырлак. Бөлкенің бірін масынан кішкентай. Кііиірек сқ сама- жүқа қып тіліп, пешке кептірді де, к ү -' у ирга қойылган сутсіз шайды іиііп йеуінің дорвасын кітірлек нанка тол- отырғанда бір жігіт кіріп келді (Му­ тырып берді (Ерубаев). канов). Боржабай орташа бойлы, жу- антык денелі, дөңгслек бсгті, жасаура­ КІТІРЛҒ.ТУ кітірлеу етістігінін взгелік етіс түрі. ган кішірек көзді, қоңыр өңді кісі (Му­ К ІТ ІР Л Е У ет. Кіртілдеу. канов). К ІШ К ЕН Е сын. 1. Үлкеннің қарсысы. 2. Со- КПІІІРЕКТЕУ сан. Қішірск, кішкентайлау. бн. ж ас. Әдептілікті, эдетті балаларға кіш ксне күннен бастап-ақ үіірете беру ҚІШ ІРЕЮ ет. 1. Шамасынап кому. ачзю. Үлксн үйге кіргенде, бәрі кіиіірейіп кет- ксрек (Көбесп). К Ш іК ЕН ЕЛ ҒУ сын. Кішірсктеу. ксндсй, отырғпндпр қумандай гана бо- лып қалысты (Мүсірспов). 2. Жасару. КІШ КЕНТАИ сын. I. Кішкене, биттей. Ше­ жаксару. Бүл түрінде ол он бес жас кііиірейіп қалган сияқты. 2. Луыс. Бі- кер өзічің кішкентай кезіндегі бір ар- реудік айтканын тындау. Айқын кіші- манын кү.гіп айтты (Имаижанов). рейген сайын, ол күжірейе түсті (Әбі- 2. Ауыс. Қызметі кіші. Тақсыр мен шев). кішкентай ада.имын гой — деді хатшы. . 22 — 1596

ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА (на казахском языке) под редакцией Смета Кенесбаевича Кенесбаева Редактор М. Лсаинов Худ. редактор И. Д. Сущих Тех. редактор 3. П. Сорокина Корректор Т. Лбугалиева Сдано в на'Чф «з/|V >959 г. Подписано к'печати З.'Х 1959 г. Формат 70^Ю 8'/ів' 21,12 физ д 28.б7 усл.-печ. л. 5<Ту4..изд.* л. Тираж 13800. УГ01933 Пен» П Руо. Типография Издательства АН КазССР. Алма-Ата. ул. Шевченко. 23. Зак. 1596

К I Р гС П Е Т а л а й та р и хи кезеңдерд і б а сы нан к е ш ір ге н қ а з а қ ха л к ы н ы ң т іл м эд е н и е тін д е , оны ң сөз б а й л ы ғы н д а терец с ы р л а р б а р , к ы з ы қ т ы -қ ы - зы кты қ ұ б ы л ы ста р бар. Х а л ы к т ы ң кәрі та р и хы м е н кұ р д а с тіл ін е н сол х а л ы к ты ң ө м ір -т ір ш іл ігі, ә д е т-ғұ р п ы , ш а р у а ш ы л ы қ ж а ғд а й ы , өзге ел- дермен кары м -каты сы , саяси, мәдени дәреж есі а ң ғары латы ны ж ұ р т к а м ә л ім . Ө м ір ш ы н д ы ғы т іл д ің л е к с и к а с а л а с ы н а н а й қ ы и ссзіл е д і. Ө й т - кені к о ға м ө м ір ін д е гі т ү р л і қ ү б ы л ы с та р , т а р н х и кезецдер б с л гіл і б ір л е кси ка л ы қ үғы м м ен ұласы п ж а та д ы . А л, л е кси ка л ы қ үгы м сөзбеи, сөз м а ғы н а сы м е н ты гы з қ а р ы м -к а ты с та болады . Х а л ы к т ы ң б е л гіл і б ір д ә у ір д е гі са я си , ш а р у а ш ы л ы к , м эдени т ір ш іл ігі де, а д а м н ы н іш к і р у х а - ни д у н и е с і де, салты да т іл д ің д ы б ы с ж ү й е с ін с н , сөз тү л ға с ы н а н , сөй- лем к у р ы л ы с ы н а н гө р і, сөз м а гы н а сы н а н а й қ ы н ы р а к б іл іь іп түр а д ы . Б е л гіл і б ір саяси д ә уір б о л сы н , ж у т ш ы л ы к ке зец болсы н, о й ы н *са уы қ болсы н, к у а н у мен р е н ж у, т. б. болсы н — м ү н ы ц ка й -ка н сы сы да сөз а р к ы л ы , с ө з д ік ү ғы м а р к ы л ы б іл ін е д і. С ө зд іц о сы е р е к ш е л ігін а р н а й а та у д а ғы м а кса т гр а м м а ти ка , ф онетиканы ң р о л ін ж о қ к а ш ы ға р уе м е с. Т іл д ің қ а р ы м -қа ты сты қ қ а с и е ті оны ң б а р л ы к к о м п о м е н гт е р ін іц б ір л і- гін д е , т іл д ін түге л қ ұ р ы л ы м д ы қ қ ы зм е тін д е е к е н і а я н . Сөз ө з д ігін е и т іл д о р е ж е с ік е ж е те а л м а й ты н д ы ғы , сол си яқты гр а м м а ти к а л ы қ т ү л ға не- месе ф о н е тн к а л ы к к ұ б ы л ы с ө з д ігіи е и к а р ы м -к а т ы с т ы к кы зм е тті өтей а л м а й т ы н д ы ғы да б е л гіл і. Б із д іц б ұ л ж ерд е ә д е й іл е п а й т п а қ ш ы б о л ы п о ты р ға н ы м ы з : а н а т і- л ім із д ін л с к с и к а л ы қ қ ү р а м ы , о н ы ц н е гізгі а р к а у ы — сөз ж ө н ін д е гі ке й - б ір о й л а р . С е з д е ге н аса б ір к ү р д е л і ұ ғы м : оны ж а н -ж а қ т ы тексе р іп , са н алуан кары м -каты ста та н уға болады . Соз — ко ға м мен табиғат к ұб ы - л ы с т а р ы н , адам ны н. р у х а н и ө м ір ін б іл д ір е тін м а ң ы з д ы т іл д ік е д и н и ц а . Сөз қ а н д а й күр д е л і куб ы л ы с болса, сөз м ағы насы да сондай к ү р д е л і категория. С өз бен зат (күб ы л ы с) өте тырыз кары м -қаты ста болады: зат пеи қ ү б ы л ы с с ө з ге тә у е л д і бол.м анды (олар сөзден т ы с ө м ір с ү р е д і), б ір а к , зат нсм есе куб ы л ы с сөз а р к ы л ы , сөз м агы насы а р к ы л ы аталы п, а ц ға - ры лады . С өз бен зат (қ үб ы л ы с) ф изикалық емес, л и н гв и сти ка л ы к к а ­ р ы м -к а т ы с т а б о л а д ы ; за т пен к у б ы л ы с тіл д е с ө з д ің м а гы н а с ы а р к ы л ы , с ө зд ін д ы б ы с т а л у ы а р к ы л ы та н ы л а д ы ; сөз м а ғы н а с ы м ен сөз т ір к е с і та - рихн б а й л а н ы с та б ол ад ы д а , а д а м санасы а р к ы л ы т іл ж ү й е с ін е н б е р ік - бекем о р ы н тебеді. С ө з м а ғы н а сы ө зге р е д і, д а м и д ы м агы на а я сы б ір д е кеңене т ү с іп ,

!I б ір д с та р ы л а д м ; т у р л і бейнелі м а ғ ы н а л а р ү сте м е л е п , б ір д е со з к о л д а н у тз с іл і м о л ы .ъ ш , б ір д е сокъі м а ғы н а т у а д ы , за м а н а ғ ы м ы п а к а р а й , кси реттерде, енз д с, снз м агы насы д а м ү л д е ж а ц а р а д ы ; с ө й т іп с ө з д іц се- м антнкаеы ү з д ік с із е ки іе л іп о т ы р а д ы . Сөз де сөз м агы ьасы да за тта р мен кұб ы л ы ста р д ы то п ш ы л а п ба- рьш, аигиртад ы . С өз сыры ж а л п ы л ы к пен д а р а л ы қ ты ң б ір л іг і а р кы л ы б іл іііс д і. С өз ұ ғы м емес, сөз б е л гіл і б ір за т т а емес. Б ір а қ ұ ғы м б о л м а - і-.иі ж е р д е . з а т (қ ү б ы л ы с ) б о л м а ғ а н ж е р д е с ө з д іц б о л у ы м ү м к ін д е емес. О сы дан к е л іп , сөз м а гы н а л а р ы к ү р д е л е н іп , б ір і- б ір ін е а у ы с ы п та отырады. К вптеген сөздер әлде иеш е м ағы н а л а р ға ие болады да, кей \\ акы т полисем ия м ен ом оним ия ш е гін а ж ы р а ту к и ы н га с о га д ы . Б е л гіл і б ір сөз ө з ін ің а ііт ы л у ы (д е м е к, ж а з ы л у ы ), ө зге с ө з б е н б а й л а н ы с ы , гр а м м а ти к а л ы к т ү р л е н у і, с т и л и с т и к а л ы к т ә с іл і к е й д е т іп т і се м а н ти ка - с*ы ж а ғ ы н а н д а х а л к ы м ы з ғ а т о н е р е к і и е л і к т і б і л д і р е д і . М і м е о с ы н ы к б эрі т іл д іц а ііы р ы қ ш а к о ға м д ы қ к а т е го р и я б о л уы м е н б а й л а н ы с ты . Б ас- ка ш а а й т к а н д а , эр х а л ы қ ты и өз т іл ін д е с ө й л е у ін ің б а с т ы се б е б і: д ы б ы с тір к с с і меи сөз м а гы н а с ы а р а с ы н д а т а б и ғ и б а й л а н ы с б о л м а й д ы . З а тта , күбы лы ста б о л а гы н касиет т іл д ы б ы ста р ы м е н (д ем ек, с в зб е ь) та б и ғн байланы ста б о л с а , түге л а д а м з а т б ір т іл д е сө й л е ге н б о л а р е д і, ү л т т і.