Қазақ тілінде түсіндірме сөздігі 1 том

50 ЛСА У — АССИСТЕНТ тсктік. Бас асау.шц болады гой.— дсді I іл і 1 I писдVI і ^ волыс (Көбеев). Коз жетпес кокке қо.рап, бостандыүти д г д у И ет. Ауызга толтыра тамак, салу, ааіанш ш күтті (Сталин). Аспанның ір ' жеу. Байжан етті алацанын толтырып жерінде тппталган ала-шүбар бултбар исйды (Мүсірепов). (С ағы м басв). Б.рліктің оты лппылдаг., АСБАЗШЫ зат. Ас. там ак пісіруші. Асппнға иіы гар кун туар (ЖамбылІ ЛСКАБЛК. зат. Докголек сопакш а келген АСПАНДАТУ асиандау сгістігінін езгелік Г.акша есімдіктсрі/ііи бір түрі. Кы зы л- етіс түрі. шасы. сзбіздері ыргатылып тур тіреліп, Тегенедгй асқабагы, пзлектері белее АСІІАНДЛУ ет. Бніктсп ушу, көкке квте- ке.ліп (К алауова). рілу. ш ар ы к тау . жогарылау. Самолет барған сайы н аспандап ушып рай АСКЛЗАН зат. Ііикен тамақты корытатыи дене мүшесі. берді (Б с гал ш і). Тамшиа қандай цы- зыц оіэдің за м а н , Күн сайын көггрілп, ЛСКЛК сын. 1. Өр көкірек. менмеи. токаи- пар. Лсқақ мінез, исқынған аш у ои- аспандаган (Токм пға мбстов). өрісін тарылта түсті (Тілеков). ^ 2. Ауыс. Көгеріцкі. сүйікті. ӘнОі сүйген АСПАГІ зит. Корокті күрал-саЛман. кару- сауықшыл ел асқақ энді өрістетеді (Ж арм ағам бетов). ж ярак. керок-ж арак. Байдуков Оар ас- паптың бәрін байқап Болмай-ак,, іа- АСКЛҚТЛТУ асқақтау етістігінің езгедік молеті өзін иіайқап, С.ыңархак, со.т етіс түрі. Қграп ауытқыды (Токмлғлмбстов) АСКАҚТЛУ ет. I. Дяндяйсу, меяменсу, Ж ақы пбак м узы ка аг.паптары жшікн да және Оасқа да бірқатар мзселелер- ді іиеш пек болы п, колхоз басшылары- менсіибей. озін жогэры санау. ддотте. на кетті (И м анж лноя). Бсс аспап — жеңіс кейбір адамдардың басын ай- ж аи-ж акты іиебср, барлык істін тсті- .чалдырады. асып-тасытады. асқақтата- гін білстіи (о д ам ) д. м. ды (С талин). 2. Ауыс. Ш алқу, ша- АСПЕКТ зат. Кубылыс, фактылзрды тусіи- рыктау. ерлсу, аспандау. Тары алабы- дірудсгі көзклрас. кмц бір жерінсн асцацтаған ән шық- АСПИРАНТ зат. Ж огары оку орнынла я ты (Мустафин). ғылми мскомелордо гылми-зерттеу жү- АСҚАҚТЫҚ зат. Токаппарлык, пацдық, мысынл әзірлец іп жүрген ядам. менсінбеушілік, ер көкірсктік. АСПИРАНТУРА зат. Тылми кызметкер АСКАН сын. Ерен. зор, орасан, артык. дайындду систс.млсы. бәсенд^ озат. Ж арқынға бул бала асқан бір АСПИРИН зат. Аурудыц күшін сппртшы сияқты корінді (Ғабдуллпн). тін терлететін ыстыкты кайтаратнн АСКАР сын. 1. Шык, кұз. тым биік. А й па­ дәрі. ласы асқар тау. Жатады көлім молді- АССАДДУМА ГДЛАИКУМ зат. Д іш Амаидасу, сэлсмдссудін бір тд^рі. Ас- реп (Тоқамбаев). 2. Ауыс. Е ң жоғлры Салаумагалайкум батыр Ердон! Кетіп дзрржслі халыктыц сүйсніші тірегі. түр бақдэулет ің тағы керден (Алтып- Алдында бар асцарың! Ворош илов бастағаи (Куанышбаев). сарнн). А ссалаум агалайкум муғалім,— АСКЫПДАТУ асқындау етісгігінің «згелік деді С ақи Пиетқабылга таянып кем стіс турі. бергендс (Сылаиов). АСКоЫтісНДтүЫрРі.У лскыиу етістігіиін өзгслік АССАМБЛЕЯ зат. Бслгілібір уйымныя ( дипломп т и ял ы к және баока сипатта- ж алцы жнналмсм халыклралык АСКЫІІУ от. Үлғаю. ярту, күшсю. Отар бір үйымііың мүіиелорінің жалпы жн- ня.імсы. Біріккеи Үлттар Ұйымыныи елдерде рсволюциялық кризис асқыи- Ьас Ассамблсясы. 2. I Пстрдің тұсын- 0ы (Сталин). Ьсрі келе ауру асқыныа лагы б ал - сауы қ кештері. моған жазу 'жүмысымен ис/ғылдануга , тіпті мүмкіниіілік бермей қойды (Ко­ бсов). Асқы чы п кеткен бет терісінің АССИГНАЦИЯ зат. 1769— 1843 жылдлр арасында Россия д а колданылган кагаз тиберкулеэін емдеу қиъінға соғады акта такбасы. (Көиісрбаео). ДСПА эат. Қылмһістыны асып өлтіретін ДССИЛШ ЛЯЦИЯ зат. 1. Биоя. Клстка- ллрга ж яц адян екксн затгардм өсім- дар ағаш. Софья мсні сүраса жұмған Дік. ж әндік орг.чин.чмдорініц езіне бс- аузыңды аиіпа, аспаға асса да тіл иімдеп взгертуі. 2. Бір халыктың скін- *огпа деген Петр (А. Толстой). АСПЛЙ-СЛСПДП уст. Асыкпай-үсікпей ші халы кка сіцісіл кетушілігі. 3. Линг. жайлап, акырын гана. Сөйледі ол .Р Дыбыстың екінші дыбыска тигізе- тін ықпалы. абыржымай, аспай-саспай. Д униеге ел АССИМ ИЛЯЦИЯЛАУ ст. Зорлау, лорлык* таотвы)н. ан салмақ тастаЛ (Ж армағлмбе- \"си ықпалға коңдіру. Тарих 'тілдің өте АСПАЛЫ сын. Асып қоятын, ілмслі. іліп турақгылығын және күшпен ассими- Аяциялауга зор қарсылық ететінін коптыи (зат). 7 өрт жсрден салбыраған көрсетеді (С талин). аспалы шамдар жаңа үйдің жаиын айтқыэбаіі баяндап тур (Мүсірепов). АССИСТЕНТ зат. 1. Професеордың. дәрі* гердщ бір ғылми жұмыс я операция

АССОНАНС — АСТЫРТЫН 51 жасвудзғы көмекшісі. 2. Жогарғы оку !АСТАРЛАУ ет. 1. Сырткы киімгс, көрпсге орындаршідағы кіші мүғалімдік қыя- астар салу, ішіне кабат салу. 2. Ауыс. мет. Сөзді жүмбактап, бейнелеп сөйлсу. АССОНАНС зат. Дауысты дыбыстардын уйхасуы. Арман ағайдың астарлай айтцан сөзін аңғара да алмадым (Сорсенбаев). АССОРТИМЕНТ зат. Әралуан товарлар АСТАРЛЫ сын. Астари бар. мані бар. жинағы. АСТАС ет. Тамактас. табактас, араяас-қу- АССОЦИАЦИЯ зат. 1. Қүрама, одак. ралас. 2. Психика жүйелерінін ара байланыс- АСТАСУ ет. Драласып. кабаттасып кету. тары. Бірімен-бірі болінбей астасқан алтын- АС-СУ зат. Жалпы, барлық тамак. Нүр- күміс араласқан бояулар, қызылды- гайша ас-су тізгінін келінінің қолына жасылды кілемдер үііге сзн беріп түр беріп цойып, өзі қонақ пен қонак, бо- (Мүсірепов). Қөтерілген көк түтЫ 6и- «ооы (Тілеков).. ра-бара аспанмен астасып көк жүзіне АСТЛМ үст. 1. Артығырок, көбірек. Кол- батып хатыр (Шаймсрденов). хоздарда қүстың саны 2 миллионная ЛСТАУ зат. I. Ағаштан ішін ойып жаса- астам көбейді (ККП V съеэі). Егін ға», сопақша келген тамақ салаты)! хинау Оасталғанына екі айдан астам ьідыс. Нан илейтін астау, қырма қара уақыт болды («Қызыл жүлдыз»). 2. табак,, бір ағаиі шелек бар мүлкі осы Өктсм, басым, асқак. Бүқар қи/гг ғана (Мусірепов) . 2. Мал суаратын Абылайдың тасыған көңілін, астам со- ыдыс, науа. Ор малдың өзіне меншікті зін баспақ болып былай толғайды үйшігі бар, оның ішінде жем салына­ ^ (Жұмалнсв). тын науасы, су ішетін астауы бар АСТАМСУ ет. Менменсу. асқақтау. Шір- (Мустафин). кіннің астамсып кетуін қарашы, өзі- АСТРОНОМ зат. Астрономия, аслан эле- мііі зсрттеуші маман. ^ніқ? (Бубсннов). АСТАМШЬІЛЫҚ зат. Аскактык. менмен- АСТРОНОМИЯ зат. Аслан әлеміндегі жа- дік, кеуде квтерушілік. рык сәулесі бар донелсрдін курылы- АСТАНА зат. Бір мемлекетгіи, республи- сын және козралысын зсрттейтін ғы- каиын саяси, шаруашылық модели ор- лым. талығы, орталык қаласы. Еңбектің кені АСТРОНОМИЯЛ ЫҚ сын. Астрономияға тэн. остана, Бақыттың кені астана (Жам- был). Астананың өмірі ерекше Сір АСТЫ зат. 1. Бір заггың төменгі жері, жағы. Жақып қар астында қалған сэулетпен қүлпыра берді (К.. Ә.). сымды суырып алды (.Мустафин). Ас­ АСТАН-ҚЕСТЕН: астан-кестені шығу ет. лан асты, орман іші түрақтамайтын 1- Асты-үстіне шығу, талкан-талкап мекен болды (Мұканов). 2. Бір заггын болу, қалай болса солай, бір тэртіпке зр жағы. Ана қырдың астында ғана кедмеу. Штрек жик, гүрсілдеп, астан- Игілік аулы отыр (Мүсірелов). Жпу хестен болып кетті (Ерубаев). Күйры- жоқ деме жар астында, бөрі жоқ де- гык қатты былғаған жайынның күіиті ме борік астында (макал). + А я қ ас­ екпіні суды астан-кестен егті (Сила­ тында — ойламаған жерден. ксисттсн. нов). Сұрапыл сүргін үргендей дүние астан-кестен (Мүстафин). 2. Ауыс. АСТЫҚ эат. Бидай, сұлы, тары арпа тагы баска дэиді сгістің жалпы агы. Агро- Бұркан-тзркан болу, катты ашулану номияны толық қолдансақ, гектары- Кййнардың қалың нуы элі ойшыл ма? нан 25—80 центнер астыц аламыз длде астан-кестен ашулы ма? (Тіле- (Мустафин). , *0В). АСТАПЫРАЛЛА діни. Қүдай сактай кор АСТЫН-ҮСТІН: астын-устіне келтіру ет. сняқты, я тацдану мағна беретіи сөз. Ұйкы-тұйкысын ціығару, уйпа-түйпа Үй ішіндегілердің бәрі *астапыралли> кылу, асган-ксстсн кылу. бсй-берекет —деп жағаларын үстады (Мұкзиов). ету. Айқасып астын-үстін болтан шақ- АСТДР зат. I. Сырт киімдердін. көрпенін та. Іліп алып Аманәлі өте берді (Ба- 'шіне салынатын кездеме. ішкі каба- тырлар жыры). та 2. Ауыс. Сыр, мән. Абайдың *Кан- АСТЫНҒЫ сын. Үстіигінін карсы мапіасы. Шарда Сүркітші іиығады аңға» деп теменгі. Турағыл астыңгы ернін тістеп. келетін аңшылық туралы өлеңінің өзін- сүрлана цалыпты (Бакбсргсков). Ок & жүцалаган саяси астар бар (Әлім- көздің астыңғы қабагы бүлкілдей бас- Кұ.юв). Калуеттің Баршагүл жайында тапты (Мүсірепов). свэ қоспауында да бір астар жатыр АСТЫРТ зат. Таудыц, кырдың ой жағын- (Сыланов). + Астар бола алмады тең. пар бола алмады. Өзің қьіэ таны- дағы жср. Астырттагы ел. яайтын хігіт екенсің. Алмаң Жанатқа АСТЫРТЫН үст. Жасырын. қупня, біл- . Ш а р бола ала ма? (Мустафин). дірмей. Абаіі Ерболмен анда-санда, түн ^ТАРЛАСУ ет. Кабаттасу, ұштясу. ара- кездсрінде астыртын хабарласып тура- тын (Әуезов). Байқайыц, астыртын аң- •\"•асу. Шарықта, шалқы қиял асқар оа- диык, — деді Кантай қамқорсып Сыя, Өр көңіл өткір тілмен астарласып (Омаров). Шет жақтагы көзге крраш бүл үйде Жүмыс Істеп жатты астыр- ..(Баймүратов). тын үйірме. Қус атудан жаца оралған •ТДРЛДТУ астарлау етістігінін езгсллс егіс тү-рі.

Г,2 А С Т Ы Р У — А СЫР абамдай Киров озі кслетүғын іңірде лаларды ң ысцырғаны естіледі (Наж­ (Мэуленов). .. ми). 4 - Асығы алшысынан түсті — АСТЫРУ асу етістіпнін ©згелік стіс т\\р». тілегені болды , сәті түсті. ісі оая АСУ I зат. 1. Таудыц кісі ж үруге бола- басты. тыи ж срі, бел, белес. К авказ б ен А л ­ АСЫ КТЫ РУ асы ғу етістігінің өзгелік ег*с тай, Алатау. Асқар. асу белім сің ГЖпмбыл). Таң Цүлан иектсмо оаста- ДСЬіУГ сын. 1. Ж ақсы , таза, шурайлы ранда көиікен сді олар, коэір і.оры- қүндьі (з а т ). Б ір далаға, біресе үйи адырдың асуынан асты (М устаф ин). барды, А сы л зат бүйымдарды жинаіт 2. Л уис. Д оуір. кезец. Алдо тълаіі асу- алды (А хм етбеков). Бізде элі де хер лар, қиын кезеңдер бар (Ж астя р эст- рзласы). Тарах арбасының доңгелегі астында а лы нбай жатқан асыл заггар көп (Б с гал и н ). Көлдейдің көзіне дү- Зырылдап замана асуынан асып. жаңа ние ж үзіндегі жерлердің ең асылыбо- дүпиенің ытын іиыныпа беттеді (О м а­ лып көрінетін еді өэінің жері (Хангел- дии). 2. Луыс. Ардакты. кымбатти ров). О л талай циын асудың кездесе- (ад ам ). О ндай лсыл адамды ешцан- тінін біліп келген (Акынжанов). АСУ П ет. 1. Тамак пісіру. там ақ әзірлеу. дай ж ауы зды қ жасыта а.імайды (Әбі- Казандыққа асқан еттің б уы бүрқы- шев). 4 - А сыл түкымды м а л — түқы- рап жатыр (Мұканов). 2. Ілу. Ж а лғы з мы ж аксарты л ғл н мал. Сауын сиыр- баганага асулы Түратын сам твмір дың ж уэден жиырма бесі асыл түқым- іиақылдап үрылып жатыр. (Мүсіре- ды б о лс а , ж үздің бергенін береді поп). 4 Д арра асты — ааам ды дар (М үстаф ин). 4 Лсыл тас — түрлі түс- ағашына Іліп өлтірді. ті б ағалы тас. Асыл тастар татыптіх- АСУ III ст. 1. Таулы, бслесті, белгілі бір ксн тебетейі б а р (А. Толстой). жасты баеыи әрі оту. Бел асып, бірен- А С Ы Л Д А Н Д Ы Р У асылдану етістігінін вз- саран көштбр келеді (М үстафнн). К-‘ң- гелік етіс түрі. седе жиырма бестен жаңа асқан жігіт Д СЫ ЛДА НУ ет. Малдын түкымын. нэсі- лін ж а к са р ту . М ал түқымын асылдан- отыр (Мүстпфин). 2. Арту. көбсчо. дырам десең. жақсы туқымдарым іріх- үзару. Аіиық алаңда барлық үйден бо- теп ала б іл (Смланов). йы асып мәдениет сарайы тур (О м а­ АСЫ ЛДЫ Қ зат. Жақсылык, кадірлілік, ров) . Каракал дариясы ернеуінен асып, касиеттілік. Асылдығын сүрасаң. Бү- гінгі к ү н н ің сріндей (Халык акында- сыртқа жайылып жатыр (А йни). 3. Луыс. Аскактау. менменсіну, асып-та- су. А сцанга аспин да аласа (м акал ). Бар болсаң испа. жоц болсаң саспа АСЫ ЛЗДДА зат. I. Бүрынгы ксздсгі ак- суйек туқы м ы иа жататын адам. (м акал). -4- Асып түсті — арты- лып кетті. 4 Асу бермейді — өтксл, Қ адірлі. эрдакты. сүйікті. АСЫЛУ асу отістігіиің ырыксыз етіс жол бсрмсйді. 4 Д а н к ы асты — атағы елге жайы лды . Батыр қала М осква. түрі. л с ы•)І.іТ\\Ы үст. Тсгі. шымьг. зады, негіэі. Даңқы асқан астана (Э зірбаев). 4 Асылы. адам деген свздің мигнасы те­ Бастан асты —жүмыс басты болды. ас- рец жатады. (Сыланов). Менің ондай кыиып ксттг. 4 Басынан сөз асырмай- ды — бір сеэді елеусіз калдырмайды. үсак,-түйекпен асылы үйірлігім болгак карсы келеді. АСУЛЫ сын. 1. Ілулі. асып койылган. 2. і \\гч зп ес (Сыляков). Күиәкарілік. дім Асуы белссі бар. ‘АСЬМ Ы Қ зат. 1. Діпн. АСУСЫЗ сын. Өткелсіз, асуы жоқ. жолыма қайш ы келуімілік. 2. Астам- АСФАЛЬТ зат. Ж олға. квшсге. тротуарға дьіқ, меимендік. кесірлік. дандайсушы- төселетін смолалы кара зат. лык. М ін үрлам а дос — жолдистан АСФАЛЬТ ГАУ ст. Асфальт жасау. жасырып. Бр жігітке жарамайды асы- АСХАНА зат. Гамақ пісіретін. капш ілік АСЫНУ ісгг.а -Қ|с*аКру-ж арактану. үстіне әртүр- тзмактаиатын үй. Бала Оіреу кіріп, Оі- Л! затты ілу. арту. Асынып цари, алыс- рсу шығып жатқан асханадан айна- ца бирдым К алы ң бір өртпен царыса лып шыға а.гмады (Әбдікадіров). қалдым (Б екхож и и ). Түңғыш сумка АСЫГУ ет. Ш апшандату, тсздету, ж ы л- асынып, 'Гүңгыиі қалам қолга алып. дам кимы лдау. Бозжан тамағын асы - Кешіктім дсп асыгып. Кегті Жеңіс га ііиіп. тысқа иіыцты (Шаймерденов). кг ізп * ^ а^ ап (Мәуленов). л е .ы і і-САСУ ет. Сасқалактау. абыржу. АСЫҒЫС уст. Тез. жедел, шұғыл, ж ы л- дам. Жанат асығыс киіне оастады асығып-үсігу. Байжан асып-сасып ай- (Мұстафин). гаилап сөйлссіп, қораның ішін жаңгы- АСЫҒЫСТЫҚ зат. Шүғылдык, тездік, ААССЫЫПг-ТТтЛлС™У\" етЖ.ҮРI, . (М^ ҮолСаІюРС, П0кВө)б.ею. шара* джіырдліда(мШлыайкм. еДрдаейныорво)в. асыгыстыц б іл - сыпан асу. 2. Ауыс. Тәкаппарлану, менменсу. молдыкты көтсре алмау. АСЫҚ зат. Койлың асык жілігініц си- мақтанып, дандайсып кету. Бай болып ракқа тутасатын жсріидегі терткіл. бір үлыцпенен асып тасты Мүнымен мак- жлғы дөцес, бір жагы куыс суйек. \\ г ы о НуЫң жаР°масты (Жамбыл). Жүмақ жел есіп, асық ойнаған ба- АСЫР:. асыр салу ет. Секіріп, алысып, жұлысып ойнау. М а л да, аң да цүл-

АСЫРА - АТАМЗАМАНҒЫ 53 пырып. Асыр салып екжі абраылсақаансы(рӘзсіар-­- лердің екпіні тіліп суды, Желбірете баев). Арба үстінде көтеріп қызыа туды. Кыстауы мсн лка ойнап жүр екен (Көибаев). хсайлауы Кара тсңіз Айбынды Отаиы АСЫРА: асыра сілтеу ет. 1. Шамадантысс Оар аты шулы (Байзақов). 4 Ат те- аклегул,есоер,ыбнассызалбуел. ссОнлдаілрікасжыарсааус, ілштаешд1‘і ріс —атын тура атауға сөкет здамііыд аты. не, элде толғауы жеткен жаңалық па, АТА зат. I. 0кс. Күш атасын танымас наган элі мэлім емес (Мустафин). АСЫРАНДЫ сын. I. Жабаны емес, қолгаі (макал). Атадан жа,ггыз ер еді, Еңі- үнренген. . Жабайы қабак асырандыг регсн ердің бірі еді, Жпқ екен іпі- шошфдай емес, к,ара болады (Хаигел- агасы (Алпамыс). 2. Еолі-ззныптк- лардыц кайын әкесі. Сонда Карамин днн). 2. Ауыс. Иіариіы, кол шокиар өз■1 тұрып сеніц атаң Байсиры деген Оай басыяда бнлігі жок. Сара да болар де- ді свзге мығым, Айтысып Сараменен< еді деді (Алпамыс). 3. Үлкен аке. әке- сінің экелсрі, бабалары. Кэне өз ата- Чклещ шыгын, Н айманнщ асыранды1 ларыңды таратып көріиі (Мүканоз). бүлбүл қүсы Сараның аиттырармын1 Л. Кария. аксакал, карт. Түк жоқ, ата. барлыц шынын (Біржан-Сара). — деді ц ш генералға (Орманов). АСЫРАТУ асырау етістігініц өзгелік етіс- түрі. 4- Ата сакал аузына бітксн — сгде. үлгайган: 4 Ата м у р а— атадан қал- АСЫРАУ ет. Малды, адамды т. 0. түрлі• ган байлык. 4 Ата жау — оріден келе айуанаггарды бағып-қағу, күтіп-бап-; жаткан душман. щ , есіру, тамактандыру. Мен қандай' АТА-АНА зат. Әкс-шсше. Ата-г.наңды өнер 5а,<{ыт7м ана он бал алы, Асырау к,иыні білсең асырарсың, Надин Ооп, Оіляей енес он баланы (Гокмағамбетов). һа- қслсаң аһ үрарсың (Алтынсарин). мсы кемпір-шалды асыраймын деп1 АТА-БАБА ааг. Ага-тск. Еіі тақсыр, сіэ хазы-қысы тізесін бүкпейді (Мука- неше ага^ш^ан бсрі хансыз, ата-баба• вое). 4- Тамақ асырады — күн көрді,і ңыздан бері келе жагқпн хшдшыңыз іүнелтті. 4 Лсырап алды — біреудін Ои? —деді (Қыз Жібск). баласын өзіне бала қылып алды. АТА-ЕМЕ зат. Кайын ата мсн кайын сш-. АСЫРУ асу етістігінік өзгелік стіс түрі. Лта-енең қартайса — Тіреу болар бүл М I зог. 1. Піштіріліен еркек жылкы. ақу. Картайганда мал тайса — сүііеу Аг, айғырлар, биелер, Ьуйірі шыгып болар бүл оңу (Алтынсарин). Щфидоп (Абай). 2. Жалпы кісі 4 - АТАВИЗМ зат. Жана урпактан ата-теп- иетін, арбаға жегетін жылкы. Ат — кііі белгілсрі шығуы. адамның канаты (макал). 4- Ат ус- АТАК зат. Даик, ат, дэреже, аброй. Адал еткен еңбегі Зүлқияны даң\\қа бөлеп, тар—жала туган ұл бала. 4 Ат куй* ?иғыи кесті — бір ж ола бсзді, кол үз- бүкіл елге атағын жайды (Аманжо- лов). Республикамыздыц мыңдаган А'- 4 Ат шаптырым жср —бәйге аты- мал өсірушілері Социалистік ЕңОек Ері нын шауып келетін жеріиіц қашыктык атағын илды (Ермеков). 4 Атак Ку­ 'илшері. 4- Ат қойды — лап берзп ша- мар — бак кумар, бак күндсс, мансан- ба жвнелді. 4 - Ат төбелінден — аз- кор. мнтай, аумзксыз, саны аз. 4 Ат са- •тусты—жәрдемдссті, кө.мектесті. 4\" Ат АТАЛАС ааг. Туысы бір, туқымдас, ага- ныидас. Кек іздеудің ксрегі не еді. эрі Үсті—бір іске калай болса солай, ауылдас, зрі аталаспыз (Сэрсснбасв). нелқүрайды карау, селқос қарау. ♦ Ат сабылтты — атты шаршатты, АТАЛУ атау етістігінің ырықсыз етіс түрі. ооддыртты. Адам жоғалған малды да АТАЛЬІ сын. Үлгілі, тәрбиелі, впеголі. Шолпан аталы ясердің қызы болатші ат сабылтьиі іздемеуші ме еді (Әбі- (Майлин). 4 Аталы сез — жүйслі, 4 Ат-тоныи ала кашты — бо- монді орыиды слз. Аталы сөзге арсыз йи« аулакка салды, бір нэрссге жум* таласады (макал). ғнсц хслмсді, бсзск кақты. -т- Ат АТАЛЫК сын. I. Әксліх, үлкендік. Риза- щалдырды — жолаушыиың орта жол- мын, балам, ризамын, Ризамын ердің ^ атын тыныктыруы, тамактандыруы. бәрінеі Ата.шқ сөзім бүл жаным, Кү- ▼Ат ілабыс — жиын тойда бзйгеге ат лагын салсын коріге (Жамбыл). 2. Кр- кек жынысты түкы.м. Гүлдіқ негізеі косу. 4 Атка мінср — Октябрь рсво- мүшесі оның аталығы мен аналыгы (Тетюрев). •іюдиясыкан бурын казак аулында ел АТАМАН зат. 1. Россия патшалыгы тусын- іт ^леген устем тап уәкілі. 1 ‘ зог. |. Кісініц есімі. Кызының аты юцсүлу екен (Мука нов). 2. Атак. Да,іК- Улы Ленин есімің Уран болған ‘ дагы казак-орыс әскерн бөлімдеріндегі түрлі әскери. әкімшілік дәрсже. басти- ыіме, Сенің атың майданда қүрал йол- ғының лауазымы. 2. Шайка, тпнаушы- Ған еліме (Байғанин). 3. Ауыс. Магна, жөн. Мүның аты — студенттерге лар бастығы. Әркімнің бір атаман бо­ ^Рамай қалған скурсты» қүнды оқу лу ыни биАік бермеймін (Сарсеибасз). деп 6еріп оларды алдағакдық Тарас сол зскердіц (Шевченко қарама- Клады (Сталин). 4- Аг койды — жа- Ңа Туган балаға есім берді. -+ Аты ғында болған) атаманының қатынының кол — колдың төртінші саусагы. портретін көмірмен салады (Л\\уканон). + Аты шулы — эйгілі, данқты. Кеме- -АТЛгМыЗ, ЛэЛл\\дАсқНаІш: Ыангуыс,г. Ертсдегі. баягьда- бұрыпгы. Иттср дау-

54 А ТАН - АТТАН сы, кісінеген жылқылор атамзаманғы ДТКОНАҚ зат. Бот. Д алада өсстін жа- байы өсім дік. Беде, жоңышқа, дала ескі шым қорганның ішЫде тіршиик атқонағын, эспарцет егуді Оарынша ку- барын аңгартады (Омаров). шейту кер ек (Хрущев). ЛТАН эат. Піштірілген түйе. Ө лі Оураның басынан тірі атан цорқады (м акал ). АТКОСШЫ зат. Біреудін касына еріп жу- ріп аты н күтуш і, атшы, жордемші. Сары атан неге күйсемей жатыр екен, Оси ү за қ сапарымда менің атцосшк- апасы, дені сиу ма өзінің? (М устафин). АТЛНДЫРУ атаку етістігінік өзгелік етіс дан ж олым болды (Көбеев). түрі. _ АТКУ ст. Ж о ға р ы шапшу, атылу. ырпгу. АТАКУ ет. Аталу. айтылу, ат койылу. Ө рш еленген теңіз толқыны жағамуға атау. Сәрсенбай кейінгі ж ылдарда қо- атқып жатыр (Сәрсснбасв). расы қарлы , өрісі м алой Оір колхоз- АТҚҮЛАҚ зат. Бот. Қурай тектсс жапы- дың қутпаны атанды (Бега.чнн). ракты есім дік. Бидайдыц орнына яг- АТАСТЫРУ ет. Күн бұрьш құда түсіп қүлақ, алабота іиығып жүрмесін (Куа- кою. кыз бен жігітгің басын байлау. иы ш басв). Досболдың Хадшиасып козі тірі кү- АТК.ЫТУ а т қ у етістігініц өзгелік етіс түрі. нінде ж алгыз інім Серікболға атасты- АТК.ЫШ сын. М ер ген. Миша езі тілекіл рып едім (Лкынжлноп). атқыштар батальонына ерікті солдат ДТА-ТНК зат. Ата-бабасы, ш ы ккан руы. болып кірді (Омаров). Карабектің шыққан ата-тегі Бүркіт АТЛАС зат. 1. Б ір бсті жылтыр жібск ма­ руынан еді (Айии). та. 2. Г еограф иялы к я диалектология- ЛТАУ I зат. !. Біреудін я бірлеменің атын лык карталарды ң жинағы. анту. Ә лден уакытта менің атымды АТМОСФЕРА зат. I. Жер шарын калтап атип шақырган оауысты сстідім (Ал­ түрған газ торізді көзгс көрінбейтін ии). 2. Ат тагу, есім кою. «Револю ция, зат. 2. Ф из. Газды ң кысу күшін өлшей- социал-демократ, большевик, меньше- тін единица. вик. кооператор» деген атауларға да АТОЙ: атой сал у ет. Шабуылдау, урандау. қулағьімыз үйрсніп болды (Сэрсекба- Атой сап, тулей жаута қарсы туйіліл. ев). 3. Велгілсу, арнау. Ахмет келген ойқасқа иіықтық (Әбілов). жиеніне күрең жоргасын атады. АТОИЛАУ ет. Д аб ы л қағу. урандау, лгз 4. Ерскше гійту. нүсқау. Кейбір жумыс- кою. Отанды сақтауга, Жауларды таз- ти кеміиілік бар екенін атап корсету ( тауға, Атойлап, қойдық лап (Токмз- керек (Қ К П V съезі). 4 - Атап айт- • гамостов). канда — аш лы рак, ашык, долірск айт- .АТОМ зат. Химия элементінің касиеті бар. канда. + Атай көрме— ол жайында айтпаныз. загтың усақ бөлшсгі. АТАУ II зат. гр. Кім. нс деген сұрауға жауап бсретін септеу. АІПАҚЫЛ атбакыл. АТРАП зат. Ж а к -ж а к . аЯчэла, внір. ма* АТАУкЕРЕ зат Адамнки өлер алдьш дағи пай. О л, сірә, б ул атрапты жақсы &• сң соцғы ішіп-жейтін тамагы. летін сияқты (Горький). Щербаков АТАУЛЫ зат. 1. Барлығм. борі, түгел. қыр басы нан атрапқа коз жсберіп тур Патша үкіметі үлт мядениеті атаулы- , (Мустафин). ІАТРИБУІ зат. I. Фил. Заттыц я кубы* ның бярін тукшықтьриды көздеді I лі.істың өзінон айрылмайтын бөлінбсс (Б К (б )П тарихы). 2‘ . Әнгілі, белгілі. касиеті. 2. А уы с. Еіір заттын срскшс Караганды — Казакстанның атаулы бслгісі, касиеті. 3 Грам. Свйлемнік д ^'ы ктауьш і мүшесі. өндіріс орындарының бірі. АТСОҚТЫ үст. Ат үстіндс ұзак жол жур* геидіктен а т қимылынын адамды шар- АТАУСЫЗ сын. Еснсрусіз, елеусіз. шатуы. АТ1АИ сын. Д ә л , нак, бақандай, толык, АТАУЫЗ зит. Тістеуік, кемпірауыз. АТБАКЫЛ зат. Асык. топай атып оймау. АТБҒ.ГІ зат. Ж аксы аттыц бабын білетін тура. М еніқ үйден шыққаныма аттвй ада м. екі ац болды . (Муканов), ^тгяй ок АТЛОРБА зат. Атка жем бсретін калта. зкігіг ж ібердік. Журегі аттан тула- АТЕИЗМ зат. Ғылми негізге сүйенө отм- ды ж үрегі әдеттегіден катты, жиі рып, күдайды бекерге шығару. кұл- соқты. Катты қорыққаннан жүрегім СТУДСН бсзу. ДІНСІЗДІК. а т г п і і- Зат' /\\ тензМА' Колдаушы адам. аттай тулап, кейде буындарым қалты- л І:ЛЫ: зат. Түрлі кнім тігушілер мас- тсрскойы. \\ т т д ам кетеді. (Мұстафнн). Л І , А Л І Эат■ К 'Р К а д а м . адым, өге жакмн- ат'2 а^ І МАН 1З. аӨт'зінСеаРж:иүҮкнтаеқлгтены шкан. іі- у ет. істі оры дык өліпем. Б ізд ің ауыл осыдан ат- л іқ а р д т ЖеР ғүрады (Иманжанов). Дау. істсп бітіру. Гүлдердің күтуінде а і і д м : аттал сал. ет. 1. Жаүга карсЫ бес жузден астам адам қыэмет атқа- атакаға ш акы ру ұраны. Жауға келсе рады (Мукнтюз). 2. Бастан кешіру, өт- жекпе-жек, Қокірегін куш кернеп, Ат- кпу. Петр Денисович согысты басынан тон г.алып ақырса, Әлем жузін жаң- итқарган кэрі солдат болатын (О м а­ ғыртқан (Х алы к акындары). 2. Қорык- канда, ж ау келіп ти іск ен д о жәрдемге ров). -4- Аткару комитеті — ауданды қ, шакыру, ойбан салу. Кара ила атты •преу тау-тасты жанғырықтыра «ат- облыстық советтер органы, мекемесі! Аудандық, атқару колштетінің мэж лісі тан» салы/і келед і (Әбішев). ООЛЫП өтті.

АТТАНДАУ — АУ 55 АТТАНДАУ л;, аттан 2. булақ дер еді (А л п з м ы с ). Су шүмек~ тен аспанға атып жатыр (О м а р о в ). АТТАНДЫРУ а т т а н у етісгігікік ө згел ік 4. И іс м үры н ды ж а р у . Бір заттың иісі егіс түрі. АЛТАНУ1ет. 1. С а п а р ш е г у , ж о л а у ш ы ш ы - өңменіңді атаОы (С ә р с е н б а е в ). 4- Аты п тү р д ы — тез ү ш ы п т ү р д ы . Олар жат- ғу, ж ау ға к а р с ы ш аб у . Әкесі майдан- ға апанғанда Еркін бір каста еді қин орындарьшан атып турды (Ә бі- (Омаров). Конақтар келесі күні таң- лсв). Аткан октай — түп-түзу,тура. ертец аттанды (М ұ қ а н о в ). Аттан Атқан оқтай поезы, Зырцырайды шап- шщса дүр сілкініп, қаһарлана атта- қан ол (Ж а м б ы л ) . 4- Ш еш ек а т т ы — натын қазақтардың эОеті гой (Ә б іш е в ). гүл ш ы ғард ы . г ү л д е к д і. Жас ағаіитар 4 Аттана ш а п т ы — дүрсс үы ты лды . шеш.к стьм, қүлпырып кетті (Ш и пнн). ю л-тобы ыен ж и ы л д ы . Қедей өлсе үйі- 4- Н асы баб а тгы — еріпге насы бай не куңірентіп бармаған, Аттана шауып салды . Куат шақшасын алды да, На- сыбайын атты (М у с т а ф и н ). -4- Атып бай өлсе, Кмрағаттап құранды (мол- Омар). Күні-түні эар.ш ан (Ж а м б ы л ) . шыкты — ыргып тү р д ы , секіріп кегті, АТТАНЫС зат. Қ о з ғ а л ы с , ж ү р т ш ы л м к бо- Сғтхса.ч қүсыкың сын етіп атып шы- лып бір іске ж ұ м ы л а 'к ір іс у . Көпшілік дауыс аттаныс жасау корек деп шеш- рып кеткеніп бір-ақ білді (Б е га л ш і). ті (С тал и н ). -4 Ш н ы рш ы к а т т ы — а ) катты б ү р а л - ды , м зт а с гы . б ) ыза кернедг, ж ігер т а - АТГАС заг. Е к і а д а м и ы ц есім іи б ір а т п е н сы ды . -4 О к г ы к ө зім е н атты — ж а р а т - пады . ж а к г ы р м а д ы . Маіиа аиіулапи, атау, адас. қаһсрын таге, оны оқты козімен бір ДТТАТУ а т т а у с т іс т іг ін іц ө зг е л ік с тіс т ү р і. итты да, есікке қарай лсүрді (Н ұрп ейі- АТТАУ ет. 1. Т а к ы м д ы ксрс а д ы м д а у , с е- сов). кіру, қарку, ы р к у . Ол енділеу арықтан Оір-ақ аттады. 2. А я к басу. Бала бел- А Т Ш А Б А Р зйг. Ескі. Б и болы сты ц ж ү м - сайты н а д а м ы , и іаб ар м аи ы . Есіктегі- неге бір аттап кіріп, тізерлеп отырды лереіі қағып, асығыс болып, атиіабар (Сыланов). 3. Ауыс. Ө гу. іл гер іл еу . кірді (Ә у сзо в). Жай жүргенде бір кү- Шекер жастық шақтыц табалдырығы- н\\, АтшаОар келді лепілдеп (А б ай ). на йгтап келе жатты ( И м а н ж з н о в ) . Халықты қыр Оасына жиналсыя —деп, 4. Сирсгу, с с л д ір т іг у . 5. Ауыс. У ә д е н і Атшсбар атшабар,піп хабарлады (С а ­ бұзу, а й т қ а н ы н д а т ұ р м а у . Сен уәдені ни). аттап, сертті бүздың (Ж а н с а е в а ). А Т Ш Ы зат. М ініп, ж е г іп ж үрген а тт ар д ы АТТЕСТАТ з а г . I. О к у о рн ы н б іт ір г е ч і бағуш ы, күтуш і, ат айдауш ы адам. ушін б е р іл е т ін к у ә л ік . 2. Ә скер и . К о- А Т Ы -Ж Ө Н І зат. Б ір е у д ің кім екеи д ігі, ж агд а й ы . Ол аты-жөнімді сұрап ал- мгнднровхаға ж іб ерілген әскср кы з- ғаннан кейін менімен цазациш көрісті иетіндегілерге а к ш а -к а р а ж а т . киім - кипск зл ғ а н д ы ғ ы н а ж ән е а л у ға бері- (М үканов). лстін к у ә л ік . 3. Ә с к ер и . Ә ск ер қ ы з м е - А Т Ы З зат. Обл. Қ о л д а н су ар ы л аты н с гіс- тік ж с р д ін б ір б ө л ігі, аңы з. Каналдар- тіндегі а д а м н ы и с е м ь я с ы н а а к т а алы гі тұруға б е р іл г е н акш а д о к у м ен ті. дан срықтар, арықтардан атыздар та- райды (И м а н ж а н о в ). 4 Кәмелеттік а тт ес та т — он ж ы л д ы қ мектепті б іт ір г е к і ү ш ін берілетін к у ә- А Т Ы Л Т У ату стіст ігін ің өзгелік етіс түрі. лік. Ссғынтай қарт көзінс көз эйнегін ' Л Т Ы Л У а ту етіст ігін ің ө зд ік стіс турі. іаіп, аттестатқа байыптап қарады А Т Ы М зат. Е р ін ге б ір сал аты п н асы б ай мөлш ері. Достың көңілі бір атым на- (Келбаев). АТТЕСТАЦИЯ зат. 1. Іскерлік мамандығы сыбаиаан қалады (м а к а л ). турасында аныктяу. 2. Біреу туралы АТЫ РАП к. атрап. берілген кортынды. АТТРАКЦИОН зат. Жүртты кызиқтыра- А Т Ы Р А У зат. О б л . К о п а л ы , пулы ж ер . А Т Ы С зат. С оғы с, ұры с. Атыс даусын ес- ДТ_7Ы11 ч»рк, эстрада ойындары. АТТЬІ сын. Аты бар. зтка мінген (кісі). тіеен офицер қайтып оралды (Н ұрпсйі- сов). Желе шоқытыа атгылар жөніне кетті А Т Ы С Т Ы Р У ет. Б ір еу д і-б ір е у ге ш гғы сты - ру. өш іктіру. Алыс-жақыкның арасын (Мүстафин). 4- Лтты эскор— атпен атыстыра жүретін эдетібойынша, Түр- ,*ҮР«ін оскер. секең осыкда эдейі келіп еді (М усі р е ­ АТТЫЛЫ к- атты. АТТЫРУ ату етістігінін өзгелік етіс түр). пой). АТ-ТҰРМАН зат. Салт атка керекті саи- А Т Ы С У ет. 1. А ту е тіс т ігін ің о р т а к етіс мандар. Лт-түрманым жарасқан, Г&- турі. 2. Ауыс. А р а з д а с у , ©шгесу. бем к&кпен таласқан, Климдей батыр А У I эат. 1. Б алы к, ұ стай тьш сүзгі, т о р . Шығанақтың өзі тоқығак ауға козі ер болам (Ж амбыл). түсгі (М ү с т а ф и н ). 2. Ауыс. Т о ск ау ы л , ет. ]. О к ж ұ м с а у , ок ш ы ғ а р у . В.а- кедергі. Жатқаныңа көп ойланып на- раңгыдан шыга келе.ен одам мылтыгын лыма, Суріндірмек ауыр қиял, қүр- стыг. хіберді ( Е р у б а е в ) . 2. Л а к т ы р у . ган ау ( И м а и б а е в а ). Лщуланып атты / улзхан кессесн, Де- А У II заг. Ш ал барды н я іш киімнін скі б а- еенвейін бекер екен кеиіегім (Е р ғ а л и - св). 3. Ш а п ш у . ж о ғ а р ы к а р а й ы т к у . лагы н ы ц т ү й іск е н ж е р і. Оның жирғақ Кол кагалай қараса, Суы тынық ай- шалбарының ауы қатпарланып, ызба надан, Атылып, тасып қайнаган Жылы бауы салбырап отыр (М үсірепов).

