ИСКУССТВОНЫҢ ИДЕЯСЫ Искусство дегөніміз акыйкатты тікелей сезініп, таиу, екінші сөэбен айтканда образ аркылы ойлау, ойдағыны образ аркы- лы елестсту. Искусствоньщ бар теориясы осы анықтаманын кең баян- далуы аркылы мағлум болады: ол теориянық негізі, онын. текке жіктсліп бөлінуі, әрбір тектердің жагдайы мен мәні де осы анықтама аркыл ы шешіледі.1 Бірінші біздік искусствоға бергеи аныктамамызда окушы- лардың көпшілігін тандандыратын, оғаш көрінетін мәселе — искцсстооны ойлау деп атағанымыз, сөйтіп үш кайнаса біріне- бірі сорпасы косылмайтын, қарама-карсы, жэнасьғмсыз екі уғымның басын косканымыз болуға тиіс, Шынында да философия поэзиямен үнемі жауласып отыр- ған болатын; философия мен поэзиянық уйткылы отаны Грецняның өзінде де философ ақындарға алдын ала бэйге гүлін такканымен тураетатпай, өздерініқ идеалдық республи- касынан айдап шыккдн болатын. Ж алпы журтшн. уғымы бойынша, акындар жаратылыстан елегізген, лепті жан, сон- Дыклан олар өткен мен болашақты ойға салыл салмактап тура алмайды, казіргі мииуттіц желіне еріп кетеді, сүйкімді нәрсе кездессе пайдалыны курбан кылып, табанымен таптап өте шыгады; ештемеге қанағат кып турактамайды, кулыкты- лык десе сырт беріп, ракат десе есінен айрыла, /ынтыға шабады деп танылатын. Женілтектік, тураксыздыіс, бірдемені а орыс тілінде бірінші рет а__у_ы_з_ға__і_ іиып отыр; 5?л — пнитиканын. немесе свз кыйсын- деп аталатын кітаптардыци бірде-біріинен табуға болмайды. Соидыь к- так ол сөз бірінші естіген адамдарға тосая, жат, жалган болып көрінбес үшін, 61з иекусствоға борілетіи жака аныктаманык мағна көлемін кеи сыипатгауымыз, баяндауымыз керек. Б?л барытта біз казіргі ғылым сы- рына канык адамдарға кажетсіз. тіпті орынсыз, артык көрінерлік моселе- лерді свз кыла кетуге таіспіз.
талғап унатуда, устаған бағыт, оГіланған талапта байламсыз- дык, ақыры — күнделікте төбесі көрініп турған бақыттың кадырын кетіріп, іске аспас сулу кьшлға кумарландырып, больмды дүниеге дәйектетпей сағым дүниеге алып уша бере- тін арпалыскан кыялшылдык — міне осының бәрі акыннын. сүйегіне кайнасып біткен мінез болып саналатын. Ал философ- тар туралы журттЫц пікірі керісінше болатын, олар тобырға тусініксіз, карапаймм жандардың өресі жеткісіз, өмірдің ең аскак игілігі деп саналатын даналыкка кумарлар деп есептелетін. Журттыц ойынша, философтар кайтпас кажыры бар кайратты, устаған сара бағытынан аумайтын карыспа табанды, не істесе ойланьш орнымен істейтін, тілек кумары шамадан аспайтын, кыздырма кызғылықты мен сүйкімдіден көрі пайдалыны және акыйкатты артык. көрегін; өмірде тураід- ты, болымды игілікті тауып, колға түсіре білетін; ракаттық шығар булағы — күқгірт елесті сырткы элем мен жүз кубыл- ған опасыз өмірдіц оқымпаз алашубар көркінде емес, өз денесінде, өзінін мәқгі өлмес рухьгаын купыя -казпасында екенін ашып муратына жететін жандар болып табылатын. Сондыктан жалпының пікірі бойынша, акын балажан ана деп саналатын табиғаттық сүйікті, бакыггы ерке баласы; бетімен кеткен, бейбастактау, шәлкес мінез, кағусыз өскги еркесі, ол кейде бузақылык та жасайды, бірак окыс мінез істеген сайын кызғылыкты, сүйкімді көріне түсетін нәресте д ш бағаланатын. Ал, философтарды мәқгілік акыйкат пен даналыктыц байсалды мінезді кайреткері, сөздері шындыкда бөлонгон, әрбір әрекеті шарапатты жаядар деп таныйтын. Осынык нәтижесінде, журт акындарды сүйіспеншілікпен карсы алатын, егер олардык жеңілтектігіне ренжіп, кейде кектеніп ызаланса да, бәрібір, жымындаған ернін жыя алмай- тьтн; ал философтарды журт қоғадай жапырылып, кадірлеп карсы алатын, бірақ ол кадірлеуде кымсынып жасканушы- лык, жібімёй салкын караушылық барлығы байкалатыи. Қысқартып айтсак, карапайым, табиғат алдасынан өресі көтерілмеген эмпирикалық ақыл-сана поэзия мен филосо- фияның айырмашылығы елегізген, жалынды, гүл көрікті, жел канатты кыял мен ыскаяк, салкын, ой жабдығынан босан- байтын, катігез, сырдаң акылдыц арасындағы айырмашылық- тай деп білетін. Поэзия мен философиянык айырмасын от пен судай, ыстык пен суыдтай деген пікір — езі табиғат ку- шағында отырып, сыр түбін аша алмай, кергенін сөйлеген пікір поэзияны да, философияны да бір нысанаға — көкке умытылдырып дағдыландырды. Ол пікір поэзияны асКак түйсікпен адам рухына леп пайда ететін кереметті күші бар, жалпы вмірдің колдан келмес образын жасап, рухка куат
бітіротін нэрсе деп желіктірді; ол пікір философняны да адам рухын көкпен жоне сол аскак түйсікпен шектестіретін нарсе деп түсіндірді, бірак бул әрскетті философия өмірдік жалпы зақын жанды санамеи ашу аркылы жасайды деп баяндады. Біз бул арада карапайым топтың катардағы табиғи уғы- мын әдейі келтіріп отырмыз: ол пікір журтгың бәріне түсінікп, сонымен катар онда тереқ акикат бар, ғылым ол пікірді эбден орынды жоне кыйсынды деп табады. Шынында да, келісімге -келмес карама-карсылык та, тәндес, кандас туыс- кандык та искусство мен ойдың туп негізінде жатыр. Бул жағдайды біз таменде көреміз. Барлық болмыс, дүпиедегі бардьщ бәрі, біздік әлемдегі зат, рух, жаратылыс, өмір, адамзат, тарих, дүние, аспан әлемі деп атайтьшдарымыздыц барлығы — ой, ол өзінен-өзі ойлайды. Дуниедегі бардыц бәрі, әлемдік өмірдегі сансыз кубылыстар мсн фактілер — ойдың формасы мен болмысы; оларды ойдан тыс бірдеме деп айтуға болмайды, олай болса дүниедегі туракты акыйқатбар нәрсе — ой, ойдан баска дүние- де дәнеме де жок. Ой дегеніміз әрекет, әрбір орекет кыйм ыл аркылы жаса- лады. Ой дегеніміз пікірдін өзі езінен шығып диалектикалык кыймыл жасап, даімуынан туады. Қыймыл яки даму дегеніміз емір және ойдыц мзні: оларсыз кыймыл болмас еді; әлдс- калай бір өлі, жаца ғана дән жарған өмірдің бастапкы күші- нің кыймылсыз — сілейген калпы ғана болар еді, ешбір тул- ғасыз жанның ш м -куы т іріткі калпының куранды көрінісі ғана көзге түсер еді. Бул жағдайды акын 'төменде адам шо- шырлыктай айкын етіп суреттеген: Қарапгылыкснз карауыткан, Шехсіэ тунғыйыкта жаткан; Өріеі жок және кемерсіз; Образ туып адамсыз Турран бір ғаламат замак еді Күнсіз, коксіз, дүние каран чі Жарсыз муха иырсығад уйыцтап1. Албастидай к Қыймылсьіз, т Ойдьш, шығар көз, басталар нәрі — тәқірінік алып идеясы; ол оидың кыимылы сол идеянық өзінен-өзі ең жоғарғы (тран- п»1 Н,^!.?.аЛЬДЫк) л?гиканы« я метафизиканың закы бойывша дамуыныц нәтижесшде туады; идеяның өзінен-өзі дамуы деп 1 Байронныд «Шнльонскнй узник» поэмасынан үзінді. 100