іі деген ұ ғы м б о л м а с ед і, әр сөз б ір м а гы н а д а ға н а ж у м с а л а р еді. Тарихи ф а кто р л а р д ы ң т іл ге т и гіз е р әсері ә р к и л ы : т іл д іи гра м м а ти - ка л ы к. ф о н е ти к а л ы қ с а л а л а р ы н а қ о ғ а м ө м ір і, т а б и ғ а т қ ұ б ь іл ы с т а р ы ж анам алагт б а р ы п ы қ гіа л етсе, о ц ы ц л е к с и к а л ы к с а л а с ы н а тік е л е й ы к - п а л етед і. « Т ік е л е й ы қ п а л » д е г е н д і д е ш а р т т ы т у р д е т ү с ін у к е р е к. Н е ге десеніз, сөз м а гы и а с ы ү ғы м к а т е го р и я с ы м е и д ә л м е -д ә л с ә н к с с ү і ш а р т емес: б е л гіл і б ір м а ғы н а б с л гіл і б ір сө зге м ін д е т т і т ү р д с те л ін е д і. М ү - ны ң өзі т іл д ік д әстүрге ай н а л ы п , ұ р п а к т а н ү р и а к к а к ө ш іп оты рад ы . С й іітіл , ұ л т т ы к т іл ө з ін іц ү л т т ы қ с и п а т ы н с а к т а й д ы . Ү л тт ы к . қ а с и е т с ө з д ін с т и л и с т и к а л ы к м о н е р ін е н д е , к е й у а к ы т с ө з д іц т у ь п .д ы м а гы н а - лары нан да к ө р ін іп тұрад ы . Қ а з а қ т іл і лексикасы т іл ім із д ін нзге сала- л а ры м ен т ү т а с а , б ір ге л е се о т ы р ы п , ү л т т ы қ с р е к ш е л ік к е и е б ола а л а д ы . Т іл ім із д е гі сөзд ер ө з ін іц т ө р к іи і ж а ғы ы а н б а с қ а т іл д е р м е н ты ғы з байланы сты с к е н і т ү с іи ік т і: с ө з д ік қ о р ы м ы з д а т ү б ір л е с ( т ү р к і) тіл д е р - ге о р та қ сө зд ер де, к ү н ш ы ғы с т іл д е р ін е н (м о н го л , а р а б , п а р сы , т. 6 .), оры с т іл ін с н а у ы с қ а н сөздер де ке зд е с е д і. Ө зге т іл д е р д іц к а з а к т іл ін с т и г із г е н ә се р ін сөз е т к е н д е м ы на ж а р - лайды е р е кш е е с к е р т к ім із к е л е д і. Ү л ы О к т я б р ь д с н б ұ р ы н ға сы р л а р б о ііы к а з а к т іл іи ін л е к с и к а л ы қ к о р ы н а е н ге н с ө з д е р д ің с а н ы мен с а - иасы совет д ә у ір ін д е гі л е к с и к а м ы з д ы ц д а м у ж о л д а р ы н а н м үл дс б ө л е к е ке н ін ү м ы т п а у ы м ы з керек. С о в е т т ү с ы н д а с о ц и а л и с т ік , ұ л т т ы к б о с т а н - д ы қка қолыі ж е т к е н х а л қ ы м ы з д ы ң ж а з б а одебиеті де, әдеб и т іл і д с (д е ­ мек. сөз б а н л ы гы д а ) м е й л ін ш е д а м ы д ы . С о ц и а л и с та х д ә у ір ім із д ің а са ш а р ы кта п ө с к е н э к о н о м и к а с ы н а , м ә д е н и е тін е , саяси ө м ір ін е сан, к а з а к халқынмц ты цнан ж ана әдеби т іл і туд ы . Әдеби т іл д ік к о ға м д ы к р о л і амы ры қш а а р та т у с т і, оны ң э р қ и л ы с ти л и сти ка л ы к т ә с іл д е р і ш ы ц д а л - ды . саидаган т ы ң сөздер (со н ы ц іш ін д с те р м и н о л о ги я л ы к а та у л а р ) панда б а л д ы , м ы ц д а ға ц с ө з д е р д ің , с ө з т ір к е с т е р ін ің м а ғ ы н а л а р ы с а р а - .іа и д ы . Т ы ім із д іц д ы б ы с ж ү й с с і м ен гр а м м а т н к а л ы к е р е ж е л е р і де ә р і карай д а м мп, ж а қ с а р а тү с т і. Ө р к е н д е ге н ка з а к әдеби т іл і — ш ы н м а н ­ де \\л ы О к т я б р ь п е р з е и ті. (.