50 ЛУ — ЛУЛЛУ ДУ III од. Л, ИЯ ДСГСН сияқты кв.чіл ку­ і тып Жастар көқілін білдірмей ңалар т и білдірет іи одага и. — Ау , —-аеген ! қайтіп (Ә. И .). эйелдің даусы естілдһ денссі Судан 'АУКЦИОН зат. Көпшілік алдында к»і і бараны асы рса, соған сатылатыи жа* көоінбейді (Мұканов). рыс с\\ү д а. , АУА I :шт. Түссіз. дэмсіз, колга үстауға келмейтін газ сиикты зат. ТеңіЗ хсиегі- АУҚАТ зат. 1. Обл. Тамак, ас, ішім-жем. Әркім өздерінің дорбаларындағы су- не жақыпдағаи сайын ауа оэгереоі қаттарын апы л-күпы л жей бастлды (Бакбергемов). -+ Ауа райы күп (Аніін). 2. Д оулет. ОаПлык. Ол аса ба- райы. күн реңі. Кой түқымы ауа райы йып кете қойм оса да, жо^сы ғяна &ге суық нсмесе асо ыстық ж ерлероің барлыг&нда да өсіріле береді (Ер гре­ гелек ауқаты бар адам болатын (То- ков). райғыров). д у д 11 Әуе. АУКАТТАНДЫРУ аукаттау стістігінік өз- АУАН зат. Ы кғай, жағдай. Өткен түндегі- гелік етіс түрі. дей қатты эхүргсніміз жоқ, к&ліктің АУҚАТТАНУ ет. \\. Баю, әлдену. Өэілді ауанына қарай журіп отырдық (Қөбе* ат артына жа й д а қ солып Туркістсн ев). іиаһарына келген алып.Осы арағакел- АУГЫЗУ ауу етістігініи езгелік етіс түрі. гелі жетінші жыл Үй салдым иіебер- ДУДАН эат. I. Көлем. аймак. Бүл жердің лікпен ауқаттанып (Эбенов). Екі-уиі ауданы өте үлкен екен. 2. Елдін әкім- жыл өткеннсн соң. табысымыз көбейіп, шілік женіиен бөлінгеи облыстан кі- ауқаттануға айналды қ (Дефо).2. ООл. ш: бөлігі (единіщасы). Алматы облы.- Тамактаиу, ас ішу. Іііынында ба ау- сында он оудон бар. Аудандарға жо- қаттанып, демалатын мезгіл жетксл ғарыдан нусқа у берілген (М устафин). еді (Анші). АУДАНДЫК сын. Дуданға тэи. аудан кл- АУКАТТЫ сын. Олді. куатты, дәулетгі. леміндегі. Ермекоө аудандық а щ а р у АУҚАТТЫЛЫҚ зат. Мол байлык, әлділік. комитетінің председателе (М устафин). молдық. Дастархсіндағы тағамдардың АУДАРМА зат. Бір тілден скінші тілге көптігінен Д әулет үйінің ауцаттылы- аударылған іаығарма. Аударманың ті- гын ацғару қиы н емес еді (Бакберге- лі өте түсінікті болу керек. нов). АУДАРМАШЫ зат. Шығарманы бір тіл- АУЛА зат. Обл. Айналдыра камыспен я ден екінші тілге аударушы кісі. дуалмен корш алган жер. кора. Эр үй- АУДАРТУ аудару етістігінін өзгслік етіс дің алды ндағы аулаларда, Малынған түрі. қыэыл гүлді бақіиа-йақша (Жароков). АУДАРУ ет. I. Бір наросши астын үстіне іАУЛАҒЫРАҚ сын. Алысырак, жекерек, карату, шығару, колару. Ж алғы з өзім отырып, кітаптың барлык, бетін а уд а ­ кашығырг.қ. окіилуырақ Бір діңгек рып иіықтым (Лйии). 2. бір нәрсені кұлатып, жүлып түсіру. Қасцырбай- аулағырақ тұрды ауылдан, Тарттыр- дың бір усерден көзі шалды, Бір на- ған үзын ж елі сырғауылдан (Ахмет* беков). шардың аудары п атын алды (Әбішев). АУЛАК уст. I. Алыс, жырак, кашык. Кэ- ріпжан оны қолы нан тартып, аулаққа 3. Бір тілден скіиші тілге кеигіру. Б үл ала жөне.лді (Әбіш ев). 2. Жакындама топ Маркс пен Энгельстің еңбектерін алыс жур, лрі кет. Ссн өзің жақында- орыс тіліне аударды (Б Қ (б)П тари- май менен а у л а қ жүрші, мазамды а.ха хы). 4. Ауыс. Бір нәрссніц бетін, ба- бермей (Қ уаны ш баев). 3. Окаша. же* гытын баскаға буру. Коріпжан басы н кс, белек. Котыры бар қойларды хеке бір шайқады да сөздің бетін бас.қаға аударып әкетті (Әбішев). бөліп, отардан аулах, жерде емдейді АУДАРЫЛУ аудару етістігінің ырықсыз (Грмеков). И д еяла р тілден аулац өмір етіс- түрі. сүрмейді (С талин). Ермек киік мінезді АУДАРЫСІІАҚ зат. Ат үстінен бірсуді- жігіт, үііреніскенше боГшн аулах, үс- тайды (ЛАустафин). біреу аударысып оГінайтын ойын. АУДАРЫСТЫРУ ет. Араластыру, астьш- АУЛАҚТАНУ ау л ак тау етістігініц ырык- сыз етіс түрі. үстіне карай шығару. қопарыстыру. Пішенді аударыстыру керек. Казан- АУЛАКТАТУ ау л ақ тау етістігініц езгелік дагы етті аударыстырып жіберді. етіс түрі. АУДАРЫСУ аудару етістігіиің ортақ етіс АУЛЛКТАУ ет. Алыстау, жекелену, ка- ТҮР' шықтау. Токежан соңғы кезде туыста- АУДИТОРИЯ зат. 1. Лекция, сабақ оқи- рынан мүлде аулақтап кетті (Әуезов). тыіі баяндам алар жасаГітын бөлме. АУЛАНУ аулау етістігінін ырыксыз етіс 2. Ауднторияда отырып сабақ тыидау- түрі. шы адамлардын жалпы ортак аты, са- АУЛАУ ет. I. Аң я балык үстау, іздеу. бақ. баяндама тыкдауціылар. Өзара көмектеси ірі аңдарды аулаған АУ-ЖЛЙ зат. Ыңрай, жай-жапсяр, жан- оа өте қажет болды (СССР тарихы). күй. Мен алды мен қыздың әкесінің ау- Балық күз тереңге қайтады, сондажо- жайын байцап алғым келді (Аіінн). лын тосып тагы балык, аулаіімыз (Мұ- А^ЖАР зог. Е с к і . Беташар. ж ар-ж ар, ай- камов). 2. Ауыс. Көңіл кетеру, ,жуба* тыс* Козы-Қорпеиі Баянга аужар ай- ту, бөлу. Көңіл а ула п сөз айгар, ара- даги тіл хатым (Абай).

АУМАҚ — АУЫЗ 57 АУМЛК ззт. Көлем мөлшері. Аумағы кең түн ортасы ауғанша созылды (Муха- ОйпаГ7ағы бақша илабы балбырап, күн астынан алуан туспсн қүбылааы (Са- нов). 3. Акыл-есінен таиу. есецгіреу, ғымбас-в). талықсып калу. Есі ауып сорлы сүлу жатыр галып, Алады демін зорга ыңы- АУМЛКСЫЗ сын. Қөлемсіз, өте кішкене (нэрсс). ринып (Мұханов). 4. Ауыс. Устаған АУМАҚТЫ сын. Квлемді, кен, үлкси. Үл- тура бағыттан таю. баска жолға ауыт- кен аумщты жсрді ағашпен қорған- ку. Ярошенко жолдас өндіргіш күш- йлп тастаған (Ерубаев). тер мен өндірістік қатынасгардың қо- ДУМАЛЫ сын. Ауғыці, орныксыз. ғам дамуындагы ролі ткралы мэссле- де марксизмнен ауып кетеді (Сталин). ДУМАЛЫТӨКПКЛІ сын. Вір қалыпта 5. Бір іске өте берілу. қумарту. Мал- гүрмайтыи бірде олай, бірде бұлай, ға суған назары, Барғаныніил жа\\ын- тураксыз. Оа кісінің мінезі аумалы- дап, Бүзау, қулын, ботаға Тілі келіп текпелі, сабындай бүзылып түратын. тақылдап (Қерімбекои). > Ауа жа- АУМАУ ет. 1. Айнымай уксау, біроуге йылды — бағынбай өзбетімен іс істеді, тарту. Балоның екі козі тостагондай, бетімен кетті. 7ап шеиіесінен аумаған бала ехен (Мү- АУХ.АУ од. Сныр малын шакырғанда ай- қаноз). Андрей мен Сздііібайдың кес- тылатын одағай свз. кіні аумаған иіербидің кароліие уқсас (Мукзнов). 2. Ауыс. Серті» бұзбау, АУХАУЛДУ ет. Снырды кол дел шақыру. айтқанынэн қайтпау. Туган Отан ай- АУШЫ зат. Ау салатын балықшы. налады даңцынан, Аумай өлді ел&е АУШЫЛЫҚ зат. Бллық аулауды касіп Сергеи интынан (Мэуленов). етушілік. АУМЕСЕР сын. Аланғасар, жеціл ойлан- АУЫЗ зат. 1. Адам, жан-жануарлар тағы тан (ада.м). баскалардыц тамактанатын мүшесі. АУМИН зат. Діни. Солан болсын, тілск Әшірбек басим көтеріп, ауэын хсыбыр- кабыл болсын. Жанқабыл ақыл, айла латты да, балиіықтарға кбайта үңілді ойға көіиті, Сөз байлап ауқым етіп, (Мұстафии). Кара қасқа гүлпары г аумин десті (Ахмстбеков). Арандай аузын ашады, і.чгері царей АУНАҚШУ ет. Төцбекшу, домалау, олай- басады (Камбар). 2. Үйдік я баска бұлан аударылу, мазасыздану. Сэр- заттын к-ріп шыРатын'жері, ееігі. К«- мір суырдың қазған інікің аузына шы- Сенбай түнімен төсегінде аунақіиып гып қалыпты (Мүсірепов). 3. Ыдыс. зм көз ілген жоқ (Бегалик). сауыт, сабанмк мойын жары, аиіык АУНАП-ҚУНАУ ет. Тынығу, дем алу. АУНАТУ ауііау етістігінін өзгелік етіс жары. Ол арақ цуйылган бутылканың аузын аша бастады (Мүстафин). ауғЙ у ' ет. Жерге домалау, төнкерілу, бі- I 4. Өткелдін кірс бсріс жері, басы. ресе он ккрымен. бірссе сол кырымен Суы тайыз откел аузында базу сөйлс- жату. Әже. немене сен, мен аурумын ген дауыстар шығады (Муқанов). ба осы — деп, квзі жасаурап Абай шешелеріне қараіі аунап түсті (Әуе- 5. Жараның бсті усті. Ол марляғажа- зов). Ол екішиі жақ жамбасына ау- | бысып цагып қалған жараның аузын , ^ нап түсті (Е рубаев). қолымен жүлып алды (Әбішев). + Лу­ АУРУ зат. і. Ңауқас, дерт, сыркат. Ауру ; зина май — айтканың келсін. Ауыз аздырады, суық тоңдырады (макал). жиганша —-тез, жылдам, шапшан. ке- 2. Ауыс. Бір затқа күмарлық. Оның \\ неггсн. Ауызы күйді — бір іп-і енді күрес десе ауруьс бар, қызып отыра і кайтып істеместен болды. запыс бол- алмайды (Муканов). лы. беэер болды. — Тиынға тиын цай- АУРУЛЫ сын. Делі сау емес, дімкэс. Түні { да да бар гой, — деді Фазанов, —мен бойы коз ілген жоқсың, дем алуды \\ романтикадан ауэым күйген адаммын үмыттың, бүйтіп жүріп аурулы бола- і т сың ғой (Әбішев). (Мусірепов). + Ауаы күйген уріп АУРУХЛНА зат. Ауруларды емдейтш ішер — шекесіие гиді, зяпыс болды. орын. Ауруханага Лиза келді (Еру­ баев). + Аузы бармады— батылы барма- ды. Кімде-кім жақсы. жаман ғибад ЛУСАР сын. Ессрсок, жеңіл ойльі. Ол қылып жүрсе, оны ол ғибадаттан тию- есерсоцтау, аусар жігіт болатын (Му­ канов). Ьасып жанның аусарын, Көп ға аузымыз бармайды (Абай). Ау­ зына каратты — көпшілікгі өзіне срте свйлейЬі сьщғырлап (Мэуленов). білді, дегеиін істстті. Ауыз ашпады аусарлық зат. Есерлік, алаңғасарлык. — ундемеді, сөйлемеді. + Ауыз ашар — оразада ауыз бекіткен адамнык күн батысымен тамак жеуге кірісйтін кезі. Бала кезімде ораза үстаЛмын АУСЫЛ зат. Сиыр, кой малынын аузынан дсп. бір күні кешке ауыз аіиудан қол- кобік ағызып ауыратын ауру (яідур). гып, келешск ауыз ашарға дейін, яғ- АУУ ет. 1. Қисаю. күлау. Үлкен жолдан ни жиырма торт сағат уйыцтаганым шыға бергенде. ессгімнің ері ауып бар (Мүқанов). Ауыздан-ауызга кетті (Айни). Лйгыр шошығаны сон- тарады — біреуден біроуге берілді, ша. юім үстінен ауып түсіп қалажаз- жеткізілді. Ауыз тіл — сөйлеу ті- дадым (Әбдікадыров). 2. Бслгілібір мвлшер, шамадан асу, өту. Мзжіліс лі. -4- Ауыз тиді — дом татты. аз ға- нз тамак ішті. Еркебай шабдалыдан

г»я Л У Ы З — А У ЫЗ Д ЫҚ СЫ З аиыз тигісі келіп, қүмарта тамсанды рау айтыпты» деген бір ауьа (Өзбек окгімелері). + Кұр «уыз кст- өлең бар (М үқанов). + Аузы-мұрны- т і — дом татгіай кетті, үйден там ак нан шыкты — лы к толды. Шегілген іишсй кстті. -+ Лузина алды — оскер- іиылым қалды ғы күл салғыіитың ау- ді, сске алды. Кайда оолсын Сзрсе- зы-мүрнынап шығып түр (Тілеков). Сай еңбегімен ауызға алыниды (Ьсга- От ауы зды , орак тісті — тілді, аэу- .пші). Луыз адсбнеті— фольклор, лы адам. Үріп ауызға салғаидан халык. эдебнеті. аталған рулар — сүп-суйкімді, әдемі. 4 Жарлынын қай заманиан басталса, оның ауы з аузы ак ка тнсе, мүрны канайды — здебиеті дс сол заманнан ОасталиОы ніыр бітітейді, мал күтаіімайды. Ау- (Мүканов). -+• Ауызға ілінді — атағы зыіідагысын жырын берді — барын бв- шыға бастады, беделі артты. Кағаз- ліп берді, кам кор болды. + Аузын Оор, цүіиақ-қүшақ Оолган карта, Ж а- ауыртты — пандасыз бое свз с^йледі. ңа жыа, тіпті ауызға імнбеген (Тоқ- Аузы барғанш а сонледі — оііында- млғ.чмбетов). -+ Ауыз бірлік — ынты- гысык ірікпей айтты. Өлім аузынан мақ. бірлік, бір сөзділік. А уы з Спрлік калды — катерлі жерясн аман калды. қыла ма, Лшулыболган кектісіэ (Ж ам - Аузы берік — \\. Сыр шаічпайды. был). + Ауызы-мұрии кнсаймай—-ұял- Ш зуғли: А уэы ңа берік бол (Ақынжа- май, мізбакпай. + Лузин б а к т и — нов). 2. О раза тұтушы адам. 4- Аузы- көп сөйлемеді, байкап сөйлсді. Багыгг на свз т ү с п е д і— жяңылысын не ай- тарга білмеді. сөз таба алмады. Вас- >:ейле аузыңды, Елірг берме Ш ашубай қа сөз ауы здары на түсер емес (Әбі- (Ж ам бы л). Луиз жарымантын— мардымсыз. аз. + Аузыныц суы кұ- шев) А уызды үйіреді — дәмді. ерек- рыды — катты кумарггы. көңілі ауды. ше татті. О йда жок,та гад осы арада Мейрамыың сөзін алғаиі естіген Ж ана- Мүхит үсынган төстіктін дғмі ауэыч біл қазір аузының суы қүри айтып бір үйірді (Сыланов). 4\" Аузыиа ие отыр (Мұстафніі). + Аузын араидай болды — орынсыз сөйлемеді, сыр төк- неді. Бірақ сен аузыңа ие 6ол (Мұкз* ашты—бірдемені кебірск алғысы кслді. нов). 4 Ауыз тамыр — жадран дос- ■+• Лузин ашып, көзін жүмды — өте тық. бәтуәсіз уодені достыкка санау. Сүйек тамыр сүйенісіп күн көреді. таиданды. сАпыр-ай, қазақта да мүндай мүлік болиды екен!— деп о л аузын ауыз тамыр айтысып иртығын алады ашып, көзін жүмды (М үканов). 4 Ау­ (макал). 4 Лузыныц дуасы бар-^ айтқаны келетін. сөзі жұгымды, дегені ыз ж а л а с т ы — бірімсн-бірі бірікті, болатын. Д уасы зсо^ ауызга сылдыра- смрлас Сюлды. бір тілекте болды. Ка- ланьиу да, ауылдың да байлары бірі- ган сөз бітеді (макал). 4 Аузы тү- мен-бірі ауы з жлласады екен деп ес- шыды — к а н а ғат тапты, көңлі жайлан- тиміз (М үканов). + Ауызға сөз сал- ды. П айда, мақтан бәрі тұл. Доссыэ ауыз түшымас (Абай). + Каиды ауыз ди — үмытқанын есінс түсірді, айгып — ац ұстағыш кақпан, тнгіш мылтик- келе ж аткан сөзін жондеп жіберді. Сол қасқы рлпрды ң ішінде қанды ау­ ызды талай қақпакды сілкіп тастап, + Аузымен орак орады — сез жүзін- мергенді иіеніне жуытпай бір цасқыр до барлык істі істеймін дсп, іс жү- зінде нотігжесіз болып шығады. 4 Ау­ жүрді (Ә бдіқадіров). + Ауыз басты- зымен кұс тістейді — барлық дегеііі рык пара беру. 4 Ауыз уй — түпкі бо.пын түр. -4- Аузын алды — пара бөлме алды ндағы үй. 4 Ауыз екі — бсрді, ауыз бзстырык берді. Алды-мен мына төренің аузын алайық (Акын- жаиов). + Аузы жеңіл адам — көп ауьізба ауы з, арага кісі салмай тіке- 4сейлейтіи, аузыиа сөз тұриайтын. Д о- леи сөйлссу. + Луыз еу — адам ішуге мет жас кезінде аузы жеңіл, адуын- і, жарайтын су. дау зйел болатын (Мустафин). Ау- •чын буған өгіздей — өте момыц, үнде- пУЫЗБА-АУЫЗ үст. Тікелей. көзбе-көз, бетпе-бет. Х ан сырын ауызба-ауыз ес~ мейтіи. Болыс аузын бугаи өеіздсй тігенше, Е леуреп ел өкпесі бисылмады гырп етпей үйден шықпай жатып ал- (Ахметбеков). <>ы (Квбеев). + Аузын ку шөппен сүргті барды да, жокты д а ж оқ АУЫЗДАНДЫРУ ауыздану етістігінін вз- десі. сытылып шыру. 4- Ауыз байлық гелж етас турі. жасанды — кұр сөз жүзінде уоде бе­ АМЛЗДАНУ ет. 1. Бала меи жас төлдіи реди ■+ Дузына қүм кұйылды — сөй- омуге үйренуі. Муслима лақтарды лси алмады. еөйлеуге дэрмеиі болма- лы. әбдон мойындады. Кабыиітың а у - ауыздандырып ширагашиа балаша ку- геоі (Нсгалин). 2. Ауыс. Машыктану, зына Нүржан қүм қүйып кетті (Әбі- дагдылану. одеттеиу. шев). + Ауыз омыртка — мойынның •>аска жа.пғаскан жеріндегі омыртка АУЫЗДЫҚ зат. Жүгенніц ат аузына са- .}уш омыртқа шыгыңқы, майда жал- латын жінішке темірі. Асан шөптің ° ^ ‘ Ч9 ж-4-елДкеу,яыүнңаінрейтгүссне бісоаллсғаандсаайга—қ. жағынан келіп, қүнанының ауыз- оыгһін алып шөпке қойды (Бегалин). <Аоан). балаі аке-інешесіне айнымай үксау, тар- АУЫЗДЫҚСЫЗ сын. 1. Ауыздығы жок, ту. > Ь»р ауыз елен—т^рт жолды бір ауыздығы салынбаған. 2. Ауыс. Бас- шумак »лек. Сонда «Бүқар жы- сыз, тиымеыз, бетімен кеткел, бейбас- так. тәртшсіз.

АУЫЗДЫҚТАЛУ — АУЫС-ТҮИІС 50 АУЫЗДЫҚТАЛУ ауыздыктау етістігінін макты, шыдамди. Туйык, ауыр мінсзді ырыксыз етіс турі. адам Ішкі цуаныиіын злі де ссздірген АУЫЗДЫҚТАУ ет. I. Аткп ауыздық ки­ окоқ (Мустафин). + Ол ауыр жара- т у , жугендеу. Аттарды ауыздықтап лы болды — жанға батарлыктай кагты сыртқы қораға алып шыкргым ('Мұқа- жарзкатталды. Шахтаның төбесі қү- нов). 2. Ауыс. Тиым салу, тәртіпке лап бір жүмыскер ауыр жараланды бағындыру. Сынаганда тым шсншып (Мүстафнн). +- Ауыр азап —қныпдық, тастамаңОар, жастар ғой, а.чбырт қой, жоқшылык қнын хал. -ф- Ауыр өноркэ- тек ауыздықтау керек (Мустафин). сіп — күрделі. ірі өііеркасіп. Ауыздықтап үйретіп, Жетектейміз кол АУЫРҒЫШ сын. Жиі ауыра беретін. суын (Мэуленон). АУЫРЛАНУ ауырлау етістігінің ырыксиэ АУЫЗША үст. Қ ағаз жүэінде омес, тех етіс түрі. сез жүзінде, ауьізбсн гана. Вұл екі АУЫРЛАТУ ауырлау етістігшіи өзгелік Цыз да комиссия мушелерінің ауызша етіс тү-рі. берген сүрауларына іркілмей жауап АУЫРЛАУ ет. I. Жүк я денс салмағын берді (Мүканов). ауырсыву, заттьш салмағы түсу, арту. АУЫКАУЫҚ үст. Әлсін-злсін, мезгіл-мез- Ол тоя жеген тамақты ауырлап.жа&ы- гіл. дүркік-дүркін. Ардақ есікті ауық- мен көлге қарай келе жатыр (Мука­ ауыц аиш п қойып, койлекіиең отыр нов). 2. Ауыс. Ұлғаю, зораю, көбею. ки- (Мүстафнм). ындау. Оның ауруы жазылмай к,айта АУЫЛ зат. I. Қөшпелі кездегі бір топ кн- күннен-кунев ауырлай гүсті (Муста­ іэ үй тігіп отырран ел. Ойда көгалды фин). Туберкулезбсн ауырган семіэ цуалай қонган қараиіа ауылдар отыр адамның дем а.шсы ауырлап, терлеп- (Мустафин). Алқд-қотак қонгсн ауыл- тепшіп, берекеті қашатын болады (Кв- дың ортасындагы еңсесі көтеріңкі боз шербаев). 3. Ауыс. Ренжу, кею. көңі- үйдің цаңы толган адам (Мустафин). ліне кек алу. Ол бастыгынық бірден 2. Қаэіргі кездегі отырыкшы колхоз- цатты сйтқан сөзін көңліне алып, ау­ ырлап қалды. ласкан шаруалардын үйлері, кыстағы. Жақыпбек сол күні ымырт жабылып, АУЫРЛЫК зет. 1. С.алмактылық. Бүл қы- сым болса толық бір сағаттай, Самолет қас қарайғанша колхозды ауылды ара- ауырлықтан қанат қақпай. Я қонып. я лаумен болды (Иманжанов). Күн би­ сынудың қаупы куіиті (Токмағанбе- та ауылдың көиіелерінен жанған тов). Керек тастың ауырлыгы жок, электр сәулесі жаіінап жер бетінен (макал). 2. Бейнет, мвхнат, азап. Ай- хүлдыз туғандай болды (Бегалин). тайын ауырлықты елге келген, Жөн ф Ауыл үй қонды — көріиілес. іргелес болмас ол бір кезді ел*'меген (Әзір- отырлы. Алыста жүргенде бауырсы- баев). райгындар, енді мунда кеп ауыл үй қонғанда тістсуге айналды (Мүканов). АУЫРСЫНУ ет. !. Ауырлау, қиналу. Кө- терісер жүгіңді, ауырсынбай жолдасың -ф Ауыл шаруашылык — жер, егін, (Айнабеков). Кдлыбай қами/ы тиген мал. орман шаруашылығын камтитын жсрін уқалап, ауырсына түсія, сүоіне- халык шаруашылығынын бір түрі. кабына уи.ып түрды (Сыланов). Шын мичуринші ғалым ауыл шарул• шылығымеп байланыс жасомай түрып АУЫРТПАЛЫК зат Гиынчик зарлап, азап. Соғыс қазақ халқына да салма- диссертация жаза алмийды (Шанмер- ғын сала, ауыртпслыгин арта келді денов). (Көбеев). АУЫЛ-АИМАК, зат. оір ецірдегі ел-журт. АУЫРТУ ауыру етістігініц өзгелік етіс Ауыл-аймақ, ел-жүрт тегіс есендікта ме? (Мүсірепов). Үй-іші, бала-шаға, түрі. ауыл-аймағың аман ба? АУЫРУ ет. 1. Наукастану, сыркаттзну. АУЫЛДАС зат. Ауылы бір, көрші. Көп ауырып, сартөсек болған ана бо­ сым зорка котеріп, цасындағы мүптаэ- Аталастың аты озганша. ауылдастың дай қара кез қызға мүңын айтып отыр тайы озсын (макал). (Мустафин). 2. Ауыс. Калу, нею, ки- АУЫЛЫАП зат. Ескі уакыттағы белгілі налу. аяу, жаны ашу. Көмірдің қац бір ауылға билік жүргізетін адам. жар7ысы алынбай қалып жатса. окон Елден алған парага болыс, биден бас- хімнің жаны. ауырмайды (Әбішев). тап ауылнайға дейін еншілес (Мүсіре- Ауырмай тәнім, ауырды жаным (Абзй). пов). АУЫСПАЛЫ сын. I. Кезекпен алмасыи туратмн. Егер биыл ауыспалы егіске АУЫЛШЫЛАУ ет. Ауыл аралал қыдыру. Ауылшылап келмесең, сөйлей отыр' кірісіл. агрономияны толыц қплдансақ. гектарынан 25 центнер астыц аламыз (Шашубай). АУЫР сын. I. Салмақты. зілдей. Зілаей (Мустафин). 2. гр. Сездін бүрма, ау­ иуыр машина арба жүретін жолды ыс магнасы. бүлдіріп кететін түрі бар (Мустафин). АУЫСТЫРУ ауысу етістігіиің язгслік егіс 2. Ауыс. Киындык. Біэ комбайнды жа- сап шығарып ертең адам баласын ау - АУЫСТЫРЫЛУ ауыстыру етістггінін ырыксыз етіс түрі. ыр бейнеггсн қүтқарамыз (Әбішев). Биыл қыс ауыр болатын ыңғайы бар АУЬГС-ТҮРПС зат. Алык-берік, алыс-беріс. Олар бірімен-бірінің ауыс-т\\'йісі бар, (Мусіреиов). 3. Ауыс. Байсзлды, сал-

60 Л У Ы С У - А Ш Т Ы Қ апалас-қүралас адамдар сой. АШЛЛЛНУ ет. Лйырлану. бутактану, тар- АУЫСУ ст. 1. Алу.асу, колдан-колға кеш у. мактаиу. Бесмойна^тың сшаланган Бірнеше жылдың жақсы тхнеірибелері нийза и ш ң д а р ы бүлтқа оралып, хаі- ылги Оіреиден біреуге ауысып. уеалпы лау үстін түнертіп жібврді (Вегалнк). іс одісіне айналған (К азэкстан ). ә к с , АШДМАП зат. обл. 1. Бала мінетін ер. осы абро&лы кезіңізде басқа бір қызмет- 2. Коліктің аркасы иа салатын рршік. гее ауы с\\аны ңы з жөн болар (М уста­ Агаиі соқа, ж елқом ср, аиіамайлар, фин).’ 2. Лкылдин. естся айрылу. Ак,ы- Күн б о ла р қалатүгын ойға келмей лы аіш сқан сдам са&іауда дауыс бг- (Куянышбзсв) • ре алмайды (СССР Конст.). 3. Ь ф ' АШАМАИЛЫ сын. Жаялы. саурынды. маселеден екінші мәселеге көшу. Бірін- бөкселі. ші моселе біткен сон,, ендігі сөз қүры - лыс мзсолесіне ауысты (М устафин). IАШ АРШ Ы ЛЫ К зат. Ішіп-жсмиік. тамак- тын ж окты ғун ан болған күйзеліс. Ат АУЫТКУ гт. I. Тснселу, бір олай. бір бу­ үстінде күн көрмсй, Ашаршылык, шөх лан кисаю. толку. Байдуков бар аспап- көомей, Ө зегі талып ет жсмей, Ғ.рлер- тліц бзрін байқсп, Болмай-ак, самолаті діц ісі Оітср ме (Махамбет). өзін ишйқап, сыңар жақ солга қароп ауытқыды (Токмағанбетов). 2. Ауыс. АШ-АРЫҚ сын. Ашыккан. жүдеп-жадаған. Туоа жолдаи таю. толку. Бір бағыттан кемтар. Т ары ққанга дсм бергсн, Аіи- екінші биғытқа гайганақтап либера- арыққа өң Сергеи (Жамбкл). лизмге ауытқып бира жатир ғой (БеГі- АШ-ЖАЛАҢАШ сын. Ж окж ітік. кемтар біттілік). кгныршылык. Етікшілер өздсрі сипо­ ЛУЫГКЫҒЫШ сын. Толкығыш, тураксы з. ты аш-жалаңаиі қайыршылардың етік- айчымалы. терін тігіп күнелтетін (Айнк). АФИША зат. Концерт, лекция, спсктаклъ- ДШКӨЗ сын. С лран, козі тонмлйтын обыр, лср турали кулактандыру, ж арнам а. комагай. кан ағатсм з. Сараң байлло тойымсыз, аш көэ, Оарып түрган жа.і- АФОРИЗМ зат. Өткір накыл еөз. мауыздың о з і екен (АГіни). АФРИКАТ зат. ер. Пкі дауыесыз ды бис- ДШ КӨЗДІК зит. Обырлык, комағаклык, тьш коокждысынан, бірігуінен панда канағатсыэдык. болғаи лыбыс. щ (ш+ш) , ц ( т+с). АФФИКС зат. Л ингв. Косымшадар (ж ил- АШҚАРАҚ сын. К ом ағай, тамакка иім- ғау. журнак). дамсыз, о н аза, тамаксау. Ол бишара- АХАКАУЛАУ ет. Көнілдсну. шаттану, моз ның түбіне осы ашқарақтық жеткен-а\\ Оолу. Кыздарға ақыл айтып жүрді Кар­ шығир (С орсенбаев). Ат қүрақ швпті га, Ир бол адамшылық, бойдагы арга, ашқарақтаиа асай түсті (Айни). Лдасып ақыл-сстен ахақаулап, Өлсен, де ДШКАРАҚТАНУ ет. Комағайламу, обыр- вауыздалып ғур е болу.а! (Ахметбеков). лану. Х айдарқүл ашқарақтанып, ~ал- АХМАҚ к. ақы м ак. мистан тынымсыз та-на^ жеп отыр АШ сын. Ас ішпсген, тамак жемеген. Лш (Айни). балалор ақ қалашңа көздсрін сатып. АШКАРАКТЫҚ зат. Қомағайльіқ, тамак* тамсана қалыпты (Сорсенбасв). Аш саулык, там ак к а шыдамсыздық. Аб- бел — кмпша бел, нозік бел. О л аш ройсыз биш араны ц түвіне осы агзқа- белін қы пзй буынып, жинақты отыр риқтық жеткен-ақ шыгар (Сорсенба­ (Мүсірелов). + Аш озегіие тусті— аш ев) . ■*Лам бірден көр. тамак ішуді көтере н.імади. -ф- Лш кары н — гамак ішие- ЛІДҚЫЗУ ашу етістігіміц өзгелік етіс түрі. ғсн, аш өзек. ДШКЫЛТЫМ сын. Кышкыл, кышкылдау. ЛШЛ заг. I. Г>ір түптеи аі)рн.\\са іпыккан Кымыздың ашқылтым дэмі шарап та- тармак. З у -зу шыққан оқтар жуан те- тиды, тамицты жыбырлатады (Федин). рсғтің аіиа бүтагын узіп түседі (Иүр- АШ КЫЛТЫМДАУ сын. Қышкылдау, қыш- кылтымдау. неііісоэ). 2. Үйдін тобесіндегі арка- АШҚЫШ зат. Кулыпты аіиотын кілт. Аш- лмктм астынан тіреи коятып тірск. Кыиіын жогелтып алганы болмаса, Те- леутайдың Оолжалы да дурыс болатын Орта арк,илықтарын иіиалармен тіре- (Тілсков). С(-н узып балш ы қ үйдің іші бөлш ексіз АШНА заг. Ғашыктык,- күмарлык. Бол- тутас скен (М уқанов). -4- Ліиа туяк — мосам ашни м ен сізгс, Түспес ем мук- «йыр туик (м ал). дай бейнетке (АбаЛ). АШАҢ сын. Лрыктау. нәзіктеу. Аишң, сі- АШПА зит. Суырма, тартпа. Кенет, Ж-з- ріңхе қара жүзі қ ь я ь и курең тартқан қыпбектің кезіие алдындагы партаның ооетіниіе төмен қарап түйык, отыр (Мүстафмн). ашпасына пы ш ақпен ойып жазылган ек‘ свз шалынды (Иманжаноп). АШЛІЩЛУ | ст. Лрыктау, жүдеу. Ол АШПА-ЖАЛДП сын. Аці-арык, жок-жітік, козосеі балога тон беті енді тиралып, кемтарлық. Ы брай оңіиең ишпа-жа- аишндип кгткен (Шайморденов). лаптарды соңына ертіп алып, қала сл- Аі])ЛҢДЛУ П сын. Арыгырак, иәзігірек. ламыз деп желіктіріп жур, деді ол Аинаның ат жиқты, ашаңдау бет бей- (Акынжанов). несі қүОылыссыз (БакбергеІтв). АШГЫҚ зат. Агп.арціылык. ішіп-жсмнің жоктыгынан болғаи күйзеліс. Соғыс

ЛШТЫРУ — ЛШЫНУ 61 цалаларды аштыққа, жоқтыққа ушы- нымен бізге өте сирекурсатын (Лйни). ратты (Сталии). АШУЛЛНШАҚТЫҚ зат. Лшушаңдык, ЛШТЫРУ ашу етістігінің өзгелік стіс түрі. ашуы тез келушілік. Папа о т ашу- АШУ I зат. Ыза, кейк, рсніш. Данилов- ланшацтығыцды қойсаң цайтеді — де­ тың бар ашуы тісіне жиналыа, қагты де Лиза (Ерубаев). 7істенген жағының еттері түйін-түйін ДШУЛЛНЫСУ ашулану етістігінің ортак боп квтті (Мүканов). 4- Ашу шакыр- етіс түрі. ды — ашулана бастады, ұрысты. -4 Ашу ІАШУІІІАҢ к. ашуланшақ. хксты — ашудан булыкты, долдандьі, АІІІЫҒУ ег. Тамакта н тарығу, қарны ызаланды. 'Ганаш эжесінің қабағына ашу, аштыкка ушырау. Ашыққлн ба- қаоаса, қабағы түйіліп ашу қысқаны лалар нан жеген экелеріне царайды көрініп тур (Бакбергеиов). (Ерубаев). Ондағы адамдардың ашық- АШУ II ет. 1. Жабылған, жүмылған, бекі* қан, талаураған, хасірет шеккен жү- тілгсн калыптан шығару, босату, шал- зі бар (Бенбітшілік дауисы). кайту. Есікті акыоын ғана ашып, үйге АШЫҒЫРАҚ сын. Айкыньірақ. анығырақ. Батыраіи кірді (Мүсірспов). 2. Бір АШЫҚ сын. 1. Төбесі, лузы, есігі жок, не­ нэрсснін арасык. жігін айыру, кеңейту, месе жабылмаған. Ёківастүздық көмі- бос жер калдыру. Молда маран орын рі ашық жыралардин алынады (Му­ нусқпган соң, Оразаяы мен оның қа- канов). 2. Ііштеңе салынбаған бос сындағы бала араларын аша берді (жер). /Іигых усердің қарын дауыл (Муканов). 3 Жаналан уйымдастыру. жалап ксткен (Ерубаев). 3 Акық. ай- күру. Ең таяу жылдарда МТС-те, кэ- кыи. Барабанның ашық даусы ^атты- сіпорнында ждне оқу орнында клуб ра\\ шық, соңқылда (Санн). 4. Жай- немесе қызыл бурыіи ашу керек (ҚКП дары, жаркын, ашық жүзді. Коре V съезі). 4. Тазарту, кір калдырмау. бш ен кісіге хсақсы қыздар коп қой деп, Тузы, иоды жоқ су кірді усақси аша- Бану ежелгі өзінің ақжарқын ашық ды (Дарканбаев). Сабын кірді ашады, күлкісіне басты (Иманжанов). 5. Бүлт- ғабырсыз сырды аіиады (мақал). сыз, жауын-шашынсыз күн. Күн бүгін 5. Молім, болмаган бір затты оте аіиық, тіпті көңілді сэулетті, қара- жаңадай табу, айхындау. Аме- ған көз көңіл жасытарлық еді (Мус­ риканы Оірінші рет Колумб аш­ тафин): 4- Ашык калаы — мәселе ше- шілмеді, бір түжырымга келмеді. -4 ты. Кдзіргі гылым атом энергия- сының сырым толық аи/ты. 6. Бастау, Ашык ауыз — сыр сактай алмайтык, бейкам, анкау. Лэаматтық борышын козғап жіберу; іске кірісу. Анна ое- рандсда түрған столдыц артынан кө- сезбейтін ашық ауыздар жылдан- терілді де жиналысты ашты (Кербаба- жылға азаюда (Сталин). 4 Колы ов). 7. Мәселенік түйінін шешу. ай- зшык—-мырза, берегек, жомарт. Кай- сардың бүгін ала бөтен ^олы ашық- қындау, аныктау. Партия делегаттары тығына журт қайран қа.іды (Чейшви- партия органдарыньщ ясумысындағы лй). 4 Козі ашық — сауатты, ор нәр- кемшіліктерді ашты (ҚКГІ V съезі). седен хабары бар (кісі). 4Ашыкжуз- 4 Квзді ашыг? жүмганша — ©те тез. ә ді — ак жаркын, кеңілді. дегеише. лездг. Биік жарды көзді ашып-хұмганша күл-галқан етті (Ә. АШЫҚТАН-АШЫҚ сын. Жасырын, ку­ пая емес, анқын, анык. көпе-көрнеу. И.). 4 Ашьш айт — дол, анык. тусі- квріне квзге тусінікті. Европа револю- нікті етіп свйле. Пгғылған поезд, Міқ- циялық өрлеу дэуіріне ашықтак-ашык, еірлемей аишп айтіиы сен маған! еніп отыр (Сталин). (Иманжанов). АШУ III ет. 1. Илсген нанныи немесесүт- АШЫҚ-ТЕСІҚ үст. Қалан болса, солай жипаксыз, үқыпсыз, бос. Жиқси-жиқ- тің, кымыздың т. б. ашыткы аркылы сы заттардың бэрі де ашық-тесік бос қышкылдалуы. быжылдауы. Ашыған жатыр (А. Толстой). кең сабада тэтті қымыз (Жамбыл). Кеспенің дәмін татып кврсем, шулы- АШЫКТЫК зат. Жайдарылық, жаркын жүзділік. Асбасшы осы ауыл адамына ғып, ашып кетіпті (Муканов). 2. Шам­ тзн еркіндік, ашықтьщпен келіп дркім ту, дызылдау, ауыру, жанра бату. Ол жайын бас-басына қадағалап сүрай қамишмен тартып қалғанда арқам бастады (Шаймерденов). удай си/ып, мен бақырып, уишп тур- АШЫҚТЫРУ ашығу етістігінік өзгелік дых (Кебеев). етіс түрі. АШУДДС зат. Түсі ак, хкмиялық зат. Бүл қазандарға орта жастағы түрікпен АШЫЛМАЛЫ сын. Ашылатын, жабыла- тын. эйелі ашудас араласқан суға жүн қай- АШЫЛУ ашу етістігініц ырыксыз етіс натып жатыр (Айни). АШУЛАНДЫРУ ашулану стістігінік ©зге- ТҮРІ- АШЫНДЫРУ ашызіу етістігініц өзгелік лік етіс түрі. АШУЛАНУ ет. Ксю. ызалану. ренжу. Ака­ етіс тү-рі. АШЫНУ ет. Авіу кернеу, ызалану, кокте- демик өзінен-өзі ашуланып есікті тар- сылдатып жауып, сійқай салды (Еру­ ну, зығырданы кайнау, куйіну. Сырт- баев). қы, орталык, майданда империализме? АШУЛЛНШАҚ сын. Ашушан, ашуы тез КРЛС7ІИ адам. Әкем ашуланшақ болга- қарсы ашыну злеменгғері үлғаяды (Сталин).