оның өз кезеқдерін кешіп өтуін айтамыз. Бул жағдайды біз төменде айкын мысалдармен көрсетіп береміз. Идейны», өзінсн-өзі яғни ез ішінен шығып дамуын филосо фия тілімен айтқанда имманенттік даму деп атайды. Сырттан көмек етіп, тәжрибе усынарлык енібір әдістіқ, дүмпудіц жрк- тыгына карамай все беру — ол имманештік даму; имманент- тік табиғи даму күші идеяның өзініц тіршілік неғізімен бірге жаралі ан; бул жағдай дәннен осімдік болып өсу күші өз ішін- де болған дәннің дамуыиа уксайды; дәнніқ тіршілік уйтқысы неғурлым күшті болса, солғурлым одан өсімдік те қаулап ек- пінмен өседі; керісінше, бармақ басындай емен бүршігі мен жаңғак урығынан көкке тірелетін зәулім емен жаңғақ ағашы өседі, ал емен жеміеінен 50 есе үлкен, жақғақтан 1000 есе үл- кея картоп урыуынан жер бетінен азаш. кетерінкі, тырбыйған картоп сабағы вседі. Ойдын. тіршілігімен байланысты рухтыц екі тарапы ретінде карама-карсы екі кайшылык болады: ол кайшылыктар ойдын вз тәнінде келісім тауып, бірлесіп, таразыдағыдай теқдеееді: бул тендесетіндер — субъективтік рухпен (ішкі- ойлаушы рух) жоне объекхгивтік рух (бірінші рухка сырт рух, ойланатын, ойға дерек болатын рух). Адам өзіне-өзі ікелтенде'... Осыған карағанда, кыймыл жасаушы ой «біріне»-бірі карсы затсыз ешуақытта да болмайды; ол кайшы затгар — ойлаушы (субъ ект) және ойланушы (объект); саналы адам жок жерде бул екеуінік болуы мүмкін емес. Будан кейін бізге: бүкіл әлем мен барлық жаратылью кур ғана ой боп калғаны ма? — деген сурау койылуы орынды нәрсе. Ойланушы мен ойлаушы — біртектес, бірнегізді, тенбе-тек нәрселер; ертеде планетаны курау максатымен бірінші рет кыймыл жасаған затпен осы күнгі ең саналы адамнын адыл ды сөзі түптеп карағанда бірньгізден шыккан, тек әркайсы дамудың әр кезеціііде отыр. Таінып, білерлік заттын сферасы — негіз; сана сол негізден туып. куралады. Дүнисде жаратылыс пен рухтан біріне-бірі карама-карсы, біріне-бірі жау, кырғый кабак ештеме жок шығар, бірак ол екеуіндей туысы жуык, негізі бір, түп тамырлас та ештемені таба алмайсық. Дүниедегі бардың бәрінін себепкері және тіршілік кілті рух; бір онык кур өзі болмыстың тек мүмкін- шілігі рана бола алады, ақыйқат болмыстык взі бола алмайды; адыйкат болмыс болу үшін («гегбеп) ол біз айтып жүрген алем болып, алдымен табиғат болып шығуға керек еді. Сонымен табиғат— мүмкіншіліктен орғып болмыс болып шығуға умтылған рухтық бірінші мезеңі. Бірак рухтык осы болмыс болып шығуға бетгеп жасаған бірінші кадамы да бір- 1 Сейлем колжаэбада вшіп калган, шамасы аякталмағанға уқсайды. ■ 101
ден жасалған жок, біртіндеп үздіксіз сан кезеддер аркылы жасалды, ол кезендердін әркайсы жасалудың өзалдына _ оір баскышы еді. Жер-жерді мөкендеген жасалмастардан бурын куралды; сонда жіер бірден бар бола калғаи жок, біртівдеп, көптеген өзгерістерден өтіп, саналуан төккерістерді басыяан кешіріп, эр төңкеріс сайын толығып, кэмілдену нәтижесінде куралды.1 Даму атаулыға тэн зан — дамыған зат ілгерлі сатыларда бурынғы сатылардан гөрі жоғарлап, жегілебере- ді. Акыры міне біздің планета дайын,— онын, кабатьгаан миллиондаған сана шығып. табиғаттын үш әлемін куран отыр. Біз олардьг тәртіпсіз, кым-кыйғаш болып араласып жат- кан күйінде кереміз: ағаштың басында кус отырады, жылан ағаштың түбіне ійіріліті, кустын басын жутпак, болып андый- ды, маңында өгіз барыксыз оттап жайылып жүреді. осы ре- уішті талай-талайлар көрінеді. Адамның еркіне бағынып, та- биғаттағы сантурлі болмыстар тар көлемді жерге сыйысын мекендеседі: Терістік Муз тецізін мекспдеуші ак аю тропика- лык. ыстык өлкеш мекеидейтін жо.тбарыс аюлармеи бас доса ды; Амернкада өсетін темекі, картоп сыякты өсімдіктер Ев ропада өсіріледі; өмірі жапырағы сарғаймайтыін жылы түстік- тің өсімдіктері теплица аркылы терістікте есіріледі. Осы кым- киғаш тэртіпсіздіктіц, осы ала-куладан араласкан дуниеніи, осы шексіз, сансыз көп түстін кубылысына карап тек адамнын көзі ғана тунып кажыйды: <ал адамныц акы- лы бул кубылыстарда калпын буэбас бір желілі ағым, жігін жазбас бірлік барын кереді. Табиғатгың шексіз алуан, сансыз көп қубылыстарына алданбай, терендей карап отырып адам ол табиғатта тек және түр барын тануға жетеді, — соныментәртіп- сіз шашырандылар көзден сырылып, оның орнына кэмілденген тэртіп пайда 'болады; миллиондаған кездейсок кубылыстардан санамалы орынды, кажетті кубылыстар туады, ол кубылыстар- дьің әркайсысы— дамығаін тәдірі идеясынын ушу жолында то- кыраған бір кезецінін бейнесі! Бәрі бір бағытта кандай тама- шабоп сымдай тартылған десеңізші! Ешкайда секірісж-ок— тізбек үзілместен біріне-бірі тіркеліп ушы-кыйыры жок тугас тізбек болыл кетеді, ол тізбектердін, «ейінгілері бастапкылары- нан жаксы боп шығып отырады! Маржан ағашы минералдык зат пен всімдік әлемініқ косындысынан куралады; жәндік пен өсімдіктіц әредігіндегі организм полиптер жанды тізбек аркылы өсімдік әлемі мен жәндік әлемін астастырады, бул астасу сабағынан жулынып ушып тускен гүл сыяқтанған 1 Жана Голландия о'сы кунге дейін всіц жетпеген материк қалып отыр. 102
мындаған курт-кумырыска аркылы кең өріс алады, ол нашар жэнднстер 'біртііндеп есейе тусія, акыры сәті болмай, адамдык дәрежеге жете алмай қалған орангутан маймылын тудырады! Әрненің өзіне тон орны, мезгілі бар; әрбір ілгергі кубылыс бурынғы кубылыстың занды нәтижесі сыяқты: осынык бәрін- де кандай сымдай тартылған логикалы іреттілік, кандай жаза баспас дурыс ой десеңіэші! Ақыры адам баласы дүниеге шы- ғады — сонымен табиғаттын үстемдігі бітеді, рухтык үстемді- гі басталады, бірак рух жаратыльюты жеқіп, бостандыкка шығам деп булкынғанымен еркіндікке колы жетпей, жараты- лысқа кіріптар болып, кулдығында отмрады. Жартылай аң, жартылай адам күйінде болғандыктан онык денёсін каптап түк жауып турады, оның зор денесі алға карай еккістеу бола- ды, төменгі иегі ілгері созылып сорайып жатады, аяғьшда балтыр ет жокка жуык, аяктарынын үлкен бакайлары айыры- лып тарбыйып турады; бірак ол тек кара күшке сенбейді, ептілік пен естиярлыкты да демеу етеді: оныц колында каруы бар, ол қаруы кур таяк, немесе кур сойыл емес, а?аи<ка сап- талған тас балта сыякты бірдеме... Австрияда біз руға бөлін- ген тағыларды көреміз: олар өзіндей адамдарды олтіріп та- мак етеді; физиологтардын айтуына карағанда, тағылардык соншалык адам шошынғандай адасушылығы — олардын жа- ратылысьшан сыяқты көрінеді; оліар бойға жылдам жэне жаксы тарайтын ас деп адамның етін жеп әдеттенген деседі. Африканыіі жергіліікті адамдары өлесі кып кыйнап, таяктап отырса ғана жумыс істейтін, өмірі кулдыкқа жаралған, аң кейіпті, жалкау, топас бірдемелер болады. Америкада тек төніректегі аралдарда туратын шағын рулар ғана адам жеген көрінеді. Ал Америка материгінде Перу және Мехсика деген екі зор 'монархия болыпты, олар тагылык жағдайдағы білім- діліктіқ еқ жоғарғы сатысына жеткен көрінеді. Бул төменгі сатыдан біртіндеп жоғары сатыға көтерілуде, төменгі орга- низмнен жоғарғы организмге жетуде рухтын өзін-өзі та- ныйтын адам болып, езін табуға талпынуында шыжымдаған біркелкі ырғак, таймайтын тәртітггі репчлкбар. Рух жака фор ма табады да, оған канағаттанып токырап калмайды, кый- ратып та тастамайды, ол форманы өзінің даму кезенінін бір айғағы ретінде бір мекенге калдырып кетеді,— оөйтеді де өзі дамудыц жака кезеңі ретінде жаңа формаға енеді, Америка- ның байғус улдары европалыктар бастап барған кездегі ка- лыптарында осы кунге дейін кальтп койып отыр. Ол басында мылтык даусын ашуланған кудайдық даусы деп коркатын болса, кейінде өйтіп шошынуды койды, үйрене келе мылтыкты ■ездері де колданатын болды,— әйткенмен талай заман өтсе 103