овет д э у ір ін д е г і әдеби т іл ім із г е ж а ц а д а н е н ге н с ө з д е р д іц м а з м ү - пы , эл е ум е ттік м а ц ы з ы м үл де б ө л е к . Б ұ л ретте ұ л ы о р ы с х а л қ ы т іл і- 1,111 \" г і: п к т і ӘСсР Ін е р е к ш е а т а у ы м ы з к е р е к . Л е к - л е г ім е н е н г е н т е р м и н - дс[) пол епи , е д ә у ір соны ф р а з а л ы қ тіз б е к т е р б о л с ы н н е г із ін е н б а й д а көркем орыс одсби т іл і арқы лы қ а бы л д аны п, с ұ р ы п та л д ы . Е ге р о р ы с

ш халқымен арамыздапд тікелей қарым-катынастар лексикамызды жаңа атаулармен, тёрминдермен молықтырды дейтін болсақ, орыс тіліндегі ғылмя, саяси, көркем әдебиеттерді аудару аркылы қазақ сөйлемдері күрделеніп, жетіліп, орамдылығы арта түсті. Орыс әдебиетінік бай қазынасын, эсіресе кемеңгер ойлы, ұлы данышпан Лениннің және бас­ ка ірі маркеистердің еңбектерін аудару арқылы көптеген сөздердің мәні жаңаланып, көркемдік сапасы артты, саяси әдебиетіміздің тілі ұс- тартылды. Революдиядан бұрын тілімізге ауысқак сөздер, көбіне, ауыз- екі тілдің нормаларына лайық алынса, біздің дәуірімізде олар әдеби тіл арқылы, орыс әдеби тілі нормалары арқылы кабылданды. Тіл тарихындағы осы айтылған қат-қабат қүбылыстарды зерттеп, қазіргі қазақ әдеби тілінің негізгі сөздік қорындағы барльғқ сөздерді, сөздік құрамдағы жиі қолданылатын сөздердіц денін қамтып, жеке сөздердің мәнін, сырын, сипатын ашу, мағыналарына түсініктеме беру қазақ лингівистикасының алдында тұрған елеулі міндеттердің бірі еді. Осындай практнкалық маңызы бар игі жұмысты Қазақ ССР Ғы- лым академиясының Тіл мен әдебиет институты тұңғыш рет қолға алып, қазак тілінің екі томдық түсіндірме сөздігін жұртшылыққа үсы- нып отыр. Бұл сөздік казақ интеллигенциясына, ең алдымен, қазақ мұғалімдеріне, жоғары, орта мектеп окушыларына, қазақ тілі мен әде- биетІ саласындағы ғылми және баспасөз қызметкерлеріне арналған. Қазақ тілінің түсіудірме сөздігі — ұзақ жылдардың жемісі, Бұрынды- соңды бір тілде (қазақ тілінде) түсіндірме сөздік болған жоқ-ты. Сон- дықтан да институт қызметкерлері соңғы он жыл шамасында сөздікке қажетті картотека қорын жасаумен шұғылданды, Бұл үшін реслубли- камыздың баспа орындарында жыл сайын шығарылып тұрған казак тіліндегі кітаптар түгелдей есепке алынып, олардың әрбір сөзі сөйлемі- мен жеке карточкаға түсірілді. Сөздік негізінен осы жиналған карто­ тека коры бойынша жасалғандықтан, құрастырушылар жеке сөздерге анықтама беруде цитата материалдарына белгілі дәрежеде тәуелді болды. Яғни, әдеби тілдегі лексемалардың қаншалықты камтьглуы, олардың мағыналарының ашылуы осы қолда бар карточкаларға да бай- ланысты болды демекпіз. Бұл еңбекке қазіргі казақ әдеби тілінің ең кажетті лексикалык байлығы енді. Басқаша айтканда, осьг күнгі казак әдеби тілінде жиі қолданылатын сөздер ғана қамтылды. Сөздікке енген сөздер (термин- дерді есептемегенде) түгелімен документацияланып, автордың аты, ауыз әдебиетінің жанры т. б. көрсетіліп отырды. Тілімізге ертеде еніп, дыбысталу жағынак ауызекі тілдің ереже- сіне бағынған сөздер де, совет тұсында еніп, жазба эдеби тіл ережесі- не бағьгнған сөздер де сөздіктен тиісінше өз орнын алады. Әрине, ғы- лым мен техника тарауынан мыңдап енген терминдердің бәрін бірдей қамту бұл сөздіктің міндетіне жатпайды, Сол сияқты сөздін. тарихы, төркіні (этимологиясы) бұл сөздікте талқыланбайды. Тіл мен әдебиет институты тарапынан шығып жаткан жеке терминологиялық сөздікте мәселеніті бул жағы арнай камтылмак. Тіліміздегі жергілікті ерекше- ліктер де дербес диалектологиялық сөздіктер де көрсетілмек. Түсіндірме сөздік—лингвистикалық еңбек. Бул еңбекке энцикло- педиялық сөздіктің талабын коюға болмайды. Екінші сөзбен айтқанда, түсіндірме сөздік ғылым категорияларын, зат, құбылыс үғымдарын талда.