Г,2 АШЫРК. ЛНТУ — л я к АШЫРҚДНТУ ашыркану стістігінін тын жыртқьшг андардын бірі. Екі дсс лік етіс түрі. жігіт жол үстінде келе жатып, бір ак,- АШЫРҚАИУ ет. Лши тамақтан түшірке- ға үшырапты (Алтынсарвн). 2. Аум. иу> сүГісіибсу, үиатпау. «шкісі келмсу. Күшті, кайсар, азулы. Кымыз оте күиіті ашыган ексн, ашыр- АЯ зат. Қ ойнау, аум ак. колем. Алатауди>\\ кшіын іше алмадым (Мүканов). а.чсы, Б а ла уса иіырғай саясы (Жал- АШЫТК.Ы заг. Нанды, тагы басқаны был). аінытатын қор. «£* витамине нан аиштқысындсі кездеседі (Д эркаибасв). АЯДАИ сын. Кішкенс. тар. аумакскэ ЛШЫ ГУ ашу стістігішк өзгелік етіс түрі. (жер). А я д а й ғана екі бөлмелі уйіміз АЩЫ сын. 1. Луызды. тідді куырарльпс бар. түшы омсс дэм , кыіикыл (ш с). ь ү л АЯЗ зат. I. Бет карлтпайтын дыстыгүні болатын суык. Д а л и әл і түн екен.жел жасымда ащы түзды мол жсдім, А л санОыр. а я з шымырлана түсіпті (Му­ күрйиті тоя бір жеп кврмедім (Бек- ка нов). С а қы лд а п түрса сары аяз, хо/кин). Б үл қүдықгың суы іш уге жа- Бүрқырап істе терлеоік (Аманжолоэ). рамлйтым ащы болагын (Анни). 2. Қыэыл ш ұнақ аяз — Оет каратлаГі- Луыс. К ұлакка жағымсыз, катты шын; тын үскірік. К у н қызыл шүнак, ояз, плрған. шанкылдаған ызалы (дауыс). қар қалы ц, ж ер Оеті аппак, (Муста­ Алдыңгы жақтан бір қойшының ай- фин). + А яз а т а — халык ұғымында- тақтшан аіцы айқайы иия.кты (Обді- гы ак сакзл д ы шлл бейнелі жанэ к.ідіров). 3. Ауыс. Улы. зэрлі. П оль жылдыц образы . Цайистырып усір Робсон құлдықтык аіцы зарын жыр- бетін, Кармен аппак, көмеді, Көрсетел лайды (Калауова). Тілінщ ащысын қорай гор (Акынжанов). 4. А уы с деп кслвстін <гЛ нз атар келеді (Саин). Қыргн клбак., араз, қарсы. Өтіріқ ДЯК I зат. і. Ж үру, туру кызметін атка- осек, зорлық-зомбылық ағайын ащы қылады. ирисы. ратын дсн е мүшесі. Сандал төқірегіне отырғандар корпе астына аяқтарыч АЩЫЛДТУ ащылау етістігішн өзгслі, еті.: түрі. сүғып, суықты сезбсстсн отыра беретін ДЩЫЛАУ 1 ет. Лшыркану, кышқыл т (Анни). А яғы нда ақауы Оар қартсц мак жсп кұмарын кандыру. Кесектү дорды қой жусайтын орындарға ш, бие алды (Мүсірспов). 2. Стол. орыи- шып тастаііды, ащылагысы келгсн «;о түзды оздері келіп жалсйды (Ерм дық торізді затты ң жергс кою үшік ков). жасалынған тірек. Ортада аяғы екі АЩЫЛАУ II сын. Ащырак, ашкылтыі Кок шөптер күйіп кетіп, изен тағы с< түтамдай доңгелек стол тур (Тілс-ков). лор сияцты аіцылау іиөптер ғана қ< лады. 3. Соцы, акыры . Түмау аяғи — к,үрт. АЭРО Авиацияга, әусде ұшуға қятынае туман а я ғ ы — жүт (макал). Аяк. Оар догол ұғымды білдіретін күрдс. свчдордіц біріііші бөлімі. басты — 1) Бір іске карай бет алды. АЭРОДИНАМИКА зат. Денелердіц қо: ыцғайланды. Б ү л Найзақаранық дау- ғалысына газ бсн ауаның қярсылы күіиін дсрттейтін ілім. дан шығып тартысқа аяқ басқамы АЭРОДРОМ зат. Самолеттер конатын, (дкк’нж анов). Б із социализмге қарай ратин, үшатын арнэулы қүрылыстар бкр »рын. аяқ б а.уд ы ң базасын жасадык, (Ста­ лин). 2) Ьслгідібір мөлшерлі жасқз ка­ рай бет алды. *Улы жол» колхозыяың атақты шопаны Күнтуар Оыыл 66 жас- қа аяқ басты (Омаров). Аяктан ш алды — 1) куресте жығу әдісінін біп а малы. Н үрпейіс аяғымнан шалып, шалқамнан түсірді (Көбееа). 2) Қас- АЭРОҚЛУЬ зат. Авиация өкерш үГірен< тық істеді, сүріндіруге тырысты. Дүш- тііі, оаымен шұғылдаиатын адам дарғ панның жолы болған жок„ Аяқтан та­ лриалгяп клуб. лой иіалғанмен (Ж амбыл). 4- Аяғыи- ды андап бас — сак бол, сактаи. абай- ЛЭРО/ІОГ ПЯ зат. >Кср атмосфсрасыны ла, байка, қателоспе. 4- ІЛалыс бас­ У^т«кп жағын зертайтін гылым. ты — кателесті, тура бағыттан тай- ды. адасты. А са у жүрек аяғын иіалыс АЭРОМДЯК зат. Эуе кеңістігінде үшкьіш т.чцга жол көрссту үшін ж асалғаі басып, Ж ерін тауып апщыға сөз бол- май ма? (Л бай). -4 Аяк алыс — ша- л'м4ж'!1,“ қ . иіашатын мүнара шам. ма. қаркын. О л келгелі бір талай жү- *\\Э! 0 :чі К 5ҺП зат. Үшу енері мектебі мыс Істсп тастады, ззірге аяқ алысы АЭРОНАВИГАЦИЯ зат. Әуе ксмелері жақсы. -4 Аяк ы л а у — I) нашар ко- ііслслоигсн жолмсн апару ісіи үйре иетіи ғылым. лік. 2) Л скер, ештекёге турмау. (Күл- мамбет) Ж амбы лға сонда түрыл бы- АЭРОПЛАН к. самолет. лай деді, басқасы болмаған соң аяқ- АЭРОПОРТ зат. Үлкен аэродром. АЭРпОагр.ГатА. Г зат. Ауадан жеиіл ұшқыш ап ыяау (Ж ам бы л). -4Аяқтан алды — бірсуді сүріндіруге тырысты, кастык АЭРОСҺЕМҚА зат. Үнжыш аппаряттарғ.' істеді. Әркім аяқтан ала бастады.жас Үгаі1,МтүпсіржуҮ. РІп, ж ер бетін фотограф^ ии болс.о келіп қалды , таотысуға эл же- гс ме? (М ұстафин). -4 Аякка басты АЮ зат. і. С үт коректілер тобына ж ата — біреудің правосын, қаснетін корла- аы. Совет соты адамның адамдық қа-

АЯК — АЯУ 63 сиетін аяқ,к,а басатын, қорлайтын ока­ АЯЛ: Аял рту от. Дамылдау, кідіру, беге- заны қолдануды білмсйді (СССР лу. тыныстау. Шалқымаға аз гана аял Конст.) Лякты алшац басты — ма- етуді кім берсін (Эбілев). 1 саттанды, дегені болды, іеі оңыкан АЯЛАУ ет. Әлпештеу, мәпелсу, еркслету. келді. Мен Ооламын демеңдер, Аяқсы Артымда қалып барады екі жетім, алшаң басқанга, Екі КбЗІңаларып, Күр Лялап өсірмек ем есілдертім (Иман- қарайсың аспанға (Лбай). -4- Аяк ас- басва). Жас Салоны аялап, агс-ака- тынап — ойламағаи жерден, кекеттен. нық көқШ шат (Шнпин). 4-Аякқа бас ұрды — жалынды, етінді, АЯЛДАТУ гялдау етістігііііц езгелік етіс ксшірім сұрады. Селкілдвп келіп жы- түрі. ғылды, Аяғына вас үра: лҚарағым АЯЛДАУ ет. Дамылдау, кідіру, бегелу, хы.чыт, тамақ бер, Жаз шыққашиа асы- токталу. Қоііхоздың зоотнхшиі Барит- ра» (Абай). 4 “ Аякка оралды—ерке- гул де малиіылардың пікірін қолдап: леді, тілек етті. Шеиіесін далаға жі- — Я, Бексүлтанға, аялдай түрған жөн бергісі келмей кішкене қызы аяғына болар, — деген болатын (Сыланов). Ол оралды. 4- Аяғы аспакнак кслді — кү- онда бір хүмыстар.нен айналысқан боп, лі кәакс ұшты, быт-шыт болды, тас* күйбеңдеп сзл уақыт аялдаОы (Баііта- талканы шыкты. Граната үш немістің наев). аяғын аспаннан келтірді (Ильенков). АЯН сын. Айқын, белгілі. малім. Агреиия- 4-Аяқалысы шмрак—шапшац, пысық, шыл күштер тарихтың барысын кейін ыкшам, жішақы. Кыздың оял; алысы бүра алмайтыны бүкіл длежге анң нзрсе ширак,, бойында ықшамдінлың та, шап- (СССР тарихы). -4- Аян берді— діни. шаңдылық та бар (Шаймерденов). Түсінде аруактяр әулиелер хабар 4- Аяқ алып жүргісіз — өте көп, мол, берді. Сол Масғүт Халифага уззіо бол­ жиі. Кеменің үстінде ирелеңдеп жат- ты, Тарқатыпты алдынан кзп пен топ- ты, Баганаш қыдыр шал бір уақыгта қан кесінділсрден аяц; алып жүргісіэ еді (Жюль Верн).-4-Дякка жығылды— Тусінде аян Оеріп жолыгыпты (Абай). хешірім сүрадм, тіэе бүкт], кішілік ет- АЯНУ ет. Өзін тежеу, жакыя кинамау, бслссніп істсмсу. еСембілікке> ак,ысыз- ті, біреудің алдына өзі барды. Жығы- булсыз еркімен келген журт аянсма, лып аяғыма жауым жылап, Езімп то- әркім бсрын Серее қаря тақтаға жа- банымда жатты сүлап (Мұкышев). 4 Аяғьі ауыр — екі кабат, жүкті.+Ля- зып несі бар (Мустафин). Аянып жон ғынак тік түрды — кұрмет хөрсетті, қорғай ма, Тың забойлар қазыпты кэрсы алды, асты-устіие түсті. (Әбілев). АЯК II зат. Ағаштан ойып жасалынған, АЯНЫШ сын. Жан аіпу, мүсірклсу. Жан- пейістің балаға деген мейірімі өэ тамак ішетія ыдыс. Назыкеш ағаш ашуына үстем болып клтті, дереу ая- аяцца қүйғаи шалапты Жабайдың ау- ныш білдіре ун қосты (Байтанаев). эына тосты (Мүсірепов). -4- А яккап —ыдыс-аяк салатын киіз капшык. АЯН зат. Малдын, адамиын жай, ақырын АЯКҚЫ сын. Сснғы, ақырғы. журісі. Былой шыға Жомарт атының АЯКСУ от. 1. Нәтижесіз. ескерусіз, қор- басын тартып, аяңмен келеді (Муста­ тындысыз қалу. 2. Кісінік ауруы қай- фин). іалап, ауырлап қалу. АЯНДАТУ аяндлу етістігініц өзгелік етіс АЯКСЫЗ сын. 1. Аяры жок, аксак. 2. Нә- түрі. тижосіз, елеусіз, ескерусіз. Әзір ешкім АЯНДАУ ет. Жай, өте ақырын жүру. Ку­ иеленбеген бір жердің кені болса, му- ны аяқсыз қалдыруға болмас деп те рен, тобел бестіні жылыстыра аяңда- тып, сылаң қақтыргяп Назыкеш алйа ойлады ол (Мүсірепов). кетіп барады (Мусірепов). АЯҚСЫТУ аяксү етістігіпін езгелік етіс АЯНКЕС сын. Еріншек, жалқау, жанын түрі. аяғыш (адам). АЯК-ТАБАК зат. Тамак салынатыи, кұя- АЯҢШЫЛ сын. Аян жүрісі окімді жүріс- тыи барлык ыдыстар. шіл. Ляңшыл ат арымас, Білім деген АЯҚТАЛУ аяктау етістігінін ырыксыз стіс қарымас (Алтынсарин). “ҮР«- АЯР сын. Сум. айлакср. Айнымас достар бо.ідык, біз Бүза алмлс жексүрын, аяр АЯҚТАНДЫРУ ет. 1. Аяктану отістігінгн жаулар (Мамбетов). өзгелік етіс түрі. 2. Ауыс. Үйлепдіру. Эйел әперу. АЯТ зат. Бскі Дуга, қуранмыч кагидасы. АЯҚТАНУ ет. Ж ака тугян жяс төлдін Тастағы жазуды Койырбек ежіктоп аяғынан түрып. жүріп кетуі. Еиікі Ко­ оқи бастады. Лғузіден тартып бір лосы суыцты, уселді нөтермейді, аяк,- ауыз аят жазылған екен (Сыланов). то.нып ширағанша жылы жер корен АЯУ ет. 1. Біреуге жаны ашу. мүсіркеү, (Бегалии). есіркеу. Колосов қызын Іштей аяғаны- АЯҚТАТУ аяктау етістігінік взгелік етіс мен көзінше мүсіркемейтін (Тілеков). түрі. Жауды аяғс.н жаралы қалады (макал*. АЯҚТДУ ет. Пітіру, тамзмдау. аяғына 2. Ііір затты біреуге кимау. тарлык жету. Әнші энін аяқтап. зялдағыларга ету, кызгану. Кудайдың бар балшы- бас иді (Жармағамбетов). ғы мен тасын аяймыэ 6а. қазнадан ала

<І4 А Я У Л Ы — Л Һ Л Л У С>ерсін, — дся көпшілік м ақүлдады (Мү- өхсігенде, А узы иап дем орнына іиыц- сірспо»). ты ж алын (С.аин). + Аһ үрды- ЛЯУЛЫ сын. Кадірлі. ардакты, кымбатты, капаланды , кайғырды. күйінді. Жалгыз Гіағалы. сепен айры лы п, Артыңа қарап аһ ур- АЯУСЫЗ сын. Кіфексіз. кадірсіз, бағалы дым (Л бай). смсс. АҺЛЛУ ег. Ө кінуді, кайғыруды. рекішгі Дһ од. Грскшс кеңіл-күйін білдіру үшін білдіріп күрсіну. Зылиха оһлап-укмъ, шаршадым деп жүре алмапты (Алгык- айтылатын сөз. «Аһ» деп ж аралы жас сарин).

9 од. Көціл-күйін білдірстін одағай. Ә. ӘБҮИІР Абуйыр. сенің сенгекің қүдай емес, Абай ғой? ӘБІГҒ.Р сын. Абып-сабыр. карбалас, жяя- талас. Бүгін Ақшоқыдағы ауылда қа- (Әуезов). + Ә дегскше— өте тсз. лың дцман бар, ауыл эбігерде (Әуе- шашиаң, лезде. Ә дегенше біз келдік Мыс қа.іасы — Балқашқа (Сыздиков). зов). Ана елде дв мына елде, О жер- + Ә дсгснде—ең алдымеп, эуелде. сал- де де бүл хорде, эркім шүғыл збігер. ған жерден. бірден. Аптығып ә де- Жолаушидай жүрерде (Двнентаез). геннен амандаспай, Одепті үйренбеп- ӘБІГЕРЛЕНУ ет. І.Әбігерлеу етістігінін ырыксыз етіс түрі. 2. Абыржу, асып- сің, Жамбыл жастай (Айтыс). 0 де- сасү, әурс-сарсац болу, мазасыздану. генде дпуысым шырқап кетер, Мура- — Төрт күннен бері эбігерленіп іздеу- дыу.а шын гашық элі-ақ жетер (Ха- деміз. — деді Михаил Иванович (Сэр- сснбаев). Біреулер: — Ә.и*інің сонша лык өлсні). ЭБДҒ.Н үст. Мсйлінше, мүлде, біржоля, эбігерленгекдггі сөйлегечдерінің бірін оте, тіпті. тым. Мүидайға збден әккі улсол бүйырмасын! — дейді (Дөнен- болып а.іган қ у қағаздың жарты бе- іаев). тін оңай сыдыртып келеді (Мүеірс- пов). Ақы л мснен білімнен Әбден ӘБІГЕРЛЕУ \\ әбігерлеііу. ӘБІЛЕТ: әбілст басу. Ет. Діни. Жын, шай­ үніт үзіппін. А й ла менен амалды, Ме- тан, албасты басу. Әбілетбасқан е.гер- руерттей. тізіппін (Абан). 2. Толык, ме, Сөзге жуық келер мв? (Абай). анық, жето, еркін. мол. Жиренше Әй- ӘДДІ зет. Шама. ол. амал. айла. Жал- герімнің өз көқілін до өз аузынан зб ­ ден бідді (Әусзов). Бір үшын тасқа пылдап. салпылдап, Койшыга көрінді. Оийлап жібергенде, Түсетүғын жеріне Оддін білмес шіркінді. Күдай збден ғбден жетті (Абан). қарғады (Абай). Мацаштыц зддісі ӘБДІРН зат. Түрлі бұйым салуға арнял- жпқ аялдауға, Сэукенді сүйетіні аян ғаи үлкен сандык. Алтын тіс збдірснің жауға. Серттесіп, сүйген жармен сөз аузын ашып, Б ір пошпент алып берді байласқан Нақ бүгін кетпекші боп Баян тауга (Омаров). л қызыл ала (Мвйлип). ӘДЕБИ сын. Әдсбисткс тэн, соған жата- ^БЕС сын. Үят. орс-скел, ерсі. Од Сапар тын, эдсбиеттік. Соңғы үш жыядың ішінде хаэушылар қатарша жаңа, ауылда жоқ Оолса, эйелдің қыр басы- на шыққанын збсс көретін эдеттен хас әдеби күштер қосылды (ККП V сескеніп, үйінен, ошах, басынан иіық- огезі). Әдеби тіл — көрксм, саяси, ғылми, көпшілік эдебиеттерде қолда- паушы еді (Силанов). нылатын, белгілі нормага түскен тіл. ӘБЕСТІК зат. Өрескелдік. кателік. б и ­ ӘДЕБИЕТ зат. I. Жалпы жаіба шығар- малардың жиынтығм. ғылмн, саяси- мсами. ағаттық. Е кі бала эбестік істе- көпшілік кітаптар. журналдар т. б. Біздің бірқатар жолдастарычыз өз кі- рі үшін мүғалімнен қаніиа үялып сес- типханаларын толыцтыру үихін жаңа кенсе де, оның Оэрін дэл осы хауіп здебиеггерді — саяси, әдеби кітаптар- минитында үмытып кетті (Имаижа- ды, мамандык, жайындагы ғп алуан нов). еңбектерді дер кезінде алып отырғысы •ЭБЖЫЛАИ қ. абжылан. ӘБЗӘЛ қ. абэал. ӘБЗСЛ зпг. Ер-түрман, курал-саймап, мү- лік. Әбзелдерің бзрі асылдан, Шағы- келеді (К. Ә.). 2. Проза немесе поэ­ лысты күн нүрымен. Ауыздығың ақ зия түфінясгі керком шығармалар. болаттан, Ж ібек тізгін, күміс жүген Айбариіанық орыс здебиотінен аса сү- (Әбілев). Кармағы эбзелімен даяр іііп оцитыны — Лев Николаевич Тол­ болған соң, Үсен қармағын суга сал- стой болатын (ЛАүқанов). СССР ха- лыцтарының коркемөнері мен эдебие- ды (Алтынсарин). тінің Москвада өткізілетін онкүндік- ^БЗПЛДЕУ ст. Ер-гұрманын сайлау. әзір- тері— түрі үлттық. мазмүны социалис- лсу, сондеу. Ж іш лыңдср бозбала! Ә0- зелдсп мін атыңды (Жамбыл). 5 —15%

Л6 Ә Д Е Б И Е Т Ш І — Ә ДІП тік соост медениетШң дэстүрлі м ере- шалмайды (А бай ). Ардақ күндегі где- кссіпе айналды (Каратаев). тінше дкесін әдепті. жылы жүзбен қар- ӘДЕЫ1ЕТШІ зат. Жазушы, әдебиет кыз- сы алды (М устафин). меткері, публицист, журналист, А л, ӘДППТІЛІК зат. Торгіптілік, ипабаттн- лык, іззеттілік. Әдептіліктің белгісі, мсн едебиетті жақсы көремін М енщ иіліп селем бергені, жақындыцтық бел- ідсбиетші болғым келеді — Оеді М эу- гісі. коп кеш ікпей келгені (макал). Л(-н (Ш аймерденов). Кыэылороалык, едсбиетші КоңыратОаев Әуелбек ж азу- ӘДЕТ заг. Д ағд ы , үйреншікті салт, одет-ғурып, машык. Ауру цалса да. шының өмірмен байланысы, сынның одет қалм айд ы (макал). Жауынгерді ддеби пролеске ыцпалы сияқты зкай- «белах» доп атау ол кісіге эдет болм лорды кеңінен эқгімелеу керек оеоі кеткенге уқсайды (Момышүлы). (К, Ә.). ӘДЕТ-ҒҮРЫМ зат. Ертеден, узак уакыт ӘДПП қ. әдоГіі. ӘДЕЙІ у'і 7. Арнайы, белгілі максатпен. бойыкда калы птаскан, сіңісіп кеткеи • ж оріа, касзкана. ӘдеСи ат терлетіп салт-сана, дағды . машық. Ол кездг, келдім тойға, Аіікүміс оуелден-ақ бол- меп өмірсіэ ж үрдім зарлап, Жас болыя дың ойда (Ж амбыл). ЛСай Біржан- көкірек м уңы көздгн парлап. Балғык ды... Күнанбайдың осы үлкен ауы лы - жас бала өмірім өте іиықты, Ескі салг. но эдейі келтірткен еді (Әуезов). эдет-ғурып а лды м торлсп (халык ОДЕЛИ сын. Сулу. керкем, сәнді. әсем. ақындары ). Тымиқбай салдыр-салақ Үлбіреген о қ етті аш ы қ ж узді, Т ісі адам, е л д ің здет-гурпын есЫе де пл- здемі, көріп пе ең қыздың жайын майды (.Майлпн). (Айаіі). Жанаттың дөцгелекке д е. со- ӘДЕТТЕ үст. Ж а л п ы дағдыға сай, үйрек- паққа д а қосылмайтын адемі бет кес- шікті дәстүр, машық бойыиша. Ауыл кіні, әсіресе тура жатқан қыр м үры пы бір оры пнан екінш і орынга усылзкы- шсшссіне к е л с е де. ақтыгы, к ө зін ің ганда усаңа қонысты гдстте үлкен үл мөлдір қаралы ғы , дене сымбаты м ү л- қарап к ел ед і (М уканов). Оның тортып де өэгеиге (Мустафин). ясатқаны эдсттегі $н емес, белгісіэ бір ӘДЕМІЛҒ.НУ одемілсу етістігінің өздік стіс түрі. сарыи (Ж армага.мбетов). ӘДЕТТЕНДІРУ эдеттену етістігінік езге- ӘДЕМІЛЕУ ет. Сондеу. әсемдеу, көрксм- лік с-гіс түрі. деу, аж арлау, нақыШТау. б л ж урнал- ӘДЕТТЕНУ ет. Үйрену, машыктану. лағ- ды эдемілсп газетке орап, чемодаыға Дылану. Хатшы Кулжаков столының салып... Рахметке келді (Е рүб аев). инесі бардай он миниттан артық оты- Орта шендегі бір вагонкам қы зы л сақ- рып одетгенбеген еді (Әбдікадырое). тиянды чемодан көтерген. қала модысы- Оларга беретін кеңесіміз: мүмкінінше мен одемілеп киінген қара торы ойел- сендер де иіаруа істеуге, істеумілер- діц беті жарқ ете қалгандай Солды (Мяйлин). мек көп кеңесуге әдеттеніңіздер! (Де- нентаеа). ОДЕМІЛІК эат. Керкемдік, сүлулык. сән- ділік. эсемдік. Бүлар эдемілік, есемдік ӘДІЛ сын. Тураш ыл, шыншмл, адал, ту- расыи. дүрысыи айтатын. Айтамші ай- дегенді үмытып қалган сияқты (Мүсі- тарымды Алматымнан, Жетсін деп зділ ронов). Осычдағы отырғам жолдастар сөзім жер ж аһанга (Аманжолов). Әділ едебиеттен, тілден беретін эстетика- қаталдықты алғаш қы ғзірде көқШміз- ге ауыр а лы п жүргеніміэ де рас (Мо- ның адамдары, сулулықты, едемілікті мышүлы). жаны сүйстін адамдар (Токмағамбе- ТГ)»). Ә Д ІЛ Д ІК зат. Турашылдык. дурыстык, ОДГ.ҒІ зат И бадат. тәртіи, үят. іззет. Ж ү- адалдык. ш ы нды к. Әділдік пен адая- рсктен қозгайын, Әдептен озбайын дық. Тура ж олда жүрмек ол (Иман- (ДйаГі). Көптен үндемей, эдсп сақтап оаева). Басш ы э д іл болмаса, Жүртқа жүрген Шекер тап осы жерде бас ко- тер.сні гпй (Майлин). а п . п ? т орнай ма? (Жамбыл). З Т п г і г ? ; ӘДІЛ. әділдік. ӘДҒЛІКІ үст. Оуслгі, алғашкы, бастапкы, и ;д іл ь ГСІЗ _сын. Турашыл емес. эділеті ожелп. Ж ы лан сияқты немістер де ж ок- әдглдікті сүймейтін. Әділетсіз, эдепкіде куш ін жинап қирсыласып ед і ақылсыз, арсы здарды коре түра көңіл- (I ІүрпсПісов). ӘДЕПСІЗ сын Үятсыз, тәртілсіз, іібасыз. Ә Д ІЛ Ғ -іт Г Т ™ в іл Г № “ С (ӘУЮ0В)- ітнтсіэ. Біржан ол создерді едепсіз- Ә Д ІЛ Е Г П Л ІК зат. Турашылдык, шыи- деу, түрпайылау көрді (Оуезои). Кыз- шылдық. Хрестоматияны күрастырга- мст женінде қаншама қысым коріп, екі нымда негізгі көздеген ныссчам — аяғымыз бір етікке тыгылса да, сол ж3.с Үрзақты эділеттілікке... торбиелеу упқыттагы комакдирлерден еш уақыт- еді (Көбеев). та одпгай. қатты. эдепсіз сөзде.р есіт- ксһ емеспіз (Момышүлы). ӘД ЛЕТШІЛ к. әділетті ОДНПТІ сын Сысіайы. тзртіпті. тгаб атты , ӘЛ1ПШзаІтЛ-, 5К»и^імнің өнірі мен етегін Ішіне іметті. бияаы. Сейлесе, ссзі эдепті каиырып тігу үшін салынатын зат. не ош ка бір затты н айналасын комкер- Һлу магналы. Күлкісі бейке бул-бүл геі{ м?іта- Онілң алдында твңірегі қий- қус сайрайды, Жүп-жүмыр. ақ торгын- гылы қара өдіппен көмкерілген фото- дай мойыны бар Үлбірее.ен тамағы күн

Ә Д І П Т Е Т У — ӘЗІЛШІЛ 67 графия жатыр (Гайдар), джім бетті | мой шашы агара бастаған екен (Тілс- аққүба дйел эдібі сөгілген өэбек ша- ков). пан яен имек басгы қайың таяқты ' ӘЖІМДІ сын. Әжімі бар. эжімі хвл. Жел көтеріп үйден ишқты (Майлин). ананың зхімді жузіп жай ғана сипап ОДІПТЕТУ эдіптеу етістігінің өзгелік етіс еркелей еседі (Бақбергенов). Әжімді турі. жүзі тершіген Кэрі жартас таң қапты ОДІПІҒ.У ет. Әдіп жүргізу, одіп салу... (Абзй). Жейде-дамбал оа; саңнан жаргақ шал- | 0 3 сын. Ескі. Арабтык ғазнз деген сөзікін бар, Жырым балақ, матамен эдіптет- «агергек түрі; кадірлеу. сыйлау д. м. кен (Абай). Әз түтуға, сыйласуға, қалмады жан ӘДІС зат. Амал, айла, тәсіл. жол. Ал- бір гагмр (Абай). + Әз болдьг —су ғашқы жолы Батырбайдың ссбақ бе­ каранғы сокыр болды. Барлиқ денем ру здісі оны түңілдіріп шығарды ссу, тек көзім эз боп қапты — деді <Иманжанов). яАрыстандай күшің Балғын (Бакбергенов). болса, түлкідей әдісің болсын* — деп ӘЗӘЗІЛ зит. 1, Діни нанымда шайтан, Аманкелді сарбаздарына айтатын сикыр, адамға кас күш. Эзэзіл орның (Эбдікадыров). даяр, кел ішіме, Жүрмеймін мүнан ЭД1СК.0И сын. Амалшыл. айлакер, тэ- былай ел ішіиде (Торайғыров). дуелі сілкой. Ж о л тапқыиі жабайылардың көзімді алды көрмесін деп. Әзэзіл, арасында өте жау жүрек, аянбай қи- жын-шайтанға ермесін деп (Бакберге­ мылдайтын усәне 'әдісқой адамдар бар нов}. 2. Ауыс. Аарырушы, жолдан (Дефо). Кусты теэ жаңылдыратын тайдырушы, арамдыққа үйретуші. түлкі. Аңның Ііиінде онан қу, онан Жастарга онеге үйрететін педагогтің өзі эзэзіл атанып, біреудің семь.чсын эдісцойы болмайды (Әбдіқадыров). бүзуға дзті варғаныка калоіЗ қыкжыл- ОДІСТІ қ. одіской. ӘДІСЩІЛ одіской. массың! (К. Ә. ) . — Менде нең бар,мен ЭЖҒ зат. Ұлы. улксн шешс, адамның әке-' Оийымды, балаларымды тастап, әзээіа- дің жолына түсе алмаймын —деп, үйі- сінің шешесг. Эке-шешеден ерте ай- рылган жегі жасар Ергтай кэрі рже- нен қуып ишққысы да келеді (Май- сінің қолтығынан іиықпайды (Ома­ ЛИІІ)• ров). Бала атасы келгенше асын ішіл, ӘЗЕЗІЛ қ. әзазіл. эхесімен үлкен адамдаріиа эңгімеле- ОЗЕР уст. Зорға, эрсн. Мейрамның хүрегі сіп отырды (Иманжанов). қобаАЖЫп, буындары босаңсып, арт- ӘЖЕПТОУІР уст. Дырдай, тзп-тоуір. бір- тсн біреу итермелегендей денесі алға, талгй. біраз, едоуір. Жаным-ау, әжеп- аяғы кейін тартып, сатины басуға әзер тәуір есті жігіттер көрмей ме, әлде үлгерді (Мустафин). Сонымен началь­ көргісі келмей ме? — оеп Жақыа қын- ника арыз берді, Казтаныс зркімді мыла токтады (Мустафин). Екі жыл сап күнде көрді. Соңына бірер жума сол бетімен қызмет қылды. Кағазды Т)'сіп усүріп, Әзер дел көшіруші орын- алғашқыда коп бүлдірді, Жетіліп бір- да енді (Дөиентасв). те-бірте кемтіктері, Соңынан зжептә- ӘЗІЗ қ. разиз. уір санға ілінді (Дәиснтаев). 0 3 ІЛ зат. Қалжиң, күлкі, мыскыл. дңгі- ОЖЕТ: ожетке жарау ет. 1. Гр жет%г. кол- ме, қалжың, әзілге де үй іші қарық қанат болу, қажетке жарау, пандага болғандай, аса бір кең харястық, кур- асу. Зылиқа зжетка жарап қалган ер- мет боп гді (Әуезов). Жарастықты кек баласын ертіп қонақ жабдығына жақсы эзіа жан азығының бір турі жөнелді (Мустафин). Ара күндік жол ғой (Әбішев). жүрмей, Аягы чан ақсайды, Әжетіңе ӘЗІЛДЕСУ әзілдеу етістігінін ортак етіс ясарамас, Ж а у жеріне тастайды (Ал- түрі. памыс). ӘЗІЛДЕУ ет. Калжындау. күлкіге айнзл- ОЖУЛ зат. Мазак, сыкак, мыскылды хүл- кі. д х у а , азап, Күлкі, мазақ... Айнал- лыру. дзілдеп сіітылган сөз, күлген ды өмір қиынға (Кэлауоза). күлкі, Белгісі ед бүрыннан дпс адам- ОЖУАЛАУ ет. Мазактау. күлкіге айиал- дардың (Орманов). Жүре алмсй Олім дьсру. Бүл үшін оа окушыны кінәлау- қонды сол күн кешке, Ғашықпен жо- га, мінеуге, немесе джуалауға болмай­ лықсам деп алып еске. Өзілдеп айтса- ды (Н. Ғабдуллин). дағы шынмен қагар, сҮмітті үзбе/* де­ ӘЖУАШЫЛ қ. Сыкакшыл. мыскьглшыл. ген бар-ды есте (Майлнн). ӘЖІМ зат. Адамнын мандайына, бс- ОЗІЛКОРІ сын. Әзілшіл. калжынбас. кал- тіие түсетін сызык, катпар. Керегің- ді іздеп, лл тауып, Өмірдің өрін ас- жыншыл, сыкаккой. Тэкежан қалжың- канша. Ж слы ны ң қайтып, қартайып, Оас, ээілқой болатын (Әуезои). Опта Жузіңді эжім басқанша (Омаров). бойлы кара буясыр жігіт, жебелі кел- Маңдайдағы, көзінің алдындагы әжім- ген мүрты бар, ғзілқой, свзшең. Доч- быра тартып, аздап өлең де айтып жі- дер дэл қазір бүрынгысынан да ко- береді (Майлин). бейіп кеткен тәрізді (Иманжанов). ӘЗІЛШІЛ сын. Қалжыкшыл. әзілкой, сы­ ӘЖІМДЕНУ ет. Адамның бет. кол тсрісі- каккой. Сымбатты жігіт, майда тіл, нің жол-жол болып жиырылуы. кат- Сүйкімді, жанға з з і а ш і а (Әбдікады- парлапуы. Оның жүзі эжімденіп, са­ ров).

г,8 Ә З І Р - о п т ОЗІР сын. 1. Дояр. дайын. К еселді ж а лқа у тм. Ә лде не уақытта тагы да: — дй!.„ қалж ыңбас. Әзір тамақ, әзір ас, С ы р- —деді (Майлии). тың пы сы қ, іш ің нас, Артын о й л а п З И П сын. Ж а р и я болган. журтка белгілі. үялмас (Абай). Сондықтан б із а уд а н аткомге м ы наны айтамыз: б е с со қа , Коса бауы ры м — злсмге дйгі өишғс тврг тырма, жиырма бес п а р о б зел даңқың, Тарихтан орын алар ерлік ж өнделіп ә зір түр (Майлин). 2. үст. Волгілі кезенгс, ариаулы мезгілге ше- салтың (Ж а и саева). + Әйгі болу— ййг, уақытша. Ниіекең тамағын к е н е п , сыры аш ы лу, ж арня болу. мәлімдену. көзін алартыңцырап ңойып: «И е, түн- ЭИПЛЕНУ эйгілеу етістігійін ырықсыз дегі ме? Ол маған неше күндей келіп етіс турі. бата а лм а й жүр еді, еиікімге оэір а у - ЭИГІЛКУ сг. I. Ж ариялау, хабгрлау, сы­ ыздан игығармасқа керск!» — д с д і (То- рым аш у, әшкерслеу. Кырғыз-цази*, райгыров). 031 РІ*Е үст. Әзірше, уакытша, бұған де­ ойгіленді егізің, Бірге шықты Оал-бү- лақтай леб ізің , Б ір жеңнен қол, бір й т . оеи кезге шейін. Ж аы рм а бестен ауыздан соз іиыгып, Бірге агыздық та- Оыстың се л теңізін (Шипин). ЗЙГІЛІ қ. әйгі. жаңа асқан жолынды жіеіт о й га а лга - ЭЙДІҚ сын. Үлкек, ірі, зор, дәу. 0 л бала- нын етпей қойм ан десе де омір әзірле сын әіідік к&к есекке мінгізіп, отты оны екі сүріндірді (Мустафин). С о н - жерге қ о й ж аю үшін Байсеркеге усі- дыцтан. озірге ауылдық кеңес агасы берді (Әбдіқадыров). Мыналардың ст- саналып, осы топтың іш інде отырган- тары б ізд ің аттарымыздан әйдік қой мен. Е р га л и д а қүр сүлдер е д і (Май* лии). деймін (Әбішев). 0 3 ІРЕШЛ зат. Д іни. Ескг уғым бойынша ӘИЕЛ зат. 1. Ж ьшыс жағынан еркоккс айырыкша қаһарлы ттерз, жан алушы. карама-қарсы. аиалык үрығы бар. ба­ ла кнтеруге кабілетті адам. Екі исігіг, Тск ш ы лды рлап бір дыбыстар шыгады. екі яйел е к і тракторға тіркеген арба- Осы бір қолайсыз дыбыстар оған озі- ларды бәсекем ен тиеп жүр (Мус73- фші). К азан, аэасы нд а бала көтерме- рейілдің таягындай боп сезілді (Сыла- ?ен э й е л д і *бедеу» дгиді, кейбір эйсл- Н081. дер б ала көт ерсе де б ол ’ ■ бүзыли бе­ ретені (б а л а тастай беретіні). тапқан ӘЗІРПИІЛДЕИ сын. Әзірейіл сияқть бауіасының ө л е беретіні болады (Дө- нснтасв). 2 . Тұрмыска шыққан, урғ .шы ерехше каһарлы , сүсты, кауіпті. Бірақ. майдан үстінің қазіргі үнсіэ түрі жа жымысты адам. Үй іиеінде ерлібайлсл скі адам отыр. Ә йелінің көзі бүлаудай алатын эзірейілдсй суық үрей сездірс (Мустафин). Б и ганш а Жүматайға 14 жасьшда к ү й е у г е шықты. Жиырмаға {IІурпейісов). Коржынтаіідың _ сыбь келееш ие б о й г ү з е у , адам болу дегенді рын естіеенде әзіргйілдей коріп, З ль ескерген окон,, ескермеген себебі —Оі- қаның денесі тітіркеніп сала береі реуге э й е л б о л ы п тиген соң бар мінде- (Майлип). ті соның қ о й н ы н д а жату, соның тім- 031РЛЕНУ озірлеу етістігінің ырықсьі гін булж ытпай оры ндау ғана деп біл- етіс түрі. ді (Майлин). -ф-ӘЛсл алу —уйлену. тұрмьіс куру. — А са н, ссн Ботакөзді ӘЗІРЛЕУ ет. Ынғайлау, реттеу. дайындаз ж олдағы б ір мойны алыс жерден даярлау. ...Халық іиаруаш ьиш ғыны әйелдікке а лға и болып бар (Мұхапов). оралуан салаларындагы әйел команде рын. ең алдымен қыздары язірлеу ісіне ерекше көңіл балу қаже (ККП V съезі). Айкүміс Канатты, (Сы жол ж абдығын да эзірлеп қойды ; ланов). ӘЗІРЛІК зат. Дайындық, даярлык. Ома\\ ӘИЕЛДІК зат. Әйелге там мінез кулык, түрлі касиеттер. — Оным бекершілік жайбарақат отыр. сгіскс ззірлік жү екен, әйелдігім ексн — деді Айман мысы ойына кіріп те іиығатьш еме (Аймап-Шолпан). Сөзінде, ажарында еіи6:п құбы лу, жас жігіттердің алдин- (Майлим). Казақ көрнемөнері мен әдс оа зйелдік белгісін көрсету сияқты н,а- биетснің 1958 жылы Москвада өткізі летін онкүндігіне зэірлік, міне, д э л ось түргыдан жүргізілді (Қаратаев). ӘИЕТ қ.агаыяЛт4.<?« *соц (Майлин). ӘЗҒРШЕ үст. Уакытша, біразға дейін. Ж е ӘЙНЕҚ зат. 1. Қварц қумының ерітікдісі- рімізде жут болып, өспей қалды биы, нен жас.алған мөлдір тусті шыны зат. төл. Бүйымтайым. мүңым да әзірш, Мектепке ойнек іздестірем деп, қалада айтар сізге сол (Жамбыл). ӘЗІРІНЕ қ. әзірге. жүрш қалғаны м деді—Жақай (Лкын- ӘЗІРІНШЕ қ. озірше. жанов). Столдың үстіндегі зйнгктің ӘИ од. Көңіл күйін бзлліретіи одаған. Әі астында б ір қағаага сызылған сыэмқ- қүдай-ай, сенің, ормыңа еркек болмс тар жатты (Иманжаиов). 2. Тсрезе. ған екем! — деді келіниіек (Мусгг ь п к ш і мен үстаның да уйі ояу. Түнде фин). 2. К аратпа соз. Әй, достарыл май шам сы ғалады эйнектен (Ерға- лиев). ' жігігтерім, Солмасқа болуіиы болмс ОЙГ ос?. М алға айтылатын одағай. Әйт, Колиңнан кслсе қсіііыр, К ісіде Жануар, ш у — доді, Қубылып бурыл алушы болма (Ллтынсарин). Күлпаі еуледі 7абаны жерее тимеді (Кобы­ тагы сөйлей алмай, көз жасына булык ла нды). '