де олар адамшылык дәрежеге жете алған жок; сонымен адаи- зат табиғатының жетіліп ілгері дамуын біз Азиядан іздеуімі* керек. Жасалу ісі Азияда ғана аякталды, жаратылыс өзініа даму сапарындағы айналымын тугел өтіп болды да, орынды жаңа кілең рухани дамуға — тарихка берді. Бул сагыда адаи баласы рассаға бөліпді,— Кавказ «лдерін адамзаттын «еркі деп айтуға болады. Тукым, эулеэтерден халыктар куралады, семьялардан мемлекет куралады, мемлекет — адамзат кауы- мында дамыған рухтың бір кезеңі; әрбір мемлекегтік тууы өзінен-өзі дамыған абстракттык пікірдің, нвмесе философия- лы к ойдық бір кезеңіне сәйкес келіп отырады. Даму заны жеке адамға кандай эсер етсе, жалпы адамзатка да сондай эсер етеді: адамзаттын д а балалык, жас-оспірімдік, ересектік дәуірі бар. Өзінің қасиетті бесігі болған Азияда адамзат — табиғаттыц баласы болып, кол-аяғы табиғат кушімен жөргек- телген калпында болады да, ойымен алысқа шарыктамайды, ертегіге илануды макул деп таныйды, діии мифтарға сеиіп вз көңілін жубатады. Бул куй адамзат Грецияда табиғаттыа камқорлығынан босанғанға дейін, каратүнек діни сеиімнің символдарын поэзиялык образ дәрежесіне көтеріп, естияр зкыл сәүлесімен сәулелендіргенге дейін созылады. Грек хал- кынын өмірі ерте замаи өміріиін гүлі еді, оныц элеменггсрі- ніц жекеленіп тулғалануы, көл-квсір той еді, одан кейін ерте- дегі әлем кері кетіп, кулдырап кулады. Балалык дәуір бітті де, ересектік дәуір басталды; бул ногізінде діндарлык. рыцарлык, ромаитикалык мол емірдіқ, мол кыймылдың дәуірі еді, бул дәуірде романтикалык ерлік кыймылдар, жүзеге- ас- пас талаптар басым болды. Американы ашу, дәрі жасауды және кітап басуды ойлап шығару адамзаттын ересектік шак- тан балығылык.қа көшуіне сыртгай демесін болды. Адамзат осы күні де сол балығылық шақтың дер үстінде. Бір ғасыр екінші ғасырдан туды да, бірі екіншісініц занды нәтижесі бо- Адамзат өміріндегі эрбір улы окыйға өз мезгілінде жаса- лады, ерте де, кеш те жасалмайды. Әрбір улы адам өз дәуі- 104
рінің ісін істейді, өз тусындағы мәоелелерді шешеді, өзінің әрекегі аркылы өзі туьғп-өскен дәуірдін, рухына орайлас кы- зымет жасайды. Бул заманда діншілдер жорығы, инквизиция» кудіреггі дінбасы адамның жер жүзін билеуі сыякты нәрселер болуы мүмкін емес. Жаца коғамньщ әрбір мүшесі өзініц дара басынын. кауыпсыздык. правосымен пайдаланып отыр; жақа коғамда ек томен деген адам еркін есіп дамуына мүмкіндік алып отыр; жака заманда рух табиғатгы жеңіп отыр, екінші- дей айтканда рух-табиғатты түгелінен бағындырып отыр; осы бағындырудың нэтижөсінде уакыт пен алыстыкты ескермейтін бу машинасы ойлап шығарылды. Ал орга ғасырлардык кезінде булардын. бірде-бірініқ болуы мүмкін емес еді. Колумбанын, V Карлдын, I Францисканық, герцог Альбанык, Лютердын тағы басқалардыц уйымдары сыякты уйымдар осы күні де болуы мүмкін, бірак ондай уйымдар осы күні туа калса, бу- рынғы уйымдардыц ізімен жүрмес еді, олардың істегенін істе- мес еді. Сонымен, өмір элементтері күштерінін. бастапкы оянып жасаған кыймылынан бастан, олардыц бірінші ішймылынан кейін заттын. дамып ■өсуіндегі сатыларды басып өтіп, дамыған табиғаттан бар жаралмыстыц коғам болып бірінші курасуы- нан бастап біздің заманымыздағы тарихи фактілерге дейін — даму тізбегі узілместен келе жатыр, бул даму жолы — жер дей квккедейін созылған үздіксіз саты; кезектсгі сатыға сү- йенбей, аяк салмай, одан жоғарғы баскышка көтерілуге бол- майды! Табнғатта да, тарихта да кездейсоктык әмірін жүргіз- бейді, капы баспас тортіпті ішкі кажеггілік әмірін жүргізеді. Сондыктан әрбір кубылыс бірімен-бірі туыскандык түйін арқылы байланысты, тәртшсіздіктен сымға тарткандай тәртіп туады, қырық ру ала-куладан бірлік туады. Ғылым осындай жағдайға сүйеніп жасалады. Осы болмыстыц бар кубылысы- на мән, мағана беретін ішкі кажеггілік дегеніміз не? Кубы- лыстар бірінен-бірі туғандай болып тізбектеліп отыратын тегіс ырғакты сымдай тартылған іреггілік дегеніміз не? — Ол — өзінен-өзі ойлайтын ой. Рух дамып болмыска айналып, өзін-өзі көріп, тану жолын- да табиғат оған керекті курал, қажеггі өлке секілді. Сондык тан табиғаттық көркі — адам; адамға жеткен сон табиғаттың творчестволық әрекеті токырады да, басыбүкіл сарқылды- Адам- зат коғамы— дара адамдардың дамуына кажетті курал; дара адам дар— дүниеніц уйткысы; табиғат та, коғам да, тарих та солардын бойында; бүкіл әлемнің тіршілік процесі» яғни табиғат пен тарихтыц даму .процестері дара адамдар- дың басынан тағы да кешеді. Осыныц бәрі өмір жүзінде ка- лай жасалады? — Соның бәрі ой аркылы жасалады; адам 10,>
өзінін төқірегіндегінің бәрін — табиғатты да, тарихты да ойы- нын. елегінен өткізеді; акырында адам ез басын өзіне жат, сырттағы бөгде заттай бағалап, өзініқ ой таразысына салады. Рух адам денесінде өзін-өзі иемденді, езінің тутас, толық тулғасын тапты, адам аркылы өзінін. субъект, дара жан екенін танып білді. Адам — акылдың түйіні, ойлайгын жан,— осы есімнін. аркасында адам баска жан-жануардан окшау турады да, баска жаралмыстың бәрініқ патшасындай аскак, жоғары орында болады. Дүниедегі баска заттар сыякты адам да взі- нің өмірде бар болуының иэтижесінде ой болып саналатыны даусыз; ал онын, ой екендігі акылының әрекетінен өте ашык айкындалады, өйткеиі онык акыл өлкесінде бүкіл физикалык және рухани әлемнің барлык кубылыстары айнаға түскендей болып айкын елестеп көрінеді. Ойдық кіндігі, яғни фокусы — адамның өз қарабасы. Пікірге ілінетін әлемніц бәрін, соларға қоса өзіи де, ой сол өзінің карабасына 'Карсы кояды да, сол карабасынық пікір айнасына түсіреді. Еш идея иемденбей турып-ак адамнық карабасы ойлы болып туады, себебі онын табиғатынык өзі