майды, сөз мағыналарын карастырады (осыған орай сөз ұғымын тексереді). Бүл сөздіктің ерекшелігі де, қиын жағы да осында. Қазіргі әдеби тіліміздің негізгі сөз байлығын айқындау, әр тарапты, қат-кабат негізгі лексикалык кұбылыстарды қамтып, тілдің бүгінгі сатыдағы лек- сикалык дәрежесін аңғарту, сөздердің, санымен барабар сапасын, сөз- дің қажетті мағыналарын топшылау; демек, сәздің негізгі, ауыспалы

IV м агы налары н, к о л д а н ы л у т ү р л е р іи т . 6 т ү с ін д ір у с ө з д ік ж а с а у ш ы л а р - л м к баоты м ін д е тін е ж атты . С оны м ен, осы к ү н гі әдеби т іл ім із д е н оры н т е п к е н , ө м ір д е ж и і кез- д е сстін с ө з д е р л ін л е к с и к а л ы к , с е м а н т и к а л ы қ н о р м а л а р ы н к ө р с е т у сөз- д ік алдыма қ о й ы л ға н н е гіз гі м а қ с а т болды . С ө з д ік ге гі о р ф о гр а ф и я л ы к н о р м а л а р д ы ң (б с л г іл і б ір с ө з д ің м орф о- л о гн ял ы к нем есе ф онети кал ы қ е р е ж е б о й ы н ш а ж а з ы л у ы , б ір ік к с н сөз- д ін кооы лы п ж а з ы л у ы , ко с с в з д ің с ы з ы к ш а а р қ ы л ы ж а з ы л у ы т. б .) ж а - зуы м ы здағы к е й б ір а л а л ы кта р д ы ж о ю г а себі б о л а р д е п о й л а й м ы з. С о- . ій іі б о.іа т ү р а , т ү с ін д ір м е с ө з д ік к е е м л е с ө з д іг ін ің м ін д е т іи ж ү к т е у г е болм айды : с ө з д ің ж а зы л у қ а ғи д а л а р ы н , о р ф о гр а ф и я н ы ң теориясы н баянд ау ү с ы н ы л ы п о ты р ға н е ц б е к т ің к а р а у ы к а ж а т п а й д ы . С ө з д ік те н ә д е б и т іл ім із д ің о р ф о э п и я л ы қ н о р м а л а р ы н д а а ң ға р у ға болады : әдеби т іл ім із д ің а у ы з е к і в а р и а н ты и д а әр т ү р л і а й ты л ы п ж ү р - ген сөздер б а р . Б ұ л а р д ы н кей т ү р л е р і д и а л е к т а л ь д ы қ е р е к ш е л ік те р м е н үш тасы п ж а т а д ы . О сы н д а й е к і-ү ш т ү р д е а й ты л а ты н с ө з д ің әдеби тіл д е к е б ір е к к е з д е с е т іи в а р и а н ты н н е г із г і реестр сөз е т іп а л д ы к . С ө з д ік к е ц и т а т а тү р ін д с е и ге н е ц б е к те р әр а л у а н : к ө р к с м ә д еб иет (ж а зб а о д е б и е т пе н ф о л ь к л о р ), с а я с и , а у ы л ш а р у а ш ы л ы к ә д с б и е ті, окулы қтар, т. б. Б ұл а р д ы ң басы м к ө п ш іл іғ— к а з а к ж а зу ш ы л а р ы н ы н (А б а й, Ы б ы р а й д а н бастап со ве т т ұ с ы н д а ғы казак, к ө р к е м с ө з ін ің ш е- б е р л е р і) ш ы ға р м а л а р ы . Қ е й б ір а у д а р м а е ң б е к т е р д іц д е н ү с қ а л а р ы ен- д і. Б ір сы гіы р а м ы с а л д а р к ө р к е м ә д е б и е т ж н н а к т а р ы н а н да а л ы н д ы . М үн д а й р е тте р д е м ы са л д ы ц а в то р ы кө р с е тіл м е й , ж и н а к т ы ң аты ж а қ ш а іш ін д е к ы с к а р т ы л ы п б е р іл д і. Ж а қ ш а іш ін д е гі ф а м и л и я л а р , егер о л а р - га үксас та ғы