Ә И ТЕ У ІР— ӘКІМДІК 09 ӘЙТЕУІР шыл. I. Сүйтіп, қайткен күндс, коліаиылады. Әкем-ау! — дсп Мирийка калай да. өліп-талып. — Апа, осы екі таңырқай сыцк, етті (Бубснпов). — Ау, балақды адам етем, тех эйтеуір қала мынасы несі, тағы арабша ма?— деп, Гдрбиесін, заман тзрбиесін беретінім Дэуғара сүстия гүседі де, — латынша- анық Осы берік байлауым деген Абай сы болмаса, арабшасына иіорқақ ем. (Әусзов). 2. Тск агы ғаня болмаса, оқып бересің бе, зкем?! —деп саган заты оншалық емес деген үрым боре- усынови (Майлин). ді. Оңа ма қылған кісі малды жолдас, ӘКНИ ҮҚНИ сын. Тату, жакын, ішск-кзр- дйтеуір, суреті — сдам, схинды жол­ ны араласкан дос.’ Есілбайды жина- дас. (Торайгыров). лыста жақтайтындардың к&бі оңаіиада ӘПТККІМҒ.Н қыст. Дегеіімен, сонда да. әкей-үкей болады (Мүсірепов). Әуес- эйтее дс. Жеңіп ем Оылгир гана Ар- Оай цаладағы ишла қазақтың, байдың гымбайды, Осы уйде домбырасы дс.ң- саудагердің баласы, осы с-лге ағайын- ғырлайды. Мен бар усерде айтппстай дығы бар, Темірдің үйімен экей-үксй болып еді, зйткенмен ақын шіркін ир (Майлии). цшмайды (Ж амбыл). Апалай эн сал- ӘКПЛУ ет. I. Қелтіру, жоткізу, глии колу. ды. Даусы қарлыққандау, здтхенмен Оспан ағай мені Ырғызға эк-ліч сал- хина кеэге дзл келгендіктен бе екен. ды (К«бс«'в). Лтым — Дссым, экел- эні де, өлеңі де сий сүйехті сырқырита ген кісімнен айрылып қалдих. өзініц түскендей (МаЛлкн). кім екенін де білмеуші едім дейді ӘЙТПЕГЕНДЕ қ. эНтпесе. (Дөнентаев). ӘПТ-ШҮУ од. Малга айтатын одағай. ӘҚЕЛІҚ сын. Әксге тән, соған гана мсіі- <дйт—шуіі» деген атанға куш, «әуіп» шікті. лайыктм. «Авналып кетейіннің деген жігітке күиі (макал), дйт—шуу қаймықпай сойлеп түрғанын қараіиы!» ала атым, сүйеніиі қинатым (Майлин). — деді Амантай экелік махаббаты бү- рынгыдан да артып (Муканов). ӘйТПЕСЕ қыст. 1. Болмаса, болмағзн кунде. Амал ж о қ , Ақбөпе айтты тіа ӘКЕЛІСУ акслу стістігінін ортақ етіс түрі. с-іайын, дйтпесе айқасуға мек де да- кы* (Байзаков). Салак, қитымдар Ай- ӘҚЕТУ ет. Өлімеп бірге бір кэрсені ке іиага мін таққысы келгенде: — Көріне адамды алып кету. — Жігітек кісімді бірге алып кетсе көрерміэ, эйтпесе кім- «ен қалмаган дүние, — деп бүрқилда- зкетті. Малмен ашу баспаймын. Кісі барымгасының орайы — кісі барымта- сады (Майлин). сы. Жігітсктіц жанына бататын жері- нен магач да бір адамын, бір жесірін тартып экеп беріңдср, — деді Сүгір ӘП-ТҮЙ: әй-түй ж оқ уст. Алды-артына (Әуеяов). Кылған қайыр болмаса, Не карамай. ақай жоқ, покай жок. Ат- зкетесің өмірден (Жамбыл). + Іліл танды аты барлар әй-туйі жоқ, Колы­ әкету — кагып әкоту, бөгелмей жал- ма тиген-тиген қоруды алып (Байза­ ғастырып әкету. Өлеңді аядымен иіп ков). Майдан-қызу. майдан-от, Кім зкеткен Ақылбай болды (Оусзов). қарайды эй-түйге. Өлім бурке ушқан ӘКП-ШЕШЕ зат. Ата-нна.Қеңестің зке- Салады жанды әр күйге (Обілев). шеиіесі рақат өмірдің қүшатында еді ӘЯТСЕДЕ қыст. Сонда да, айткенмсн. (Иманжанов). Ожібай қазір міне он сүіітсе де. Алып күиг—халық кегі хсер сегізде, Окесін билеп алған осы кезде, '■аарының Күштірек бомбасынан ура- Әке-шеиіе, қатынды жан деместен Кы- ниңныңі дйтседе, ең куштісі бул гана рындап қызды ауылды болған кезбе емес, Таба алмаспыз еш затты оган (Торайғыров). Щдес (Бейбітшілік даусы ).— Мынау ОККІ сын. Ысылған, көпті корген ку. тэ- ауылдағы муғалім ғой, — деді бі- жірнбелі, тіс каккаи. Мүндайға эбден зккі болып алган қу қағаздың жарты №у, Ііүрғали айнолып сыртын _ берді, Оетін оқай сыдыртып келеді (Мүсірс- эйтседе сөзден қутылмсды (Майлип). пов). ^И-ШАЙ: әй-шайға қарамады ай-шайға ӘКІІП қ. апз. «рамады. ӘҚТҒ.ЛУ әктсу етістігішк ырыксыз егіо ^ I заг. Ак балшык, ак бор (известь). түрі. - Колхоздарға кірпһиті, чсречіщаны ӘКТНУ ет. Әкпен маилау, бону, извсстсу, хәне дкті өз күіиімен. өз к,үралымеи актау. ендіруді үсыну керек (С. К ). ӘКІМ зат. Билеуіиі, баскарушы. басшы. Н Ьүрынғы заманның әкімі парацор, ел жегіиі Оолған (Муканов). 1912 жылы зог. 1. Өзінен туған, пемесе асырап Сибирь тайгасында Лена дейтін алтын злған баласы бар ер кісі. Әкесі ҮР^ғ- ишғатын заводтың жүмысихылары Са ба.іага, ол да достық (Абай). Жз- *иласы зарлап жүр, Козден жасы пар- халдерінің ауырлықтарынц, кейбір бас- *ап жүр, Кім тиді екен сорлыға? Жақ- тырнйган апасы, *Түк білмейсің ишта- тықтардың қатаңдықтарына шыдай ал- сыцһ —Деп зкесі Оолды ма? (Денси- май завод зкімдеріне отыз шақты шарг пен тілектерін үсынды (Дөненгаев). та«і). 2. Луыс. Үлкен, зор. Куырдақ- 7ыҢ 9кесін түйе сойғанда көрерсің ОКІМДІК зат. Күиітілік, үстемдік, зорлих- (макал). 3. Ауыс. Еркелетіл иіакыр- шылык. — Йемене! Жетім-жесірдің ГгВДа, таң калғанда немесе сасканда ауылы ма бүл біз зкімдік жүргізетін— деді Абай Майбасарға (Әуезов). Күл-

70 Ә К І М С У -Ә Л Д И зипа бастагпп бірсыпыра топ Рауш ан- мына қы бы рлаған қалың топтың ах- ның ж іхдігін неше саққа жүгіртті гының астында ма — ыңырсыган дауыс (Млмлин). кожалык. естілген секілденді (Майлин). ОКІМСУ е.т. Устемсу, көрсету. ӘЛДЕКА ИДА Н үст. Ойда жок жерден. Келген кісінің зкімсіп сөйлеуі, вокзал- . белгісіз ж актан . ... Байлыгым мен бек- тігім сенен артық, Бір зырцырап жүгі- да отырғандай Ооп, бетон үйде қонақ- рейін әлдеқаіідан (Жямбыл). Кенеі Тың айылын жихай асқақтауы Iіаси- бір элдеқайдан қаңғып келген зеңбірел лийге үнамады (Николаева). оғы мсні өзенге атты (Сэрсенбаев). ӘКІМШІЛІҚ: әкімшілік орындары, меке- мелері. Васкарушы жоғарғы орындар. ӘЛДЕКАЛАП ес. 1. Кездейсоқ. ойлаиаш Партия мүшесі сот жолымен жаза- жерлен. белгісіз себептен. Әзілмен та- лайтын жазық істеген реттсрде, ол лай-талай сөзге барды. Жүмбақтап партиядан шығарылып, оның жазығы сөйлессе де көпті аңгарды, Бір кезд? экімшілік жэпе сот орыпдарына хабар элде-к,алай қы з мүңайып *Бак,ытс>сз етіледі (КПСС Уставы). бір жанмын» доп айтып салды (Сами). ОКІРҒ.ҢДҒ.У яқьграидау. Бейсауат злдеқалай жан бар ма деп. ОЛ зат. Күш, қуат, х<ігер, шама. Әлің бар­ Карайды баспа қылып бүғып түрып да вңбек ет, еңкейгенде вмерсің (м а­ (Байзаков). 2. К«лай. әлдекандай. кал). + Әл бермеді—бой бермеді, нендей. Ә лдеқалай болад деп ойлсмя- күш бермеді. Әл бермой Чкаловой сок,- дың, Сөзбен журттың меселін к,ырыл- қан дауыл, Тигізді көп эсвріи үіиуга жойып (Ж ам бы л). иуыр (1'оқмяғамбетов). + Әл үстінде ӘЛДЕКДНДАЙ ес. Әлденендей. Ойлайды — олі.м ауызында, хал үстінде. нашар, жесір илеше жетім бала Күнелту бо­ әлсіз. Мен бирсам, Молдағаэы. ә л үс- тінде екен (Мүканов). лиды доп әлдо.қандай (Жарокоз). Әлдеқандэй болу — кісімсу, кеудесів ӘЛ-АУКАТ зпт. Хал-жай, тұрмыс-жағдлн. көтеру. ... Ж ақсарып колхозишның әл-ауқаты, ӘЛДЕҚЛиІАН ес. Ваяғыда, ертеде, күііі Жас-кәрі бірдсй көрді рахатты (Ши- пин). бұрын. отксн уакытта. Динамо стадио­ ны адамға әлдеқашан-ақ толып бітті ӘЛБЕТТҒ. қыст. Әрпне. Колмесең. егер (И манжанов). Ондағы партия орныка. сен бізге, С ау болмас па ем. элбетте ондагы жолдастарыңа айтып түсікді- (АбаЛ). Полон мекеме қандай жүмыс ріп, К.асымды әлдеқашан тайдырып атқарып отыр, қандай кедергілсрге жібермессің бе? (Майами). үіиырап? Әлбетте мүндай мәселвлоргв ӘЛДЕН уст. Осы кездсн. осы бастан. Әл- ол қүлагын түрмейді деуге болмайды (Дөііеитаев). дон-ақ күздің исі аңқып... бүлт көрпе- «>ЛГІ үст. Ж ацағы . баганағы. Олгі сөздің сін жамылган (Чехов). Әлден уа- мэнісіп, Отыр.нысың ойлимай (Ж лм- был). — Калқам, Дәмеш! — дсп ІПы- кы тта— біраздам сон, бірсыпара уа- кыт өткенде. Ж ақы п әлдсн уақытго рынкүлдің даусы қалтырап шықты, — орнынан қо зға л мастан, көзік баяу олгіні қайтесің?! (Майлик). ошыңқырап: — Темір до тоэады, тоз- ғак шыгармыз, — деді (Мустафин). ӘЛДҒ. шыл. ІІо. иемесе. не болмаса. Әлде ӘЛДЕНЕ ес. Бірдеде, жогстан өзге. не мс.ган таң бар ма Өлееннен соң, қүр боле а сол. ӘАдене естіп келгенін кія тзнімді қабірго кө.чгоннен соң? (Тораіі* білсін, ол қабағын шытына береді гыров). Кай мезгіл, түн бе, Әлде гу с ­ то: плды? Дүшпан ба, Оос па элдс ыс- (Мустафин). Н атаманы көрісімен жы- лап жібврді. ойына тагы элденелер ^ жаиды? (Сәрсенбаев). і)ЛДІ-ЬП> ос. Қайсыбір, небір. кейбір. Әл- түсіп кетті <Денентаев). ӘЛДЕНЕНДЕЙ сын. қ. әлдскандай. иобір алыстагы сйрмаі цусап, көзіме ОЛДЕНДІРУ әлдену етістігінін езгелік аклнпа>дайдап түрды елестеп (Қер*імбе- етіс түрі. <н і д і :м м ос. ІЗелгігіз біреу, бейтаі ӘЛДЕНЕШЕ ес. Бірнеше. бірталай, бірка- адам. Сонау тауда тас арасынан тар. біраз. Ж анын қурбан жолына декімнің басы қылтылдайды (Мус қылган жансып, Қоз қарауы қүбылар фіш). Асқындагак, аспандаган бсо злденеше (А бай). Сезі Раушанға түсі- ніксіз: «газет», «вечер», «спектакль» де­ тын әлдекім келіп жоққа иіығарып, і гон сөздерді эАденеше рет айтты (Май- лін кокке үшырған сияқты (Майли лнн). Олдекім болу — ©зін-өзі үлкен ЭЛДЕНУ ет. Күш жинау, күю алу, куат- ияу. кісімсу. мсимендік жасау. талу. Сен қуансаң жайраңдап, Күлім- ӘЛДҒ.КЛИДА I. ес. Анэғүрлым, одо) деп бірге әлденер. Сенімен бірге сай- ожсптоуір. Насихатшылордыц сапа рандар Сәулетіне сан енер (Әбілев). олдоқайда жақсорды (ҚҚП V сгъе.' | ӘЛДИ од. Баланы жубатканда айтылатыи ... Кірпіштің өзін де бүрынғы кірпі соз (бесік ж ы ры ). Бой балқытқан за - терден злдсқайда Оерік жас.ау ке/. диіидсй ананың, Тзтті күйге мейірленс (Мүканов). қпнамын (Қалауова). — Элди-злди үйықта жаным, айнашым. Апаң усоқта ОЛДҒКАПДД П уст. Алыс, жыр бүзау еміп қоймасын; От силайын қа- бслгісіз бір ж ак. К<’Н бір дүнае ю. ра қпзин астынсх, Әкетстін еясегей' чеңбек. Әлдеқайда ишқырып (Амг жолов). Олдеқайда: алыста ма, з/і

ӘЛДИЛҒ.У — ӘЛСІРЕУ 71 қайнасьм (Прғалиев). О лд и -элд и уйык;- коргем жоқ, — деді Асқао (Мүканов). ташы, В а л д а н тэтті б өб егім (Жансае- ӘЛЕУМЕТТІК зат. Коғамдык. Казинғап пс). өз творчествосының иіумақты жерле- ӘЛДИЛҒУ ет. Тербету. уату, жүбэту. ... Э у, б ө б е г л м о л д и л е с е м , Ә л д и ім е річ элеуметтік оқигпларға, халықтың азаттығына арнайды (А. Жубанов). көнбейсің.. Т е р е з е г е ұмт ы ласы ң... Д а - ӘЛЖУЛЗ сын. Жіп-жіцішке, кылдырық- лада қ ы с, с е н б е й с ің ... (Токчағамбе- тай, талдырмаш, кәзік. Котира соғыс- тов). Т ой, т зй, той! қ а з. ц а э , қ а з ! К у а - тан бурыч Мухигтан оқыган. Жіп- нып э х е ң с о н д а б о л м а й м а м әз! Ә лд и - жіңііике, длжуаз ғана бала еді (Сы- леп, н е м е р е м д і қ о л ы м а а л ы п , О т ы рса*> лапов). келін ж ү м са п , о қ ы п нам аз... (МзйлинЕ ӘЛІІЕНІІІЕК зат. Алтьібакан. ағашка ӘЛДІ сын. і. Күшті, мыкты. карулы. Ә л д і зкіптін екі жағын байлап, тербеліп ой- адам а л ы п та ж ы г а д ы , ш а л ы п та усы нау үшін істелетін зат. Абай элпен- гады (макал). 2. А у ы с . Аукатты, куа\"■ шекті Тоқжанмен бірге теуіп түрып. ты. түрмыси жақсы. С а н а л ы , са лт а к а г «Топай квк» эніне сыр бөлеп еді екеуі ты, сауатты б о н , Ауқат т ы, о л д і к о л х о ” (Әуезов). біз етеміз (Қерімбеков). К ім э .ід і б о г ӘЛПЕГ зат. Шырай. лішін, тур. Әлпетіне са, соның н и р а зы лы гы « ағайы нш ы лы қ* цараса, Сырлап соққан мо.гадай (Ша- пен « берекеге» к о б ір ек зарары н тигіз шубай). Сағат оның (бас икженердін) бек. С оны ң у и іін а қ са ц а лд а р б и л іг ін д г мш а сөзді айтқандағы қабағына, бет бай кісі, э л д і к іс і. бед елд і кісінің ме злпетіне қарады да, іиіінен: «көреміз» рейі үстем. К е д е й л е р стай тул а п , үйір- деді (Силанов). 4- Сөз әлпсті — сөзі- ден ш ы қ п а с » б о л ы п қа.:а б ер е д і (Дө нің бст алысы, ыцғайы. емеуріні. Свз иентаев). эміеттеріңе ңараганда сол сендер екен- ОЛНй: элей болу ет. Айткаяын келсін, сіқдер-ау, — деді Бөлтірік (Әуезов). бірге болсын— К а й д а н ж ү р с із? — д е д і ӘЛПЕШІЬТУ әлпештеу етістігінін өзгслік Ащар. — Орьшбордан... — Жол болсын <?тіс түрі. длей болсын. (Мұканоп). ӘЛПЕШТЬУ ет. Ардактзу. кадірлеу. кур- ОЛЕК Э(іт. Әуре. Ә л ін б іл м е ге н э л е к (ма­ мсттеу. еркелету. Анамдай злпештеген Ұлы Отапым, Дайынмын ха н қиюға кал). А қ ы л д а , а ш у д а ж о қ , к ү л к і д е мен—сен үиіін (Орманов). Әлпеіитеген ясоқ. Т у л а п . қ а й н а п бір ж урек қ ы л а д ы елгк (ДбаЛ). О с ы а ш у д ы ң з л с е ім е н аруды — Бэрін тастап кеткенмін (Ма- Рсуищнның өгініш іне саңырау болды хамбет). (Майлии). -+■ Әлек еалды — жанжал- ӘЛСІЗ сын. 1. Күшсіз. куатсыз. кайратсыз, ссал, дэрмснсіз, нәэік, нашар. халсіз. шатак шығарды. булік салды. БатырОай қаніиа томырық болса да, ӨЛЕКТЕНУ 1. электеу етістігінін ырыксыз Сағи.іа алдында әлсіз (Иманжанов). етіс т\\грі. 2. ет. Әурелену. бүліпу, әлек- Бул екі жіеіттің біреуі элсіэ — ауру ке тусу. К а й д а н к е л г е н ін кім б іл с ін , екен (Алгынсарнн). Кайырбекгің соң- уйге қа.иалы п қ а лга н ж алгыз көбслек ғы сөзі ғлсіз естіліп, тыч-тыоыс бола ойнекке б а р ы п тарс-тарс со ғы лы п , қа- қолды (Сылзков). 2. Ауыс. Кедон, хал- натын д ір іл д е т іп , е о к ін е кете а л м а й түрмысы нашар, малсыз Бүны злділер гділет деп қуанса, Олсізоер к,иянат әлект ен ум ен ж ү р (Сыдыкбеков). ОЛЕКТЕУ *. әлек салды. деп қынусылады (Сәрсенбаев). длсіз- ӘЛЕ.М зат. Аймақ, жер жүз;, дуние жузі. дің сөзін салғыртсып, Шала угамын Ер боп тугаи батырдың, д лем ге аян қырындап (Лбай). ісі бар (Қүанышбаев). Ә лем ге б ір д е й сзулесі О кт яб р ь д е л е н ү л ы за ң (Жам- ӘЛСІЗДІК зат. Нашарлык, күиісіздік, куагсыздык, каГіратсыздык. Абай ойын- бйл). да қайтпас берік байлау туды. Бір кез- ОЛЕМ-ТАПЫРЫК үст. Астан-кестен, ас- де жастық, ималсыздық, әасіздікпсн тын-үстін, булкан-талкан. ...Қ а р д ы қ амрылк/і еді (Әусзов). зл е м -т а п ы р ы п я н ш ы г а р ы п , Оораы түтеп қоя б е р д і (Омаров) Е а кт ің а л д ы н д а ӘЛСІНӘЛСШ үст. Мезгіл-мсзНл, үздік- уздік, дамыл-дамыл, ауық ауық. Нина кутіп а л ғ а н Р а х м е т п е н Б а й уса н к а б и ­ күлімдеген қабагын әлсін-элсін уселпи нетке к ір с е , Р ахм ет т ің к е с к ін і 9Л ем - түсіп, кірпігінің астынан сыға.гап та тапырық е к с н (Мүканов). қарады (Оразалин). — Әжеай, — деп, ОЛГ.МІШТЕУ ет Әлемілеу. оймыштау. вр- Зыли\\а ауыр күрсініп, ыңыранады. Екі нек сялү, сәндеу. М ен і сонд а іи а п а қ инінен демін алып отыра алмайды, зл- атқач, К ө к к е р б е з і күннен ізд е. Ә ле- сін-элсін тықылдатып ясөтеліп, мазасы міиітеп л с е р д і уса п қ а н , К ,ы зы л-ж асы л кетіп отыр (Майлин). гулден із д е (Әбілея). ОЛПіЧКГДЕИ; элеакідеГі жаланған ет. Са- ОЛСІН-ОЛІ к- әлеін-әлсік. кадай сай, оті тіпі. гшсык. Ж е г у е н ӘЛСІРЕТУ әлсіреу етістігінің өзгслік етіс түрі. ззірленген атгар Ә леңкідей ж алачға\" ӘЛСІРЕУ ег. Калжырау, шариіау, күш- лсігіттер (Мүсірепов). бүкарэ. кузты ксту. Сидлер бригадасы келуден ДЛЕУМЕТ эат. Халык. ел-жүрт. Оастап. күші элсіреп хаңілген хсаиды длеум.ет, к ө р д ің м іне усаңа з с қ д м , Т ең- қуу бастилган еді (Нүргтсйісов). Кой- Лергеи б ір д е й етіп б а р л ы қ ж а н д ы иіығара телтіректеп, үзын сарының жа- (О.яірбдев). — О қ ы г с н . злеум ет іс ін е гасынан қолын босатты, үзын сары бо- даярланған қ а за қ қы зы н эзірге азім

72 Э Л Т Е К -Т Ә Л Т Е К — Ә Н Қ Ү М А Р сакысымен әлсіреп турган Койшыға- , кок оскі с а л т боГсынша өз түысывд раның үстіне міне түсті (М айлин). адам ы үшін омс-кгер болып сана.яав. Зарлатар жас эйелді эорлап байч, ӘЛТЕК-ТӘЛТҒ.К сын. Калт-қүлт, аяқты | Әмеңгер қагы н усті. кэрі байга [То зллтіректеп басу. апыл-тапыл. Ы қылас аяғын әлтек-тдлтек басып есік- ; ряііғы ров). Калқсм, өткен хайдың «• тің ауэына барды (Ерубаев). Ссілмақ- , сіп айтайын, сені жосыңда күйеуге &• ріп қоііы п едік, былтыр күйеуің еД ты денесін қояғаңқырап қойгаида. ау- ыр денснің екпініне шыдамай курен, ; дмеңгерім деп қайнагаң қатын үстіы алғы сы к с л д і (ЛІпйднн). жорга аягы н элтек-тәлтек Оасып, жор- ЭМИН зат. Д ііш иаиымдағы адамдзрдыц гасьш жаңылып қалды (М айлил). ниет кабы л болсын дсгеи мағнада кс> ӘЛУЕТТІ сын. Қажырлы. қайратты, күшгі. Жат та Солса, элуетті немс деп ести- ' Лйнатын с ө п . Ортасында отырып Шй- рапқа обден тояды. Оман деп цол ха* міп. шақыр жігітіңді— деді Ш оңқара йып... Ж үртынич жауап сурайды (Қам* (Ж үм алисв). бар). Шеттен келген адам: Курбандиц ӘЛІ үст. Коэіргс. оси мезгілге дейін, осы ; уакитка дейін. Тобеде аспалы шамның ' қабы л болсы н.'—дсйді. — Әмин, айцо ның к ел сін ! — дсйді иіалдар (Майлні). тусындағы эдемі орнаментке қарап, ол глі шынгақтап жатыр (М устафин). іӘМНЯН зат. Д қш а, не баска үсақ-түйи 2. Тағы. бүдан кейіи де. А р а ла у агай зат салаты и кішконе былғары калта. ынды бір б үл емес, Әлі де сізбен та­ Торе д е , о ға н ерген төлеңгіт те, Тоса­ лой боларм ы з кез (Ж ам бы л). -т- ^ л< ды ом иянны ң аузын сиған (Бейбітаі* күнге — оси мезгілге, оси уакы тка де- лік д ауы сы ). йін, осы кезге дейін. Олі күнге А заи ӘМІІЕЙ сын. Талы е, үнір, сырлас адам.- сөйлеп отыр (Әуезов). . Осылар м а ғо н көптен эмпей кісілгр ӘЛІП з«г. Ескі. Арап алфавитінін бірінші сияқты— д сд і о л (Мукзнов). эрпі. Әліпті таяқ деп білмес, Саиатсыз ЭМІР зат. Ж а р л ы к . бүГірмк. үкім. Кумь бай қы с/^а-қы сңч эмірді ауыл бас № артта қалган жок, (Қәрібаев). Кудай- йын кісі июптырып айтцызып хо7^а« дын іиығарған «әлібін» оқытпай, сау- (Ә уезов). С ол сагитта жандарм баста- ғы Т ерещ енко олумысшыларды атута ысқанша «ата. тята» деген бірдемені тез хат таниды деп оқытып, бүрынғь: әмір қы лды (Дөнентаев). оілетін «эбо&ет» пен «зліп секун-әнді> ӘН зат. Әуен, с а з, өлеңнік музыкасы. ие* умытып қалыпты (Торайғыров). лодиясы. К үр айғай бақырған Кула^ қа ән бе екен. Өнерсіз шатылған, Кісі- ӘЛІП-БИ зат. Ескі. Тілдіц ж азу, сызу жү- ее сэн Ое ексн (Абай). Көңілді түзей- йссіне арналған әріптер жиынтығы. Спектаклің дінді бузисЗы, Айтқан тін маш ина өлсң-жыр дедік. Халн>Ү тың кө ң ілі машиноның гстігін білетія, ақылың — Е лд і бузады. «А , ба-ба» ла- энге үста адам дар сайраса жібиді, рың — Сайтан сабағы, керегі мэлім: ■еӘліп-би» баягы (Майлин). Сагындық зпсіз қү р өлеңм ен журтты өзіңнен без- орыс мектебіпе өзі барды. Учитель оіріп алсгсың (Торайғыров). эуелгі кезд е бүнын, иіколға к е л у ін қы - эық көріп, балалсрмен. бірге оган да «яліп 0и> үйретті (М укаков). ӘНДЕТУ ет. Әпге косып влең айту, әиге ОЛНШЕ зат. Вастауыш мектеп окуш ы ла- салу. Кой іиетінде тақ атқашиа эндеі- рмнл аркалган оқулык. Ыбырай: Киын кен, Ш опандарга қарай өтті ай лек- істі уссңілдетіп әліппекі бітірдік қой тсн (Ерғалнев) (Акынжанов). |ӘНЕ ес. Анау, сон ау. әноки деген мағнадз ӘЛІПТГЙ сын. Әліп сиякты жіп-жіңішке, түп-түзу. Кара көк аспанның төсіндегі қолданылатын сілтеу есімдігі. дне, тартқан әліптей ақ сызық таңның алы с анау екі б и ла м тур жолды тосып, смостігін хабарлағандай (Ж ұм алн ев). ңында. сойлеселік көңіл қосып (Ш?- шУбай). Б ір а қ ойелі онысын қостамай: ОМ шыл. Араптьщ һәм деген сөзінен өз- ~~ дне. сөйтеді, — дсп йуртаңдады гергсн, және. тағы да. әрі деген мағ- (Майлин). и?.ны білдірсді. Әм жабықтым, әм жа- лықтым. Сүйеу Оолао қай жігіт (А бай ). ӘНЕУГҮНІ үст. Сонаугүні, Судан бірнені^ кун бүрын. Ж а лғы з мэстекті днегүш Гаэетіміздің отксн санында тіліиілер ылауга. деп алы п кетті, әлі қайтаресн үГшмдары турилы эм оларды қур уд ы ң қпэіргі м езгілдегі қиын жақтары жа~ жоқ (М үқаяов). зылып етті (Денеитаев). ӘНҺУГІ үст. Ертедегі, бірнеше күн бүрын- ӘМӘН үст. Ордайым, әмісе, үнемі, каш ан да. Дөп бергең жең үшынан, жаіілы ги. анау күнгі. Әнеугі жоғалған сиыР- оың орнын бассын деп, балпандай ҚҮ’ орынға, Біздерден бурын огіп кетеді нажын сатып зкелдік (Мустафин). оман (Бенбітшілік дзуысы). ӘМБП I усг. 1. Парі. барлығы. Әлпештей- ЭН-КЛИ зат. Өлен-жыр, жалпы музыка доіен үгммды береді. Жарк,ын эн-күй м',з амбеміз Ортақтасқан мүлікгі, Мем- ж-оңғырып, Б ө л е д і жырғо қаланы (Ке- рімбеков). Ән-күйдің от орбаға сыймай лекеттік мешиігім Коғамыма сүйікгі іКерімбеков). 2. Ылрн, үисмі, омісе. Ол кешкісін әмбе кітаа оқиды. (Кржа ҺӨ'1 кезвк кУТіП қолғандары ӘМЕҢГЕР зат. Ескі. Ері кайтыс болган әнсл, немесе әііслі кайтыс болған ор- Ә^,У Л 1А Р сын. Әнді өте жаксы хөретіи. ыятамен ты ндайты и здпм. днқумае

ӘНТЕК — ОПЕРІЛУ 73 көпшілік екеуін келістірді (Мустафин), і да и/апқанда шалдырмадым (Жам- Байцаймысың. біздің қазақ — энқүмар был). (Торайғыров). ӘҢГІРЛЕУ қ. даурығу. ӘНТЕК үст. Бэлкім. сәл, азғанг . — Осы ӘҢПРТАЯК- энгіртаяк ойнату ет. Кун херден де әнтек қателесіп кеттің, кем- бермсу, корлык керсезу. Бізге эн тиң- пірім, — деді Күнтуар босаган кесені дататып Калиқа ма? Айғыз ба? Пірссе үсына беріп (Омаров). Сол топтан ан­ арқан ес, біресе ноқта ес деп тагы ба- гле кейін, үлкен топтың алдын бастап сыңи әңгіртаяқ ойнатады —деді Есби- келе жатқан сұп-сүр мүдеу бэйвіше ке (Әусзов). Бізді үстаг. Сер, берме екен (Әүезов). бэрібір — бүлар елдің басынан эңгір- ЭІІШНЛШ үст. Жай. боска, кур бскер. Ба­ таяқты айырмайды (Муканов). тырды айтсим ел шауып алган талап, іӘҢКІ-ТӘҢҚІ: әцкі-тоикі қыллы ет. Маза- Кызды агігсам, қызықты аіітсам қ ш - ны кетірді, басыя аймалдырды. Әркім дырмалап, Әншейін күн өткізбек әңсі- әр хақтан эртүрлі сөэ айтып, бірін-бі- ме үшін, Тыңдар едің бір сөзін мыңға рі тыңдамай, Ақбастың басын әңкі- балах (Абай). Біреудің көз жасы, оба- тэқкі \\ылды (Муканов). лына қала алмаймын деп, бақырып ту­ ӘЦГІМЕ зат. I. Белгілібір окяганы ауыз- ра келгенімде, бәрі жабылып: — О не ша айтмп жсткізу. Батырды айгсам, қылеаның молдеке? Разы, разы, көп ел іиауып алған талап. Кызды айтсам, разы... дніиейін қасіретті кісі бүрынгы' қызықты айтсам, қыздырмалап, днше- күйсуін қайгырады, — деп ' камалап йін күн өткізбек эңгіме үшін, Тыңдпр отирып алды (Торайғыров). сдің бір сөзін мыңға ба.іап (Абай). ӘНШІ сын. Өлецші. әнді жаксы сала ала- Әңгімені қойып, орқайсыш дайыкдық- тии гдам. Әбікеіи қасында еді энші қа кірісе бастады (ЛАустафин). 2. Қара қыздың, Богеліп кепке дейін иіығарма- сөзбен жазылған шағын көлемді кор­ ды үн (Саин). Атандым Ғазиз ақын нем шыкарма. Мен бір эңгіме хсаздым бала жастан, Әнші жоқ Қараөткелде (Ерубаев). ӘнНмс мынада — масе- ненен асқан (Ғазнз). леиің кегізі. туйіні. көніл аударатыи ӘНЕ-МІНЕ үст. 1. Жылжытпалап. дәл нурсе. Әңгіме мынада: теорияни мең- мерзімін ашып көрсетпей. соз буйдака герсең, практика деген түк емес (Шай- шлып. белгісіз мерзімді білдірстіи сөз. мердснов). -4- Онгіме бүзау емізсді, Оның эке-міне деуі таусылмай-ақ қоСе­ бузау тзяк жегізеді— бос мылжынмен уакыт өтіп. опык жсйді. -4- Әцгіме ды. 4- - Әнс-мінс дсгенше — көзді ашьш иіертті — өтксн-кеткенді айтты. жумгаяша, кас қакканша, тез, жыл- дам, лсзде. Тіріиілікте ойнап-күл, боз- ОҢПМЕЛЕГ.У 1. Әңгімслеу етістігінің ор- балалар. дне-міне дегенше дэурен өтер так етіс түрі. 2. ет. Екі. не бірнсше (Халык өлекі). адамнык өзяра сөйлосуі, мэжілісгесуі, ӘНІ-МСНІ қ. онс-мінс. коцссуі. Баян мен Есей әңгімелссіп ке­ ЭЦГЕЛЕҚ эат. Ертс иісетін кауынньгц бір ле жатып, қапелімде іитабца қалай түрі. Кауынның алуан түрлері — зңге- тез тееткендерін де сезген жоқ (Нур- *** лектер, көксеркелер, торламалар... кун псйісов). Цонақ көп зңгімелесіп отыо- сіулесімен сары алтындай жалтырай- ған хо қ, шай ішіп болуга қарамасган ды (Қербабаев). + Әнгелек ойнату —; пшркөбелек айландыру, үйіру. Үйдеи жүруге жина.іа бастады (Мүсгзфни). тистарды әңгелек ойнатыг. тсу тасқы- ӘЦГІМПЛЕУ ет. Баяндау, айту. бір нәрсе ны келіп калды (Оыланов). жайлы сойлсу. — Сен де моқтан өзге- ӘКГУДІК сын. Даккой, зулекі. оумесср. ні эңгімелеуге жалықпсйды-ақ скенсің Тегеурічді табанында тспталды. Ит- тей үрген агрессор эңгудік (Бекхо- (Жармағамбетов). Жин). Сырымды жаннак жасырман. ЭЦПМПШІ зат. Әнгімснг шебср жсткізіл Бола алман нодан, әқгүдік. Өнерге өк- сіп асыгам. Жата алман үйде шал- айта алатып ад.з,м. Бүл күнде тамаша миып (Орманов). ертегіші, ғңгімеиіі Баймағамбет қалың ОҢП зат. I. Есектін айғыры, мезгілсіз елге аса қадірлі адам боп кеткен (Әус- зов). ӘП-ӘДЕМІ сын. Өте әдемі, жап-жаксы. тэп-гэуір. Соның борі де барған жс- ақирып. азынап жүрген еркегі. Әңгі рінде эп-здемі болып бала сүйіп отыр (Майлин). есектей ақырды, Жынын шашып Оа- ӘППРБЛКЛН Қ. есерсок. «,*рды (ЬатI^рлар жыры). 2. Ауыс. ӘГІЕРУ ет. Бір нәрсені алып бсру, колына Есекіие бақыркан, жөи-жосыкты о:л* тигізу. Конақтар жайгасып отырган мейгік ссср адам. А ң\\а у аңдамаіЬш, соң Бекей: — Шүкіман қарагым, она дңгі тыңдимайды (макал). Ақын де- жсқтан апаңа болысып, орамал опер, сем, шіркін-ай, дңгі ме едің? дңгіме- дастаркан жайып хіберсеңші — деген нің бүзасың дэмді жерін (Жамбыл). (Оуезоп). 4- - Әйел әперу — үйлсмдіру, ӘНГ!ЛЕНУ ст. Даңғойлану, есерлену, оу- түрмыстандыру. -4- Кегін онеру — кс- лскілеңу... Көгенін түгендеуге о да гін каістару. өии’н алыгг бору. Күтқа- келген, Сол жерде эңгіленіп мэңгі п ү - рып Сарарқаны зор азаптан, Г.лімнің сіа (Ксрімбсков). дүшпанынак кек гперді (Шнпин). ӘНПЛІК здг. Д з н г о й л у к , ссерлік. дңгі- ӘПЕР5ЛУ оперу егістігінһі ы|>ықсыз стіс лігің емес пе алдырмадым, Шацымды I түрі-

74 Ә П Ж Ы Л Л Н — ӘРУАҚ ӘПЖЫЛАН қ. абжылан. Әркімге өсек тасып безектеген. Досын ӘПИІИ апиын. келіп досына ‘жамандайды, Шіркінде ӘГТКБ зат. Тэте. апа. Ксрегі не бүл арада ес болсайшы <гсезед» дегеп (Абай). ат-жөнніц, Жүзі таныс бауырындай 2. Әрбір ж еке адам. Халықтық үлы іс- эпкеңнің, Калидағы мінбелерден көп те әркімнің үлылы-кішілі сыбапсы корген Осы еді ғой секретарьі обком- Оар, соны а л демекпін, — деп Мейрам ның (Ергалиев). созін бір түйіп тастады (Мустафин). ӘПСОТТҒ. үст. Қолма-кол, те.з, жылдам. ІЭРҚАИДАН уст. Алыстан, эр жерлен. лсаде. кірпік-какканша, көзді ашым- ' жан-жактан. КісіОе Оар болса тйлап, жұмғаиша. Адам әп-сэтте өзгереді ■ Отырмас бойын Оалап; Жүрер.эркүхй,- екен. Бүрынғы именшек Жәми.га бүгін оан ізденср, А лар өз сүйгенін қалап Оатыл, оатыл Айаар-қорқақ (Муста- | (АбаЛ). ап тІА лп тгп , ӘРҚАПСЫСЫ ес. Әрбіреуі. жеке-жеке, 0ПЛ.Р-ТӘПТЕР үст. Астан-кестс.к, опмр- | жеке д ара. Басқа оңгімені цойып, ор- тошлр. әлем-тапырык. Айкүміс қараса қайсысы дайындыңқа кірісе бастады қарсы алдында гптер-тәптері шығып (М үстяф іш ). бесік, жөргек жатыр (Сыланов). ЭРКАШАН үст. Әрдайым, үнемі, әруакыт, ӘПТИҒҚ зат. Ескі. Күранныц бөліл алын- оркезде. Д әуірім е. еліме үқсас келбг- ған қыска-кысқа сүрелері, аяттары. тің Эрқаш ан жас, орі сүлу сымбатты Кызыл қүм есік албы қабақ бар-ды, Ішінде зптиектің сабақ бар-ды (Ан- (Саші). Әртүрлі. әралуаи. Шариа ӘРҚИЛЫ сын. мак-Шолплн). Ліүнан бүрын баллла- саласы әрқилы , артельге злі де күіи рымыз... төрт-бес жылда *Әптиектіцз қарасын жопдсп оқи алмаіі. тэлгірек- ксрек. Әңгіме кадрда (Сыланов). теп, мыжып жүрмеуші мееді? (Торай- ӘРЛЕНУ қ. ажярлану. ғыров). 0РЛПНД1РУ эрлсну етістігініч өзгслік ОРАЛУАН сын. Әртүрлі. неше турлі, алу- стіс түрі. аи-алуян... Халық шаруашылығының оралуан салаларшдағы эйел маманда- ӘРЛІ қ ажарлы. рын. еқ алдымен, қазақ қыздарычан ӘРЛҒ-БЕРЛГ үст, Олай-булай, ілгерілі-ке- йінді, ...Әрлі-берАі шибасың, Жам'ыз- дықтан жаман жоқ, (Абай). п!& пу ч сіне ерекиіС К0ҢІА болУ *ажет ' ӘРМӘН қ. орі. ЯРПЛИмм ІОРНЕ ес. Не болса сол, әр нәрсе, жоқтан ^ да болса. кай уактада®.ИӨ2 !тіктЛір*. ҚІт;уцЛра\"- I ~ ге. К үйлі, күйсіз бойгіга, Кажыды көңілім көп шауып, Көп қинамай ғр- тыл ақжарқын Жонабіл эрдаііым чеге, Ғ.нді семірт жем тауып (Абай). үнайды Ардаққа (Мустафин). Әсемпаз болма әрнеге. Өнерпаз бол- саң, арқалан (Абан). ОРЕДІК зяг. 1. Анда-санда. сирск, ілуде ӘРНӘРСЕ зат. Қай пәрсе болмасын, не болса да. Әрнэрсе уақытымен қызы^- бір. Эредікте юмағалы оүркіттсріи ты (м акал). Осының Оәрі көлденеңқа- (і.ІӘРТАгкріөаРнруАшкГкеыІомрғдасзіеагтіт.кооей»рЖднезартйисү-ежсеггаредікіп,б, а(Дәйжрлөапауржеалнатыткыа.елевык)2се.тндыің- балдағьша қондырып алған ықиіам жігітгер де көрінеді (Әуезоа). 2. Үзі- ліс. аракідік. Абай өзінің Сүйіндікке Сарган жүмысын кепке иіейін айта да аЫзклеемОсагііндиеыл . слөпАЛйқлыесріып,, мб—іінрд*с-тэр•інедіагдіна тауып, (Әусаов). қылды • л\"\"а. ’шартарап. Ж алын ғой, алып үшса ӘРЕҚЕТ зат. Хлрэкет, амал. аііла, тәсі.п. окастың жаны. Сүйдіру, сү/сменен ой- Күстар кошу орекстіне кіріскен елдей. лағаны. Лқылы н.т...а.ә.шрмтаайрапмқаа алып ба~ бей-берекет' шуласады (Баязитов). ншыы. п(,БТаіаЧғазатксоывз). ыс.тық Nд•• Адам орекстінсн күшті, адам сырынаи I оссмді білмейді /Канат (Мустафин). ! ӘРТҮРЛІ үст. Оркилы, алуап теки, тур ОРЕКГ.ТТҒ.НУ ет. Талаптаиу, арекет ж а- I ттлү.рплпі;. Әрт-ү--р-л-і• .қ..ү..м. ар болган норсеге сау. Ол түруға эрехеттенді (Лйни). жеткенде, яки әне-міне, жетер-усетпес ӘРПН' к. озер. ОРЖЛҚТЬ! сын. Ор иорссдсн хабары бар. болып жүрге.ндс бір гүрлі мастық пай- коп білетіи, жан-жакты. Ол коп оқы- да болады екен (АбаГі). гшаснв,).онерлі, оржақты одам еді (Әбі- ӘРУ.АҚ зат. 1. Ескі.. Діни уғымдағы өлгеи ӘРИНҒ. қыс. Әлбеттс. Эрике, қүйрықты кісілердің рухы. Сол к,ыз барган же- ■рінде де оңбады, барғаннан науқасқа қпй аштан олмейді, шәлдемсйді деп айтуға Солмайды (Р.рмсхов). М аяков­ айналып, ақырында қор болыа өлді- ский! Эрине, үніи босең, Ыриқ сендей Әруақты сілкіндірген соң жай қой- революция жолында.»ын (Бекхожии). сын 6а, — деді Улжан (Майлин). Ах- ӘРХЕЗ үст. Эрдайым. әруакыт. оркашан. метпен ж слігіп эруақты қорлаган- Жақсылық үзақ түрмайды Жамаидық эркез тозбойды, Үміттің аты елеріп, дай болды ғой, кешегі цара шаңыраҚ’ Кос тізгінді созбайды (Абай). ты жарықтық бабаң Құтымбектің әр- 0РКҒЛҚІ қ. ортүрлі. уагы тегін дейсің бе? (Торайғыров). 2. Ауыс. Халықтың рухы. ар-намысы. Жүрт әруағын қорлаган, Әйелдерді ЭРК)М ес. 1. Қім болса сол, кім көрінген. зорлаган... Қарақшыға қанішер, Еіи Жа.умнтайдың Саласы Көжек дегсн. рақым болар ма (Жамбыл). 3. Ауыс. Лрып-ашкан, кур сілдері калған адам.