оған болмыстың сырын тура ашып береді,— балалык дәуірдегі халыктардық бастапкы мифтары көңілмен пішкен, ойдан шығарылған нәрселер емес, олар кудай туралы, элем туралы, кудай меи әлемнік карым-катысы туралы акый- катты тікелей ашу; ол ашылған сыр балалык дәуірдегі адам- дардык тура акылына эсер еткен жвк, кыялы арішлы алды- мсн сезіміне эсер етгі. Сонымен философиялык аныкгама берсек, дш дегеніміз — акыйкатты тікелей сезіну, көэге елестеу леуге болады. Балалык дәуірдегі халыктар езініқ уғымыидағы мәселені көріне сезімді образ аркылы баяндауға, символдан бастап, поэзиялық образ жасауга дейін әрекет істеуге мейліише жецсік, кумар келеді. Бул ойдык— екінші жолы, екіншіфор- масы — искусство осы жолмен туады. Ойлаудын бул түрінін 'философиялық аныктамасы — акыйкатты тікелей сезіну, тіке- лей тану. Бул такырыпка біз узамай ораламыз, себебі бул моселе біздіц кітабініздің бас түйіні. Акыры өсіп жетіп, кэмілденген адамзат ойдыи ен жоғар- ғы, соңғы сферасына көтеріледі; бул таза ой, табиғапъштар кушағынан босанғаи ой, бул тек взіне-«зі ғана сүйеиіп, кілеи Угым кыясына шарықтайтын ой. Тегі, осыныц борі болмыс деп аталатын бір мазмуннык ҮШ саласы, үш формасы болуға тиіс. Бірак калай дёгенмен, Ойдын бул үш саласы біз айткан адам туғанға дейінгі ойға атьгмен уксамайды, табиғат және тарих әлемі деген кездегі ойға да уксамайды. Бул екі кезендегі ойды бір деуге де бол- майды, уксасы жок алшақ деуге де болмайды; мысалы. бала 106
мен жасқа толған адам бірдей емес, бірақ жаска толғаа адам баладан өсіп, кәмілдікке жеткен, жоғарғы сатыға көте- рілген ж ан екені айкын. Искусствоға анықтама бергенде біздін. «тікелей» деген сөзді колданғанымьізды окушылар умыта койған жок шығар; кейінгі сөзіміздін арасында да ол сөзді біздід тағы да кол- данғанымызды да окушылар байкаған шығар. Ол сөздің мағ- насы өге мақызды, ол көптеген сөздік орнына жүреді, сон- лыктан оны жиі колдаяу өте қажет, сондықтан сол сезді тусіндіру үшін біз казір такырыбымыздан ауа жайылып, 61- раз сөйлемскшіміз. «Тікелей» деген сөз, одан туынды «тіке, тура» деген сөз- дер неміс тілінен алынды (иптіиеІЪаг). Ол сөз жаңа филосо-' ■фияда қолданылады. Ол сөз болмысты да, көлденеқніц көме- гінеіз езінен-өэі шығып дамыйтын эрвкетті де көрсетеді. Буны біз мысалмен түсіндірелік. Егер сіз бір адамды пікір бағы- тына, турмыс .калпына, әрекетінің бағытына карай біліп, унатып, жаксы керсеқіз,— сіз оны тікелей білмеген боласыз, «йткені сіздің уғымыцызға ол тікелей белгйіі болған жок, езі- ніқ пікір сыйпаты, өмірі, арекеті аркылы белгіяі.болды. Айта- лык ол адамды вмірінде көрмеген біреу сізге душар болды да, онын қандай жан екенін білгісі келді; сіз білгісі келген адам- ға өзікіз білетін адамды колдағы дерегіқізге сүйеніп таныс- тырып бере аласыз. Сіздік сезіңізге сүйеніп көлденен адам сіз сыяқтанып сіздіқ танысыкызды сыйлап, жаксы көріп жетуі мүмкін. Бірак сіздердің алдарықыздагы адамның өзі емес, оның тек көлеккесі, өзі емес, тек оның сыйпаттамасы ғана. Ондай адам туралы сіз біреудіқ айтуы аркылы білгенінізде,— сіздін акылыңыз ол адамның я жаксы, я жаман касиеттерін айкын уғынуға әрекет істеп жатады, ал сіздін кыялыңыз бул уакытта такыр таза отырады,— онын ауласына не өзін-өзі мінездерлік, не өзі туралы айтылғанды дәлелдерлік болып айнаға түскендей жаркырап, ештеменін сәулесі түспейді. Неліктен булайша болып отыр? — Бір адаммен біреудің сы- паттауы аркылы танысканыкда, оның сырт келімі туралы уғым ала алмайсыз, таныскан адамнын я жаксы, я жаман касиеггері кандай тамаша болып бейнеленсе де сіздіқ сезімі- ңізді оятарлыктай етіп жанды адамды елестете алмайды: жаксы, жаман хасиеттерін көлденең коя турып ол адам ез; туралы өз келбетімен мінездеме беретін болуы керек. Қайсы- бір адамдар жаксы да, жаман да бола турып біздін санамыз- да елеулі із калдырмайды, кешікпей естен шығып кетеді. Кай- сы біреулер, керісінше, оғаш көзге түсерліктей жаксылығы да, жамандығы да болмаса да, бірінші көргеннен-ак сіздің кыялықызға өмірі өшпестей боп уялап қалады. Бул 1Э7
жағдай әсірссе әйел жыньісымен байланысты кыэык. бо лады: кейде көз тунарлык. сулу біздін кыялымызға уяламай, барып турған жупыны, барып турған кара- пайым ойелғе сырылып орңын беретін сыякты болыд көрікеді. Әр адамның осындай әртүрлі эсер ету себебі,. сөз жок, сол адамдардын. жеке бастарынын өзгешеліктерімен: байланысты, бірак калай дегенмен бул жағдайда баска купыя' сырлар сыякты — сөзбен баяндап болғысыз нәрсе. Мінекей,. сіздін, алдыцызда бір адам бар мәселе жөнінде екпіндеп ба- тыл сөйлейді, өзінің бойында аскак қасиеттері барын сізге шебер эдіспен ептеп білдіреді; сөзіне Караганда, ол тек аскак,. тамаша әрекет үшін ғана өмір сүріп жүргендей, ақыйкат жолы- на жапыи курбан етуғе дайын адамдай болып көріиеді. сіз оны тывдап отырасыз, акылыяық мол екенін көресіз, сезімнсн де куралакан емесін байкайсыз; онын өзі туралы айткая пі- кірі акыйкат сыяқты больні көрінеаі,— ал сөйте тура, сіз оған салкын караған калыпта каласыз, ол сіздіқ ешбір жанды сезіміңізді оятып кызыктырмайды. Буныц мәнісі калай? — Әрине, сананыз араласпаганмен сіз оньщ сөзі мен өзінің ара- сында кайшылык барын сезгендей боласыз. Сіздің акылыдыз оныксөзіи маісулдайды да. ол туралыпікір курарлыкдерек деп кабыл алады, ал онын сізге тікелей әсері ол жвнде сіздік көніліңізге сенімсіздік тудырып, жирендіре бастайды. Ал міне сіздіц алдықызда екінші адам. Бул пәленмін-түгенмін дея күпсімейді, жупыны, мейлінше карапайым; көп иенісөз кыл- са, ол да соны сөз кылады,— ауа райы туралы, аттар туралы, шампанское шарабы туралы, балыктық урыгы туралы әңгіме- сөилеиді,— әйткенмен, сіз оны бірінші көргенде-ак өз сезімі- ціздің әлдекалай еркелік — қыяцкылығына ергендей болып, өз акылыдыздық намысына тиіп, әлгі карапайым адамды көзге көрініп турған калпындағыдай жап емес, аскак, ол үшін аскақ идеялдык әлемдер ашық, ол болмыстын. теред. сырларына канық деп бағалайсыз. — Сіз аңғарып үлгірмей- сіз — ол сіздік кәдірлеуіңіз бен сүйіспеншілігіңізді іс-міс жок. алып, иемденеді де қояды. Бул бағанағы айткан себебтен — бул адамнық сізге жасаған тікелей эсерінің күші мен куаты- нық молдығыінан больгп отыр. Бар сыр—оныд жаратылысында, бар сы р— оның жүріс-турысында, бет-аузы, дене кыймы- лында, дауысында, жүзінде, «ңінін кубылысында, бір сөзбен айтканда —сіздін кыймылынызға эсер ететін тікелей көрШс- терінде. Сол сыяқты кейде білімді, акылды, көрікті жэне жо- ғарғы кауымда тәрбие алған оның үстіне сырт пішіні -келімді эйел кез бопғанда, тіпті эйел бар екен деп ойламайсын име- ніп кымсынбайсын, олгі көрікті әйел сіздің жүрегіңізді селт еткізе алмайды, музыкалык сезімінізді тебірентпейді; ал түк