б ір ф ам илия б о л м а са , ин и ц и а л ы к о й ы л м а й ж а зы л д ы . С ө зд ің б е л г іл і б ір м а ғы и а с ы т и іс т і ц и т а т к а с а й а л ы н д ы . К а р а сө з немесе өлец т. б. түр д е келген ц и т а та с ы з а л ы н ға н м а ғы и а кем де-кем : ғы л м и -те х н и к а л ы қ , с а я с и -э к о н о м и к а я ы к терм и нд ер, н е гіз ін д е , б ір м а ғы - наға ие б о л ға н д ы қ та н , о л а р д ы ң се м а н ти ка л ы қ с ы р ы к ү д ік с із б о л ға н - д ы ктан, ц и та та м е н с ө з л ік тін к э л е м ін кө б е й туд і қ а ж е т с із деп т а п т ы к (цитата к е л т ір іл ге н те р м и н д е р д ің са н ы ты м а з ). М ү н д а й п р а к т и к а л е к- с и к о гр а ф и я л ы қ д ә с т ү р і м ол о р ы с т іл і е ө з д ік те р ік д е д е ұ ш ы р а й д ы . Т іл і ж а т ы қ , с т и л і орам ды с ө й л е м м е н келген ү з ін д і к е з ін д с к о л ға түспеу салдары иан цитатасыз ке тке н терм ин емес сөздер де ұш ы рай- д ы . Б ұ л а р д ы ң с а н ы к ө п е.мес. Д е г с н м е н , б ұ л ж а ғ д а й д ы с ө з д ік т ін б а с т ы б ір к е м ш іл ігі д е п есептеуте б о л а д ы . С ө з д ік т е гі рее стр сө зд е р д ің к а й сө з та б ы н а ж а т а т ы н д ы ғ ы к ө р с е т і- л іп оты рды . Р е е стр тү р ін д е гі сөзд ер м ы н а д а й гр а м м а т и к а л ы қ т ұ л ға д а кездесед і: н е г із г і с ө з (нем есе н е г із г і т ү б ір ) , т у ь ш д ы с ө з (н е м е с е т у ы н - ды түб ір , я ғііи н е г із г і тү б ір ге ж ү р н а қ ж а л ға н у а р қ ы л ы ж а с а л г а н т у л - ға ). б ір ік к е н сөз. к о с сөз, ш ы л а ү сөз (нем есе к ө м е к ш і с ө з ) . Р е е с тр д е гі сө зд іц н е гіз гі м а ғы н а с ы н а н к е й ін а у ы с п а л ы м а ғы н а с ы к е л т ір іл д і. А у ы с - налы м а іы н а м еи сө з колд аны л у қ ы з м е т і, ф р а з е о л о ги я л ы к с т и л и с т и к а - л ы к м а гы н а л а р б ір і-б Ір ім е н кей у а к ы т а у ы с -тү й іс ү л а с и п ж а т а д ы . С ө з- д іц осы к а с п е т т е р і сө зд ікте б а с та н а я қ б ір к е л к і, д а у с ы з , к ө ц іл д е гід е й б а ян етіл д і д е й а л м а й м ы з. С«з мағыналары бірде сипаттама түрде. бірде синонимді келтіоү түршде баяндалды. Бүл жөнде дау айтуға болатыи ж еке сөздер ж ок емес. Өиткені синонимді сөздер өзара бір-біріне түғел м ағы н ап ас болхы М У М К Ш <' м о г •' « К а за к т іл ін ің тү с ін д ір м е с ө з д іғін » ж а с а у д а Л Б у д а г о в В В Р я і Л08ТЫН б с л гіл і с м з д ік те р ін ік , Д . Н . У ш а к о в р е д а х ц п я с ы м е н 'іт і к к а н 4 том ды «О ры с т іл ін ік тү с ш д ір м е с ө з д іг ін ін » де, С . И . О ж е г о в т ы н « О п ы г т !л ! с в з д .,г . \" '. \" 1» с с с р Ғ ьіл ы м э к а д е м и я с ы н ы н « Қ а * р г і\" р ы с э л е б д ™ ' с в з л ,г» \" ,і» я л к а ш к ы т о м а а р ы н ы н , о о н д а Г і-а қ, е з ім із а Ғ ц Т И м ен ә д с