ӘРУАҚТАНУ — ӘТТЕГЕНАИ 75 Ат арыса тулақ. ер арыса эруақ (ма­ кімнің де Солса мінез-қүлқына үлкен кал). эсер етеді (Кобсов). ЭРУАКТАНУ ет. Қүшею, ецсесі көтерілу, ӘСЕРЛІ сын. Шабытти. эссрі күшті, ык- рухтаку палды. Жүйелі айтылған эсерлі сөзді ЭРУАКТЫ сын. Ғ.скі. Ккслі. каскстті. Түрагул да бар ынтасымен үнсіз, эрі Мырзобек өмірі маңдайы саждаға ти- қимылсыз отырып тыңдады (Бакбер- меген, бетін айында бір жумаған по- гснов). сық бола түрса да схиелі», «друақты» ОСКЕР зат. 1. Мсмлехеттік карулы куші, адам саналған (Мүстафнн). . армия. Ворошилов батырым, Атыңа ЭРУАҚЫТТА әркашан. сай ақышң, Әскеріңді бастадың (Жам- ӘРІ I усг. Аулгк, әрі таман, орі караГі. Ақ был). 2. Катардагы солдат. Бауыржин көйлеісті, тсіяқты, Лқсақал шыгар Сір отырған үйге бір қ,ызыл эасер еніп шеттсн: «Малыңды зрі қайтар* деп келді (М. Ғабдуллкн). малшыларға қацқылдап (Абай). А па­ ӘСПЕТТЕУ ег. Мопелоу, олпештеу, қадір- лой келіншектердің арасына бір иы- леу. Сэулетті қала, зэумм үй, Өсті ғын тыға отырды. — дрі отыршы, қа- ' білім, ой-сака. Кок тір?ген көп үйлер. гынгыр! — дсп бір зйел оны жаурыны- Оспеттелггн астана (Токмағамбетов). нан нүқыгап болды (Майлин). Соның үшін бугінгі мейрамды барлык, ӘРІ II шыл. Әм, жэне,.сонымеіг біргс. Қы- дүние коопғративтері бір есе әспеттесе, ранның көзі қырагы болады, эрі взі Кеқестер Одагы екі есе эспсттейді алатын аңды олыстан сезеді (Әбдіка- (Дөнектаев). яыров). ӘСТҒ. үст. Кшбір. сшкашан. гӘділдік* де­ ОРІ-БЕРІ үст. Біраз, бірталай, бірсыпыра ген жалғыз сөз қарт ананық да, Ертай- узкыт. Бір нәрсесіп алдырған кісіиіе дың да ойынан эсте шықпайды (Ома­ ров). Пайданы қуып ил^ынып, Өзгені аңциып түрды-түрды до, қабіодің қа- эсте сөз демес. Кеудесі то.чған қулық сына тагы отыра кетті. Әрі-Оері оты- рып таги түра келді (Дөненгаев). ой. Бэрі де пысық 'сзбе емес (АСан). ОРШ заг. Дыбыстың жазудағы таңбасы. ОСТЕСІЛЖ зат. Эзезілдік, арзға тусуші- Мектепке барсаң қащам сен, Мол лік. азғырушылык... Татулық кеңесін сгінді егесің. Отыз екі эріптен, егінге қозғағың келсе, мен екі араңа эстесі- гу*м.ч себесің (Муканов). Көк кітап- лік айтуга тиістімін (Муканоз). тиң ішіндегі баданадай эріптер қазақ ӘСТЕСІЛЕУ ет. Біреулердің арасына тусіп эзәзіл Солып айныту. азғыру. Ғалияны елінің қараңгы түкпірінен оцушы тап- қара бояумен бояп, Бірханның көқі- қанына мэз болып, зкыпыңдап күліп лін айнытайын, остесілеп екеуін айы- түрган секілді (Майлки). райын деген ара.м оіі сацтаган еді ӘРІПТЕС зат. I. Кэсіптес, мамандығм жа- Кордабай (Муканов). гыпаи үқсас лдамдар. Пкі болімнен күралған оси бір дзйскті зерттеуді ӘСІРЕ: эсіре кьпыл 1. Заттын өтс ашық КЫЗЫЛ түсі. кля К2ЛЗЫЛ. Эсіре қызыл Кытайдың белгілі тюркологі Фон Цэя- тез оңар (макал). 2. Ауис. Сырты су­ шен мен оныц зріптестгрі жг.зган (К. лу, жылтыр. Әсіре \\ш ы л емес деп 0.). 2. Өлец айтысушы ехі адам жирснбеңіз, Түбі тсрең <:<зз артык, бір бір-біріне оріптес болады. Әсия... ай- 7ысса, эріптрсін күлдіргі сөздермен, ' бийқаңыз (Абай). ыкір эзілмен қатгы қагытып олеңде- ӘСІРЕЛЕУ ег. Шыіідыкты княлмсн асы- ра, улғайта, көтсрмслсй, боямалап тетін («Жұлдыз»). кврсоту. К,ырық күншілік Казанга ат- ЭРІ-СӘРІ үст. Дсл-сал. арі де смес, бсрі тың бір күнде жете алкайтынын зо- дс емос, окі ойлы. Сүлейменчің түсікде кім-ақ аңгарады. Хиялдап хөтерген. күйзелеендік, дагдаргандық. екі-ойлы, эсірелеп жырлаған шабыс деп біледі эрі-сәрі бо.іғандык, көрініп тур (Еру- (Әуезов). баев). ОСЕМ сын. Әдомі, көрксм, көрікті, сулу. ӘСІРЕСЕ үст. Ек алдымсн, эуолі, негізі- нен. *Шалк.ымакың қойын айт» деген хелбетті. Алмотының июнь айындагы Аара ко>с оспаны қандай эсем (Ома­ жақсы лепес әсіресе бүл өңірге биыл көп жойылганды (Сыланов). дсіресе ров). Жан сдім ғсе.и энді сүйіп айт- қан, Жсіғымды, копке бірдей, жүрт Жймаң күпісінің жагасын жогары-то­ мен котерс тусіп. макал, тақпағын ара- үнатқон (Халык әиі). ластыра, сөзді желдіртіп согып отыр ӘСПМДЕНУ эсемдсу стістігінік оздік етіс (Аіайлнн). осемКё у ет. Сэндсу, эдемілеу, накышы- іӘТЕШ зат. Қораз. Болғанда мен аксүңқар еен бір гаі/ық. Сен отеш айқайлагыиі на келтіру, көріктеу. Абай сол ишқта ауық-ауық (Жзмбыл). стар ішінен ақырын ғана лсібек тал- дай сызылып, әсемдеп айтқан зн естіді ЭТҚЕНШҒ.К А- әлпеншек. ӘТТҒ.ГЕНЛИ од. Адам бГр нәрсеге «кж- (Оуезов). генде айтылатым одағай. днніқ аты ОСЕМКОП А- әсемпаз. не екен,—деп Үмітей сүрап еді, Әмір ОСНМПАЗ сын. Сэнқой, кербсз. әуескоГ». оқыс сүряудан аңырып қалып: Япы- дсемпаз болма ғрнеге, Өнерпаэ бол- рау, эттегенай, атын сурамаппын гой, г.оң, арқалан. Сен де Оір кірпіш дүние- •с, Қетігін тап га бар қалан (Абай). — деді (Әуезов). — КелЫ. келін, — деп ЭСЕР зат. Ыкпал. ... Үй іші, өскен орта Койырбай бір-екі адылдап басып Оа-

ӘТТЕҢ — ЭУЛИЕ рып тоқталды, — эй, оттегенай, қыл- , түсіме, Ортақтасып өміріме (Абай). дың-ау, — деп ернін шығарып тістенді ӘУЕЛДЕН үст. Ертедои. бүрыннан. ежел- (Майлин). ден. Әдейі аг терлетіп келдім тойға. ӘТТЕҢ од. Арманды, өкінішгі, көніл-күГпн Аіікүміс оуелден-ақ болдың ойоа білдірстін одағяй. Әттең, осы балалар (Жамбыл). етістігінің ©згелік етіс қолымды бегеп жүр, зйтпесе жүмысты ӘУЕЛЕТУ әуелеу бір кісіден кем істемес едім — деді ол | турі. ет. Аспандау. жогарылау. өрлеу. (Әбішев). Шортанбай, Дулат пенен ӘУЕЛЕУ Буқор жырау. Өлеңі — бэрі жамау, Әуелесін, қалқысын. От жалын боп бгрі қүрау, Әттең дүние-ай, сөз таиыр шалқысын, Жылай-жырлай ө&гекде, Арттагыға сөэ қалсы.ч (Абзй). кісі болса, Кеміиілігі эржерде-ақ көрі- ]ӘУЕЛІ қ. эуел. ніп түр-ау (Абай). {ӘУЕН зат. I. Үн. дьібыс. ыргак. он. Он ОТІР зат. Тазалык үшін үстіге^ жағатын Оір жүлдыз үлы Отан. Бір жүз жетпіс иіс су, одеколон. Кыздың ойы осыған миллион, Әуенін қосты энін де (К< - кеп тиылды. Айна, таоақ сандығыни рімбсков). Әлдеқаііда еңбек буына бь- жиылды; Үйде түрған этірлердің қал- леніп, қосылып салған эндердің кое- дығы Л қыргы рет жағасына қүйылды кем эуені күн шыраііын бірден түэея (Ергзлиев). усіберіендей боп. олем жузі нүрға бок- ОУ од. Біреу шакырганда кайтарылатын 71 (Майлин). 2. Ауыс. Ыдғай. ыкпал. жауап. дыбыс. — Апа, — деді Кенже- ырык. Талдырмаш, аққуба жігіт алып тай есіктен кіре. — ду, қүлыным, тоң- ушқан жүрегінің эуенімен псыгыс шық- дық ба? — деді анасы (Муканов). ӘУДЕМ: әудем жер $аг. Өте жакын жер, ты үйден (М устафин|. дауыс естілетіндей жер. Әудем жер ӘУЕКДҒ.ТУ ег. I. Әнге салып өлеңді шыр- кап айту. Поездың арынымен эуенде- жүре алмаймын аяғымнан, Үстаймын тіп. Пароход, кеме дүзіп, Каспий өтіп. екі колдап таяғымнан (Халык өлсні). Кавказдың қаласынан бүйым алып, ӘУДЕМДЕ үст. Лезде, жылдам. кезді ашып ж үм ратна. Соган айғақ жайна- Керуендер келе хсатыр Мәскеулетіп ган Жүлдыэдарың кеудеңде. Аспанға (Керімбеков). 2. Ауыс. Қаркыкды арт- үшып аттадық Айіиылықты әудемде тыру, шабуылды күшейту. екпіндету. (Шипкн). Катер ғой жау қүзғыны эуендетсс ӘУҒ. зот. I. Аслан, кок. Жыршы қүстар Аман-сау кетер еді-ау эуелде өтсе әуеде өлең айтып, Киқу салар көлдегі (Сәрсенбаев). қаз бен қулар (Абай).2. ц ауа. + Әуе ӘУҒ.НДЕУ қ. доуірлеу. Флоты — үшатын аппараттар жнын- ӘУЕС сын. Қүмар. қүштар. уйір. Бацыт- тыгы, авкацил. -4- Эуе айналып жерге жан деген бір үрт мінезоілеу, қазақ- түекендей — оте ыетык, шыжып тун­ шылыққа көп әуесі жок,, бір бет жігіт гам. шайдлй ашык ыстық күн. Әуе еді (Мүқанов). жерге түскендей ыстык, күшті, Сал- ӘУЕСКОИ сын. Не болса соған қизык- қындап шомылуға көлге бардық (Бай- заков). кыш. еліктегіш. Корді көрші баладан, ОУЕЗ зат. Үи, әуен дауыс. ырғак. Дпуысың Зырылдаған поезды. Бала көңіл эуес- қой. Шыдамады қо л созды (Шипяні. көкке жетіп. аспан жарған, Ёстідік ӘУЕСТЕНДІРУ әусстсну етістігінің өзге- әуезіңді Оір түн біз де (Жамбыл). Ес- лік стіс түрі. тігендеодің аузынан суын ағызып. кө- ЭУЕСТЕНУ ет. Күмарлану. куштарлатгу. ңілдерінің уын шығаратындар кім? Ол бірденеге үйір болу. еліктеу. Егерде ба­ — ноте түрлі әуеэ білетін знші.гер, жырщылар (Торайғыров). ла белгілі Оір жаман эдетке зуестеніп бара усатса, оның ата-аналарымен ӘУҒ.ИІ сын 1. Әулекі, жындысүрей. әу* мғсгр. 2. Ашна. тамыр. женіл, с\\ы к ақылдасып отырып тиісті шара қолда- ну керек (К өбеев). жүріеке салынғап алам. Базаралы Балбаламен зуейі бопгы дегенді сырт- ӘУКЕ зат. Бүғак. тамактын асты. Садық өгізінің эукесін тогы бір сипап ңойды тпн естіп, Оіздің Торғай іш қуста боп (Айни). Ж елкесі күдірейіп, бүғағы эу- _ _ ЖУР е д і— деді Манас (Әуезов). кете салбырап. қарны шермиген бі- рсу... сөйлеп тур (Мустафин). ӘУЕЛ угг. Алдммен, алдын ала. алғашыи- да. Калды анасы танымай, Үндемеді ӘУКІМ: эукім! әукім' од. Сиыр малын ша­ кырганда айгылатын сөз. дукімі Әукім! 9Уе* тіл *йтып, Бейуақыгта жанымай. аузы неге көпірді? Кап-қара тер, супі Ш д а н жүрсің түн қатып (Мүкапов). Дорбаны оуел дарияга ат. Тойғаиың- секілді! (Майлин). ша алдагы (Лбай). 4- Әуел б астап — ӘУЛҒ.КІ сын. Жолокпе. даңгой, даракы, о баста и, алғашқы кезд'ен, басынап. оумесер. Өзің охалғыэ, надан көп. Үқ- сжслдем, бүрыниал. Бір таудағы қай- тырарсың сен не деп, Оулекі, арсыз елге енді (Абай). уаноы бір арыстан. Билеген гмтшасы *Уел бастан (Абай). ӘУЛЕІ зат. Өрен-жаран, түкым, жұрарат. ӘУҒЛП алғашкы. лан оулеті эскеріне тау асуын ашып Сероі (Пекхожнн). Бір сайқалдың жо- ОУЕЛДЕ үст. Бастапқы кездв, алғашкы лында Күртамысын қудая Бір бишара кездс, әдспкідс. Әуелде бір суық мүз. ацыл зерек, Жылытқан түла бойды зулетін (Қыз-Жібек). ыстыц жүрек (Абай). Оуелде кірдің ОУ.1ИЕ зат. Діни. 1. Бұрынғы уакыттз

ӘУЛІГУ — ӘШМҮШҚЕ 77 күдай жолын куып, дінді уағыздаған, болу, но істсп нс коярын білмей сан­ сөйтіп өзііі караңғы халық көзіне эділ, дал)', алск болу, азапқа түсу. Абай не адал жан стіп көроетпск болған ада си­ істерін, нг дерін аңгара алмай, оуре- ди ескі наным бойынша әулке деп сарсаң. болды (Оуезов). Дал болған атаған. Эулие сопы көп болей, Кепке эуре-сарсщ мен сор маңдай, Тасташы тиер кесірі (Жамбыл). Ғайнулла қа- мені оқаига қүрбыласым, Дерт қосып зіреттің «эулислігіне» шек келтіргісі ясүрегіме қайгы салмай (Саин). келмсгсндер «садақаны аз беріпті» деп ӘУРЕІІИЛІК зат. Боска, теккс енбектену. сырцат адамның взін кінэлайтын (Му­ машакаттаяу. Коңырау умен, салмағы канов). 2. Ауыс. Ен жақсы, ең қым- бірнеіие жүз цзинь, акетем деу — эуре- бат. Атгың әудиесі ол кезде отыз. қы- шілік аншейін (Қ. Ә.). Өткен дэуірін рык, сом гана (Муканов). суреттей отырып келіп, Ермак, кэзіреі- ЭУЛІГУ ет. Желігу. желөкпелсну. Турпа- ге түсті: — Тэйірі, осы күнгі іспе, кур 7ы күдірейген қорқау қасқыр, Кара- эурешілік! Бүрынғының бірі де жоқ, май өз сицына қара басқыр Кымс етсе — дел, салолы саусағымен күйектей қару ясүмсап әулігеді, Дегізбек болып сақалын түтамдап тирады (Манлнн). хүргқа өзіи тақсыр (Орманов). Жем ӘУСЕЛЕ: әуселесін кору ет. Өнерін, си- хеген екі мезгіл сэуріктей боп, Әулі- қын. манызын кору, колынан не келе- гіп айдалаға аңрыртгандық (Жамбьгл). тшік көру... Шайқасуга менімен \\иа- ӘУМЕСЕР сын. Есерсок, есалаң, оулекі. маң болса, Әуселеңді, орине, корер Сендей аумесердек оны да күтуге бо- едім (Жамбыл). лады деді, — Жақсылык, Қалбагайга ӘУІП ауп. (Сыланов). ӘУІР зат. обл. Албырттық, кеңілдің же.чі- ОУ.ЧИН к. омин. гі. дуірі басылмаған албирт едім, Асы- ӘУП од. Ауыр затты көтергенде, нс скі гыс айтқаныма кіно қойма (Жамбыл). адам курескенде күш жннап алу үшін 4- Әуір-сәуір — азғаитай уақьіт, бол- айтылатын одзяай. «Эуп/> деген дауыс кашы мезгіл. іиықты және, Лсбінен жаңгырыцқин- ӘШЕШН к- оншейін. дай болды дала. Дэу қара пзрменімен ӘШЕКЕЙ сын. Өрнек, сэнді ою. әдемі түр- лақ,тырганда, Дік етіптүра қалды Най­ лі зат. Тсғжанның қүлақ7агм ғшекей ман бала (Сани) -+ Әуп ету—-баланы сыпгосы. бастағы камшат бөркі, білек катеру. Әлди, злди, эуп бөпем, эуп- голған неше иілезіктері — баршасы да, пайі Қеле жатыр, үрсасың-ау, бэйбі- бүл иңіпдец Абайдың кврмеген бір ше-ай! Койіиы, қалқам, мэ, мамаңды нарсчсі сияқги (Әуезов). Асыл тасты еу.е ғой! Әлди-элди, злди-әлди, олди- әиіекей, Оюлшъ түр жан-жағын (Жам- ай! (Майлин). был). ӘУПІЛДПҚ зат. Қустын б?р түрі. Көл ба- ӘШЕКЕЙЛЕНУ пшекейлеу етістіпнің оз* қалар құрылдап, зупілдейбі эупілдек дік етіс түрі. (Шипии) . ӘШЕК.ЕЙЛЕУ ет. Өркектеу, сондеу, ою- ӘУПІЛДЕУ ет. Әупілдектік эуп етіп үч, лау. Қайып смісін оймьштап, збден дыбыс шығаруы. Не үч деп таң мен әшекейлеп, жүтып жібергендей етіп > талас эукілдеген жақындап келіп едім көк сауыр кебіс шығарды (Сыланов). —қайран қалдым (Дінисламов). ОШЕКЕИЛІ сын. Орнегі, ашекейі бар, мә- ӘУПІРІМ үст. Әрен. азар. зорға. Мүқа- нерленген. Баіідық бүйымы ақтарыл- метқалиларга да тықыр таянм, эупі- ғанда, эшекейлі ала кебеженің ішінен ріммен солдаттықтан аман қалды ескі қобыз иіык,ты (Майлнн). (К. Ә.). ӘШКЕРЕ сын. Жария. эйгі. күпиясы жок. ӘУРЕ заг. Ноткжесіз іс. ештеңе еибейтін Абай бүны істемек болса, ол қүпияның далбасалык дрехет. Қөргсн сайын жай- ісі емес, дшкеренің Ш ғой — деді Ул- раңдап о л — маңына үйірілтем деп ду­ жан (Әуе.зоп). -4 Әшкере болды — ісі ре, мен шалман гусем (Майлин). Бол­ ашылды, ойгіленді, белгілі, жария бол­ ды да партия, Ел іші жарылды, д у ре­ ды. Айтсадағы айныман, Қөлаенеңнің нт мен тыя Дауың мен шарыңды сбзіне. Әшкере болтан ісім бар Жиыл- (Абай). 4 Эуре болды— текке екбек- ган жүрттыц козіне (Махамбет). тенді, құр әбігерге тусті. Жолдасым ӘШКЕРЕЛЕНУ ашкерслсу етістігініц ездік етіс түрі. күкдікпен эуре болып ешнэрсе шығара ӘШКЕРЕЛЕУ от. Қылмысын ашү, әйгілеу, алмады (Ер\\баев). ӘУРЕЛЕНУ оурелеу етістігіиід ырыксыз маскаралаү. карабет кылу. Ыбырай с&йлеп, бай-мырзалардың... өсекгерін етіс түрі. ашксре.іеп, беттерін збден тілеенім ӘУРЕЛОУ ет. Әуреге салу, әбігерлеу, ма- есіткен болатынбыз — деді зкем (Кв- шгқаттау, мазалау. мазасын, тыны- беев). Ергалидің бет элпеті қуқылда- шын кетіру. Елікбай мен КарсақпаіІ- нып, ганаиы қусырыла түсті: — Бай ды Амантай іздеп таба алмады. Кем- пір-шал, бала-шағаны әурелеген жоқ мен бэйбішеее сэлем шіг, бүйтіп злем- (Муканов). Шықпайсың жатсам тус- ге эшкерелеп хабар салуш қойсын! — тен, түрсам естен. Басымды не сиқыр- деді (Маіілин). мен зуреледің (Халық оні). ӘШМҮШКЕ лаг. Бір кадактын сегізлен ӘУРЕЛІК к,- әурешілік. бір бөлсп орыс тіліндсгі «восьмуш­ ӘУРЕ-САРСАҢ: Әурс-сарсан болу ет. Дал ка» деген со.зден езгсріп калыптаскан,

Б. БА шыл. Сұраулык шылаудык фонети- БАГОР зат. Үзын сапты тсмір карыак. калык варнанттарынын бгр турі. — Агай келт калган 6а? — деді Асқар Келіншек кейде маңдайші сол қолын- дагы ш олақ багор саоына сүйеп, үнсіз Айбалага (Муканов). КүлмамСет сен отырып қалды (Сәрсенбаев). жақсы да, мен усакан ба? Ақын да сен, БАҒА зат. 1. Ьір порсекіи. затгын куны. жүйрік те, мен ишбан ба? (Ж амбы л). наркы. Е гш есесін слады. балык, ба- БАБ зат. Кітяптын. каулы, кзрардын тар- гасын алады (макал). 2. Жехе адам- мэры, занмын статьясы. Осм создің он дардыц адамгершілік каснеттерінін тогызыншы бабында жазылган *ақыл көрсеткіші. «Ермек» деген сездің мэні кеселі> деген терт порее бар, соаан екгу емес пе? Б ірі жынысқа байла- қашық болу игрек (Абай). Эр әраі нысты. екікш ісі іске Оайланысты. Кай- алтын занның оттай жанад, Эр сөзі сысы Солса да маган жеткен баға холм^ армамы кыбын тавад, Ардацты (Мустафин). Ей Біржан, усссың үлкен, алтын соз> эр бабының. Бақыттың ша ч- өзің ага, Кымбаттыгым белгілі Оілсен шығары шимын жатад (Халык акын- баға (Б ірж ан-С ара). Айрылды патша дары). бағадан, Кайта шапгы шүбар ат (Ал- ПАБА оат. 1. Әкекің экесі. зрғы ата. Л.я- памыс). 3. Окүшьікын білім дарежссі- рисай дем вере гор менің бабам. Сой- ніц кйрсеткіші етіп, онин үлгеруіне ко- лейін будақтатып оң мен солдан йылатын бал. Мүстафаның көқілді бо- (Жамбыл). 2. Жясы үлғайған, квпті латын да реті бар, ол бүгін орыс тем­ көргем, кемекгер кария. Жасарып сен- нен «5» деген бага алды (Токмағам* дермен Оір кол согады, Каран көпті Остов). Баға жстпсйді — асз кым- кврген Жамбыл бабин (Ж амбыл). бат. жоғары, кунды. Бізде баға усгт- Домбыраның қос шегін Жамбыл бабаң пес модениет мұрасы бар (СССР қагаОы, Каққан сайын өлеңі Бүлакта- ; Конст.). йын агады (Жамбыл) Менің-дагы қа- БАҒАЛАНУ Оағллау етістігініц ырыксыз тыным биаз рді, Бүл маралды атпайын, ; егіс түрі. боба. псі>д> (Козы Көрпеш). 3. Аса қа- • БАҒАЛАТТЫРУ бағалату етістіпнік өзге- дірлі. күрметті. Бейнетпен жүріп эпер- лік стіс түрі. ген, Баһимыз Ленин тура жол. Ж үрек- | БАҒАЛАТУ' б ағалау етістігйіік өзгслік етіс пен сүй. еч Каласы —Лениндей баба- | түрі. ның (Озгобасв). Уа, жатырмысың гы- IБАГАЛАТҚЫЗУ бағалату етістігінін ныстап, Ленин сынды баОимыз (Ж ам- I лік етіс түрі. был). ■+ Баба қ о і і ы с — ата-бабасынан БАҒАЛАУ ет. 1. Тиісті күнын, наркын, ба- бсрі карай нодеиіп келген мекси. Бэре- ғасын кою. 6/з күшін асыра ба^алау • кглде бэрі жақсы керемст. Баба қо- жақсы емес. мұның аягы мақтаншы- ныс баягыдан керек ед. Енді оның да жапырагын жинатыл, Жолаушыта дей- лыцқс соқтырады (Тілеков). 2. Ічадір- тін болдық: «Көре кст» (Ерғалиев). •леу, күрмсгтеу, кастсрлеу. Біз Отаны- БАБАҒІ лот. Ж асы үлксн карт кісіні ка- уызды жанымынбен де, жүрегімізбен дірлегенде. күрметгсгенде. смйлағанла Ое айрықша батлаймыэ (Бүлкьішев). айтыллды. Эдепгі балл пумлдың үлке- БАҒАЛ Ы сын. Қүнды, кымбатты. Кой нін сыйлип «бабай» дейді (Иманжанов). терісінен жасалатын қыстық киімдгр БАГАЖ з«г Поезд, пароход, самолет ар- оте багалы болды (Ермекоз). кылы жіоерілетіи жүк. нсмесе жолға БАҒАЛЫЛЫК зат. I. Күмдылык, багалау- шықкан інсіиіц алып жүретін шағын жүгі Аскар проаодникке багажының ға түрарлык. 2. Кадірлі.чік. усогплгапоыеын айтты (Мүканов). БАРАН зат. Тіроу, дікгек, аша. Әйтеуір БАГЕ1 заг. Герс.че рамаларын жасауға немесе кяоырғаны эдемілеуге керекті партиэанның адпидары, Поезды түгел оюлы и бояулы планка. тонап тамамдады Каһарлы цагты За­ рыл сықылданыг Кұлатып кетті талай багандарды (Орманов). Өткен жылда- ры, тек телефон сымдарының батаны

БАҒАНА — БАГЫІІІ 79 ТіЗіАіп, қатарАасы* турагын еді (Ток- (Сорсенбаев). 4. Тырысу, тзлаптаиып чаРймбетов). көру. Болмасаң Оа үқгап бақ, Бір га- бЛҒЛЬЛ I қ баған. лымды көрсеңіз (Лбай). Кал деп бақ- БЛҒЛНА II үст. Осыдаи сэл ідгері. мәна тым жалынып, Лто деп тілім алмады, олгінде. Ардақ бағана кетіп қалған. Айтқанымды қылмиды («Алпамыс»). Жаңағы сөз бегке СаАып жібергендей Ауызын б акты — абайлап свйледі. болдн. Былой шыға булыгып жылоп байкап сөйледі. Бағып сөйле аузыңды, гур (Мустафин). Жанат усой босып, Еліре берме, Шашубай (Дамокл). колхоз кешЫ байыпты көзінен өткізіп БАҒУСЫЗ сын. Күтімсіз, караусыз, тәр- к*/(ді. Бағанағы ауыр ой ссрпілген биесіз. — Туйені кім бағады'? — деді (Муетафни). Болғанын бір сүмдықтың Талтаяқ, Жуманның түйелері бағусыэ хпныя свзгН, Шақырып Тайлақ биді қалатындай (ЛАүсірелоз). экелгізді. Ханымға бастан-аяқ айтты БАҒЫМ зат. Кутім. Өеіздері, колігі — Тайлақ. Бпғаиа сүмрай кемпір айтқс.н Камдай күтім бағымы (Токмағамбе- созді («Козы Көрпеці-Бяян сулу»). тов). Оған ешкан.дай бағым ж ок—: БАҒАР зат. ТЗагатын мал. Бсгарың көбей- ешкаидай сөз жоқ. даү жсқ. сін, Сатыреке, Зампндас, не де болса БАГЫНДЫРУ бағыну етістпініц өзгелік кагарымсық (Кғоімбеков). етіс түрі. БАҒАСЫЗ сын. 1. Кунсыз. бяғяеы төмен. БАҒЫНУ ет. Бойсуну. біреудіц кзрама- Есер кісі прын топпай, не болса сол. ғында болу. ынғайина хену. Партия біг> бачнсыз бағпсыэ норсеге қшығып тәртібі қатаң сақгалады, азшылық коп- қүмар болады (Абай). 2. Баға жетпес. шілікке бағынады (КПСС уставы). к\\шы. қымбятты. Бағасыз жастық, БАҒЫНЫҢҚЫ сын. 1. Бағынышты. тәу- Бозбастық. Лдастық (Абай). елді.Байға жалтақ, батырға қоіиемет БАҒБАН зат. Вау-бэкшаны. бакты қарау- коп, Кызмегті соларға істеп ныбырлай- шы, күтуіиі злам, бакіяаіпы. Карт ба^- мыз. Пәндеге пэнде басы бағыиыңкы бан ас агашын вес саусақтай, Білетін Желіге байлсп қойған қүлындаймыз қойғачдай-ак, белгі тағып (Бсйбітшілік (Айгыс). 2. Сабақтас құрмалас св-.і- Даусы). лсмніц ішікдсгі бір жай сейлем. Ба- БАҒДАР зат. Бяғыт. ясен. Бір қооадан і ғыпычкы сРйлем басыңкы сөйлемнен шыкқан него біз боратык ба^дарга ка­ аруакытг» бұрын тұрады. рай жүрді (Әбдікядыров). Жер багда- БАҒЫНЫШТЫ сын. Тәуелді, кіріптар. Сонет Одағындц басым үлт немесе ба- рын да болжай алмай қалдым (Көк- гычышгы, езілуіиі үлт дегендер хсоқ трм лебі). ОАҒДАРЛАТУ бағдарлау етістігінік өзге- (СССР Конст.). лік етіс гурі. БАҒЫНЫШТЫЛЫК зат. Бағыиушылық. БЛҒДАРЛАУ ет. Абайлау, ынғайьш бай- тәуелділік. ...Феодал-помещиктер табы кәу. Колхоэшылар шалдардан көз ал- өзінің үстемдігін ерекше уйым болма- мағтан бпгдорлой қарады (Кяпбағв). са сақтай алмаған болар еді, тек сол БАГДДРг^п сын Бяғпяпяы білчей. б^т.зл- үйымның көмегімен езілген тапты— лы. Бағдарсыз келген баланың базар крепостной шаруаларды бағыныіиты- ііиіндг таныс ешкімі дс жоқ еді (Әбді- лықта үстады (СССР Конст.). калыров). БАҒЫП-КАҒУ ет. Сылап-снпау, күту. ка­ Б.АГЖИТУ багжшо етістігінің өзгелік етіс рау. Осы үйдің азын-аулак, шаруасын т ү р і. багып-к,иғатын менмін (Мұқанов). БАҒЖИЮ ет. Ғлірею. ажываю. Каоатай- БАҒЫСТАН зат. Бау-бякшаға бай ел. дың козі богхсия түсті (Жаксугіроя). Сүлеймен алтын бүлбүл, ссн Дағысган, БАҒТ^1' 1 ес Кейбір. біпаз, біпсылкрл. />;з- дің адай халқыньің бағзысы Оралда, I һиінде сайрандаган гул бағыстин (Жамбыл). бпгзысы Түпкігта\"да — баплығымыз он олты болыс ел баломыз («Айкал»). БАҒЫТ зат. 1. Бет алые, бет алған жгк. БДгчьччрғУ қ. кейбіреү. Бағытым—Қремльдің мүнарасы,Кремль БАҒЛДҢ зат. I. Ғрго тугаи семһ козы. — коммунизм шүғыласы (Әбілев). Үшқыш Мырзахмет мөлшерлі бсғыт- Жобнайды байтақ жеплерім, Балығы тсн квз алмай, анда-санда картағз тулап, бүлқынып, ІІІоотан тайдай жүл- үңіліп қойып, алға қасқоя қаройдьі Кынич. Бағлонға толды көлдепім (Ха­ (Жастар эстрадасы). 2. А.уыс. Үстағаи лык акындары) 2. Артык. асыл, жяк- жол. идеялих нысана. 111ок,ан демок- сы. Каско мамдай. каоа мүртты бағлан ратиялық Россияның багыгымен тэр- жігіт, кырандой қүйылып төнген сияқ- бие алды (Акынжянов). ты (Мүстяфин). БАҒЬГГТАУ ет. Бет алу, жол. бағыт кор­ БАҒУ ет. 1. Малды күту. карау. Мейрам... сету. МТС-тер мен совхоздарды еңбек онімділігін барынша көтериге багыт- бір усылдай ғона бопдың козысы, бү- тап отыру керек (ҚҚП V съозі). зауын бақты (МүстяФин). 2. Тагбие- леп өсіру. асыоау. Әке-шешем жасым- да мені асырады. бақты, одам қылды БАҒЫПІ: Бағыш ету ет. Бір норсенін жо- (Алтынсарии). 3. Кярау. бяйкау. абай- лыиа басын салу. арнау. күрбан ету. лау. Қүнделік мақтан Табытын кақ- Бүкіл сапалы өмірін халық ағарту ісі- қан, Аңдығаньі, бақцаны (Абай). Бак­ не бағыш еткен... Ыбрай қайгыс бол- сам баягы өзіме таныс Сережа екен ды — деді Досмағул (Көбсев).

80 БАГЫ Ш ТЛУ— Б А З А Р БАҒЫШТАУ қ. бағыиі рту. САЖАЛ АКТАУ ет. 1. Өзін я бірсуді кс*- БАДАЛ У ет. Бұйрық райдыц Н жағында ғау максатымсн өршелене кагтықэт- ты дауыс шығарып сөйлеу. Ол Ьйхс- капа айтылатын, сирен кездесетін кар- гыс сел. Ұрыскзнда, кейігенде, налы- лақтап сөз тыңдамай, өэ сөзін г^гйтч- лай берді (Иыаижанов). 2. Итгін иы- ганда аитады. Бадалғыр неге келмеді. баланып үруі. Нуртазаның аулыш вте бергенімізде, Оажалацтап екі нг Бармасаң бадал, Кара жерге қадал бізге қарсы жүгіріп еді. меніқ атк* (каркыс). тыпыршып ала жөнелді (Мұканоз). БАДАЛЫҚ зат. Зор куаныш. Кызды ау- БАЖ -БАЖ : баж-баж ету ет. Шу-шу вгу, ылға қырындап уйір Солса, Коңіліне зор қуаныш вір бадилыц (Абай). куйіп-пісу, кенеттен каггы-катты (жгғ- БЛДАМ зат. Жсміс ағашы. Бадам агашы- ымсыз) дауыстау. сөйлеу. Оны щіп бандалар баж-баж етті (Әбішев). ның түвінде отырып дем олдық. + Ба­ БАЖЫЛ заг. Кснет бірнеше рет кайта- дам шай — бадам ағашының кабығы- ланған үнамсыз дзуыс. Бірер ада.яяыц айғай-үйғайы, бажылы естілді (Ку?- нян жасаған шай. БАДАНА зат. 1. Қартоп сияқты тамыр псйісов). БАЖЫЛДАТТЫРУ сабакты есімлік. 2. Батырлар киетін сауыт. Баданамды бөктеріп, Касыма бажылдау «тістігіиі* жаттан жолдас ертіп. Күн-тун қатып өзгелік етіс түрі. ясүреенім (Махамбет). бірден түсетін- БАЖЫЛДАТУ бажылдау етістігінін өзгг- БАДАНАДАИ сын. Кезге лік етіс түрі. дей, бадырайған. ...Лтаманның ауруы меңдеген сайын бетіндегі шешвк дағы- БАЖЫЛДАУ ет. Бакыру, кенет жаман дауыс шығарып сөйлеу. ашулаішл. ның бір-бірі баданадай болып терец- күйіп-пісу. Ыдырыс жас біткенді огн“ деп барады (Сэрсенбаеп). квзбен, Баж ылдап жүртты куды бгй- БАДЫРАЙТТЫРУ бадырайту етістігініц езгслік етіс турі. піл сөзбен (Бскхожнн). БАДЫРАИТУ Бадыраю етістігіпін өзгелік БАЖЫРАИТУ бажыраю етістігініц өзте- етіс түрі. лік етіс түрі. БЛДЫРАҚ: бадырак көз сын. Бадыран- БАЖЫРАҢ: баж ы ран сту ет. Ажыранет>\\ ғап сүйкімсіз үлкен көз. Өзің бір же- жактыпмау. ұнатнау. Жацып шошыл тіскеноей мақтамасыц, Өэіңсің бады- кеткеноей қысыңқырап отырған кезін рак көз ойла, жакым (Халык акында- бажыраң етіп ашып алды (Мұстафин)- ры). Сен тимесец мен тамейін бады­ БАЖЫРАЮ ет. Бслірсю, тесірсю. Салмар- рак, көз (мақал). бектің бажырайған көздері оттай сй- БАДЫРАЮ ет. 1. Адыраю, бажыраю. наііды (Сыдыкбеков). Безеу бетті дэу Сонда о.і мрган қарап едірейіп, өткір Қ а р а артына айналып бажырайып б і р көзі өңменге өтті бадырайып (Керім- қарады (Сорсенбаев). бсков). 2. Анық, айқын, көрнекті. Бө- БАЗ 1 баз біреу ес. Ксвбіреу. Баз біреи- рінің бвлтірігі тістеген қолыцдағы гыртық бадырайып тур емсс пе... (Б а я ­ мен уоысып, Өлдім талЬым дегендг. зитов). + Бадырайгып түрып — кепе- Кыз Жібсктің қасына, IIIеге жетіп кг- көрпеу. квзікше. Тал тусте бадырай- леді (Қ ы з-Ж ібек). 4- Баз ксшті —бір тып турыл өрт жіберіп. өзі қарады да порседс-н уміт, күдер уздг. Үиі жүз гурды — деді Омар (Мүеірспов). мың адам басқа тіршіліктен баз кеш- БАЖ I зат. I. Бір мемлекет шегінен екін- кендей, ас-су татпай, ыстых, суыцти ші мемлекет шегіне еткізетін товар, слемей, үйқы тыныштық дегенді умы- мүлік снякты нэрселерлен акшалай тып, көшеге шығып отырған күйінен алыплты.ч мемлскет свлығы (тлмож- ъБ\\А'>ЗК‘°I?IіҒазлагто.н АЖсО-сКуі , (Ма.зүыскФ-теүі,л0іВк)- сактайтын ііыЛ) . Одацтастар өздерініц иелік жер- шүнкыр я үй асты. Станциядагы Оаз- леріне баж салығын бірдей стіп белгі- леггн (СССР тарнхы). да не бар, не жоғы өзіне мэ.гім (Мус­ тафин). БАЖ I I .зат. Тоят, лэзэат. Сіз бір сүңқар БАЗА зат. 1. Конма, байлык. каэыпа. Ка- шиһбаз. Ж ер жүзінен алган Оаж. Біз- зақстонда қуатты отын базасы СССР- оси гарып есепсіз Есігінде ж ү р м ү к - дің үшінші кемір качегаркасы — Ка­ гаж (Абай). үр ** раганды асіп жетілді. Көп аудандар БАЖ: баж ету ет. Ксиет айкайлау. бакы- мен колхоздарда жемшөп базасының рып калу, бак сте түсу. Анасы қушады салац-сытылуы мүлде тозгісіз сипат жер (,аж ете қап. Үстіне төнеді оның темгр қолгап (Украина жырлары). алып отыр СХруіцсв). 2. Түрлі товар- ларды сактайтын, коятын орын. склад. Тиісті жнңдеу баэасы бар кемінде 16 ПАЖА зат. Бір кісікін (ксйде бір а\\ы л- лын. бір елдіц) кыздарыиа уйлеиген машина-жол станцияларын қүру ке- адамдар біріне-бірі бажа болады Екі кл * * V сі,сзі). аяцтыда бажа тату, торт аяктыда бо­ БАЗАР зат. 1. Қек алаңға орналаскан га тагу (макал). сауда-саттык орны. Базар теңселіге БАЖДИЛЛУ сг. Жайлау. бзйыптау. „спай- базар, теңгесізге назар (макал). Жүрт- саспаи тәптіштеу. ,Мр« онымен алғаіи- тың қауыны пісіп, алды базарға гусе қы рет қалой танысқанымди Оажай- лшх аитып бердім (Иманжаңов). бастады (Әбдіқадыров). 4- Базарға саллы I) Малды, затты сатуга түсір- ДІ. 2) Басын д ау — жанжэлға аралас-