білімі жок карапайым болғанымен жаратылысы маңызды, мазмунды қыз көзін салмакпен төңкеріп бір қарағанда-ак. -сіздік ішіп-жеп кадалған көзіңізді кун шуғыласы түскенДей уялтып, төмен бактырады. Осыған уксас себептермен сіз біреудің өте өткір жәие акылды сыкағын естіп отырып көніл- сізденіп зерігесіз, тіпті тындағықыз келмейді, ол калжында кызғылыкты болам' деп таңын керуден баска ештеме мән •жок сыякты болып кврінеді; ал кей адамныц сөзінде де, -кыймылында да пәлен дерлік ештеме жок, каншама кара- пайым болса да ол аузып ашса-а к^сіз күле бастайсыз, өзікіз- ді устап іотыра алмайсыз; ал оның оөзін сіз екінші біреуге айтьіп, зор эсер жасамак болсадыз, онда адамды күлдірерлік дәнеме ж ок екенін, ол сөздердің барлык тамаша күші сол сөйлсген адамның өзінік тікелей эсерінде екенін көріп тан. каласыз. Әр адамньщ өзіне тән дара өзгешелігін курауда ерекше мацызы бар тікелейліктін адам әрекетіне де көп эсері бар. Кайсыбір жағдайда біздің жаратылысымыз пікіріміздік я санамыздын араласып, атсалысуын күтпей-ак, біз үшін өз- бетімен әрекет істеп тастайтын жағдайы болады, — сөйтіп біз акылдың катнасынсыз болмайтын жерлерде кейде ин- •стинктіге ергеядей боп, әрекет жасаймыз. Мысалы, бір адам не бейкамдыктан, не өзімен-өзі болып ойға батып келе жаг- кандыктан байкамай не сүрініп кулап, не бірдемеге сокты- ғып, денесін ауыртып алса, не сондай кауып туып сескенсе, кейінде сол арадан өтіп бара жаткаида, мейлі караңғы түнде болса да, байкамай езінен-өзі едкейіп калып отыратын болады. Міне, бул тікелей эрекет. Ал адамнын ең аскак өмірі 'елестейтш руханп әлемдегі тіжелей эрекеттер будан әлдекайда кызык, тақыркарлык болып келеді. Адамнык көзкарас сені- •мі қанша касиетті, канша акыйкат болса да, ойына алған талабы канша игілікті, канша кіршіксіз таза болса да, көні- ліндегісін айтып, талаптанғанын жүзеге асыру үшін сенім күші мен адал ниеті талаптық кур өзі жеткіліксіз: буларды жүзеге асыру ушін адамнық бар күшін түйіндей куаттанды- рып жіберетін лепті екпін керек; тек сонда ғана адамнық «фнзикалык жаратылысы рухани әлеміне шомыйды, ал рухани әлемі өз тарапынан физикалык жаратылысына жарык беріп, сәуле шашады; сөйтіп адамның акылды әрекеті инстинктив- тік кыймылға айналады, ал ібуған керісінше, пікір фактіге айналады, адамнык акылмен, еркін талаппен істеген эре кет! — тікелей кубылыс, тікелей болмыс болып шығады. Сөй- тіп адам рухының күші тікелей әрекет істеп, тіпті табиғат зандарын да жеңіп шыкканы жайында тарихта таңыркарлық мысалдар көп-ак. Крездік баласы тілсіз мылкау екен, бір 109
күні ол өзінін әкесін жаудық солдаты білмегендіктен елтірш: тастайы» деп турғанын көреді де, кеяет тілі шығып кетіп: «Жауынгер, патшаны . ата көрме!» — деп айкай салады. Бірак канша таңыркарлык болгапьшен бул мысалды да акылдың тікелей әрекет жасауынын иағыз аскак керінісі деп айтуға болмайды. Тікелей акыл кыймылын улы мағналы. шексіз көлемді, кец орамды бейнесінде тек адамнык акылмек еркін жасаған әрекетінен ғана көруге болады. Ондай әрекет- тен адамнык аскак рухыяын курылысы, сәулелі көңілдін. шексізге кулаш сермеген беталысы көрінеді. Бір турғыдан алып карағанда, адамзаттыц тарихы осындай тікелей акыл мен және ақылмен тікелей жасалғаи әрекеттердін, уздікеіа тізбегінің көрінісі сыякты; бундай әрекеттерде адамнык жеке тілегі сол адамнык өзіне кажетті сырткьі' жағдайлармен астасып кетеді, адамнық кайраты инстинктіге айналады, әрекетке кумарлык — әрекеттің өзі болып шығады. _ Әрекет тікелей колма-кол жасалғанда адамнык еркі мен санасы эсер жасамай кағыльгп сыртта калып коймайды, — керісіише, нсғурлым ерік пен сана молырақ катнасса, солғурлым әрекет ерелі, жемісті, байсалды болып шығады; ал ерік пен сана рухтың жеке элементтөрі ретінде дара-дара калпында әрекет жасай алмайды, элемнің аскак сферасында жеміс бере алмай- ды; себебі олар ондай жағдайда жанды өнімді күштіқ була- ғы болған тікелейлікке жау болып, этой беріп, жанаса алмайды. Жаратылыстың басталуы да, дамуы да, тарих пеи искусствоның кубылыстары да тікелей жасалып, жарыкка шыкты. Окушылардык бірсыпырасы «тікелей» деген сөзді мэн жағынан «санасыз» деген сөзбен тецбе-тең ^цеп, «тікелейлік» деген сөзді «санасыздык» деген сезбен теңбе-тең деп уғуы мүмкін; сондыктан олар бізді жалпыға кашаннан эйгі уғыМ- дарды атау үшін бурыннан белгілі таныс сездердің орнына ешкімге кажеті жок жака сөздерді ойлап шығаруға кумар-ак екен, онымен де коймай түсінік берем деп кыйсынсыз дәлел- демелер келтіріп, бірдемені бакайшағына дейія талдаймыя деп орағытып сөйлеп, мәселені аныктаудык орнына күнгірт- тендіріп алады екен деп кіналауы ыктимал. Бундай кіналау кездескен кунде де, кіна тағушылар мәселеге атүсті карамай- тын, салмакты адам болған күнде де, ондай тағылған айыпты орынды деуге болмайды, бул жөнде біздің пікірімй олШ емес, 'Сол пікірді түсіндіруіміз олкы болуы мүмкін. Тікелей- лікте санасыздык болуы ыктыймал, бірак үнемі бола бермейді, бул екі сөз текбе-тек емес, тіпті синоним да, емес. Мысалы, табиғат тікелей жэне санасыз өз бетімен жаралады; ал тілдіқ шығуы, саяси коғамдардың куралуы сыякты тарихи 110
болмыстар тікелей жасалады, бірак олар санасыз жасалған жоқ: сол сыякты искусство ушін де қубылыстык тікелей бо- луы бузылмас шара, негізгі зац; тек сол тікелей болғаи ку- былыстың нәтижесінде ғана искусство асқак мистикалық ыа- кызға ие болады; дегенмен санасыз болу искусствоға шарт емесі былай турскн, тіпті санасыздык оған жат, жау, бойына мін боп, абройын төгетін нәрсе, «санасыз» деген сөздей емес, «тікелей» детей сөзде әлдсқайда 'кец, терең, өрелі аскак уғьім бар. Бул жағдайды біз кейін, искусство идеясының дамуын талдағанда дәлелдеп береміз. Әрбір Оіқыйға тікелей жасалу үшін івабыт билеп канаттан- ған екпін болу керек; әрбір тікелей кубылыстыц нәтижесінде организация туады. Тек шабыт билеген нәрсе ғана тікелей туа- ды, тек тікелей туған нәрсе ғана органикалык. болады, тек ор- ганикалык зат кана жанды бола алады. Организм мен меха низм, табиғатпен ремесло—булар біріне бірі жанаспайтын карама-карсы — жау әлемдер. Бірі — еркін, үнемі кыймылды, үнемі езгеріп туратын, түрі мен бояуы сан ікубылып көзге тур- майтын, шулы, үнді әлем; ал екіншісі — сіресіп сілейген, өлік- тей шймылсыз, бір 'калыптан таймайтын кулдай тәртіпті, жансыз айкын, жалған жаркылы, жасанды өмірі бар, үнсіз, мылқау әлем. Бірінші әлемніқ жаратылысы жанды, тікелей да- мып өсуші, өкіншідей айтканда, шабыттанган немеее творчест- волық деп аталады; ал екінші әлемніқ жаратылысы — не ме- ханикалык зат, не колдан жасалған зат деп аталады. Әрине, буныц бәрін сезбе-сөз қалпында тура уғынуға болмайды, тір- шілікті тықнан туғызатын себептер болады, бардың басын ку- рауға сабепкер болу болады — бул екеуін шатыстырмау керек, мьгсалы, статуялар мен суреттердіц бәрі адам колымен жаса лады. Әйткенмен статуя мен суреттсрдін ішінде табиги жасал- ған, шабыттан туған, творчестволык. тамашалары да бар, со- нымен катар табири жасалған емес, тек істелгендері де бар. Шамасы, жасалған немесе творчестволык деп аталатындар- дық бәрі оймен, есеппен, акылмен, адамнын. ыркымен жасал- мауға тиіс, тіпті ойланып та шығарылмауға тиіс; олар жоктан бар болып тікелей пайда болуға, не табиғаттыц жаратушы кү- шінен тууға, не адам рухынын творчестволык күшінен тууға лайы.