V биет ин ституты таралынан буры нды -соңды ш ы гы п келген оры сш а-ка- за қ ш а , қ а з а к ш а -о р ы с ш а , т е р м и н о л о ги я л ы к с ө з д ік т е р д ін т. б. л е к с и к о - гр а ф и я л ы қ е ң б ектерд ің де кө м е гі ти д і. В ұл с ө з д ік т і баспаға ә з ір л е у ж ұм ы сы н а Т іл мен одебнет и н сти ту- ты н ы ң гы л м и к ы з м е тк е р л с р і: Ә . Б о л ға и б а е в , I*. Ж ұ б а н о в , А . И м а н б а е в , Қ. Қ айларбаева, А. М ахм утов, Ә. М үсалдаев, Б. Н ур га зи н а , Ә. Т әж м ұ- ратов ж ол д астар каты сты . С өз де, сөз сем антикасы д а , сө зд ін ко л д а н ы л у т ә с іл і де, эксп р е с­ сия (м ә н е р л е у) касиеті де т іл б іл ім ін д с олі де б ол са эбдеи беті а ш ы л - ған м әселе ем ес. О сы н ы ң са л д а р ы н а н б ол ған к е м ш іл ік т е р бул сөзд ікте н де кезд есуі м үм кіи . Т а л а с ту д ы р а т ы н мәселе кездессе, о қ ы ш у секпесд еи ойлайм ы з. Ә зір ш с «бары м ен б азар» етуд і л а й ы к кө р д ік . К елеш екте, с ө з д ік ті е к ін ш і рет басиаға ә з ір л е у үстінд е, б а й к а л ға н к е м ш іл ік те р д ің бәрін б ір л е с е о ты р ы н ж о ю — Ғ ы л ы м а ка д е м и ясы қ ы з м е тк е р л е р і м ен о қ у ш ы л а р ж ұ р т ш ы л ы ғы н ы н о р т а к м ікд еті деп б іл е м із . Т ұ ң ғ ы ш е ц б е к тін б а с к а к е м іс т ік т е р і де б о л у ы сөзсіз. С ол к е м іс - тік те р д іц б е тін аш ып, туры д а ә д іл көрсеткен ж о л д а с та р ға к ү н і б ұр ы н алгы сы м ы зды жолдаймыз. Казақ ССР Ғылым академиясыкың академигі — !СМЕТ КЕҢЕСБЛЕВ

СӨЗДІКТШ КҰРЫЛЫСЫ Усы ны л ы п о ты р ға н с ө з д ік к е к а з а к , т іл і л е к с и к а с ы н д а ғы ха л ы кты к, мәні к ү ш ті сө зд е р мен сөз м а ғы н а л а р ы , т ү р а к т ы с ө з т ір к е с т е р і, револю - ниядан к е й ін гі ғы л ы м м ен т е х н и к а , э к о н о м и к а м е н ө н е р к ә с іп а р к ы л ы кел іп қ о с ы л ға н , х а л ы к а р а с ы н а к ө п т а р а ға н т е р м и н с ө з д е р е н гіз іл д і. Х ал кы м ы зд ы н « тке н та р и х ы м с н б а й л а н ы с ты ә д е б и т іл ім із д е әлі де үш ы расьш о т ы р а т ы н к о й б ір е с к ір г е н с ө з д е р — и с т о р и з м д е р д с (м о л д а , бары м та, сә уке л е , би. болы с, т. б .) к а м ты л д ы . С ө з д ік к е м ы н а д а й сөзд ер е н б с й к а л д ы : а ) ж а л п ы х а л ы қ к а т ү с ін ік - сіз, к е ііб ір о б л ы с т а р м ен а у д а к д а р д а ға и а к о л д а н ы л а т ы н с ө з д е р ; о) м ағы насы т у р п а й ы свзд ер; б ) гы л ы м м ен т е х н и к а н ы н б е л гіл іб ір са- ласында гана қолданы латы н та р көлем дегі терм индер; в) күрделі атау- лард ы ц б а р л ы қ к ы с к а р т ы л ға и т ү р л е р і (к о л х о з , с о в х о з т ә р із д і б ір л і- ж л ры м т ү л га л а р д ы е с е п те м е ге н д е ); г ) к іс і а тта р ы , ж е р -с у а тта р ы , ме- ксме аттары . Реестр б о л ы п а л ы н ға к с ө з д е р д іц м а ғы н а л а р ы т ү ж ы р ы м д ы а н ы к га - малармеп т у с ін д ір іл іп , әр к а й с ы с ы н а ц ита та ту р ін д е б ір нем есе е к і м ы - са.т к е л т ір іл д і. Ф о н е ти к а л м қ о а р и а н тты сө з д е р д е ж еке реестр б о л ы п алы нд ы , б і- 1>ақ а м ы қ т а м а м е п м ы с а л о л а р д ы ң н е г і з г і б ір е у ін е ғ а н а б е р іл д і. К ө п м а ^ ы н а л ы св зд е р д іц ә р м а ғь ш а с ы ж е к е -ж е к е а р а б ц и ф р ы м е н та ң б а л а и д ы . Д ы б ы с т а л у ы б ір к е л к і, м а ғы н а л а р ы б а с к а -б а е қ а реестр сөз- дерді (о м о н и м д е р д і) б ір -б ір ін с н а ж ы р а т у ү ш ін рим ц и ф р ы қ о й ы л д ы . Реестер с ө з д е р д іц м а ғы н а л а р ы н а н ке й іь, сол ұ я д а р о м б н к ( + ) т а ц - басы м ен б е л г іл е и іп т ү р а к т ы сө з т ір к е с т е р і б е р