БАЗАРЛАТУ — БАИКАУ 81 тырды. Өзін өзі базарга салып. Сир БАЙБАЙЛАТУ баісбайлау етістігінін өзге- а\\ылы көзіндегі ақмақтарға «бәрекел- лік етіс түрі. ді> дегізбек (Абай). 2. Ауыс. Бакыт, БАИБАЙЛАУ ет. Оіібайлаү. аііғанлап бай- куаныш, қызык, думай. Туған хсердің балам салу. Жүмаіи Оиймбекке сеніқ оңірі, Өмірдің үлкеы базары (К ар за­ кітабыңды корген Ое жоқпьш, а.іған ев). Көцілге қуаныш, Сеп вдіц база- да жоқпын деп бпйбайлады. рым (Абай). Балалы үй — базар, ба- БАИБАҒШіЫЛ сын. Ойбаншыл. күйгелек. ле.сыз үй — қ у мазар (макал). Кешегі уаГіымшыл. БайбаСниыл таргып, баға Оспан, Бір белек жин, Үйі базар, Түэі жоц, Жастарға жаппас »сала жоқ, 7ой (Дбай). Оттың баш күкде ойнақ, Жат қораны күзеткен К.артаң шалда Ьалалы үйде базар ғой (Қерімбеков). * сана жоқ (Абай). Барымея базар, жоқты қайдан цазар БАИБАЛАМ зат. Карсы дау, айкэй.-шу. (макал). Үй ивсініц байбаламынан ештеңе шык,- БАЗАРЛАІУ базарлау етістігінік, өзгелік пады. Ілцлі түрған тонды онбасыалып егіс турі. та үлгірЬі (Омаров). -4-Байбалам сал- БАЗАРЛАУ ст. Базар арэлау, базар шы- ды — безек какты, карсы дау салды. ғу- Балалның сөзінен жаным түршігіп, ОАЗАРЛЫ сын. 1 Б азар болатыи күи, ба- бул сөзді айтпа деп байбалам салды ззрдың кызғап кезі. Әрбір базарлы (Мүканов). кунге он алты асқабақ апарып, бір- БАИ-БЛТША зат. Ескі бан, патша снякты бірден сата бастадым (Айни). 2. К»з үсте.м тал өкілдері. Оқшаулау отырған тартатш», аж арли, кызғылыкты. ду- бір қара шалға бай-батшаның Оірсы- манды. өтімді. Күландай ащы дауыс- пырасы барды (Әбдікадыров). тым! Қү,гжадан айбар мүйіэдім! Кыр- БАҒІГАЗЫ зат. Ж аиа тігілген киіыге бе- мызыдай ажарлым! Хиуадай баэар- рілетін с.ыйлғлк, көрсетілгсм» қурмст. лым! Тс.қіздей терец ақылдым (Махам- Биылғы амтын свгіэ құлыикың екеуін бет). байғазыга сыйладым (Күсайыкоп). Бр- БАЗАРЛЫК зат. Қаладан кайткан кісі- леріне елімнің, Реусіз алтын зерімнің, лердін үйдсгілерге әкелетін сыйлығы. Бас қог.қан үлы тобына Баііғазыга Итбай қаладан келген елдің ғүрпы бо- бермвген, Тілде қаниіа қасиет (Жам- йынша базарлық жейін деп келген ба- был). Жсңа келген оргаңо «жас цаЛ- ла-шиганы үйдвн қуыгг шығып, Аман- ратқа», Көмек корсет, күиі жүмса, тайға жалпылдап жатыр (Мүканов). байтазы так, (Иманбаева). ПАЗАРШІ4 зат. Базарға барып өз керс- БАИҒҰС зат. Бншара, бакытсыз. мү- сапір,. коріп. Шал байғүс айқаймйды гін сатып алушы адам. Конацтарын базаріиыларға ңосып, Белгібай царт аттан салып, Айырып алган жан жоқ үйіне қсйтты (Мүстафнн). оны барып, Кім де болса *бір ерлік БАЗДАНУ ет. Заттыа іи;ін я арасып жсл цылайын» деп. Масғүт үшты үрыга кақпай, көгсріл бұзьілу. өңездеиу. оңдпйлакып (Абай). Кокірек байгүс Камбаныц қамыс басып баздакып жат- текірек қағар (макал). Калжырап, кан екі клеті қоқыстан тазартылды қансыраған, қсбақ түскеп. Қімге батап (Закруткип). ол байғүс тартцан күйік? (Абяй). БАЗИС зат. Коғамиың белгілібір даму ! Көріиілер: кАдамға залзлы жок,, Тым- дэуіріндсгі экопомнкалык күрылысы. ақ жақсы кісі еді, байғүс» демек БАЗНД зат. Тоту құрбинын, нағашылы — (А баГі). жиенді, бастас, замандас адамдардын БАЙҒЫЗ эат. Үкі. жапалак түкымдас бір-біріне істейтін наздык ісі Ьасыл- қүс. Жазда жақсы киінер. қыз келін- ған бас квтерсе жаза.ш. Базаршы баз- шек, Жер жүзіне өң берер гул-бәйше- шек. Кырда торғай спйраса, сайда насын айтса жазалы (макал). бүлбүл, Тасгагы үнін қосар байгыз, БАИ зат. 1. Енбекші кедей, жалшы-мал- кокек (Абай). Ценесі шағын болса да. віымиң еңбсгін канау аркылы жеке даусы Оайгыздың даусыпдай зор екен меншігіне ке»п мал-мүлік жинап алглн (Эбішев). казак ауылындағы феодал. Әкем ауыл- БАЙДАРКА зат. Жініщке, жеңіл, ықшам дсғы бай атоулыга мейлінше жаны келген кішкене спорт кайығы. цас кіг.і еді (Көбсев). 2. ОПе.пдін ері. БАЙКАЛУ байка у етістігінің ырықсыз куйеуі. Тыным таппай сарылып, Шар- етіс түрі. иіадың-су бай таңдап (Аманжолов). БАЙҚАТУ байкау етістігінің өзгелік етіс 3. Кунарлы шөбінен майы тамгам түрі. Жері байдыц, елі бай (макал). 4. Тур- БАР1КАУ 1 ет. Абайлау. андау. бакылау. лі. әеем, май тадшлжиғаи. Қаз қаң- барлау, болжау. сак болу. Балаңа қылдап, уйрвк үшып, Сүлу аққу кө- байцап сейлесең ақылыңа көнер, Бай- лінде. Табигат бай түрге түсіп, Ажар қамай көп сойле.ген квп іішнде олео кірген Жі.ріне (Саин). (мақал). Біз де эркімді Оайцаймыз. САИ-БАИ од. Бір нарееге вхініп, ренжіп, Гап бергеннен тайқаймыз, Сіздейасыл күйгелектенгснде айтылатын одағай кез болса, Кийтып басты шайқаймыэ сөз. Бай-бай. сорлы-ай. Мен біреумен (Абай). кетіп Оарады ғой дейсің бе? (Қуаныш- ,БАИКАУ II эат. I. Көруге койылатын зат- баев). тардыц жнынтиғы мен соларды орна- 6 — 1396

82 Б Л И Қ А У С Ы ЗД Л - БЛ П Л А У ластмргли орын. көрыс. А уы лш аруа- .БАИЛАНЫ СТЫ РУ байланысу етістігініи итлмгы ны ң Букілодақтық көрмесі со- ' өзгелік отіс турі. ңиализмнің дерсвнядагы тамаша же- 'БА Й Л А Н Ы СТЫ РЫ ЛУ байлаиысу стісгігі- цістерінің Оүкіл халыцтиц баСқаі/ы ) нің ырыксыз стіс түрі. гаиа болып қойган жоқ, Оүл көрме і БАПЛАНЫСУ <?г. 1. Катысу, араласу. еп\\\\иалисіік жарыстың үйымдастыру- Жер астымеи қоңырау арцылн нысып. маш ина жүрісін бірде шел* иіысы Оа болды. 2. Белгілі бір нәрсс- іііц дорежесін, керхеменерге катысу- | іиаңдатады, бірде баяулатады, әнде- теді (М ұстафин). 2. Біроумеі? жан- »:і.'Л.'ірдыц шсберлігін ресми турде сы- жалдасу, кср.су. үрсысу. Валалар Сер- пяу. Сонымен асыга күткек б а й қа уд а « гейдің м інезін білетін де, оныменбай- басталды (Н. Ғабдуллин). ланысп™айты. нІІП(Омаров). БАИКДУСЫЗДЛ уст. Абайсызда. капы- листа. кснст. Рахмет Аннанын ернінен ]БАИЛЛНЬІСК,ЬІНІ сын. Жакмсалдасқыш. байқаусызда сүйіп алды (Ерубаов). ксріскіш, ұрыскыш, дауксс ддам. У қосқан өліиеу аяқ дорба жемді- Бай- ІБАЙЛАП-МДТАУ ет. 1. Пёкіту. 2. Ауыс. қаусызда жануар жеп жіберді (Керім- Нріксіз уста у. еркінс жібермеу. Л> бсков). кектердің барлыеын байлап-матап ту- БЛИКЛУШЫ зат. Бакылаушы. сыллп к а ­ рікпендер алы п кетті (Айик). 3. Же­ раешь:. абаЛлаушы. Вайқаушы Оолып ну, бағындыру. Самолет сасқанда ж(Щ, босқа қарап түрмай, Сыбанып кірпіиі- самгзп тартты. Таплны осы еліес пі ті де цаласады (Жароков). байлап-матау (Токмағамбетов). ПАПКҮГ. қ. байгүс. БАЙЛАСТЫРУ байлйсу етістігікін взгелік БДПЛАМ зат. 1. Бір бума. Сір топ туйін. етіс турі. Сергей Оір байлам еүлді Оір кэрі кем- БАИЛАСУ бай лау етістігініц ортақ етіс пірдің арбасына лақтырып жіберді турі. (Гайдар). Токтам, коргынды. сездің БАЙЛАТТЫРУ бай лау етЗстігініц өзголік стіс түрі. тіпиілгы. Рязанов соя жайларды. оз қулсгымен естіп, байламын айтпақиш і БАЙтЛүАріТ. У б ай л ау етістігінің өзгслік етіс (Мүсірспов). Мәулен бір байламга те.з 'б Ай УіАУ Ст. 1. Ж іп ті. арқаплы, шынжыр- 1 д'лі немесс баска бір иәрсені бір-бірінс кслді де, Инем пен Женядан екі ми- чутка рүцсат а.іды (Шаіі.черденов). жалғастыру. түйістіріп матау. Ақ ал- ЬДПЛДИУ баЛлау стістігішн ырыксып жапқыіи б а й ла га н сауышиылар шелек- отіс турі. + Пасы баПланды — тэу- терінің Оетінг д е ақ марля исауыпты елді боллы. эГіслдін біреугс атастыры* (М устафин). Б ір мезетте, съезд залы- лыіг коиылуы. ■+ К«:« баПлаилы — на, мойындарына қызыл галстук бай- имнрт жабылмп. каракгы тусті. Көз лап, ту көтерген бір топ пипнерлер кел- бепиа.ча сып етіп шал да кслді. Оз:м ді (Омаров). Шоңмүрын: ОЛ. аламан, де ееік шиты, дайын еді (Аблй). бармысың түгел, қспта, қипта, байла! I іл баПллнлы— бір гсбеппеи көнілдо- (А кыкжаков) 2. Анин.нын атын нсме- гіні лйтл илмлди. Атаман болыстир- се устап ал ған анын бяска бірсуге йыц зрңайсысына алыстан айгай спл- сыйлау. қурм еттсу ретінде сыйға Тар­ д ы — Йемене сіздердің тілдеріңіз баи­ лах ып калган Оа’-1 (Обіщгв). ту. сҮйірімен үш тосыз» йеп жымың- дап. Ж асы үлкекдер жанына Оайлан- БАПЛЛМЫ''’ зат 1. Ғ.кі жактьщ арасыи- ганди, С ілке ки іп тыг.агын, насыбайды Бір ^ атасың көңілгң жсйлахганаа длгы берік карым-хатыиас. Согыс ке- эінде партия халықпсн одан сайын бі- І (Лбай). 3. Қорытынды, тсктам. Матсуы те қпйнисып. еңбекіиілер халық буқа- ! охоқ, түйінді байлауы жоқ, Сүйілқ соэ- расы.йен одан саііын тыгыз байланыс ;' ді сапырып .желдей естік (Жамбыд) жасііды (С. К ) 2. Телефон-теле- Ат Бас б а й л а д ы — қауіпке, өлімге ба- 'Р 'ф. радио, хат нсмесс бірсу аркылы ' сьш тікті. кнын іске квиді. Сондықтан жаеллчтын катьгиас. Алдымен аспап | кауып гөнген күндерінде бір сек уішн Китынчсын. ж ер қатыиасым, р а д и о ; <Л1осквя) өлім ге бас байлаеам! ^Гячя). б и Л л іін һ и -ы н к ү ш е й т у к о р , ’к ( М ұ с т я - і Бел баЯлады—тәуекел етті: кайраг- ф іп і) А ц д а н чрт алы пл о р ссы н д а (о б - ! Т4НІДЫ, ж ігерленді. Жеткіншегім хсас бчтыр, Тәүгкелге. бел байла, Үмтылып яыс о р т ч л ы қ т а р ы м е н ) Г ш й л а н ы с л и • нпя.іирын прнату керек ПчКГІ V съо іі). олға бас батыр. Надандыктан жок пай- ВЛГТ.1 ЛІІЫСС Ь Пк л т исын ане с шҮ,нлагрс.а.н.л.с.а.й.с.т.с.і.ыи...,т. ҮуБГ»іг-- да (Иманбаева). Жіпсіз байлэиды— клеи ій іи» , ‘е» сркіііс жібермеді. рүкеат етпсді. ріпе-бірі байланыссыз, үгымсыз, ай- Кайрат қы лар ер болсаң, Заманымда ть'Яган Батыпбай сөзіне еркін түсіне бплган «сүлтаным» Бізді жіпсіз бай- алмаган Курде.и мэн-жаііды өзі сүрап лады (М ахамбет). -4- Көз байлады — б ерып зпең қанды (Имлижлііов). алдады. арбады. Түн, бүгау, алдау, ар- Г > Л П ‘1 Л Ш > * (\" Г Ы сын. Қатнас, араласы баи, діх шариеат, Кан қүйып халық Г.лр !>'■. тиуы:и партия убымдорычыі\\ ‘■озін байлауменен (Жзмбыл). ■+ Тіл ъ уч ы о іи жақгапт;і сөп реттс олар- баГілады— тыгылып үн ката алмады- іаиң секрета рьлармни баііланысты Маңдайдан тура гүсксм қырлы мүрын, іККГІ V сьезі). А қша жүз. ал-ңы зы л бст тіл бой- лайды. Лузын аіиса. көрінер кірсіэ ті-

БАИ Л АУЛЫ — БАЙ ЫМДАУ 83 (і, Сықылды қолмсн тізген іш қайнай-' тану. Лозневойга — қайда кетейін! — ды (Абан); -+ Ту байлады— аза тұт- деді Ерофей Кузьмин байсалдани соіі- іы, кара байлады. Байдалы сүйекті леп (Бубсннов). орналастырып болысымен, сол олік ус- БАПСАЛДЫ сын. 1. Табанди, сабырлы, пне тіккек ақ үйдің оң окак белдеуіне, шыдамды. Кози дсген сабырлы, бай- ез қолымен зке.п қара ту байлады салди қызбен бас қосып, өз алдыма (Әуезов); + Қайыр байлады — жақ- үй боміым (Кубсев). Мамыт кішіпейіл, сылык етті. Кабаған ит қайыр байлай- байсалды, зрі білімді одам (Иманжа- ды (макал). нои). 2. Түпкілікті, туракты. Байсалды БАИЛАУЛЫ сын. I. Буулы, танулк, бай­ Коныс болуга, міне суың, міне ясер... дарам, шандылған. Байлаулы ит үре- Бейкетке қүл, жерге өгей Жарлылар- ген, байлаулы өеіз сүзееен (макал)... ға бөліп бер (Әбдікадыров). 2. Квхірсгі, ақыл ойы бсрік, мһікты, БАИСЛЛДЫЛЫҚ зат. ТаСапдылык, тү- сеніыді. Жис Оаладай жеңсік қой, Бай- рактылык, токтамдылық, сабырлылык. лаилы емес ақыл ой. Ойлағаны айт Банудың жаңа ю на көзінде ойнаған пен той. Б/ржаң-қылжаң ит мінез күлкінің ізі де осы минутга жоқ во­ (Абак); Эуелі көкірегі байлаулы беріх льт, реңі ақылгөйлікті, байеалдылық- болмак, керек (Абай). ты аңгиртты (Иманжанов). БАйЛАУСЫЗ сын. 1. Нос, баЛланбаған. БЛЙСЫМАҚ сын. Ж ака Оайиған, байга Бөренеге байлаусыз қалдырган бүркіт, жакын. 7опшысын аздап қака жазып, етті ко­ БАҒТСЫНУ ет. Молскміу, барсыну. рм, мойынын қылқың-қылқың еткізд! БЛИТАК сын. Кем жетпес шсксіз, ұшы (Муқанов). 2. Түрлаусыз, тияңзқсыз. киыры жоқ кек. Электр екді бүкіл берокесһ. Бірнэрсе жердің бетін шыр егіс даласын, отардағы сонау байтам мал даласын камтымак, (Мустафин). айналған, М ақлүқ. біз білмейміз қайда барған, Арасын жср мен коктіқ мекен БАИТАЛ зат. Нкі-үиі жастағы жылкмның үргашысы. Шығып ем бүгін мініп көк етіп, Байлаусыз бір арада тура ал- байталға, Кез келдім екеуіңе кек \\ай- маган (Абай). қаңда. Көк байтал өзі семіз, өзі буаз, БАЙЛЬІҚ зат. 1. Мал-мүлік, дәулет, каз- Жануар шаба алмаса окне айтам ба! на, кор. Казак; ССР-нің шаруашылмк, (Жамбыл). тіршіліеі қогам байлығын артгыру, сң- бскшілердің тұрмыс жэнс мздени дэ- БАИТПРЕК зат. !. Үлксн, узын тсрек. Жа- тіанға біткен байтерек, жапырағын режесін үздіксіз вркенОету (Каз. ССР Конст.) Байлықгың атасы — сңбек, ана- байқасақ Жайқалмағы желден-ді (Ма- сы— жер (м акал). 2. Бакыт, куаныш, хамбет). 2. Ауыс. Сүйоиіш, тірек, жұ- бакыш. Жалгыз едің бір үйде, Байте- денсаулык. Халық достығы — татулық, туысцандық, Ен басЬхық, зор куаныіи регім жьаылдың (Жоктзу). 3. Ауыс. Мыкты. табанды. Кешегі жиналыс олай бақыт турмыс (Жамбыл) Денсаулык, емес, Жақыпты тамыры терсң бай­ —зор байлык, (макал). терек етіп кврсетті (Мустафин). БАЙ-МЫРЗА зат. Ескі, бай, болыс, билср- ден, жогары таптан шыккан олді, мал- БЛИШЕШЕК зат. Қар ерігеннсн ксйіп бірден өніп шыгатын шнп тектсс ақ Ды кісі. Обаган болысының элді бай- түсті гүл. Шаттық, қызыц мынау сай- мирзалары бірігіп, бір мсктеп салатып ран елаікі, Гүл, Оайшешек жасыл сла болсын (Квбеев). желдікі (Иманбаева). ьАИПАҚ зат. 1. Жүннек. киізден жа- салған отік ішінеи киетін аяк кнім. БАҒШІЕШЕКТЕИ сын. I.' Байшешек сияк> ты. 2. Ауыс. Қүллырып гүлдсніп өсу. Міх^ніи.кс иярымда былғары етік, Киіз Беткейге біткен байшешектей бөленіп байпақ тоңдырмас ызгар өтіп, Үлксн оскен бір қыз едім (А. Толстой). кісе белімде усез салдырған, ПІақпи- ғым, дондекуім жарқ-жүрқ етіп (Абай). БАИЫЗ заг. Шыдам. сабыр. Ойын бастал- ганша — байыз таппай, шиыршық ат- 2. Масі, өкшосіз отік. Лрыстанымның қан бір топ бела анадай жерде асыр барында Оқалы байггақ кигенім, Ока­ салып алысш, дүркірей жарысып жүр ет жерге твгілтіп. Әлде неден аэгыр- (Дінисламов). дщ Асыл туған арыстанымды (Ғ.р Тар­ БАЙЫЗДАМАУ ет. Такат таппай шыдам- пан). БАЙПДҢДАУ ет Шайкала. тецселе. ыр- сыздану. сабырсыздану. Ол бір жерге ғялып туру, манғяздаиып, жайлагг Оайыздамий жүре сөйлеп түр еді екін- жүру. Бийпаңдап қаздай қарт ана, иіі оралғанда, Нүржан шаужайынан Абысын-ажын әзілқой (Аманжолоп). үстай алды (Әбішев). ВАЙРАҚ зат. Ту, жалау. Желбіреп Кы­ БАЙЫМ: Байымына бару ет. Бір нэрсснін нсгізгі сырыіі түсіну, жаіімн білу. зыл байрақ сіселпінген күн, Куаныиі сң- Оның мен разы боп шырайына, шыр бекші е.гге келтірген кун (Кэрібнев); біткея байым салдым шырайына (Ке- БАИСДЛ зат. КөОіне байсал тярту, бай­ рімбехов). сал табу түріпдо кездеседі: Тьшыш- тык, жайлы орын, салмактьілық. Қөш- БАИЫМДАУ ет. Абайлап. жан-жакты ой- лап ақылга салу, талдау. Бобегінің та- тің байсил тапканы — орайға Оарғаны лабын дке де жак,сы Ьсйыу.дан отыр (макал). Соқырдың жүзі байсал тарта (Иманжанов). Кара жерді қопарып. бастайтын сді (Коооленко). Каг.тай аттан егіске. Байкаңыздар ба- БАИСАЛДЛНУ ет. Лспай-саспай, салмак-1

БАЯЫМДЫ - БЛК-БАК йымдап, Козді салып ееіске (Шипин). (суда, кұрғякта журетін) жокдік. Адлл цатесіз болмас, көл 6ацасыз бол- ЬАИЫМДЫ сын. Мііісэі барынша ориык- мае (м акал). Шегіртке үйқтап іиөбін- ты. сабырлы. туракты, парасатты. Ге- де. Баца жусап көлінде, Ка.іғып қүрац ройым, Громовтай аспанға өрле, А\\ү- озенде, Балы қ тагы үйцтады Амударая хитты музды асцарға орле. Байымды түбінде (Ж ам бы л). Папаниидей ердің берік Ж ы рла да, бақытты оскен хастарға унде (Ә. И). БАКАИ зат. Аяктыц саусактары, бяшаі». Төробайға салом бсріп, қолын алғс- БАИЫМДЫЛЫК зат. 1с. кимылда байка- нымда, оның алақаныныц қасында лс- латын орныктылық, сабырлылык. Д уй- сеннің байымдылыгының, қырағылыгьі- нің алақаным түйе табанына салыс- ның, іскерлігініқ нэтижесі... арқасыида тырган ешкінің бацайы сияцтанып цол- бүкіл смена аброй алды ( I урксиб). ды (М уканов). Омыраудан ақцам тер. ПАПЫПТАУ ст. Жан-жақты байкап, сал- Бацайына тамшылап, Мысалы үрген мактап, акылға салу. Баріиагүл байып- местей боп. Үсталар соққон пештей тап аспай-саспай сойлсген-ді (С и ла­ боп. Д снесі кетті тырсылдап (Алпа- нов). Малды байыптап бағып, артық мыс). өсірсең, менсіз де еңбегіңді ел баға- БАҚАИҚҮРТ зат. Малдын (үсак малдын) лайды (Бегалин). аяғыкда болатын ауру. БАИЫПТЫ сын. Асыкпайтын, саспайтып 5ЛҚАЙШАҚ зат. Бакай саусактарынын салмакты, ориыкты. Жанат жай басып, буынга бөлінген кішксне сүйектері. колхоз көиіін байыпты көзінен өткізіп ♦- Бакайшағына дейін таныды — анығыка келеді (Мүстафии). Пазгүл байыпты жете білді. + Ьакайиіағыыа дсйін кару- үлкен адамдаріиа баппен сойлеп отыр лангак — қару-жарағы мол. Бацайша- (Әбішев). гына дейін қаруланган Зүлым хауга БАЙЫРҒЫ сын. Ертеден келе жатқан, тотеп Оеріп қана қоймай, дүи/панға сжелгі, көне. Казақтың өзінде сбетпақ» өлтіре соқкы Оеріп, іиабуылга шықти деген байырғы соз бар, оның мағпасы (С. Қ ). бетсіздік (Мүканов). Байырғы қолту- БАҚАЛ зат. Түркы быртиған аласа, кис­ миның саны оскенмеп, ссг.асы өзгсрме- ка, мыртык. Жүманның бацал бас бар­ ді (Тілеков). маты қағаз Оетіне темір күректің ба- ПАИЫТТЬІРУ баю стістігішц өзгслік стіс сына үқсап, жап-жалпац болып түсті түрі. (Мүсірепов). БАПЫТУ баю егіспгінің өзгелік стіс түрі. БАҚАЛТАК сын. Тапалтақ, аласа. Васи­ БАК зат. Су я баска сұГіык зат қүятын лий шанада отырған секретарьдық ба- ыдыс. Байдуков Белякооқа орын берді, қалтақ бойын ишла-иіарпы юна керні «Сіз шық!» деп. көк жауына жекпе- қалды (Закруткин). жекке, Кслді де, бакта гурған суга үмтылды, ішетін келдің дгп су, енді БАҚАЛШДК, қ. бакайшак. р е т к р (Токмағамбетов). БЛҚАЛШЫ зат. Ескі. Ұсак-түйск нәрсе- БАКАЛЕЯ зат. Түрлі ішіп-жейтін та мак- лерді алып-сатып сауда жасайтын кі- тар (шай, ұн, кант, кофе, бурыш т. б.). сі. Не көргені аз топас кезге, не жа- рамсац көэге алтын да күміс сияқты БАКЕНЩИК зит. Бакснде жүмыс істсйтін одам. көрінетін бояуларды Сандыбой бақал- шыдан алган (Мүсірепов). БАКЛАЖАН зат. Мөлшері үлксн киярдай БАКАН зат. Бір нәрссні тіреп кою үшін, болып келстін кекшіл күлгіи түсті бак- немесе көтеру үшін жасалған узын, жү- иіа овоиггарынмн. бір түрі. 1954 жыл- мыр ағаш. Шаңырақты әуелі хелбауы- Оың көктемінде капустаны, помидор- ды, көк баклажанды игаршы уялап нан кереееее асып қойып, одан ксйін отыргыэу ксрек (Хрущев). торт жіеіт төрт бақакмен зрең көтерді БАКТЕРИОЛОГ зат. Бактериология ғы- лычыцмц мамапы. (Мүсірспов). Шоғырмацтың сабасычз БАКТЕРИОЛОГИЯ зат. Бактеркилар ту- Теміртас үйінің бацаны тиген еді (Мү- рллы ғмлим. кйнов). БАКТЕРИЯ зат. Микроскоп арқылы көрі- БАҚАНДАИ сын. Көлемі жагынзн үлксн. і і с т і і і өте үсақ организм, микроб. ірі, дэу. Сэрсекеңнің бацандай үш үлы БАК I зат. Түрлі агаштар мен бүталар, бир, үиіеуі де қызмет Істейді. Оспан жеміс ағлштары, гүлдер отыргызылган абырхып бақандай қолын гркімге Оір жсрдіц бір белегі. бау-бакша. ...Сен т о т қүс бақта журген, Қай жерімнен үсынды (Мүсірепов). пар колом (Абай). БАКАНШД эат. Баканның кішкене түрі. БАҚАС сын. Біреуді біреу кврс алмай БДК 11 эаг. Адам куанышынмц ен жоғар- гы канагаты. бакыт, дәулст, несібс. кызғанушылык, күндсс. Бацас ауыл Кчлмаган Онегиннің еиібір Оағы, Өтігі күйіп-пісіп отырғин біреу барын сона- ксткен журсктің отты шагы (Абай). дайдан танып, мазақтап күлетін сияқ- ганойы (Мүсірепов). Жамандықты көп қусаң, цүтылмас па­ ле жолығор, жақсылыцты көп қусаң, БАҚАСТЫҚ зат. Күндестік, кызғаяушы- лық, көрс алмауиіылык. Сэндігерей к мтл доУлст1н‘ молыгар (макал). БАКА эат. ҚүГірыксыз, арткы екі аягы мен Арман арасында бір бақастық бар (Сәрсенбаев). үзын, карғуга ыңғайлы, кос мекенді БАК-БАҚ: бақ-бак ету ет. Қайтя-кайта бакылдап дыбыс шығэру. ЦІаліиық цара суда қүж-цүж цайнатан бацалар

БЛҚИ — БАКЫТ 85 байбак, етеді (Айни). іБАКШИІО ет. Кезі шарасынан шыға кл- 5ЛҚИ уст. Мәңгі, өмір бойы. Мэскеу мен I Рау. бакылау етістігініц ыриқеъп ауылын — Жуыстырған дэнекер БАҚЫЛАНУ Мэңгі бақи тұрығы (Жамбыл). Сіздің етіс түрі. бейнефді Оақи қалдырмоқ едім БАҚЫЛАТУ бакылау етістігініц өзге;:і:; (Мұстафин). 1 етіс түрі. 5АККЫЗУ бағу етістігініц өзгслік етіс БАҚЫЛЛУ от. Қарау, байқау, зерттеу. бақНалау ет. Баспалау, букпалау. Селк Мейра.и жай басып, жак-хсағын бақы- еиі, Ысқақ ыриіып қалғи түсіп, Бақ- лай отырып. су жагасындапл жартас- қа көтерілді (Мустафин). палап бас салғанда ұйқьшысың (Ток- БАҚЫЛАУШЫ зат. Бакылау жұмысымен мағамбетов). айиалысатып кісі, қараушы, байкзу- БАҚСЫ зат. Ескі. Ертеде сл арасыпда жү- шы, тскссруші. Залды қарип өгкендо ріп, взінін «жындарыпыц» себебімен бақылауиш Япырау, ...неге Кетпеген ауру-сырқауды втірік смдеп, караңғы бүл жолаушы? Д еп ойлады уйқыш халыкты алдап-арбан күнін квретін өте катты, Жасаған ғой шынымен пе­ балгер. Лқынның атағыиа кір жүқ- ресадка (Рашев). қызып ел қыдырған диуана сек Оір БЛКЫЛ: бакыл болу ет. Қошгасу, зрыз- Оацсы (Жамбыл). дасу. — Кош, Әлім, бақыл бон түр БАКСЫ-БАЛГЕР қ. баксы және бплгср. саи-саламат, Лиама жайымды айтып БЛҚСЫЗ сын. Ж узінек бір куаныш күл- жазаосын хат (Ссрсжа) (Қялауопа). мегеп, бакытсыз, дәулетсіз. Талапсыз, БАҚЫЛДАСУ ет. Біроу өлердс, онымен ырзаласу. Жиылып елі зсүрты ке.іі/г бачсиз мен сорлы, Еріксіз аттап уят- қалды. Калуга Кабанбаймрн бақылда- тан. Корлыққа көндім бүл Қүрлы, Бай- сһю (Батырлар ж.ыры). Ча.тр халім бүл хаттан (Абай). БЛҚСЫЛЫҚ зат. Ем-доммен айнплысу- БАКЫЛДАУ ет. Шулау, бірігіп дауыс шығаоу. Колее біткен қүрақга/1, Лиқ ошдык, балгерлік. Мен бақшлыц қу- текедей бақшДап Мазамды алдың рып қоғу-соғуды жасағсіН кісі емеспін шыдагпай (Жамбыл). (Мукаиов). БАКЫР I зат. 1. Мыс. Жалгыз-ақ сенім ба кш іа с сын. Кундостік. бірін-бірі кв- бар... нәа біАінген жердің бэрінен Оір- ре алмайтын, кызғаишақ, күндес. Биқ- дсй бақыр шыға бермесе керек (Мү- талас байлар біріне бірі ныгыздана карап, қақырына ■жөтелісті (Силанов). сірепов); 2. Мыстан жасалған (бір мүндай жагдайда Рсзаиіах осының таласуы мүмкін дсген бақталастардың тиылнан бсс тиынға дейів) акшз. Оғрін сахнадан кетіруге асығуьі эбден Кашиықтьсң ауэы аіиылды, күміс ақ- мумкін {Ибрагимов). шалар мен қара бақыряар оірінен-бірі ажыратылды (Айни). БАҚТДЛЛСУ ет. Көре алмау, кызғаиу. БДКЬІР Н зат. обл. Темтден, кацылтырдлн жасалған шелек. Кора атан эбден БАҚТЛІІіЫ зат. М алды бағатыіг, кутетін, ^зрайтын кісі. Бақтаиш күйін үққан- шөлдеп \\алса керек, бір өзі бес бақыо дсй. Бөктерде жатуы жусап мал су ішті. (Саин). Егін салсан, — егініиің, мал БАКЫР III зат. 1. Кедей, мүсәпір. Бай қа- сыпа барып бақыр болмасақ мшин осірсең — бақтаишң болу керек (Мү- к.ел, Хан қасына барып, басыңды ал- еірепов). оАҚтыру бағу етістігініц өзгслік етіс маса маган кел (макал). 2. Бишара.сор­ лы. — Ендігігін айтпай-ақ қой! Коле БАКЖй I зат. 1. Түрлі овоттар сгілгеи ғоіі жетім бақыр (Мукаиов). жер, уй мацыидағьі бау. Тас жолдың і БЛКЬІРАУЫҚ сын. Коп бақыратын мал үсгінде, қалы.ң бақша, алуан түрлі (туйе). Жалгыз түйе бақырауық, Жа.і- хеміс ағаштарының арасымен вымы- гыз бала жылоуық (макал). рап келеді машина (Мустафин). 2. Луыс. Өмірдін куаныиіы. салтанаты. | БЛҚЫРЛШ зат. Металдан жасалған ожау, Салтанатты үлы өмірдің Бацшасындя шөміш. Үлкен-үлкен темір сапты бі\\- хасап еркін, Сүйіпдірген жүрегімді, Жарқырайды сенің көркің ('Салем I. қыраштармен суймҚ мысты к,илы»\\а сағаи Украина). к,үйды (Мүсіреіюв). ьАҚША ІҒ зат. Тігін ннелерінің бір тобы. БАК.ЫРАІО ег. Бедірсю, тесфею, квзі г?га- БАҚША-БАУ бау-бакша. расығіан шыгу. Қозі бақыраііып, аузы ацқішп қирай берді Жамцл (Муста­ ЬАҚІІІАЛАУ с т . Бір нәрсспі катарлау. фин). тіэу, калау. Лом, сүймен қолдарына БАКЬІРТУ Сзқыру стістігіиіц өзғслік с-тіс түрі. үстап Оолат, Үргснда гүрілдетіп көк тас карат, Бақіиалап сол тастарды БАКЫРУ ет. Қатты айганлап, дауыс ніы- егеп, қиып, Табанын зғулім үйдіңжа- ғару. Кур айгай бакырган, Қүлаққа тыр қалап (Ж ароков). эн бе екен? Өнррсіз иіатылган, Кісіге ЬАКШАШЫ зат. Бау-бакшаны караушы сэн бе ексн? (Абзй). кісі. ... Таңертең бір бақшаиш бала- БЛҚЬІТ зат. Бак. еркін емірдогі куа»ыіл> шат, уайым-қайғысыз түрмыс. Ллагау- сымен барып, жеміс ағаиітарын көріп дың екі жагын жайлаган, Еркін олміз щрОі (Алтыисарнн).

N5 БА Қ Ы Т С Ы З — БАЛАҚ бақыг тойын тойлаған, Кұралай көз кәрі шалды. Өрбіген бақытты урпац қыздарымыз тең өсіп, ҮлОарымыз ат балаларОы (Ж ам бы л). Адамның Сала­ сы бол (А бай). Интернатта оқып жур, жалында ойнаган (ІІІнпііи). + Вакыт Талай қазақ баласы. Жаңа өспірім. конды — куаиыш шаттык, ориады. көк орім, Бвйне қолдың саласы (Абай). Халқы.ч алып тсңдікті, Еліме бақыт 3. Ж асы үлкендердін өзінен ьішілерге қонгсін күн. Түншъиуплрган тунектсн, аіітатын каратп а сөзі. Балам, мынау Мен де азат болғанмын (Халық акын- оттың ер-тоқьшын илып қоя Сере сал- дары). шы. Адам баласы — адэмэаттщ ПДҚЫССЫЗ сын. Бэқгыз, бақыты жок. носілі. барлы к адам атаулы. Тегінде ЬЛКЫТСЫЗДЫҚ зат. Басынан қангы-ка- одам баласы. адам баласынан аум. сірет арылмаған бакыты жоктық. «иіынымен-ак, Оақытсыздыкқа жарал- ғыльш, ар, мінсз дсген нэрселермен гаи адам болтаны ма?» — дсп ойлады озады (А бай). Тамағы тоцтық. Жумы- Асцар Ботакозді (Мүканов). сы жоқтың, Азды рар адам баласын ВАЛ 1 зат. 1. Аралардын эртүрлі гүл (Абай). ^ Воз бала—жас жігіт. Мьи- шырындарынан жнналған кою, тлтті гық атқан, қүс салған. Жас бозбала бір белек, С у жагалап қутыңдая акшыл сары тусті шьірынди заты. Бал (Абай). + Б ал а квтерді — ек« каблт аралар шырыи болып иіүбалтып, Г у • болды, жукті болды. ілдсйаі айнымай бір қалпынан (Әлім- күлов). Сырлы зерен, аяқпен, бал үрг- БАЛАҒАН зат. Ж аэд ы күні үстін иіөппеи жауып ж асалаты н курке, кос, жаппа. тагап ер вдім (Махвыбст). 2. Ауыс. Шигалалы ж ерінде. Шалқыған аулы Жаксылык іетеп сыйлаған кұрметте ген кісіге жаксылық істеу, сыйлау. кө.йнде, Үйш ік-үйш ік балаган (Скз- Сыйға сый, сырси'а бал (м ахал). дыков). 3. Ауыс. Тәтгі, дәмді. Жемісі балдон БАЛАГАТ зат. Біреуді жаман сөзлермен тзтті миуалы арман. Ж алганның бар сөгіп ұры сканда айтылатын тілдеу. емес пе лэззатіндсй (Әлімкулов). Бүлардың болжауынша әйтеуір, не 4. Ауыс. Лэззәтті, сүйкімді. Кара коз айтса да балагат болуға тиісгі (Сэр- имек қас, Кораса жаи гоймас. Аузың сенбаев). бал, қызыл гул Ақ тісің кір іиалмас БАЛАҒАТГАСУ б алағатгау етістігінік ор- (Абай). Кары жоқ қабсгыныц. жаз так етіс түрі. сықылды. Кымбатты мінездері балдин БДЛАҒАТТАУ ет. Біреуді тілдеу, свгу. тэтті (Сами). 5. Ауыс. Вакыт, қуаиыш, жаман сөзбен үрысып тіл тигізу.Асау* алланыні. Салим—Оалым. Саланың Оа- бай ш іңкілдрген жіңішке дауысымен Л(ісы~жиным (мақал). Өмір сүрген орысиіа-қазақіианы араластырып ғйе- кісісе^ дэилет — қызық, вала — бал лін балагаттап алды (Сәрсенбаев). (АбяГі). Бал бабек— тотгі, сүйкім- Фашистер баласына ара тускен ана- ді бала. Суйсінгснім өпкенім, бал бө- сын балагаттап, тепкінің астына алып- бегім балапан (Керімбеков). Балды ты (Омаров). барм ақ— бсрекелі хол. + Бармағыиаи БАЛАҒАТШЫЛ сы.ч. Біреуді ылғи тілдеп, бал тамады — колы «нсрлі. + Бал бұ- лак — балдай тотті су. сәгіп, тілін тнгізіп журстіл адям.Күн- дей бер балағатиіыл, сурқия жан. Бас­ БАЛ II зат. Мсйрам кундеріиде уйымдас- камың көркі әдем і тым әсерлі (Бекхо- жик). тырылатын немесе жеке кісілердіц салтаиатты турде жасайтын ойыи-са- ВАЛАЖАН сын. Б ал акы жаксы көрстін уык. тойы. адам. Баміж ан Болотов мана оны ЬЛЛ: ІП бал ашу Ескі. Ғхкі әдет-ғуры машинага мінгізіп, қыдыртқан еді (Тілсков). Аясы нда балалары үшып- бойыііша сртецгі күнніц белгісіз жак қонып бэпектейді, Балажам бүл ана- тары» кум алак салу, карта ашу ар кили аіітыл беру, болжау, *Сібір өс.іруге еОектейді (Қалауова). дсген жалгыэ создан Соғушы еді үскі БАЛДҚ зпг. 1. Шалбардын. дамбялдыв. рік. Анықтап бір көрмей көзбен Са. тсзсден томенгі жері. Жейде-дамбол ашыппыз түшкіріп (Аманжолов). ақ саннан, жаргақ шалбар, Жырым Пал басы — бал яиітырушынык ба. балақ, матамен әдіптеген (Абай). лшупіыға бсретін акисы. 2. Шідердің ат аяғына салынатын же- ПАЛА зат. 1. Ж ас бөбск, норесте. сәби рі. Келбай, Ж анбай. кім алды иііде- рімді, Кыздар алмай, Балағы шідерім- Еті аршыган жүмыртқадай, денес ніц алтын еді, Барамын сол себепті толық ба/іаны Лсқар бауырына қысыі шыдай алмай (халык өлені). 3. Күс* суйді (Мукапоп). Ойын қыэығына са тьщ тізесінеп то.менгі тобырыпа дейін- лынған балалар кенет тынып, дауы< п жері. Балағы түкті қоңыр қаэ Бат- қаіідан іиықты дегендей ац-таң болып тауыққа тоя оттамас, Суңқар.гар үлгі бастарын жсрдсн жүлып алды (Иман алар деп (М ахамбет). Балак бау жанов). Етіндей жас баланың білег ~~ аЧ алатын қуетардын аяғына бай- бар. Ажымсыз ақ саусағы іске ыңгай ланатын жіп. Түйрсді еткір тілмгн лы. Колаң кара шаіиы Оар жібек жал Отан жырын, Бүркітше бүрді аяқтан билақ бауын, Тарланы.ч тоқсан үште ды. Торғындай толқындары көз таң дайды (Лбай). 2. Үрпақ, әулет, түкы.м самғай үшып, Күзетті Алтай, Кавказ, Алтын заң —- конституция қартайтпаі Алатауын (Ж ам бы л). -ф- Мүз балақ —

БАЛАКАЯ — БАЛ БЫ РАУ 87 е? журек батыр. иық муз балақ- рокке жылы. Балапандай талпынып, пын жерге туспес, Кең қолтық арш - Өрмеледі өмірге. Бала деген бауыр ет мсцкын, алқымы іспес (Біржан-Сара). Күн-түн ыстыц көңі,гге (Шнпин). Ар­ 4 Шыңжир балақ, шубар төс — би- маны жоқ жастардың , Быапандай 6-олыс. Хан. төре болғандар, шсн алып балбырап Баурайында гүлденген шекпеи кигендер. ЦІұОар төс, азулы (Жамбыл). ш , іиынжыр Осиақ, Батырган азу ті- БАЛАПДНХІАУ ет. 1. Қустыц балалауы. сін елді тилап, Толықсып, «бес снесі Түлеп бүркіт қиялап, Қия шыңга ү.я- бестен» болып. Байыған еңбегі жоқ лап. Ба.іапсндап үяда Балапанның ал­ хүртты цанап (Сыздықов). тын күн, Соулесіне сылстқан (Ақык БАЛАҚАИ зат. Біреуді жаксы көргеиде шабыты). 2. Квктеп шыгу. өрбу. кобею. ай7ылатии еркслету, кішірейту сөз. Апрельдің бас кезінде-ақ ғржёрден ба- Лйт шынықды балақай. деді, Добро- лспандип көк шөп іиыга басгайды. ходоз Шэуелиге (Ақынжанов). музы- БЛЛАСЫНУ ет. Кішісіиу. мснсінбеу, бала деп карау. Он едік, ортамызда царт БАЛАЛАЙКА зот. Орыстыа шокті калық аспабы. атамыз, Сырласып отыр бізбен Оала- БЛЛЛЛАТУ балалау стістігіиің өзгелік сынбай (Токмағамбетов). егіс турі. БАЛЛУ I палау. БАЛАЛАУ I ет. 1. Төлдеу, бала табу. ЬЛЛАУ II ет. Тенеу. салыстыру. IIIал Мал бслалайтын мезгіл — март, ап­ Әзімді баласына Оалағандай. Жайнаң- рель, май, айлсры. Казахстан палда- дай, жарқын жүзбен үйге кірді (Лбай). ры Балалаган егізден (Амашколоп). Лсчсым ийгыздиған зкесініқ ескі бепн 1 Кебею. ербу, өсу. анықтоп көріп, сол ахсымнық зр сызы- 5АЛЛЛАУ II сын. Ж астау, әлі есіп жо- ғын бір үзақ жолға балады (Муста­ тілмсгеа. есейінкіремеген. Қонақтарбьс фин). Жаңбырбай... кең бөлмеге кіргізсе. тбрдегі айна алдында бір балалау жі- БЛЛЛУСА зат. I. Жүмсақ еызэтты жерге гіг теріс қирап, галстугін байлап тур өсетін аласа, шуйгін шөп. Желкілоеп екен (Мұқанов). оскен к&к орай, Балауса гүлдер майы- БАЛАЛЫ сын. БаЛасы бар. бзласы көп. сып, Шалгынын жаңа цүлынілаг;, Жа- пырган желмен жарысып (Өлсн жика- ги). Тау бегінің салалары балаусага Ьыалы үй базар, ба.юсыз үй қу ма­ бөленіп масатыдай қулпырды (Бега- зер (макал). Мен қандсй бақытты лин). 2. Ауыс. Буыны катпаған жас шал; он балалы, Асырау қиын емес, бала, балғын. Балауса, балғын — ба­ он 6аланы (Тоқмағамбетов). лаган, Тырбиып жайып алақан, Алақан БАЛАЛЫК, сын. 1. Жастык. буғанасы ка- жайса сймалап: Балақан, жаным ба­ тып, сссймеген кед. Беке алган сайын лаган (Токмағамбетов) ескі Алмстыны, БалалыҚ ойга түсер БЛЛАУСАЛЫ сын. Балауса шөпті. балау- эсастык, шагы (Жзроков). Ананың сасы мол, балғынды. Жас төлін аман Оауырында өскен балалық іиақ, Алды- өргізіп, балаусалы балбыраган өрісте нян бүлдырады болып сотым (Салн). юалқыта малын баққан Сзрсебай На- 2. Тіс какпағандық, дунке кэрмеген- зыханга мақтан Тдрізді мінез білдірген- дік. Палалық өлді, білдің Ое? Жігіт- дей болды (Бегалин). гікке кеттің 6е? (Абзй). Серіліп бала- БАЛДУЫЗ зат. 1. Араныд бал кабы, ұясы лиқтың серуені, Жігігтік турды күтіп жасалаткн жумсак, созымтал зат. керуені (Мауленов). 2. Білтелі шамныц мабы. Балауыз хса- БАЛАМА заг. Заттын екінші бір ұксас гып алғиндай майтабан басбармах, қа- түрі, салыстырма, теиестірме. Барды газ бетіне тагы да баттиды (Мусіре- балама, окоқты санама (макал). Өзіме пов). де валана болыстық алсам (Әуезов). БЛЛАҚАН зат. Баланы еркелетіп, кісыі- 4- Бллама салмақ салыстырма сал- рейтін айтканда колданылады. — Көзің мақ. неге сонша ишрасынан шыгып барады, БАЛАНС зат. Бухгалтррпяиын есеа кор- 6а.іацан — деді бсйтаныс адам (Имап- тындысына кіріс пен інығысш көрсе- жанов). тііі туруға арнап жасайтын цифр кер- БАЛЛ-ШАҒА заг. Бір семьядзғы жас ба- сеткіші. лалар мен үй ішінік баска да муше- БДЛАНСТЛУ сг. Баланс жасау, тскестіру. лері. Малшылар бала-шағасымен Жа- ЬАЛАГІЛН эат. I. Кустын жас баласы. натты ортаға алып бірі бетінен сүйіп, Мацтаны торгай үясына төсеп, жас бірі цолык қысып цуанысып жатыр балапсндарына мамық етеді (Алтын- (Мустафин). сарин). 2. /1уыс. Жас, жана өспір«м, БАЛБЫР сын. Үлбірегсн, уылжыған. Ай- соатцшшң балбыр беті дуылдай қы- сэби. Жаңа жылда жас балапан өсе- міз, Байдан аулах,, ат қүйрығын кесе- зарып салс берді (Кербабасв). міз (Тоқмағзмбетов). Суйінгенім—өп- БАЛБЫРу\\ТУ балбырау етістігініц өзгелік кенім, Ба.т бөбегім — балапан (Керім- етіс түрі. БАЛБЫРЛУ ет. 1. Елжіреу, жүмсап, бо- Секоа). сау, балку. Коктемнің мейірімді нүн- БАЛАПЛНДЛП с ы н . Өте сүйкімді, жү-