к; олар ойланып шығарылған затка карама-.карсы — аиіылган деп аталуға лайык. Организм болып курылып, твор честволык жане механикалык зат болып жіктелетін заттардық айырмашылыгы сол затгардын жасалу процестерініц өзгеше- ліктерінен тууға тиіс. Бул жағдайды мысалмен түсіндіру ушін табиғатгы ремеслоға карсы койып көрейік. Сағатғы ойлап шы- ғарған адамнық басына ол машина жөніиде пікір бірінші рет пайда болды делік, — іс ол өткінші пікірмен тына халмайды: пікірін жүзеге асыруға кіріспестен бурын сағатшыныц ойлау- 111
та, көңілмен салмактап, салғастыруға міндетті екені өзал- дына турсын, ол пікіріне келген иэрсені тынбаетан тэжрибежз- сап текссруге, тәжрибеден взінін пікірін толыктырарльгқ дерек іздеуге тиіс. Жасай бастайды да ол бәрін кыйратып салады, ку- растыра бастайды да, қайтадан бөлйі бытыратып тастайды, се- бебі алде бірдемесі жетімсіз деп тапты. Онын ойлап шығарған ісінде бас рухани кейіпкер — ой, есеп, мүмкін жағдайларды ■салыстыру, есебін шығару. Карақғыда карманған адамдай ол кадамын еппен басып, басымен істеді де, саусағымен са- нап отырды. Сондыктан оныц ойлап шығарған нәрсесі бірдеи мінсіз болуы мұмкін емес еді, ол зат жетіліп істелуі үшін дәлдік ғылымның ғасырлар бойы куралғаи табысын пайдалаяу керек еді. Ремесло табиғат.ка еліктегісі келетін шығар,— ал бул жерде бірінің алуан алыптығы, екіншісініц дәрменсіздігі так қаларлык.. Адам роза гүлін жасағысы келеді. Талабын іске асыру үшін табиги гүлді алады да, оны аударыстырып карап, ой-қырын, егжей-тегжайін талдайды, — эрбір жапыра- ғын талдайды,— әрбір жапырагыи, ібүктеліп каібаттаскан жерін, бояуынық түрлі-түрлі кубылыстарын, жалпы форма- сын, көз токтатып карап, сөйтіп көп, көп өлшеп, көзі каяғаи- нан кейін табиғи гүлдің түріяе уксас етіліп боялған шүбе- ректен гүл ойып, оны курастырып тігуге кіріседі. Шынында да, оныц өнері олкы емес, өте зор: он кадам жерден онык колдан жасалған гүлін табиғи гүлден айыра алмайсың; ал жанына барсацыз өмір лебі кернеген тамаша табнғи гүлдің жанында колдан істелген гүл жылусыз, кыймылсыз өліктей болып көрінеді,— сөйтіп жасанды влі затты көргенде сіздік сезіміқіз жабыркап калады. Ал табиғи тамаша гүлді куш- тарлана кушактап, төккерілдіре карап, искейсіз. Онык жапы- рактары мен алакандары симметриялы болып, жан-жағына тецделіп өскен, олардык тузулігін біз ақылмен ойлап кана жеткендейміз, ал ондай нәзік затқа икемделмегеи курал- сайманымыэбен біз оны өлшеп біле алатын емеспіз; гүлдік әрбір алаканы акыл жетпес, сөзбен айтып болмас шеберлік- пен, аскан камкорлыклен мукыятталып жасалған және жеке сызаттарына дейін боялған... Онық эрбір гүлі нуры шаліш- ған сулу, оларда сансыз тамыр жігі, кубылған бояу бар, УРык. тозакы турған уялар кандай нозік, қандай көз тундырар сәулетгі... Тіпті Тақ — Сүлеймен бакыты шарықтап турған шағында да бундай коркемдікке бөленіп киініп көрген жок шығар!.. Шіркінніц искеп тоймас сүйкімді жупары кандай!.. Ал біз розаға сырттан карап, онық пішінін, гүлдерін квріп, исін сезініп тамашалап кана жүргенімізде жасанды гүлді не- ше дегенмен оған салыстыруға болады, табиғи гүлдің жа нында ол каракшы сыякты болып көрінеді,. әйткенцен адам 112
зкылының куші мен алып куатын щамалауға болады; бірак. розанын. сыртын ғана карап коясыз ба? Әрине, коймайсыз! Сіздін көргенікіз тек сырт формасы, ал розанын. ішкі әлемінде не жок! Мынау тямаша бояулар сол өсімдіктің ішінен шыкты, иынау сүбкімді жупар иіс онын бальзам реуішті лебінен келіп отыр... Гүлдін. ішкі әлемінс үқіліп карацыз,— табиғи розаға жасанды розаны салыстыруға болмайтыны, ондай салғастыру дені дурыс акылдың намысына тиетін ақмақтык болып көрініп іске аспайтыны өзінен-езі айкындалады. Ал мына керікті гүл уялап турған көкшіл сабактық ішінде байтах жақа элем бар: өмірге икемді «үштін. тәуелсіз лабораториясы да сонда, оныи. ішіндегі асқак мукыягтыклен тыңғылыктап жасалған нәзік ыдыстардың ішімен өмір нәрі ағады, рухтын, көзге ілінбес эфи- рі ушып жүреді... Ал табиғат осы тамаша розаны жасауға жа- ратымсыз ғана уақытын шығындады, карапайым және арзан материалдар колданды, ецбек, ой, есеп дегеннен түк жумсаған жок: жерге зәредей дән түсті,— жердон өсімдік шыкты да, жапыракка оранып, көктемнін некелескен тойына әзірленіп, гүлге бөленіп көріктенді... Болашак гүлдін тамыры да, сабағы да, көрікті саусактары да, жупарлы жайкалған көркі де, өсім- діктіц барлық архитектурасы да бар формаларымен, бар про- порцияларымен — бәрінік журнағы жерге түскен дэннің бо- йында бар еді! Ал розаны жасау үиіін табиғат не істеді? Осы гүлді жасаудағы еңбегін ол немен көрсетті? Тағы да айтамыз: табиғатгын, түк те шығыны шыккан жок. Бір рет мәңгі ешпес етіп жасап алғак нәрсесін табиғат куш жумсап кыйналмай-ак. жайымен отырып кайталай береді. Ал бір кезде табиғаг көз ашып-жумғандай уакыттык ішінде бар күшін аямай жумсап, тырыса кыймылдап, жанталасып жумыс жасаған болатын. Қу- дірет несі «Бәріц жасал!» деп дүние жоктағы хаосты оятып, болымсыздан болмыс туғызып, мүмкіншілікті бар дүние етіп, идеядан болмыс туғызды; міне сол уакытга әуелден бар тәні- рінік тәнсіз пікірі жоктан біздін. планетаны бар етті; ол пла нета узак уахыт біресе су мухитында айналды, біресе от.мухи- тында айналды; акыры бурын теніз жаткан жерлерге пайда болған таулар, жер асгында ағатын сулар, лапылдап жаткан оттар, тупсіз теқіздер, аралдар, келдер, аузынан от кускан вулкандар — осылардың бәрі біздіц планетамыз казіргі күйге жетпөс бурын орасан төккерістерді басынан кешіргенін дәлел- дейді; осы күнге дейін жасалуы аякталмаған зор малерикме1 карағадда планетаның улы жумыстары ағіі тынымсыз жүріп жатқаны байкалады. Ие, ол жасалғандар —улы жумыстар еді; табиғат шексіз көп болмыстарды тудырды, солардык ікай-