іл д і. Т ір к е с т с р д іп а н ы қ - та м а л а р ы ка ж а л г а с іш ін а р а м ы с а л д а р да х е л т ір іл д і. Т ұ р а қ т ы тіз б е к - т е р д ің м а гы н а л а р ы екі нем есе о д а н д а көп болса, о л а р а р а б ц и ф р ы м е н ІІІІ11- б о л і и іп к ө р с с т і. ч д і. З а т е с ім д е р р е е стр ге а та у т ү л ға с ы н д а , ж е к е ш е т ү р д е а л ы н д ы . Т у - ьпіды з а т е с ім д с р д ің іш ін д е е т іс т ік т іц т ұ й ы қ р а й ы н а ш ы , ц іі ж ү р н а ғ ы косы л у а р к ы л ы ж а с а л ға н : ж а з у ш ы , о қ уш ы , о қ ы т у и іы , а й ы п т а у ш ы тә - різд ес д ср б е с м о н ге ие б о л га и с ө з д е р ға н а реестр қ а т а р ы н а қ о с ы л д ы . 9 ЫМ с с ім д е р д і ц б а р л ы к т ү р л е р і д е р е е с т р г е а л ы м д ы . Б о л ы м д ы л ы /л і, б о л ы м сы з с ы з /с із ж ү р н а к т а р ы а р кы л ы ж а с а л ғ а н т у ы н д ы сы н е с ш д е р д ің іш іи д е г і м а ғы н а сы б у л ж ы м а с т а й б о л ы п л е к с и к а л а н ы л ке т- кендері де ре е стр е тіл д і. М ы с а л ы : а й т у л ы , б а й с а л д ы , к е л е л і, ж ү ге н с із т. б. О сы с и я к т ы , л а й /д е й ж ү р н а қ т а р ы а р қы л ы ж а с а л ғ а н т у ы и д ы сы н е с ім д е р д ің де б ә р і б ір д е й р е е стр ге а л ы н ға н ж о қ , т е к о л а р д ы ц іш ін д е г і осы ж ұ р н а қ т а р с ы з а й т ы л м а й ты н д а р ы ға н а с ө з д ік к е е н д і. М ы с а л ы : а б а - ж ад аи, ең гезерд ей, сом адай, с о й д а у ы т т а й т. б.

VII С а н е сім д е р д ің е се п тік, ж и н а к т ы к , р е т гік т ү р л е р і ғана ал ы нды . Е с ім д ік т е р д ік б а р л ы қ т ү р л е р і сөздікке ж е к е ш е , а та у тұ л ға с ы н д а к ір д і. Е т іс т ік т е р т у й ы к рай ф о р м а сы н д а б ер іл д і. К е й б ір көсем ш е ф орм а- сында айты лы п, әбден ка л и п та сы п кстксн: аздап, ж ы лд ап, сы зды қтап тэрізд і е т іс т ік т е р тұ й ы қ рай ф орм асы на тү с ір іл м е й , сол түр ін д е б е р іл д і. С о н д а й -а қ , кейбір б олы м д ы т у р і ж о қ , те к б о л ы м с ы з тул ға д а га н а ко л д а н ы л а ты н етістікте р де сол болы м сы з қ а л п ы н д а алы нды . М ы са л ы : булж ы м ау, булж ы тпау, м ы зғы м ау, мардымау, м ойы м ау, табж ы лм ау, мызбақпау т. б. Е с ім ш е л е р д ін де ға н /ген ф орм алары м ен қ а л ы п та с ы п кеткенд ері сол ту л ға д а алы нды . М ы са л ы : көре ген, ж а та ға н , қ а ш а га н . Е т іс т ік т ің етіс ф орм алары (ө з д ік , ө зге л ік, о р т а к , ы р ы қсы з) ж е к е реестр р е тін д е алы нғаны м ен, а н ы қта м а тек н е гіз гі е тіс тік к е ғана бе- р іл д і. Ү стеу, ш ы лау, одағай сиякты сөз таптарынын. барлы к түрлері де сөздікке е н гіз іл іп , л е к с и к а л ы к м а ғы н а л а р ы , сө й л е м д е гі а тқа р а ты н к ы з - меті т ү с ін д ір іл д і ж әне м ү м к ін д ігін ш е әр қ а йсьісы н а м ы сал б е р іл д і. К е й б ір ө з ік іц б ұр ы н ғы дербес лексн ка л ы қ м а ғы н а сы н а н а н р ы л ға н . тек б а ска к ө м е кш і е тістікте р м е н б ір ігіп кана ко л д а н ы л а ты н сөздер реестр р е тін д е алы нды да, с о н ы н а н қос нүкте қ о й ы л ы п , көм екш і е тіс- тігім ен к о с а ка й та л а н ы п о ты р д ы . М ы са л ы : а д ы р а : а д ы р а қа л у, а ң қ а : аңқасы к е б у, ш арқ: іи а р қ у р у т. б.