88 БА Л ГЕР — Б А Л Е Р И Н А дер» жер жүйесі балбырап, көк сүйрік- қытты е л балд ай болган үйымдасыя, тер жетілс бастады (Бегалин). Мэуе Еа болды ң колхоз, совхоз жиымдесыл пісіп балбырап Маужыраған қоңыр (Әзірбаев). Әмірім балдай, балдырган, Кұмарымды қандырған (Жамбыл). куз (Ж ариков). 2. Маужырал, тыныш- таму, боны балку. Караңсы түнде тау БАЛДАҚ зат. 1. Аксак нсмесе аүру кісі- қалгып, ұйқыға кетер балбырап (Абай). лердід қолтығына тіреніп журетін Таи­ ти. Қел мені киіндір, балдағымды бср Жаздыгүні бүл қораның іші кірсе іиық- қолыма (Мустафин)- 2. Колка салатнк қысыз, жупар исі аңқып, балбырап (киетін) сакина. ІІІайы көйлек, атлас тургапы (Мустафин). БАЛГЕР за г. Ескі. Бал ашатын адам. М у­ шапан, Т үрлі түсті қамқалар. Алтын ны естіп Қебек кетті өз жайына, Батса жүзік, күміс балдақ, Мойныма іліп да балгер сөзі шымбайына. Ойламай алқалар (Токмағамбетов). 3. Қылыш, біржолата кетті умтылып Д ед і де жын- қанжар. пыш ак сиякты куралдарлын ның сөзін тыңдаГшн ба (Эуезов). алкымьзна кигізілетін дөңгелек металл. БАЛГГРЛІҚ зат. Ескі. Бал ашушылық. і Балдағы алтын о \\ болат, Салайын Сенің балеерлік пен бақсылықты қоя-1 десен қын да жоқ. Қанатынам қайры- тын уақытың жетт» гой. лып, Ит алғап қуда сын да жоқ (Ма­ БАЛГА зат. Сабына бір кесек темір не ха мбет) . Колда сусып турмастай Сары сүііек балдағы , Жарқырап жстыр ал- ағаш кигізіп. бірдемсні согуға, қагыи дымда' Партизанның қанжары (Ш і- пня). 4. Ш ымылдык, псрдені, тзғы бас­ кіргізуго ынгайлап жасағак қурал. Ка- ка заттарды ж іпке ілуге арнап істеген рапайым лсандарға көзің жібер Кара сакина бау. Б алдақ таққан шымылдых, тасты қақ жарып жагқанын квр! Соқ- одемі боп көрінеді (С. К.). 5 Қыраи қан балға астынан үшқан ұшқын ПІа- кусты кондыратын түғыр. Эредікте та- шырайды жан-жацқа оттан бетер (Ер- мағалы бүркіттерін балдпгына қонды- ғалнев). Казір сал шахты үйінің бір бөлмесінде Көктайынша Оалға соғып рып алган ықшам жігіттер де көрінеді түр (Мустафин). БАЛҒЛЛАТУ балғалау етістігінің өзгслік (Әуезов). етіс түрі. БАЛДЫЗ зат. Еркектік әйелінің туыскан БАЛГАЛАУ ст. Балғамен согу, балға жүм- інісі. немесе сіклісі. Мен Сырқат деген сау. кісінің балды зы болам (Муканов). БАЛҒАШЫ зат. Балға соғушы кісі. Ко- БАЛДЫР зат. 1. Су түбіне өсетін жұмсак шөп. Теңіздің кейбір балдыры жер ты- ңылтаяқ шықтым мен дг, Коймаған соқ ңайту үш ін жумсалады (Физ. геогра­ ишқылдақ. Балғашының біреуіне, Тур- фии). М урнымызға қарамайдың, ба- дым барып жақындап (Тәжібаев). лықтың, балдырдың иісі келеді (Гай­ БАЛҒЫН сын. Ж ана есіп ксле ж аткап дар). 2. Ауыс. Кыршындай жас адаи. балдырған ж ас (өсімдік туралы ). Алдың аран, артың тайғақ Сүм дупие, Жайлау бар бүл тауларда шөбі шал- мүнша сүлу болармысың! Курагсн кэрі ғмк, Как майса, ойы, қыры б зрі бал- сын, Кызығын сол жайлаудың көрем де, балдыр жас та сатан қүмар (Мус­ десең, ІПөбіне бауырық тассп жатып тафин). Бергенмен күнде кесіп таудың алгын (Ж амбыл). Колхоз жыртқан қа- талын, Ж ас балдыр жубанар ма, уаиср ма (Әбілев). ра жерге. Балғын бидай өнеді, М ақ- палдайын асқар белее, Жалк,ын көрік БАЛДЫРҒАІІ зат. 1. Жакадан ес.іп келе береді (Санн). 2. Уылжыған, ж ап-ж ас жаткан ж а с шөп. Балдырғаны білек- (адам туралы ). Балғын денелі Петр тей, Баттауыгы журекгей, Ондай Қ°' Денисов, сырт қараған адамға қайрат- ныс маған жпқ (Махамбет). Біреуі ты, бірақ аңқау секілденіп түрса да, те- квк балдырган, бірі қурай, Бір жерге ггпіняд'іікпсн оңай алданбаитын (ІІурпсйі- қосыла ма қыс пенен жаз (Абзні 2. Буьшы қатпаған жас бөбек. нэресге. БАЛҒЫНДАЙ с ы н . Т олысып к с л е ж а т к Үйықта бөпем — балдырган, Әлди, зл- уыздай жас. /1лғашқыда сонша қ у ди. злди-ай (Әлімкүлов). Жисиуынды жайқарып, А лды ма тегіс үйейін, Нэ- қы болғанмен Ж.анайдың балғыш рестедей балдырған, Қуанып сақ-саҚ күлейін (Саны). қатаймаған элсіз денесі шаршауға налды ( Б е г а л и н ) . Балғындай оі үлықпан Суретіне бэйге алды, 'А БАЛДЫРЛАСУ балдырлау етістігінің ор- өнерпаз Оаласа Жүрт жиналып таң қ так етіс түрі. ды (Шипим). БАЛДЫРЛДУ ет. 1. Тілі жаца шығып ке- БАЛҒЫНДАТУ ет. Тэрбиелеп, еркелез ле жаткан ж ас баланың сөйлеуі. Ка­ еркін есіру. Саяда өскен сүлуды, і сым көзін аш қанда. Шахты түсті кв- келеткен өз елі, Балғындатқан бүгі зіне. Балдырлап, тілі ишққанда. Шах­ (Жароков). ты болды сөзі де (Әбдіқадыров). 2. Тү- сінбейтін тілмен, балаша сөйлеу, шүл- БАЛДАЙ сын. 1. Шырыны ауызды куыі дірлеу. тын. өге тәтті. Бала деген адамга 6с даіі екен. Тэттіліеі шекер мен балд БАЛЕРИНА эат. Млзмүны би. дсне кимы* екен (Озірбаев). 2. Ауыс. Таласып-тг лы аркылы ашылатын музыкалы пос- тысііайтын тату-тэггі, бакытты. Ь тановкадағы театр бншісі.

БАЛЕТ — БАЛТАМТАП 8-> БАЛЕТ зат. Мазмұныи музыкамси суйе- тып дайындайтын дәмді. гэтті зат. Нал мелдеп отыратын би мен лене кимыл- мүздоқ лсеме көшеден. Тілімді ал, іис- дары аркылм түсінуге болатын спек­ шең саган қастық ойламайды (Шай- такль, театр ойыны. Москвалықтар мерденов). күыдіэ Асафьевтың сБақиш сарай фон­ БАЛПАК зат. Саршүнак тышкан. Егістің таны* атты билетін кврді (С. К.). жаулары балпақ тышқандарды қүрту БАЛЕТМЕЙСТЕР зат. Балет постановка- керек. сын коюшы. БАЛПАҢ сын. Токаббяр, пан, Бай бал- БАЛИГАТ зат. Ер жету, кәмелетті жаска /шң, жарлы қалгаң (макал). Балпаң, толу. балпаң кім баспас, Басирға балтыр БАЛКОН зат. Үйдің жоғары кябаттары- шыдамас *Батырмын» деп кім айтпас нын кабырғасына сыртка карай шы* Барарға жүрек иіыдамас (Батырлар ғарыла салынған, беті ашык. шарбақ- жыры). + Балпан-балпак басу — пен коршалғак орьш (ждй). Безенген маң-маң, ырғалып басу. Ел ішінде жоқ яыц терезе, вес жүз бөлме, Бэленген болссң, Мін тагылар бпйыца, Көп іиіін- балкондары цызыл гүлге (Жароков). де аз болсаң Кайгы түсер ойыңа. Бал- Ор үйдің балконына сәнді кілемдер, паң-балпац басарсың, Басуға табан жабулар, бедерлі төсегіштер сияқты шыдаса (Шашубай). Кісі келсе, ит үй мүліктері жабылыпты (Мұқанов). келсе, Шәуілдеп кеп үреді, Өзінен мық- БАЛҚАЙМДК зат. Бірнешс кундер боны- ты жоқтай-ақ Балпаң басып жүреіН иа жинэлған сүттіа маңы.зьі, кілегей (Аманжолов). Агызахын Оалқаймақтың өзенін, Ка- БАЛПАҢДАТУ балпаңдау етістігінін өзге- рыл; болсын деймін менің өз елім лік етіс тур*. (Амакжолов). БЛЛПАҢДАУ ет. Аякты ман-маң басып, БАЛКУ ег. 1. Күшті ыстыктан катгы зат- салмакпен панданып журу. тың. металлы». шынынын т. б. заттын БАЛП-БАЛП: балп-балп ету ет. Свздің сұйыкка айналуы, еруі. Кола мысқа кұнын түсіріп, дуркін-дуркін калаГі Караганда едэуір төменірек темпера- болса солай сөйлеу. Кемпір эр қабыр- тираде балқиды (СССР тарихы). Тау ғага нүсқап балп-балп сөйлейді. Әкем- тамылжып, тас балқып, нур бөленіп, нің қабыры. көкірек ауруынан кетті. Орман, тоғай гүлденіп маужырайды Мыпау күйеуімдікі, шахтада олді (Әзірбаев). 2. ЖуЙеиің, ойдың, көңіл- (Мустафин). дін босауы, мейірдіц түсуі. Жүрек БАЛГІЫЛДАУ ет. Ерні нкемге келмеГі. дыбырлау, бірдемені жөнсіз, мыжып балқып —игенде, Ішкі сырды гүйген- де, Іздеп табар сүңцармын, Жарас- кайта-кайта сөйлеу. Алжыган қари тықты шүйгенде (Абай). Түнде көше кемпір кешке дейін балпылдап свйлей түнереді, қатады, Ай сқырын бұлтқа Оерді (Жулды.з). оранып Оатады, Адамдардың мила- БАЛТА зат. 1. Үкғысына үзын сап еткізігт, ағаш т. б. заттарды кесуге, жаруға рында фй балқып, Заводтарда темір арналған курал. Жоғалып қараңғыда \\айнап жатады (Ергалиев). балта, кетпен, Таптырмай оңайлыцпен БАЛҚЫТУ балку етістігінін өзгелік етіс сойыл біткен. Таң асқан арқандаулы Б.ДЛ/Рзаг. 1. Бір кұбылыстыЛ (желдің. аттар дағы Қиқудан үрке шаиып узіп жер сілкінудін. сгіс шығыкыныд т. б.) кеткен (Ахметбеков). Лманкелді балта, дәрежесін шамалайтын өлшеу едини- шоқпар секілді жс.бпйы қүралы бар- цасы. 2. Окушылардын оқуына, міпе- лирды 8 шақырым кейін баруға қосгы зіне қоятын цифрлы баға. (Әбдікадыров). 2. Ауыс. Өткір, кай- БАЛЛАДА зат. Тарнхи, накты такырыпка ратты, кайтпас-қайсяр. Мен бір негізделіп жазылған өлеңнің ерекше іиарға үстаған қара балта едім. Ша- б:р түрі. буын таппай кетілдім, Кайраса тағы БАЛЛАСТ зат. 1. Теміржол астына шпал- жетілдім (Махамбет). ды бекіту үшін салынған кұм я топы- БАЛТАЛАСУ балталау етістігініи оргақ рактьің кабаты: 2. Тсңізде кеменін етіс түрі. жүрісін жаксарту үиіін салынатын БАЛТАЛАТУ балталау стістігінік өзгслік жүк. 3. Авнацияда әуе ксмесінің көте- етіс түрі. рілу кабілетіп тездетуді көздеп салы- БАЛТАЛАУ ет. Кесіп шапкылау. Балта- лап шапқан жаңқадай, Пышақпен тіл- нагын жук. 4. Артык, керексіз жүк. еен қартадай Жерді соқа тіледі (Бэй- нэрсе. кедергі. ғаник). Балталаса ди өлмесін дсп ол БАЛЛИСТИКА зат. Октын атылуынын үлдың атын Балта қояды (Мүқанов). заңдары жайлы ғылым. БАЛЛОН зат. 1. Домалак шар снякты БАЛТАМТАП зат. Бурынғы кездегі ка- зактык кыз-бозбаласынык ойиайтып шыны сауыт. 2. Қысынды газды сақ- ойыны. (Бүл ойынға катынасушы кісі- тайтын металлан істелген резервуар лердін біреуі взіие катар стырған кі- сіні «Балтам тзч» деп. колымен туртіп (бак). 3. Аэростаттын сырткы кабы; 4. Автомашина дөкгелегінік сырткы калалы. ол кісі өзінен аргы кісіні тур- кабыныц ішіне жсл толтырып салына­ тел!, сөйтіп, сол ретпен кете береді. Өзінен соиғы кісіні түртпей, өзін түр- тын жүкалау резина. БАЛМҰЗДАҚ зат. Сүт, каймакка қант. тіп калған хісіге жалт караса, я кар- шоколад араластырғаннан соң тоназы-

00 БАЛ ТАШЫ — БАНКА сы кол которое, сол кісі эн _салады, т»н кісі. Ж ел қайык,тар доли ағыкдс, ксмссе, күлдірп бір нәрсе істейді). Келе жатыр сеңдей шубап, Балықиш- БАЛТАШЫ зат. Балта үстасы, ағаиі ше- лар ңолдары нда, Лапылдаған бір-бір борі Бір үшеу көіиепі басына котсріп шырак, (М әулснов). кслсді. ОртаОа Оалташи П ахрейдіңоа- ‘БАЛҚҮРТЫ зат. Ара, бал тасығыш ара. ласы Саян тартып. тракторист Гөксн ІБАЛКҰРАҚ зат. \\. Көк, камыстын сүйегі қосылады (Мустафин). Балташылар катпай тұрғандлғы жас түрі. Ба.щ- агаіи шауып жатыр (Ерубаев). рақтар ескек тисе, ср-сулап Жай^оди- ПДЛТАШЫЛ ЫҚ зат. Бялта устасынын. ды, жапырағы сусылдап (Шүніров). 2. агаш шеберініц істейтін косібі. Окем Ауыс.' Ж а с вслірі.м. тзлдырмэш, жас т үйінде етік тШп, кезі келееное бал- кұрак. К ы з таниды-ау... қызды біл- ташылық көсібімен де шұгылданып мсиді ол бірақ, Кайда өспеген бүл се- күн көрген (Қөбеев). кілді б алқүрақ? (Ерғалгіев). БАЛТЫР заг. Жіліншіктіч сырткы жағы. БАМБУК зат. Сабағьіньш іші куыс —әрі Ширитыльиі туйілген Болаттай күшпен берік келстін, тропнкалық, субтрони- иілген, Бұлшық етті білекпен Балтыр- калык ж акта рда екйг.-өкетін камне дап күшті дене жоқ (Сейфуллин). Л и ­ тұкымдас биік, солкылдак өсімдік. за түп-түзу әдемі балтырларын айқас- БАНАН заг. Ыстык жяктарда биік болуп тырып отырды (Ерубаев). -т- Бас ауы- өсетін, үзын жапыракты. субтропика- рыгт. бялтыр сыздады — басына киын- лык өсімдік ж әне осы өсімдіктің тапі. кыстау, іс түсті. Ьас ауырып, балтыр і ыздагаи уцқыттарда керекті заттар- унтакты жемісі. БАНДА зат. Елді тонал-талап улкен кыл- моч өэімді қамтамасыз етуді алдын- мысты әрекеттер жасайгын. бірлескен, ала-ақ ойлағанмын (Дефо). уйы.мдаскан ұрыляр мен кісі өлтіру- БАЛУАН зат. Күрееке түсетін элді, күшті, іиілер тобы. ... Ак, бандалар ^асқырдсй кгрулы адам. Балуан болсаң бслдесіп, ІИық куреске сыиан да (Ж амбыл). арсалаңдап. жүртты күндізгі күлкі, түнгі үйқы дан айырды (Омаров). Сй- Біэдің қазақтың қосқан аты алдында тылған жауыз, Оай таіща, Жарықтск келсе, түсірген балуаны жықса, салған қашқан бандалар Өңшең соқыр зсын қусы алса, қосқан иті өзгеден озып жылаы (Ж а мбы л ) . БАНДЕРОЛЬ зат. Тысын жалпак лента барып ұстаса есі шыгып бір қуакады скякты кағазға орап нс үлксн конверт- (АбаЛ). Ж ас үрпақтың балуан қолы ко салып. почта аркылы жіберілетін Айналдырып станокты. Заводтарды бұбым. Едені мен столдарымыц үстінде шашылып неіие түрлі штампылар мек қозғады үлы, Жерге бітік егін екті (Жароков). печаттар, бандерольдер... жатыр (Ка­ закевич). БАЛШЫ зат. Ғ.скі. Ғ.ртеде ол аралап ж у­ БАНДИТ зат. Ел талаушы. кісі өлтіруші ри» бал аты п , балгерлікпен күн к«ре- топка ара ласкан қаруланғ^і тонауши- тін кісі. Бүл балшы мужиктер қараң- ... Бандиттардың ак, халат киіп... бумк гида арбадан арба кезіп жүріп, жүрт- салғандары кездейсоқ норее ме? Каны тың басы/' қатырды (А. Толстой). қара фашистер, Канга қүмар бандит- БДЛШЫ-БӘЛГЕР қ. балгер жәпс балшы. тер, КЪза тапсын қамалып, Өзі қазган БАЛШЫҚ зат. 1. Топыраккя су косылған- орына (Тілеков). иан болатын батпзқ. Баймақан сырт БАНДУРА зат. Украина халкынын квя киімін шеіикен, терлеген, үсті баліиық, терісіне сыймай ыза. боп тур (М уста­ шекті музыкалык аспабы. фин). Кабат-қабат көк балиіык, пе.н как сазда Күрегі де, моторы да коп қазды. Бес ай бойы ксппей тері арқа- БАНДЫ зат. қ. банда. ныц Улес ет(п әркім қосты көпті, азды БАНК зат. 1. Ірі кредит мекемесі. СССР- (Ерғалиев). 2. Қірпіш жасау мен үй де банк — мемлекеттік социалистйс сылау үіпін дайындалған лан батпяқ. Балшык,ты ол сыбап алыс лақтырды, кредит мекемесС, ол халық шерушиы- Басқаның да сондай ісін жақтырды ЛЫРЫЯЫҢ түрлі тарауына, өндірісіне (ІІрғаллев). Балшыцтан соққан қожа- керекті қаржыны жоспарлап бөліп лақ қара пештің үстінде көздері жау- отырады (ҚҚП V съезі). Түскен ак* дырап бес бала отыр (Омаров). шаны Ж энібск Айдарды ертіп барып, күнбе-күң банк арқылы. аласысы бар БАЛЫК зат. Суда күнелтіп, желбсзекте- рімсн дом алатын. салкын қапды, мекемелсрге жіберіп түрыпты (Муста­ омырткалылар отрядына косылатын фин). 2. Карта ойымындағы кезекті жоіідік. Кол маңындағы адамдар кө- карта тастап отырған кісініқ қарауы- на жиналтан а к т а . Балык, аулаимен айнолысқан (СССР тарихы). шегіртке уйықтап БАНКА заг. Цилиндр пішінді шыны я ка­ иійбінде, Бақа жу сап колінде, Калғып ланы ыдыс. Дзержинскийд’щ сэлемде- гүрақ өзецде, Балық тагы үйыктады месінің ішінде эр атаныц үлынан бар... Амудория түбінде (Жамбыл). Түздап бір банке кофе, көп кышқыл мэнпеса балык, қақтпдың, Сары майдай сакта- дың (Жамбыл). салыпты (Дзержинский). Банка кою — салкын тиіп ауыртанда. ет пек торі- БДЛЫКШЫ зат. Балык аулайтын. балык Н«К арасыидары желді іиыгару үшін ұсталтын, балықшылықпсн кәсіп ете- кішкене шыны қою аркылы емдеу. Силованның жалпак, жауырыны жаға-

БАНКЕТ — БАРҚЫРАУ 91 лай қойылган банкага жыпырлап кет- бастық дереу (Эбілев). Сыбызғы тар- кен (Чейшвили). тып, барабан қаққан бір топ жастар БАНКЕТ зат. Бір нэрсснің қүрметіие бері- қартқа үн қосып, көтермелеп жатыр летіи конақасы. (Омаров). 2. Механизмдсгі іші куыс БАНКИР зат. Буржуазия елдеріндегі ірі цилиндр. Бала жіеіт екі атты божылап банктің қожасы я бакктің ірі акцио­ айдап, барабан айналдырып тұр (Мус­ нер!, ең көп акшалы адамы. тафин). БАНКРОТ зат. Қарызыи өтей алмаған БАРАБАНШЫ зат. Барабан, дабыл каға- адам, улкен зияиға үшыраған. тын кісі. Сэкінің бүрыіиында музыка- БАП зат. 1. Алда болатын жагдай, жан, шы.іар — барабаншы, сыОызуышы жэ- рст. Көктемде күтімі боп бабы келсе, не екі дайрист музыка ойнап отыр Жайқалар жер бетінде қызыл мониіақ; (Анни). (Мауленов). 2. Бір нарсені ретімен, БЛРАБАР усг. Бір норсе. екінші нәрсемсн ыңғайьшем істеу. Ауыл қаргы Жақия бірдей, тек. тсндес, катар. Сүрап ба­ склад алдында ерсілі-қарсылы жүріп, кен тамағың, Су іиікеняен барабар, цоңыр дауыспен еКаракесек> ғніч бап- (Сатылғанов). Бүл үйде Сара бар ма, пен ыңылдады (Иманжанов). Вап- шықсын бері, Іздеген келіп түряын Бір- пен сейледі — асыкпай, саспай, сал- жан сері, Барабар, сөзі тсңдес адам мақпен, жайлам сейледі. Назгүл ба- болса, Көңілімнің тарқаушы еді қайғы йыпты үлкен адамдаріиа баппен сөй- шері (Біржан). леп отыр (Әбішев). + Қызмет бабы— БАРА-БАРА ет. Ұлғая келе, өсе келе. жу- кызмет жайы. Бабына келді — ша- ре ксле. Жасыңда салак, болсаң, бара- бытына келді. бара былыц баларсың (макал). Осы БАПАН аат. Үлкен, үп-үлкеп. Басы бапан, шал цүтырар бара-бара (Мустафин). аяғы сапан (макал). БАРАК, зат. Узкыгша туру үшіи салынған БЛПАНАКТАП сын. Ііскі. Бүддіршіндсй, уй. Жер астынсн муржалары шыгып топ-толык. гүрған жер барақтар көрінеді (Еру- БЛПТАЛУ баптау етістігілің ырыксыз сгіс баев). Ермек қонақтарды бастап, бос барақтардың біріне беттеді (Муста­ БАПТАНУ баитау стістіпнің өздік етіс фин). БАРБАРИС зат. Ұсак кышкылтым Кызыл БАІЙ&. ет. Күту, бағу, күйіне келтіру. жидектері бар тікенекті бута мсы осы Теқбід көк ж ы ақы н ы ң биігі, сүлуы. өсімдіктің жемісі. Салцын қорада баптап, түқыи үіиін БАРБИТУ барбию етістігінік өзгелік стіс >ана үстап отырған айғыр (Мустафин). түрі- Қыран бүркіт не алмайды салса бап­ БАРБИЮ ет. Қолапайсыз, жөнсіз ірі бо- лып көріну. Баймағамбет қарт барби- тап, Жүрт жүр ғой куйкентай мен қарға сақтап (Абай). ЛИнгенІ Исатай- ған саусаңтарын жоғары көтеріп, сөз дың Ақтабан-ай, Су беріп. сүлы беріп алғанда айтқаны: шошқаны үмытбаң- баптаған-ай (Махамбет). дар, шошқаны! (Мустафин). БАПТАУШЫ зат. Бағып-кағушы. өсіріп- БАРДА зат. Өз күшімен жүрмейтін жал- мэпелеуші, күтуші. Ата-ана күтер ізгі- пак түпті кеме. лік. Бала өсірсе баптаушы (Мүканов). ,БАРЖИЮ ет. Ісіну, домбығу, бүртию. БАПТЫ сын. Күйлі, кутімі жаксы. Бүл IБАРИТОН зат. Бас пен тенор арасында- гы еркск дауысы жэне осы дауыспен көк түлпар мінген бапты, Сауырына нисатыдан түңдік жапты (Қозы Квр- эн салатын әкші. пеш-Баян сұлу). Конағаеы. жағынан БАРК: барк ету ет. Қенет катты дауыс шығару. жағымсыз дауыспен дуцк ету, Лмантайдың күйі бапты болмады (Мұ- бүрк ету. Естігенмін — дедім мен барк, канов). БАР I Кеңістіктсн белгілі орык алатын нәр- етіп (Гайдар). сеяердіц жоқ емсс иақтылылығы. Етін- БАРҚАДАР зат. Она. мардым. Бірақ оны- мен барқадар тапқан ешқайсысы жоқ, дей ха с балпның білегі бар, Әжімсіз, ақ саусағы іске ыңғайлы (Абай).Ш оқ- — деді ЫОрай (Акыижанов). пардай кекілі бар қамыс қүлақ. Кой БАРКЫЛДАТУ баркылдау етістігінін өз- мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ дік етіс түрі. (Абай). Біреуді көркі бар деп жақсы БАРКЫЛДАУ ет. Ауызға түскен сьзді орынды, орынсыз айта беру, жні бал- корме, Лагіылдап көрсе қызар нэпсіге лылдау, барк-барк ету. Хоіи уақытсып ерме (Дбай). сөйледі, шал барқылдап, Кол қусырып БАР II Ес. Дүниедегі нзрселердін бэрін Озім түр сөзін тыңдап (Абай). Оязға Камтитын бүкіл, барлык, күллі. Бар жетсін деген боп, Бок,тап жүрмін бар- элемніц үлдарын, Туыстырған дэнекер, қылдап (Абай). Үлы Октябрь пырагы (Жамбыл). Біз- дің заман ишққан күндей жайнады, БАРҚЫРАТУ баркырау етістігінік өзгелік Бар элемге алтын нұрын түсіріп етіс түрі. БАРКЫРАУ ет. Жуан жағымсыз дауыспен (Саин). бақыру, катты ірі дауыспен күрілдеп БАРАБАН зат. 1. Екі жағына сірі керген, сөйлеу. Шаруаларға алыстан барқы- іші куыс цилиндр пішінді соғип ойна- рап, жер тгпкілегеннен басқа цаук/іры латмн музыка аспабы, дабыл. Курс- болмай офицер түр (Обішев). курс қагып Сарабанды, Зор Қиқуга

92 Б Л Р К Ы Р А У Ы К - БА РЫ М ТА Ш Ы БЛРҚЫРАУЫК сын. Барылдаган мазасыэ. керосин қүйып пайдаға асырмай тяс- болмашы нәрсс үшін айғайлан свилей таған (Герман). беретіи адом. . БАРРИКАДА зат. Көше соғыстарында әр- ПАРҚЫТ зат. Бетінін түп жібектсн к.алыи түрлі заттардан богет етіп жасалган етіп токылғзн мата, мақпал. Ұлмекен кедергі, тоска уыл. Лодзь жұмысшыла- форміглы көйлек, мацпал барцыттан ры қаланы ң коіиелерінде ондағсн бас- сумка тікті (Омаров). рикадалар жасап, патша эскерлерімеы БАРЛАУ ет. Төеіерокті. айиалаиы байкау. үш күн бойы соғысты (БК(б)П тарахы). шолып білу. Түн ішінде біз барлау жү- БАРТЫЛДАТУ бартылдау етістігінің мысын жоспарладық (Бсх). Ж ср асты- ырыксыз етіс турі. нан жүретін, Оцтан жүйрік от арОа — БАРТЫЛДАУ ет. Қатты дыбыс беру, сар- Саяқат салып барладым (Ж амбыл). тылдау, тарсыллау. Уезге жетсін деген БАРЛАУШЫ зат. Төнеректі байкаушы. боп, Боқтап жүрмін барқылдап, Кей- шолушы. Естілген жау хабары жолды біреуге таяғым, Тиіп те кетті бартыл- баққчн, Кезінде күн қүлдырап шыңға дап (АбаЙ). шөккен. Кыясбек қылаң атты Оарлау- БАРУ ет. Болгілібір жерге дейін келіп жг- иш боп, Ксз еді жіберілгсн отрядган ту. Базарға қарап түрсам ғркім барср, (Мәуленов). Келген үшып барлаушы- Іздегвні не болса, сол табылар (Ауай). ны, Жетісудың қыз бен улы К,арсы Жссртасқа бардым. Күнде айғай сал- олысты, қуанышты (Токмағамбетов). дым Онан да шықты жаңғырык, Барлаушы топтарга хабаршы, ңатнас (Абай). С у іш келі бір өгіз, Бирып еді жолдарын са^тау талсырылды (Әбді- булаққа (Абян). + Ауыз бармзді^— кадыроз). айта алмады, тура аіітпады. сөзбеп БДРЛЫҒУ ет. 1. Шаршау, шалдығу, бол- жеткізе алмады. Ауыэ бирмай отыр дыру. Сэтжанның пор қүнаны барлы- ма ~ Айтуға Көлбай, Мамснды? (Жам­ ғып қалды (Бегални). 2. Анганлаудаи был). үні карлығу. Осы топ қойдың ішінде БАРША I зат. Бетін шираткан алтынмек дауысы барлыгып, эбден қалжыраган я күміснен кеетелегем жібек мата. қойиіы да келді (Бегалнн). Баршадан корне тіктіріп, Торқадян БАРЛЫҚ ес. Түгсл, бүкіл. барша. Барлык, киім кидіріп, Жеткізді бізді бүл замах. мүнай кәсіпшіліктерін Оір-бірімен бай- БАРША Н сс. Барлы к. түгел, бүкіл, күллі. ланыстыру керек (ҚҚП V с-ьезі). Ор- тамызда ежелгі жырау отыр, Барлык, Мен отырмын сансында аріианың, Сы- ақын бас қосқаи мынау отыр (Ж ам- рын үғьіп жан-усануар бариіаның был). (Әлімкұлов). Осы жазған барша свз- БАРМАҚ зат. Бес саусактың біріншісі. ен ден, Байқалынар бар шыным (Абай). үлкеш. Хат білмосең бармагыңды бап, — дсді М едведев Мықтыбайға (Акин- |БАРШЫ зот. Барған жсрін шолып кайта- жаноБ). + Бармагын тістеді— бір іс- тын барлаушы, торушы. дбдіғапар Аманкелдінің сенімді сарбазы Пүрғалч теліп кеткем іске ренжіді, отшк. жеді, өкіпді. Аш уланбай қайтушы едің, ксш- мен Биғабылды жау жатқан окерж баришға жіберіп қолға түсірді (Әбді- ке сен, Күндіэ еткен еңбегіңді еш д е­ кадыров). сен,, Зорыққаннан өліп кейбір аттарың, Бармағыцды өзің қатты тістесең (Ер- БАРШЫН сын. Ж асы ортадан асып кет- ғалисв). ; кен, кексе. БАРМЛК.ТАЙ сын. 1. Толық, баданадай 'БАРЩИКА зат. Крепостниктік право тү- ірі. Арасында орманның жайқалып еоін сы.чда ш аруалардыд помещик жеріиде алқабы. Бармақтай басы эр дәынің еріксіз істеген тегін ецбегі. Көэді еріксіз тартады (Ж ароков). 2. |БАРЫЛДАУ ‘Гамағын жырта жағымсыз Олг есія жстілмегеи, кішкентай сэби.-— Кең дүңиенің бирмақтай баланы си- жуам дауыс шығару. барқырау. Сок балп шалды барылдатайын деп отыр- дырмаған жоқшылык, көзіңді ашпа деп ; сыц гой (Ж армағзнбетов). аргоавс)ы... жасын іркіп алды (Әбдікады- 1БАРЫМТА зит. Жаулык. өіипснділік салдарынан екі рулы елдік бір-бірінен мал андап әкетуі. Барымга мен пар­ БАРЛІӘЗІР зат. Колда бар ең сонғы мү- тия, Бэрі мастик, жүрт қүмар. Сыпыра лік. знт. Олардың қолында қалган елірме сүрқия, Қөп пияниіік нені уғар? (Дбай). Барымта ңуған үстінде Перей­ бармэзірі — үш-терт түяқты да өздері- ден екі окүз жылқының ақысы СыОан- нс Оүйыртпады (Мұканов). „ * х?Мыс*ан (Әуезов). БАРОГРАФ эат. Ауа ат.чосфераоынын кы- ЬАРЫМТЛЛАСУ барымталау етістігікіц сымын өзі жазып алыи отыратын кұ- ортак етіс түрі. БАРОМПТ Р зат. Атмосфера кыеымын өл- БАРЫМРАЛЛУ сг. Ж ауласкан елдің ма­ шеГітін аспяп. Ауа к,ысымының күші лый айдап алу. дунне-мүлкін шауьш Оарометрдегі сынап бағанасының биік- алып, бермеЛ кою. тігімен өліиенеді (физика). БАР]і!Л^ ГАІІІЫ зат. Барымта алуга каты- БАРОН зат. Феодалдык жопе буржуазия- сушы адам. Байгазы, Обііи келе даяр- лакып түрган барымташыларды ат- лық коғамдагы дэрежесі графтлн тө- тапдырды. Коп үзамай-ақ барымташы- менгі күрметті атак. Сонет үкіметіне лир жүз елудей жылқы айдап келді өиііккен барон складтағы Оарлық уцга (Кобеев). Батырдан Оцрымташы. туар

БАРЫМТАШЫЛ - ПАС 93 даңғой, Кызшыл да, қыэықшыл да 11. Негізгі, ен улкен. Азаттық қозға- лыстың бас жауы — буржуазияныц өзі зуре жан гой (Абай). басцаша болып. мықтап озгерді БАРЫМТАШЫД сын. Барымта кұмар, (БК(б)П тар). 12. Бір иэреенік бас- тамасы, алғашқы кезі. Істіц басы бай- барымта алуға оуес ел, адам. лы болса, аягы сайлы. болар (мақал). БАРЫНША үс. Бар порменімеп, барлык Караша, уселтоқсан мен сол бір екі ай, Кыстың басы бірі ерте, Оіреуі жай куш-жігерімен, болғанынша, мумкміді- (Лбай). 4- Бас байлады —кандай ки- гііше. А. Жамбыл, кезің келді сөзің һіндык болса төзді, қауіп-қатердеп бас тартпады. Сондықтан' қаиып тенген бастар, Барынша қүлаш созып аяқ күндерінде, Бір сен үшін өлімге бас тасгар (Жамбыл). БАРЫС зат. 1. Жолбэрыстан кішілеу мы- байлаған (Саіш). Бас бәйге — ең- сык түқымлас жырткыш ак. Азулы ақ бек озатына. жыккан бзс балуанга, сқырған барыс дейтін, Қөзі жоқ тері топган озғаи жүйрікке берілстін бірін- ші жүлде. сыйлык. Сен уачасың хсай- жиртып қан ішпейтін. Тсу торып, іиөл- рақдап, Жа.іқындап жалын жамамын, ді ихолып, қүзды кезіп, Үңгір үй, жай іздеуге қам істейтін (Тоқмағамбетов). Екпін қосып екпінге, Бас Одйгені ала- 2. Каззктың ескіше жыл кайыруыида- мын (Обілев). Бас балуан — тойда, ғы ушінші жылдыц аты. жиында күррске түсушілердің ен таң- БАРЫС II з,77. 1. Бағыт, кетіп бара жат- кан беталыс. Кішірек ағаш тегешке даулысы, атақтысы. -4- Бас хілем — еокі, қүйылған қ һ і м ы з келген уақытта, Бай- одет-ғүрып боГіынша ұзатқан кыздың даш өэі сапырып. өзі қүйып, қонак,- жасауынын ішіндегі кілсмдердің еч тарга бір-бір шараны берді де: — ба- тауірі, көэге іліпер жаксысы. 4 Вас рыаарың қалай, не шаруамен жүрсің- айналдырды — біреуді алдяп-зрбады. дер? — деді (Эуезов). 2. Оқиғаның, іс- тін жайы. вз дегеніно кендірді. 4 Вас алды БАС зат. I. Адям мен айуан денесінін көз. (ескі) — бас кесті, өлтірді. 4 Басын мурын, ауыз. күллк, ми орналаскан аіиты — күрделі бір маселеніи, талас мушесі. Пае жарылса, бөрік ішінде, істін шешімін тауып бетіи ашты. к>ол сынси жең ішінде (макал). Басы- 4 Басы дал болдьг — не істерге біл- квэі цин боп, Лрца-басы іиаң боп, Жэ- мей састы. збыпжыды. Басим дал боп не түрды жалпылдап (Абай). 2. Шөп- еңрегенде, Көзден аққан ыстық қан, тің. ағаштыц түрлі өсімдіктердін ең \\ Іһна болмай ешбір понде Зар илегем, жоғары жакы, төбссі. үшы. 4 БидаЛ жылагам (Саян). + Вас жарды — басы —тәжім еткен сүлудай, Турган егінмің дән салуы мсн түрлі-түрлі өсімдіктср гүлінін ашылуы. Толқыды хазда кө.іді тартып көркейе (Жаро- бидай бас жарды, Ецбекке қойнын ков). СыбОырлады кок жапырак,, Ага­ аиаы орман (Сшш). Әкем кормеген шина бергсн еэн. Дәл Оасында қүстай үшып Х һ з болады шырқайды эн кезде үрланып барып, элі де басжар- (Саигі). 3. Таудыц, қырдыц, мүнара- маган иісгі гүлді жулатынмын (АГіни). яың т. б. нареелердіи тйбссі, биік же- рі, ен үсті. Шырқайын деп шығып ем 4 Сас нзеді— а) Иек астымең амая- Майтөбенің басына. Жаңгырықсын да- ласты. Патка мен Картузак бір біріне уысым Алатаудың тасына (Жамбыл). Түрды солдат бір жап-жас Кыр басын- Т)'Сінгендей вас изесті (Гайдар). да ойқастап (Саин). 4. Өзсішіа, бұ- 6) Бір нэрсеге келісгм білдіріп, ма- лахтьщ басталғаи жері, жоғарғы жа­ күллады. Білімділер сөз айтса, Бдйгі ры. Шу озешнің басы Алатаудан Оас- атындай аңқылдпп, Өзгелер басын изейді, «Әрине» дсп мак,үлдап (Абай) талады (СССР геогр.). 5. Таяктыи т. б. 4 Вас нді — ыойын сүиды, көиді. Бір- сондай норселердіц жуандау, жүмыр- лігі бар, арманы бар, ойы бар — Бүл лау жағы. Шал таяғының басымгн — Корея! Бас иетін ел емес (Саин). жиланды бір салып өлтірді. 6. Бялта- 4 Бас кетті — казаға уиіырады. онат болды. 4 Басынан кешірді — «з ө.мі- нын. лышактың. шоттын т. б. сай- річдс талаГі оқигаларды кездестірді, мандардың жүэі бар жагы. Үэын сай­ көзімен коріп. колымен ұстады. 4 Ба- ты айбалтаның басы асыл қүрыштан сыпа көтсрді—кзтты шулан. бір орын- нык ішін айкай-үйкайга толтырып. істеліпті (Мукаиов). 7. Бір нәрсенін дуылдап даурыкгы. Ойын көруіиілер гйналасы. кясы. Жалқауга от басы күлкімен залды басына котерді (Чей- айишлық жер (макал). Еңбек оты швили). 4 Бас тартты —біреудің усы- ток басында жайпаоы. Щырқап энгс нысына бағынбады, квнбсді. мойын ел бүлбүлы сайрады (Саин). 8. Қісікіц сүнбады, оган карсы болды. 4 Бас жеке дара езі, адам. Басы аманның пкті —бір нарсенің жо.'іында нміріч малы түгел (макал). 9. Сан мөлшері- де аямалы. 4 Баска іс түсті —артүр- мен есслтегендегі дана. 1952 жьиы лі ккын-кыстау жағдайға кез болды. колхоздар сиырдың санын 1,6 миллион душар болды. Жақсымен дос болсаң. бас побейте алатын еді, а.г бар долга­ Пасықа қиын іс түссе, Алдыңнан шы- ны 500 мың бас көбейтті (Хрущев). 10. Аткаратын кызметі жағынан жога- гар електеп (Махамбет). -4 Вас сұк- ры. баскару ісік жургізуші. Қайсар ты —енді, барды, келді. Ьүлүйге Бон- үіі салатын бас инженер боп бекілген донық басын сүқпағалы код болды жогарыдан жолдама алып (Жароков).