кайсы болса да булдырсыз каранғьілыктан өмір жарығына шығу жолында көз ашып-жумғандай аз уакытгың ішінде алып екпік кыймылыныц нэтижесі еді. Дүниеніц сарайы зәулім зор тамаша етіліп жасалған! Күн шығып, айналып барып бататын, сансыз миллион жулдыздар туып жаркырап туратын көкшіл аспан кандзй ретті, кандай жатыи! Бул дөцгелектер, сфералар циркуль колданумен жасалған жок, олардын планы алдын ала кағазға жазылған емес, планетадағы шексіз зор әлемдердің, ауырлыктардыа, аймактардыц шексіз катнастарын математик- тердік кыялы өлшеп-піигкен жок: дүние шек жод, аспан дүние- сіндегі әлсмдер сан жеткісіз, олар біріне-бірі бағынышты элем- дерге бөлінеді, олардын әркайсысы жанды органикалыд тзн сыякты бүтін дененіц жеке мүшелеріндей болып бөлінеді; олар бір-бірімен байланысты, бір-біріне өзара тәуелді, —бунык бэ- рі — шексіз көлем, өлшеуі жод зор дүние, сан жетпес көп- шіліктер, соның бәрі тутас бір әлем болып куралған, бэрі өзі- нен-өзі туған, бәрінін өз заңы өзінде, бзрініц мәнгібакы өзгер мес саны бар, лнниясы бар, жалпы көлемінін пішіні бар. Дү- ние дегеніміз — жасаушы дудіреттіц пікірі; ол пікір әуелден бар болған да, дана мүмкіндік ретінде тура берген, кейін бел- гілі форма иемдену аркылы кенеттен көзге ілінер болмыс бо лып шыкдан. Ол пікірдін. толык тіршілігінен карама-карсы, 61- рад түп негізінде туыстас жэне тендес екі әлемді көреміз: ол рух пен зат. Рух — кудіретгің куші, өмірдіц булағы; ал мате рия — кажетті форма, онсыз пікір тулғалы зат болып курал- мае еді. Шамасы бул екі элемент біріне-бірі сүйенетін болу ке- рек: пікірсіз форма атаулы өлі, ал формасыз пікір болмыс- тыд өзі емес, болуға мүмкіндік дана. Ол екі элемент болмыс ардылы біріне-бірі сіціседі, біріне-бірі араласып жод болады да жігі ашылмас тутас дүние болады. Ол екеуінік досылу лроцесі —дупыя сыр; ол процестіц мезгілінде өмір өзініц улы әрекетіне, салтанатты киелі ғамалына өзі де көз салғысы кел- меіі өзінен-өзі жасырьиіған сыядты. Ол процестіц кажеггі еке- нін біз білеміз, ал онық дупыя сырын тек сезінуге, кыялмсн болжауға ғана шамамыз келеді. Ол процесс — болмыстын емірлі болуына керекті шарт; процестін нәтижесінде органи зация дуралады, бөлек тулға, оқшау тіршілік, дара адам да сол процестін жемісі. Табиғаттағы болмыстарды жалпының бөлектеніп, дара тулғалы болып көзге түскен кубылыстары деп айтуға болады, Боріне ортад жалпы — идея. Идея дегеніміз не? Философия- лык аныктама бойынша, идея дегеніміз — конкретті уғым, идеяның формасы — сырт пішін емес, сол идеяныц өз маз- муныныц даму формасы. Біз талдап отырған мэселемізді философия тілімсн баяндауға кумар емеспіз, сондыктан біз- жалпылама сөзден аулағырак болып, айтарымызды одушы- 114
ларға образды, кезіне елестетерліктей етіп сыйпаттауға тырыспакпыз. Гётенің «Фауст» атты кітабінің екінші бөлі- мінде «идеяның» мағнасын бізге елестетерліктей, акыйкатқа жуык бір жер бар. Фауст императорға Парис пен Еленаны шакырып бермек боп уәде береді де, уәдесін орындау үшін Мефистофельден көмек сурайды; уәдені орындау үшін жалғыз ғана жол бар, ол жолды Мефистофель көрсете кой- ғысы келмейді. «Адамнын колы жетпес босгыкта (пустота- да), — дейді ол, — әйел кудайлар турады; онда кеңістік жок, ал уакыт одан да тапшы: онда аиалар — шсшелер бар». «Аналар дейсіз бе?» — дейді Фауст тақданып, — аналар, аналар! — дейді ол кайта-кайта, — бул сөз кулакка тосыи естіледі... «Ие, — дейді Мефистофель кайталап сөйлеп, — сендердей өлмешілерге белгісіз, біз аттарын ыкылассыз ғана атайтын әйел кудайлар. Іздеуге бел буамысын? Сені культ та, баспа темір де бөгей алмайды; сені менреу бостык (пустота) коршайтын болады. Сен түк жок менреу бостык (пустота) туралы ештеме білемісің?» — Кайда болса да баруға мен дайыимын деп Фауст Мефистофельдін көкілін сөндірмек болады. «Егер де саған шексіз мухиттын бетімеч жузу кажет болса,— дейді Мефистофель, егер де саған сол шексізді көру, сезіну кажет болса — сен сонда бірін-бірі куған толкынды, көрер едің, әйтеуір көзіне бірдеме ілінер еді; тынышталып тымған текізде шолпылдатып жүзген дель- финді көрер едін; сеніц көз алдында булттар, күн, ай, жул- дыздар калкып жүрер еді; бірак булдырсыз, затсыз бос жаткан меңреу алыста (пусютада) сенің көзіңе түкте ілін- бейді. сен оз аяғыкнын тыкырын өзіц естімейсін, сен аяғына тыянак боларлык ештеме таба алмайсын». Фауст сесхеніп толку дегенді білмейді. «Сеніқ түк жоқ тулдырсыз дегеніц- нен мен бэрін де табам деп сенемін?»— дейді ол (Іп (Іеіпет Ыісһіз һоГҒ ісһ баз АН ги Ппбеп). Осы сөзді естіген сон Мефистофель Фаустка кілтті береді. «Осы кілттің соңынан ере бер,— дейді ол Фаустка. — Бул кілт сені аналар тобына бастап апарады.» «Ана» деген сөзді естігенде Фауст тағы да селк етеді. «Аналар! — дейді ол айкайлап, — бул сөз маған жайдын оғындай тиеді? Естігенде меиіц такыт сабы- рым калмайды, бул неткен сөз?» «Жака сөз естісең абыржый тын сен сондай көкілі тар адам ба едід?»... Ғажайып сапар- да езін калай устауы жөнінде Фаустка Мефистофель акылын айтады. Кереметті кілт колына тиген соң Фауст аруактанып, кеудесіне жаца күш қуйылғандай болып, тебініп калады да, түпсіз тереқге батып жөнеледі. «Қызык мәселе болады-ау,— дейді Мефистофель жалғыз калып турып, — бул кайтып оралар ма екен?» — Фауст кайтып оралады және табыспен оралады: түпсіз тереқнен ол үш аякты бағана алып шығады,
оул үш аяктын. Парис пен Елена сыякты сулуларды дунцр^е шакырып алатын кереметті куші 'болады.1 Ие, «аналар» деген адам шошырлык сөз, ол свзді ауьізға алғанда іштей калтырап отырасын, ол сөз айдық нурын Йшы- рып, өлікті кабырынан турғызатын керемет сыйқымы «ю- дердіц бірі секілді!.. Ал тук жок бос' дүниені (пусготаңы) кезіп, «аналарға» жетемін деп аттану үшін шын-ак батҢ| болу керек!.. Корыкпаған, жүрексініп кайта кайтпаған ада* кереметті уш аякты алып кайтады, ол үш аяктың күшімен алдакашан өлгендердің аруағын шакырып алуға,' тЭнріз пікірге тамаша дене бітіруге болады... Ол «аналар» —әүы|- дегі, дүние жоқтағы идеялар, олар кейін форма немДеии әлем болып, болмысты өмір болып шыккан. Өмір ешкімді шошындырмайды, ол көзі оттай жанған, кызыл шырайлы жүзді, сүюге кумартар сулу ерін сыякты сүйкімді әсерлі кушімен бізді өзіне тартып, кумарландырады: біз көзімізді жумып, есімізден айрылып, онын кушағьша кулай кетеміз, — біз көз жазбай карасак та тоя алмаймыз, кызыгын тамаща- лаймыз, дегенмен кызығымызды баса алмаймыз. Бірак ёркін ракатка батуымызға жол бермей ішімізді жеп жаткан курт бар; ол курт — білімге