94 БАС — Б Л С К Ы Н Ш Ы Л Ы Қ (Чейшвили). 4 Бас урды — біреудіц каяканына орнатылгап торга қолмен алдыла жыгылып жалынды, ж алба- лақтырып тусірстін спорт ойыны. рынды. Сатип алғая, хсалынып. бас БАСКЕТБОЛШ Ы зат. Баскетбол ойынына үрып а ліа н болыстык, пен биліктің е ш -1 катысушы адам. бір қасиоті жоқ (Абай). 4 “ Бас ар- БАСКА Ес. Ғ.кінші біреу. взге, бвтг«. кан — киіз үйдін ксрегссінің бясып Сенен артық жап тумас, Туса туар, тартатыц мыкты жуан аркан. 4 Вас артылмас. Б ір өэіңнен басқпға ынтыч- асау — а) Ьасына жугек-күрық тиме- > тығым айтылмас (Абай). ген. мініп-жегуге көпдікпеген ж ы л к ы .! БАСҚАЛАНУ ет. Ө і твңерегінен езгелеіів б) Мінсзі шатлқ, айткакға көнбейтін I бетенсу, айналасьшан ж а7ы рканы п кисык адам. 4 Бас-аяғы — не бары. жатсыну. бар болғаны, бір істің басы ж әне ая-1БАСҚАЛЬІҚ зат. Бөтендік, жаттык, азге- ғы. Ж үз қарага екі жүз аларман бар, | лік. Вас к,арар: <гбас аягын тексерем> деп БАСҚЛРМА зат. 1. Басқпратыіі, басшы- (Абай). 4- Бастан а я к — боріи, түгслі- лык ететін үйьгм, мекеме, орын. Зсх- мсн, барлығын, тсгіс басынан аяғы ка ство Оасқармасы село халцына қатысы дейін. Сен екеуің бастан-аяқ, болың- бар жергілікті істерді ғана басқара- дар (Әуезов). -4- Бас қ а й ғы — өз ба- тын (Б Қ П (б ) тарихы). Рахмет шахты сынын уайымы. муды. Байтал түгіл басқармасина келді (Ғрубаев). 2. Ме- бас қайғы (макал). -4 Бас косты — бірікті, ұйымдасты, ынтымақтастьі, мо- кемскід, ұйымнын басқарушы мушеле- рі. Қолхозды баскаратын адам. Кос- жіліс курды, кенесті. О, депутат жол- перацияның басқормоларын қайтпсай- дастар, Әлемге атьщ зйгілі. Лстанади бис қостық, Секілденіп ай нүры (Ши- лау керек сияқты. Ленин атындағы колхоздың йасқпрмасы. Серікбаев хсол- пин). -4 Бас болды— бір нурссгс бас- дастын баяндамасын тындадық (С. шылык етті. баскарды. 4“ Вас-басы — оркайсысы, жеке-жеке. 4 “ Бас-кез ! К.) болды — баскарды, басшылык етті, көз БАСКАРТУ басқ ару етістігінік взгслік кырын еалды. 4 Басы бсс — ешкім етіс түрі. нслснбегеи зат, ескі одег-ғұрып бо- БАСҚАРУ ет. 1. Е л билеу, басшылык «ту- жетекші болу, нұскау беру. Үкіяет йынша біреугс атастырмағаи бой жет- ісін, ел жүмысын басқарган Карс- пайым қазақтың вз баласы (кыр- ксн кыз. 4\" Бас кам — эркімігін өзіи- гыз ж ы рлары ); 2. Бір нэрсенг үйым- дік мүддссі. тілсгі. 4- Бас барм ақ — колдык бірінші саусағы, үлкен бар- дастыру, ж өнге салу. игсру. Бүл уй*Р- мелврдің көркемдік жси-ыч басқоратьо-: мак. Осылайша қүптап қалам түртіл- маман кадрларм ен толыктыру кереи (ККП V съсзі). ді. Орман ептеп Оас бармақпен сүртіл- с)і; Кол қоюмен таңды солар атқыэып. БАСҚАРУШЫ зат. Басшылык стуші. мең- геруші, мекеме, ұйым бастығы. Кызыл Кол қоюмен са.гды үзатып бір күнді отаудыц басқаруш ысы Алма еді (Му- канов). (Ерғалиев). -4 Бас жіп — сныр малы- ныи басила баАланатык жіп. 4 - Б а с ЗкПмПім--—Гіб«га-»сі.мкга к»н—етін—-к--н-і-м- . -4- Б а‘с бу- кПо ? т ы -б Г р С' жергсСОТж«?налу?М' б і р ^ ! БАСс^ызРсІІтГіІсІ5т1у.р. .і?. ск а РУ СТІСТІГІПІҢ ь'рык' уііымдасу. 4- Бас макала — газет! БАСҚАША үст. Б аска турде. бөтеп, өзгс- журналдыи ец басқы макаласы. 4- Бас ше. Олардмң жағасы да Тобықты ү&’ гісінен басқаш а (Әуезов). Мэселе іс орамял — аііеллер басына тартатын ^ м а ^ н т у з е п аМк п ^ аг қисайгға* б\" с I ж р М е гитлершиё^діқ~сандыр^ыниш (Ч с,ш щ „л :,) > ’ б1 с с__і ”_ды '_ иіпіі ис* бас' аша 6алыя рні үстай алды. Түр еді бір инженер оқ сақалды, Нүрланды ең алдымен сол БАСҚҮР зат. К иіздің астыи ала кереге басын басты ра тартып байлайтын жүи* Оис салды (Аманжолов). 4 Б ас сау- пен токылган ж алпак аркан. Алсиіа- ғалады — киын жагдайдан корғандк, сын да, басқүрын да тоқитын мен... Киімін тігіп, кірін жуу да менің мой- сактанды. С.еп неге үндемейсің, әлі до ны.нда болды (Сәрселбаев). биаосп).сауғалап отырмысың? (И манжа- БАСАЛҚА зат. Лкыл айту. бірсуді слік- БДСҚЫ сын. Алдыкры, бас кездогі. 0>\\ тірмеіі, желіктірмой акылмен, колелі басқы бронсносецке үш рет тиді (Сте­ свчбсн басып отыру, акыл, кецес беру. панов). Партия жчып мал сойса, Бата они- БАСКЫНШЫ зат. Талаушы, тонаушы, басмашы, біреудіц жсріне бвсып хіру* сың, жейсің бас. Басалқа сөз сенде іиі. Өткен соғыс кезінде неміс-фашист ж(Дабқа.П).Айтқан сөзің *малың шаш» басқышиылары совет электр иіариа- БАСДРЛЗДЫҚ зат. Кырги кзбақтык. е>иі- шылығына ауыр зи яя келтірді (Әкім- ТтіІКк. КкГгСоТтЫыКк-, д..у..ш...п...а..н..л..ык. жлнов). БЛСДСАУЛЫҚ за т Асау мінез. шәлкестік. БАСКЫНЩЫЛЫҚ зат. Талаушылык, то- 'Гйрпаң торы Марияға көрсегкен баса- иаушылық, басмашылык, біреулінже- сацлыгын бүган да корсетті (Т ілеков).і ріне басып кірушілік. Интереенттер БАСКЕТБОЛ зат. Допты карсы ж акты и ‘ согыс жөнінде беделінен мүлде айры- лып, өздерініц Оасқыниіылык, зкоспар-

БЛСКЫШ — БАСТЛУ 95 лапынан бастартуға мэжбүр болды ды, баспаналайтын жерді қүртып жі- (СССР Ж. С. V сессиясы), береді (С. Қ.). БАСҚЫШ зат. 1. Биік үй исмссе сол си- БАСПАНАСЫЗ сын. Басыпда лашығм якти баска бір заттыц басына шығып- түсу үшін жасалған саты. Подвал те­ жоқ, үйсіз. Екі ағылшын, үйлері қирап баспанасыз қалган соқ эзірше испан- рец, басқышпен түсіп шығамыз (Мус­ дармен біріеіп түра бастайды (Дефо). тафин). 2. Дәреже, саты. Бүрын бас- БАСПАСӨЗ зат. Октын-октмн басылып тауыиі мектепті бірінші басқыш мек- шығарылатын газет-журналдыц жал- теп дейтін (Көбеев). пы жнынтыры. Маган жастардан бір- БАСМАШЫ зат. Орта Азияда Совет өкі- топ холдастар тіл білімі мәселелері метін орнатып нығаыту үшін болған жөнікде, эсіресе тіл біліміндегі маркс­ курестер кезікдсгі контрреволюционер- изм жөнінде баспасез бетінде пікірімді бандит. Кейбіреулер Рахметті басма- білдіру жайынди үсыныс хасады :иы алып кстті деп шығарды (Ерубаев). (Сталин). БАСМАШЫЛЫҚ зат. Елді топап-талау БАСПАХАНА зат. Кітап, журнал, газетті үшін үйымдастырылған бандалык эре- кет. машннамек басып шығаратын опдіріс орны. «Искраның» жеке номерлері БЛСІІА I зат. Кітяп, газет, журЪалдар Ресейде жасырын баспаханаларда қай- бгсып шығаратын мекеме. Республика- та басылып таратылды (БКП(б) тар.). ныц партия үйымы баспасөз бен баспа БАССЕЙН зат. Су коймасы, көмірдіц ар- ісіп жақсартуға, олардыц жауынгерлі- насы, алабы. Казір шыгыс аудандары- гін кәтеруге Оағыттилган едэуір жұ- ның көмір бассейндері сотыеца дейін- мыс істеді (ККП V съезі). гіден 60 процент көп береді (С. К.). БЛСПА II зат. Тамак аурукньщ бір түрі. Буки Караганды, Теміртауды кэні Бірақ тамағы бо.спа болып ауырган қылган Нұра бассейні, бізге бір тамса Ривакыц жігіттермен сейіл қуруға да исетіп жатыр (Мустафин). шаиасы. келмеді (Степанов). БАССЫЗ сын. 1. Ауыс. Акылсыз, акылы БАС.ПЛ БЛС үст. Бір затты екінші бір жок мисыз. 2. Ауыс. Әдепсіз, үлгісіз, затка ешкандай үстемесіз айырбастау, мәденнетсіз. бір зйттыц орнмна өзіндей екінші зат БАССЫЗДЫҚ зат. Әдептілікке карсы іе- алу. тслетін тартіпсіздік, көргенсіздік, жү- БАСПх\\Қ зат. 1. Қүзден бастап енесін генсіздік. емуден калған маркайған бұзау. тор- БАСТА қ. басында. пак. Бір кезде көіипелішң иттсрі жа- БАСТАЛУ бастау етістігінін ырықсыз етіо тақгың жайылып журген бүзау, бас- түрі. пағына шауып тым-тырақай қылды БАСТАМА зат. Бір норсеніц, істіц басы, (Айқап). 2. Ірі-қараныц бас терісінен ен алгашкы өрістей бастаған ксзі. Кө- жасалған ыдыс. бігі Днепрдің Оыж-быж қайиап, Ж а­ БАСПАЛАТУ ег. Үсті-үстіне төпелеу, же- на істің бастамасын жатыр тойлап. дслдету. Ж ауды жеңсең, басп.алат Күні ертең Днепрдің алыптары Жүй- (макал). ріктей жулде бермес, шығар ойнап БАСГІАЛДУ ет. 1. Бүғу. акырын барыіт (Шнпиіг). қарау. Айша есіктен баспалап қирады БАСТАН үст. Алғашкы кезден, әуелден, да, сырт айналып жүріп кетті. 2. Ауыс. \\ басгапкы мезгілден. Абайлап баЯкау, сығалау. Әр бұтадан, БАСТАНУ ет. Уксау, сипаттану, сняқтапу. Бүдбүл қабақ бастанған Екейім ий, зр усерден, Ажалды ахал баспалап, Түнере қалган бір куйді Алтай коңіл I Жүлып алып басықды кетейінбе-ай (Жамбыл), сезгендей (Саин). Көк хиектен басгга- БАСТАҢҒЫ зат. Үй үлкендері бір жакка лап, Күн қарады адамга (Саин). жол жүре кеткенде, ауылла калган БАСПАЛДДҚ зат. Бнік үйлердін, т. б. кыз-келіншектердің бас косып әзірлеп биік заттык жоғарғы қабатына, төбе- жентін тамағы. сіне шығу ушін жаеалган сзты. бас- і кыш. Артық туған қыз Күртқа, Са- БАСТАПКЫ угг. Ә\\'елгі. аллмнғм, алғаш- қы. Дунаеве жаман да, қызық та, ер- тыны қолға алады, Баспалдақты көте- мех те, м п те, бастапқыгп кім шыдай- ріп, Тамға сүйеп салады (Қобланды ды соңғыға кім азбийды (Абай). батыр). Басгшлдақты қолыммен си- палап, абайлай басып экемнің даусы- БАСТАПКЫДАЙ сын. Әдепкідей, әуелгі- дей. алдынғыдай. на мен де ілесіп келемін (Айни). «АСЛАНА зат. Жан сактайтын. бас. сау- і БАСТАС сын. Сырлас, мүндас, катар өсхен ғалайтын лашық, күрке, қорғаланатын | курбы. Батыр бастас, бай қоныстас жер. Жанпейісте қатын да, бала да, | (макал). баспана да жоқ. Өмірі шыр бітпеген | БАСТАСТЫК зат. Сырластык, акылы бір- сорлы еді (Әуезов). Кврдім мен шет- | лік, мүңдастык. тегі бір баспананы. II!и Оорбай қызыл БАСТЛУ I ег. 1. Сонына ерту. алда журу, басшылык ету, жетекші болу. Компар­ Қарын, жас баланм (Токмагамбетов). _ тия ақыл-ойы елімнің Жеңістерден же- ВАСПАНАЛАУ ет. Ж ан корғалау. қауіпті ңістерге бастады (Сани). Клим батыр каторден тығылу, тасалану, бас сак- тау. Артиллерияның огы адамдарды, қасында, Кол бастаған жаиынгер, — пуленеттерді, минометтерді, блиндаж- Кызыл жүлдыз хсагалы (Жамбыл),

«У, Б А С Т А У — БАСУ 2. Шр иәрсеге кірісу, бастап жіберу. БАСТЫРУ басу егістігИ ц өзгелік етіс үйымдаетыру. Кайратыңды қарыштап, түрі. Өнеріңді бастагын (Жамбыл). Той бас- БАСТЫРУ ет. 1. Басу епстігікін өзгеліх етіс түрі. 2. Түрлі орылған, жикалған тип. здеп сақтап жүрген жігіт, Кол- егіниік дәніи сабағынан ажырату чықтап өз тобыпа алып кетгі,^ Разы үшін комбайннан, молотилкадан вг- бон оқсақал шал Есенквлді, Касына кізісз алу. А лы с емес, «Еңбек> атти бүл жігіттің таяу келді (Слшс). 3. ІЗір колхоздан, Жүрт бастырып жатыр злі жсрмен екінші жердіц аралығыи (а ря­ бидайын (Ж ароков). Зыгыр бастыра- сый) айтқанда: шейін, дейік дсген маг- тын цехтар силу жумыстарын кеңінен нала колданылзды. Алтайдан бастап жүреізу керек (Хрущев). оптыска Коз жетпейтін алысқа, Созы- Аып, бекіп, нығайды Азаттықтың жемі- БАСТЫРЫҚ злг. Шөп, сабан т. б. нэрсе тиегеп арбаның үстін бастыра байлай- сг (Ж амбыл). БАСТАУ II зат. Бүлақтьщ, озен суыиын тын түзу жуан ағаштан жасалган, пшққан жсрі, көзі, тума. Туны қ бас- ұзыидыгы 2. 3 .метрдсй келетін сырға- тау, Оал булақ, үзілмейтін уміт — уьіл. Сырық улкен кісіні көтермес деп, 6уа. Калың ормин, қарагай Тау қой- шоп жабдыгына ззірленген жуан алты ішпа кіріп тур (Өлендер жинағы). бастырықтан қурған алтыбақан еді БАСТАУШЫ заг. Басгаіг жүруші, басшы- (М ұканов). -4- Ауыз бастырык. — қүния лык етуші. Б ізді жеңістен жеңіске бас- сырди жасы ры л, біреуге айтып кой- таушы — коммунисты партии жаса- мау үшін берілетін пара. сын/ (С. Қ.). БАСУ ет. 1. Қ озғалы п жүру, адымдау. БЛСТАУЫШ зат. I. Әйтеуір бір үлкен ме- Жанат жай басып, колхоз кеіиін ба- комснің жсргілікті жердегі, Састапкы йыпты көэінен өткіэіп келеді (.Муста­ бастамасы, алгашкы басқышы. Баста- фин). 2. Бір иәрсешц үстіне күги гү- уыш партия үйымдарының жүмысын сіру. аяк астында калдыру. Біздіқ ел- жақсарту кеп рвтте олардың секретарь- дің туы көктс жайиайды, Басып втті ларыпа байланысты (ҚКП V съсзі). фаіиизмнің белінен (Саин). 3. Газет, Жагдайымыз мақтарлық емес, шыриқ. журнал, кітаптарды баспадан шығару. Мсктейіміз бүрык бастауыш еді, осы Лз уаңыттың іиіінде сКүрес одаты* биыл жеті жылдыққа айналдырылды, жүмысшыларга арпап ондаған ундеу- — деді мектеп директоры (И манжа- лгр басып шығирды (БК(б)П тарнхы). нов). 2. Грамматпкада сөйлсмніц бас Ел тілсгі жол тапты, Тұншықпади ту- мүшссі. манда. Ертеңіне сол хатты Басып жат- СЛСТЬ: сын. 1. Еи негізгі. маңызды, ш е-1 ты «Правда» (Мәулснов). 4. Көңіліи міуіні. Тілдегі басты нэрсе— оның аулау. ж үбату, акыл айту. Ері аіиу СӨігОіХ қ о р ы (Сталин). Сөіітіп, улаг- айтса, эйелі басу айтып, Отырса, бү- байтах, мийданның басты участоктеріь рынғыдай жау бола ма (Абай). Ажуя- Ос Кызыл Армия шабуыл бастауғ ғи, қорлауға тілі орамды. Не түрлі тү- мумкіншілік алған кун д а туды (Ста зақ қурып көңілін Сасқан (Абай). лн;;). Екеуің тең барып, осы барлы 5. Жер әлемді алып каптау, бір нзрсе- кг.чітсрдің басты-басты кісілерін жиы, нін бетіне жайылу. Жер — дүмчені иеліңдер (Әуезов). іиаң, туман басып, Ойнақ қагып, қү- БАСТЫ ГУ ет. Төселу, лзгдылапу, үйрен\\ тыросп дауы л келді (Абай). Түнеріп КкНоНиПдІіГгЧуГ. С'.оМқсап шшла/ршуалссымінімыиң әла,і' ра(ег обйсС турды қара тун Кок жиегін бүлт ба­ тықпцган кезі еді (Бегалин). сып (Саин). 6. Бір нэрсенің жер бегін ІІЛС іЬГІч, зат. Белгілібір кызмет атқараті каулап қоршауы. Алдымда ашылады баскарушм рссмн злам. Шықпаг зсем аспан, Т улайды , асау тоақын алып еАннсн жер бүлінеді, Олақ басгықт қашқик, Ж ер жзннат усасыл шөбі то- ел ОүліпеОі (макал). Жанат түрткіл лықсидм Кеудесін көк алады орман Сі»)астіп отырган Жантас стажаночи басқан (Шипин). Тун көрпесін жамыл- . оригадиның бастығы (Мұстафин). ған кең жазық даланың бзрін де сзуле ЬАСІЫРМД I зат. Тебесі жабық, тө басқан (И м анбзепа). 7. Д ақ түспеу, кір шадмау. Семсерін Аманкелді тот оупірііі аілык калдырған балкон спя баспасын! Е л қорға, улы куннің туса ты кісі отыратын. жатып-түратын орь шағы (Ж амбыл). 8. Ашуды таркату, /Күэім ағаштарының бір ии жадырату. Зы лиқа орта ботелке ариқ, түрл\\ оюлармем эсем безендірілген бір майлы схамбас океп қойды да: — алдындагы бастырмаға келіп тірелг Екеуің Ое бугін аш улы ехенсің, аиіула- (Ащш). Кақпа алдында мал қор оның қатарында мал байлайтын бс рыңды бас, — деп күлімсіреді (Муста­ с . Д “ Р?в болатын (Айни). фин). 9. Күшпен тоқтату, тойтару. Бул БАС11ПРМЛ 1і зат. Көйлсккс, камзол: ереуіл қуралды күшпен басылып тас- т. <>. кадайтын туйме орнина жүмсал талды (БК (б)П тарихы). 10. Ілгері өр- тіліі зат. леу. алға б асу — қаркындоу. екпіндеу. Зырылдап станоктар завоотарда, За- БДС1ЫРД1ЛЛАТУ бастырмалау етістігів г.. Ө.НХ-ЛГХ етіс түрі. манныц қарқынымен басады алға (Ши- пни). Л . (9нге салу, м арт, күй ойнау* БАС1 Ы)'МЛЛАУ ет. Үсті-үстіне төпей б РУ. скпіндеп, ентелеу. Ей, алдағы жас командир. Бас маршца жарцылда! (Сами). 12. Қағаз ксмесе

БАСШЫ — БАСЫНДА 97 басқа бір нарсенік бетінде із ксддыру. БАСЫБҮТІН үст. Кзйтзрып бермеГітін Хат білмесең бармағыңды бас, — деді стіп, бір жола... Төлеуғаэының қос ау- Медведев Мықтыбайга (Ақынжанов). ы.з мылтыгын Оасыбүтін қалап сүрап 4- Басып алды — бір мемлекетті екін- алдым. ші бір мемлекет зорлап бағындырды, БАСЫЛУ I басу етістігінін ырықсыз етіс взіне каратты. Манжурды басып ил- түрі. ганда. Кытайга вале салғанда, Көріп- БАСЬ'ЛУ 11 ег. 1. Тыпышталу. тыну, жай- ек сонда-ақ зүлымды (Жамбыл). баракаттаму. Басылып гуілдескен у^- 4- Жалганды жалпагинан басты — дің іші, Бзрі де су сепкендей тыни дүннені шайкам «тті, ө.ч онлағаны қалды (Саин). Күнтуардың кеудесінде орындалып, мүддесіне жстті. Жалган­ ашу оты Қылаң етті де, ақылга жең- ды халпагынан басып втіп, Жасарып, оіріп, су сепкендей бпсыла қалды цайта туып, алдым бекіп (Жамбыл). (Омаров). 2. Ғ.кпікі книгу, бәсеқдеу. -4 Жвбей басты — ентелей екпіндеп, Меніменен айтыс^ан, Сендей талай теэ, шапшан жүрді. Жүгірген бала, көппеыің Көкірегі басылган (Жамбыл). жебелей басқан эйел-еркектер көрінеді 3. Тиылу. токтау. Елдің айгай-шуы элі (Мустафин). + Ж аза баспады — ка- басылар емес (Әбішсв). Жел де ба- телеспеді. алжаспады. Айдынның ақ сылды (Мүканов). 4. Таусылмау, кұ- шортскын жібермеймін Жасымнан жи­ рымау, бітпеу. Биң. дэулетім 6асыл- ва Оаспас қармақ едім (Жамбыл). май, Жетісудың саңдағы, Тегіс отыр 4- Баса көкгеді — киіп жарды. ентсле- қасымда-ай (Жамбыл). 5. Квкілі кай- Ді. акк астыня гаптады. Атты зскерлер ту. Жслпіне.ен көңіл бисылып, Желік- жолындагы елді баса көктеп бет-беті- кен жүйрік тынады-ай (Жамбыл). мен өтіп жатыр (Әбініеи). -4- Баса 4- Көзгс баеылды — к«зге түсті, үшы- киді —бас киімді төмен түсіре ккді. рады. Сонда да тіп-тік қиядан Мүнап Квз сорасы мүз болып, Сеггің түгі к,ы- боп кезге басылды (Санн). 4- Енсс- роу болып. түлкі тымақты баса киіп сі басылды — ецсесі түсті. Мен соны Жацып кең, далада ақ бас бураша күр- ойлап, согыс күшін асырып, Түрма де- шдеді (Мустафин). -4- Басып салды— сем үй еңсесі басылып, Түр екен ғай бфден атып жіберді. істі тез бірден өмір боіш сөнбейтін Өз сғулесін жат орындады. Басып салды наганын, Жис квзінен жашрып (Ергалнеаі 4- Мау- сзбиді қоса атты. Каніл ана. бпланың қы басылды — кумары конды, тарка- жүректен қоса ацты (Мәуленов). ды Айдынды баян, кол Баян, Аяңда САСІІІЫ зсг. 1. Көссм. дана, данышпан. тудым мен Сір кез. Басылсыч мауқым Басшымыз Владимир хоц болған күн. аігынған Суың.чан лзззэт берші' тез! Жиналып жүмыскерле.р топтанған күн. (Саии). 4- Таска басылды •—баспзга Кымбатты аск,ан алып данышпинды басты. жазды. Бір жіеіт каган тасқа Кайғырып қара киіп хсоқтаган кун басылган екі-үш қағсзды эхеп берді (Иманбаева). 2 Белгілібір мскемстс (Кобсев). Болыс игам біэее тасқа ба­ басшылык стуші, бастык, басқарушы. сылган кітип. зкеліп Серді, — деді Мецгеруші. Жақыпбек музыка аспапта- ІІҺуэли (Акынжанов). ры хайында жэне басқа да бірқатар мо- БАСЫЛЫСПАУ басылу етістігінің ортак се.хелерді шешпек болып. колхоз басмы- ■ стіс түрі. ларына кетті (Иманжанов). Ойынның БАСЫМ сын. Пір зат схінші бір заттан тэртібініие басшы хсігіт, Ретпен жаға- - аргық, үлксн. мол. Жумыстың қауып- лагты домбырины (Саин). 3. Бір нор- тылығы қаншолық басьш Солса. Дзер­ сеж бастаушы, жол. жоба көрсетуші. жинский соншалық көңілдене түсетін Басшы боп үлы жузді қарап түр ғой. (Герман). Со\\ыр билаііыц өмірінде есі- Ие боп осы күнде сіздерге де (Жэм- ту сезімінің маңызы еш)і тіпті бисым Оыл). Арамтимақ, ақ б ш к. асын же- бпп кетті (Короленко). мей, қолдай ма, Басили эділ болмаса, Жүртқа зділдік орнай ма? (Жамбыл). БАСББМДЫК зат. Артыктық, күипілік. көптік. Жау күшімің Оасымды.чыгын БАСШЬЛЫҚ зат. Басшы болып іс атқа- рушмлык, баскарушылық. Партия елемей. совет шекарашылсры өзін кеп­ ке балан, қатты. соғысты (С. К ). үиымынық міндеті кәсіпшілер одақти- , ...Оларса тайпаның немссе жүрттьщ рына басшылықты барынша ясақсарту біртүтас, ортақ тілі басымдық етіп (ҚКП V съезі). Фермелерге басиш- өзіне бағындырып отыргин (Сталин). лыц ег. Үйымдастыр кө.мек бер (Сыз- БАСЫМЫРАК сын. Артығырак, күштірск. дыков). молырак. Кобыландыдап қуагы басы- БАСШЫСЫЗ сын. Баскарушысы жоқ. мырақ болғанын, Көбіктінің Карлыға БАСЫБАЙЛЫ сын. 1. Өзікія жеке басы- қнядан квзі шалады (Қобыланды). ниң сркі жок, біреуге меншікті. т»у- Жолпы жастарга тэн мадиқ сүю хагы елді. Сондык,тан да олар сіздерді 6а- менде өзгеден көрі де Оасымырак, бо- сыбайлы қүлдыққа салмақ (Әбішев). латын-ды (Сорсеноаен). БАСЫБАИЛЫЛЫК зат. 1. Меншіктілік, БАСЫНДА үст. Әуелде, әдепкіде. ертеде. Спл қуитқа мен сеніп сн басында. Ьа- ♦кінші біреуге тоуслділік, біреудін, ер- ғуға қүиітарландым колхоз милын (Ке- кіндс болушылык. 2. Кіріптарлық, рімбекоа). Ссны ойлап цызыл жеміс ерікеіздік. 7-1596

98 ЬАСЫНДЫРУ — БАТТЛСУ мен таңдадым: Ьерсеңіз жемск болып 3. Бірнеш е элсктр техника элекевпе- бел байлсдым. Топа-торсақ б у л созді рінін я аккумуляторлардыц косыніи айтқаным жоқ, Басында-ақ ойлап те- сы. гін ибайладым (Абай). БАТАЛАСУ ет. 1. Уэделесу. серттесу. Бр- БЛСЫ ІІДЫ РУ басыну етістігінін езгелік жейлер ө зд с р ін е қараган бар агайым- стіс түрі. ды бат аласуга шацырыпты (Әуезсв!. БЛСЫІІУ ет. 1. Билеп-төстсу, өзііі біреу- 2. К удандалы . кыз алысу. кыз берісу. дсн жоғары үстап, өктсмдік ж асау, Казақ қы з баласы н қырқынан шыцпсй- әкімшілік, зорлык керсету. Ж ау сені ақ біреуге баталасып мал алып /{алсм батыр болсаң Оасынар ма? Сөз отпей, (Айкап). ер намысы ишынир ма? (Ахметбеков). БЛТАОҚЫ Р зат. Өлген кісінің арпша Біздің ауылды мүндай басынуына ыза Калған семі»яеі>іна барып көңіл айту. болған Сауытбайлар мал бпғып жур- IБЛТПЛТ за г. К ум ды жсрдегі кееіртке.' ген Кисықты қапыда соққыға жыққы- БАТЕЦҚЕ *: бәтенкс. зып олтіріпті (Көбсев). 2. Еркіндеп БАТОН зат. Ж үм ы рлап сопакша етіп я:- кету, дандайсу. Каміиы б о лха ға н соң сірген палның бір түрі. ғ.ер қүнан мулде басынып, жортақты БАТПАК ллг. I. Топі.іроғы суға. шалшыч- Оа қойып, тоқтауға таянып келеді (Бе- галкн). ка ар ал аскаи былғаиыш, ылас жер. балшык. Ж о л богы езілген қара бит- БАСЫІіКЫ сын. 1. Салмакты, байыпты. пақ, ж ерде алам ь'ш еріп жатқан боз- 2. Грамматнкада багынинкы сейлемніц негізгі компонент). Басыцкы свйлемнін ғыа қар б а р (СагымОаев). Карлыюю үшты а сп а н м сн , ...Патпақ, ылай ш * баяндауышы эркашан тняпакты болып кследі. дермен; Түрлі-түрлі жерлермен {А* БАСЫР зат. Медицинада трахома дсп ата- тынсарии). 2. Ауы с. Ауырлық. салдо, латын жүкпалы көз ауруы. ылас. бы лы к. Жеттім усеңіс күеім. БАТА зат. 1. Діни. Алғыс, тілек. Осы кел- Заманның артып батпағын (Халык генбе Ы бекеңе алғыс айтып батасын ақы ндары ). О йлауды тілден айырап алийын Оеп келдім (А кы нж аиоэ). Бө- тастак, II. Я . М арр идеализм батпсш- жей не мзнмен *мүндай жақсы бата на түседі (С талин). берді (Әуезов). Сол Масгут қыдыр БАТПАҚТАУ ет. Батпакты жергСбап- иіалдан бата алыпты, Соңында Іііэмсі — усиһан атаныпты. Магнасы «б ул дү- БАТПАН зат. В скі. 1. ІІІамамен алынғзи ниенің күні» деген Жетіліп Оізге ғыб- рат сөз қылыпты (Абай). 2. Ескі. Та- ауырлық өлш еуіш . Кейде көлсмді, ау- ыр болып келсді. Кыздырган батпа* мак жеп болған сон, айтылатыи тілек. + Батй б с р д і— тілек білдірді. Үміт шойын төселсендей секілді түрғон х?- еткен достарым. Сіздерге бердім Са- рің аяқ басы п (Жансасва). 2. Ау**- Ауырмалық, салм ақ, жүк... Күзет^ тамды (Алтынсарик). + Б ата жүрді отан іиегін ж ауы нгер түр, Бойына бат- — іеке асты, орыидалды. + Ом бата — ойлағамың болсын. тілеуіңді берсін дс- паи қи р у асы нғаны (Аманжолов). гсн ж ақсм тілек. Лтиң Ы рғызбайга , дің куи й е л у батпан (макал). БДТПАНДАЙ сын. 0 те ауыр, салмакты. Бойда қа р у батпандай Иықты іуіхая атам Кеңгірбай оң батасын беріп, би | (Ж ароков). Батпаноя сайлап еді (Әуезов). + Бата кылды — БАТПАҢДАП Үст. Үйіп-төгіп. шығадыгой елген кісінін үйіне барып. дұға стіп, кіргең ауру да мысқалдап лртнмдл калгандарына коніл айтты! кд ты(Әр дбіишгев). г> Колымда туган адам еді, М ұқан мар- ЬАТЬ1^А Қ зат. Рсволкжияға дейін үстеи қүмға дата ғып қайтайын дсп талпын- ‘ тап ӨКІЛЛсрінің қанаүмнда болып кел- г а т ,\"'” (Мұкан°в). ; ген жлушіы. м алай. Жалшы кедей бог- ЬАТДГӨИ сын. Акьілшы, жвн-жоба беру- I Ж алы ны п байта не қылад, Еқбек- пп. квпті кергси тэжірибелі адам — и“ табы б іріксе, Бар мақсаты гобы- Ьатагей ана. бул тілегіқізді куаны ш - , ла0 Кадыров). Пгтгг?СГЫЛ\" аі*м.ы>*; ~~ д е Сергей і БАТСАИЫ зат. С и р т киімге тыс егетія петронич к..е...м....т.. рді қолтығынан дем есй і жібек мата, к а л ы ң кездеменін бір түр'- бері шықты (Мустафин). Казақтың батсайы қаптал шапалыч БАТАЛЬОН зит. Жаяу әскердік бірнешс иығына бос тастап, қолында сары дом- ротадан қүрллған бөлімі. Атқыштар Оырасы бар, орта бойлы.'кең маңдай’ батальоны кейінгі шепке иіегініп Оекі- лы, ақцуба жігіт сахнаға іиықты (Э»і' ністі (Тілеков). Тек екі битальонды бі- Рс) (Ж арм ағам бетов). — Жзмила н* ріктіріп қайта ^ур да, осы жерден тап- жылма (Әбішев). Ж әмила ма, стахан. Бел күрекіі ор- тасынан устаған, Көрмеп пе едің БАТАРЕЯ зат. 1. Артиллерия бөлімініи бекініс орны. Подлесный батареяның зеттегі суретін, Бешпенті бар батса- вымен тыстаған (Крғалисв). отыс уяеына телефон соғып, бригада- БАТТАСТЫРУ б аттасу етістігінің өзгелік дан бір маңызды буйрык, алғаны н ха- етіс түрі. барлады (Нүрпейісов). 2. Артиллерия болімшесі. Баян бстареядагы кіш і ко- БАіГАСУ ет. Бір затты н бір затка жабы- СУЫ* үйысуы, бірініц үстіне бірі кабат- мандирлердің ііиінде Романовты ар- т.ілип калы ц дап вте кірлеуі, ыласта- тықша сыйлауіиы еді (Нұрпейісов). иуы. Ж абайды ң көзінен аққан қо**4

БАТТАУЫ Қ — БАТЫР 99 қүрым киіэдің күйігімен араласып, бет- тырнағың (Лбай). -4 Шымбайыня- бат­ ауыздың ашык, қалган жеріне баттасыл ты — жанына батты. Әбден шымбайы- ца.шпты (Мүсірепов). на батқан жұмысшылар ереуіл кезінде ВАТТАУЫҚ эат. 1. Өзеннің. көлдін жаға- машиналарды сындыратын~ (БК(б)П ларына шығатын ақ шөл. Балдырганы тарихы) Шолпанымнан я[алған жалғыэ білектей, Биттауығы жүректей, Ондай үрпақ сен едің.. Әкеңе амал жоқ. зйт- чоныс маған жоқ (Махамбет). песе шымбайыма батып-ақ түр, дегенде, кемпірдің нүры тайган көзінен жсс та~ ЬАТТДУЫҚТЫ сын. Баттауыгы мол, бат- тауығы калын жср. мып кетті (Мустафин). 4 Шыгынға БАТТИТУ баттию етістігіиің өзгелік етіс батты — чняндалды. «Бүл неқ» десе бі- түрі. реуге, Жоқ норсені шатады. <Күты- БАТТИІО ет. Ддырайып коріну, зйкын коз- лам» деп ісінен Бярін көріп кісіден Шы- ге түсу, бадыраю. Университеттің қа- ғынга обден батады (Абай). -4 Касі- лай Састслып, қайдп бананы материа- ретке баггы — қайғыга батты, мүнға, .шнда көзге баттиып тур (Муканов). уайумға түсті. Махаббаг. қызық кім ВАТУ ет. 1. Сүйык заттың түбіне шөгу. корер. Онын да дзмін татпаса, Ьірхо- Фашистердің өлімтігі Тастай батып. ла басты кім берер Жаныңа қайғы бат- сеңдей ақси (Аманжолов). 2. Сіңу, паса (АбаЙ). бойға тарау. Жүрегім лоблып, гамак, ВАТЫЛ сын. Пр жүректі. танинбайты.ч, батырмаи отырғаны. Көңілді отырған- тайсалмайтын, кайсар. Батыл, қийсар да адамга ас жақсы батады. 3. Ойға халқым бар, Үлгі үйренген орыстан шому. Караймын да ескерткішке, Те­ Ьркін қайрит, ақылдар Бір бойына то- рек, оііға батамын (Аманжолов). 4. Кат­ ғысцан (Жамбьіл). Жігіт болсаң батыр т и т и іо , жағдайсиз болу. Мамык,тан бол, Кан жаумасын нур окаусын. Отан- төсех, Тастай боп кесек, Жанбасқа ба- ды суйген батыл бол (Тоқмдғамбетов). тар, үйқы жок,; Сыбыр боп созі, Мэз БАТЫЛДЛНДЫІ^ батылдану стістігінің болып өзі, Ойланар елдің сиқы жоқ «згелік стіс түрі. (Абан). 5. Куру, жойылу. Диуысың БАТЫЛДАНУ ет. Жүрсхтону, кайраттану, элгм күңренетін Батсын жаудың қа- тайынбау, бетінен. кайтпау. расы (Жамбыл). С. Күшіііс. айдын, БАТЫЛДЫҚ зат. Жүректілік, тяйынбау- жұлдыздыц көрінбсй кстуі. Күн багып, ш ы л ы х . Батыр атақ бітпейді Батылды- к>ас цараюға айналганда, аиылдың үс- ғың білінбей, Бір атағың шықпайды іі налдан азан-қазан болды (Мука­ Брекше кезге корінбей (Аннабскүлы). нов). 4- Ойға батты — ойлады, көп БА'1'ЫЛСЫЗДЫҚ зат. Батылы бармау- ойға, тсрсң мікірге түсті. Казір оңа- шылык, батылы жетпеушілік Батыл- ша үйде, осы халде ойга батып отыр сыздық пен үстаздық қорқыныипы се- Ардақ, Ой түйіндері тіпті көп (Муста­ зімі эйелді Аннаны ор қашан да бұл фин). 4 Кун батты — кеш болды, талабынан тайдырып отырды (Коро­ ымырт түсті. Күн батып теп-тееіс да- ленко). лапы цараңғылық басқанда Рахмет БЛТЫЛСЫНУ ет. Батыл көріну. Батыл- езінен-өзі жылап жіберді (Ерубаев). сынған жігіттің сыры ел басына күн 4- Байлыкка батты — мол казынаға туганда айк,ын көрінеді. ие болды, дүние, мүлікке кснелді. Айт- Б а\\ Т Ы М сын. Б я т ы л , в т к і р , ж у р е к т і , т а - пасақ та шетелдік, Французга сатқа- й ы н б а й т ы н . Мен қызы бао орыс үііін- нын Лғылшынның сүм Герберт, Баіі- де, өзімдей қызы бар ү*де, жалғьи ту­ лыққа да батқанын (Мұкышсв). рам! — деп, екі туысынан көрі батым 4 Жанға батты — жатіы ауырды. ба- ерке сейлейтін Қулбадан күліп қонды сына іс түсті. Кабагым қатулы Жанга (Әусзов). дерт батулы (Токмағамбетов). Кенет- БЛТЫНКЫ сын. Әдеттегі калпынан теме»: тен суық хабар тиді қатты, Шымыр- тусу. Мен білетін жолдардың ізі ішіне лап түлабойы жанға батты (Ахметбе- қарай батыңқы болушы еді, мынау ков). 4 Мунға, киялға батгы — уайым- жол үстіне қарай шығыцқы (Мука- ға түсті. Кан тас аққан көзічен Ыза нов). мечен мут\\ батып, Катын, бала кееі Бл\\ТЫР заг. I. Елдің жауыня кярсы кү- үшін Жүрген жандар түн қатып (пар­ рескен. зпостардык, жырлардыц гс- тизан) (Саин). Айсолтан қиялға бат- ройы, қаһармзиы. Батыр қол бастай- №н цалпынан оянып, бар назарымен ды. шеіиен соэ бастайды (макал). Бегенішке к,арады (Ксрбабасв). -4 Сө- 2. Отанын сүюші, оганы ушін жзныи гі батты — біреудіи сөзі тиді, ауыр киягын кісі. Батырдың Мао Цэе-Дун сөэбеи жэбірлсді. Ғ.сметке шаншудай- білем атын, Бастаған жеңістерге қы- жаман батты Бүл тойда інісінің тай халқын (Эзірбаев). 3. Акылы жыгылганы (Саик). 4 “ Тегеуріні бят- жүрттзн аскан, акылымен жэуын же- ты—тісі батты үсте.мдігі жүрді. ті- ңіп. елді ілгері жетектегея, б.чсшы. зесі батты. Цасарысцан қас оүиіпан, Ворошилов батырым, Артық көомен Тегеурін батпай тырп етпес (Қуаныш- еш жанды, Ел сүйген сендей еоімнен басв). 4 Тырнағы батты — жаны жа- (Жамбыл). 4. Ер жүрек. кушті, ко- Рэланды, қайгыга батты. Сен жаралы рыкпантын, батыл, кайсар. Батыр бол, холбарыс ең. Мен киіктің ылағы 'ем, балаларым бәріңдагы, Тап берген душ- Ърі қалдым өлмей зрең, Кагты батты пан иттің сынсын сағы (Жамбыл).