кумарлык. КУрт козғала баетаса- ак, — суйкімді сулудык образы көзімізден ғайып болып. жасырына бастайды; қурт өсіп, үлкейіп, біздің жүрегіміздін канын соратын жыланға айналады, — сулу көзімізден аты»ев ғайып болады, енді оны кайтарып алу ушін біз форма мен турлі бояуға сырт беріп, көзімізді жансыз, сәнсіз сіселетке кадап карауымыз керек. Бірак узамай біз будан да безіп, иіексіз тугі жоқ бос дүниеге (пустотаға) сапар шегуге тиіс- піз, онда өмір де жок, образ да жок, дыбыс та жок, бояулы тур де жок, кецістік те жок, уакыт та жок, онда көзід срлар. аярың тіреп тыянактар да дэнеме жок, онда тек бүкіл элем- нін аналары — тәнсіз идеялар ғана бар; идеялар тук жок, гулдырсыз нәрсе, бірак букіл элем оодзн пайда болған, ИДО1 лар эуелден бар болған, уакыт та, элемдер де сол идеядав балалап өрбш, әрқайсысы өзішц жолымен дамығая.:. Сонымен идея — өмірдің анасы, өмірдіқ негізін курЗУ»М куш, өмірдіқ мазмуны, өмір — саркылмас кор, өмір толкыдм одан тынбастан куш алып шығып жатады. Негізінен алганда, идея бар элемге ортак, өйткені ол белгілі бір кеністІкт)Д немесе белгілі бір уакыттыц меншігінде емес; болмьрд? Осы «Фаусты» дәлелге келтіпге» а
квшеді де идея бөлектеніп, тулғаланып, дараланып шығады. ЖараДған әлемніқ бәрі ортақтан оңаша шығып бөліну, ортак заттан біздін. планета шыкты; өзалдына тулғаланып, дара ландш да планетанық өзі де көпке негіз затка айналды; сонымсн планетаныц өзі де миллиондаған болмыстарға бөлі- ніп, даралануға талпынуда. Темірдіқ, тастың көріксіз кесек- терінде белгілі форма болмайды, бірак канша кораш деген мен сол кесектер өзіне тән курылысы бар дара болмыстар. Олардың біразы белгілі тәртіппен курылып, мүсіні түзу призма курайды, ол призма өзімен тектес заттармен араласып соларға аркау болып, жер кыртысынан өсетін сыякты болып көрінеді. Өсімдіктін курылысы жеке бөлініп даму сатысынан жоғары деп айтуға болады, эйткенмен тіршіліктін даралык еатысына өсімдік әлі жеткен жок. Өсімдіктін. кай-кайсында болса да тамыр, сабак, бутак, жапырак болуы шарт, бірак жапырактарының саны мөлшерлі емес, бірнеше жапыракка зыян келгенімен ағаштык тулғасы өзгермейді; ал бутақтарғз келсек, олар неше дегенмен. . . 1 Мякала аякталмай калғаі
„МЫҢ БІР ТҮН“ , АРАБ ЕРТЕПЛЕРІ СПБ. 1831 ЖӘНЕ 1842 ЖЫЛДАР, 6,7,8,9 ЖӘНЕ 10 БӨЛІМДЕРІ Арабтар бір кезде Мухаммед дініндегі халыктардын, ішін- дегі ең көрнектілерініц бірі болған, бір замандарда жер жүзінде улы сыбағалы зор роль аткарған. Араб ертегілері — сол араб халкынык улттык рухының жоне коғам курылысы- ныи жаркын сыры. Ол ертегілер көкке шапшып, рухтык баска турлі кабілеттерініц бәрінеи безгеи жалынды кыялдаи туған. «Мыц бір түн» ертегілерінік өзгешелігі — онық жеке бөлім- дері мен жеке окыйға көріністері бірімен-бірі айшыктасып, аркауласып токылып, сыйыксыз тутас тулға тудырып отыра- ды; ертегілердің узак бойында қыял тіндері көз тундырар ■иубарала болып, шығыстык бояулары бақтырмастай от сэулелі жаркын келеді. Өмірді оймен пішіп, көнілі калай тілесе солай етіп бузып, адам танығысыз етіп, кыялдан жа- сап бейнелеу аркылы, яғни, жерде тірегі, көкте байлауы жок ауада калкьіған, ойға сыймайтын, кыял әлемін жасау аркылы «Мың бір түн» сртегісі окушыныц санасын тандандырып. талмаусытады. Осындай ауызбен айтып жггкізе алмастай кыял байлығы ертегінід бойына ©згеде табылмайтын, тек осының өзіне ғана тән кызғылыкты көрік бітіреді, «Мың бір тун» ертегілерініқ адамды ынтыктыратын тамашэлығы да осы көркіиде. Шығыс халыктарынын, бәрі де ертегіге кумар-ак. Шығыс тың өмірінде кыймыл жок, көңіл алдандырар сай-салалы, ортүрлі көрініс жок. Сондыктан шығыс халыктары ертегі атаулыға адам айткысыз бай, кыялға сыймас сан кубылысты оғаш окыйғалары мол, өзіміздің бір калыптан мызғымайтыи. кыймылсыз мелшиген тунба өмірімізге қарама-карсы болып, кыялды желпіндіріп жел беретін болса екен деп ынтығады. Сондыктан ертегілердің кыялмсн кыйындаскан жері канша 118
жанаспай, кыйсынсыз болып, сөгіліп жатса да, такыр басты, таза дінді мусылмандар бойлаоы балкып уйып тындайды, усак-улан окыйға тарамына дейін ертегіде айтылғанды акый- кат деп санайды. Бул акмаклык емес, үнемі калғумен өмір шегіп келе жатқан акылдың балалық шағы. Бул сырды біз өз балаларымыздың мінезіяен байкауымызға болады. «Араб ертегілерін» Европадағы өзі ересек, кәңілі бала адамдар балалык дэрежесіндсгі халыкты ак көңіл мсн адал кыялға жол беріп, «Мын бір түнді» жасағаны үшін жаксы көреді. Бул ертегіні үзбей окып отыруға ересек адамнын дәті шыда- иайды! Ғажайып сулулар, дана шаһэадалар, түк мәні жок сөздерді дамылсыз кайта-кайта айта беру — осыныц бәрі бір үлгіге салып пішкендей бір ізден таймайды, сондыктан ересек окушы бір нәрсені кайта-кайта сапыра беруге жалы- ғады. Б ір ак естияр адамдардың арасында да балалык күй- ден шыкпағаи жандар аз емес. Сондыктан «Мың бір түнді» окушылар да, мадактаушылар да көп болмақ.
А- С. ПУШКИН Ш ЫҒ АРМ АЛ АРЫ ЛЛТЫНШЫ МАКАЛА «Руслан мен Людмила», «Кавказ туткыны», «Бакшасарай фонтаны». •гАғайыпды каракшылар» поэмалары. Пушкиннін ен бірінші «Руслан мен Людмила» поэмасына журттыи, таныркауы да, оны жек көруі де жөнсіз күшті бол- ды. Осы арі жасаң, әрі тіпті улы шығармаға косыла алмай- тын шығарманын өзі өте көп шу тудырды. Бул тек санаулы улы шығармалардық ғана кудіретінен келетін нәрсе еді. Жацалык жолында күресушілер поэманы өте зор шығарма деп бағалап, көттке дебін оған Руслан мен Людмиланың жыр- шысы деген атак тағып жүрді. Ал енді тағы бір сыкаржак бағыггын өкілдері ескіліктік көзсіз мүритгері, кокыйма бөрік киген мяңғаЗдар «Руслан мен Людмиланын» шыкканына шамданып, жарылып кете жаздады. Олар онда жокты бар етіп, тіпті поэма кудайға карсы шыкқан деп те кіналады, сөй тіп олар поэмадағы жаксы жактарды, та маша үнді өлеқді- жаркын ойды, эстетикалык сезһсті, окта-текте жалт беретін поэзияны олардың көзі шалмады. Бір кол боста 1820 жылғы журналдарды ашып карасаныздаршы, — сонда сіздер осындай нәрселердік нсбары жыйырма төрт жыл бурын жазылғанына. окылғанына тацыркайсыздар... Мундай өрескслдіктер «Руслан мен Людмиланын» шығуына бачланысты журналдардын беті- не сыймай кеткен, поэманм тек жамандап жазған макалалар- дв ғана емес, тіпті мактап жазған макалаларда да есепсіз кеп. Ондай өрескелдіктер каншалык табиғи және үйреншікті нэрсе болса, соншалык түсінікті де нәрсе. Мәселенік асылына жете терендеуге кабілетсіз адамдар ескішіл болып және үс- тіртшіл болып екі топка бөлінеді. Бірінші топ ескіні жактай- ды да, ескі атаулының бэрі жақсы, себебі ол ескі, ал жаңа атаулыныц бэрі жаман, себебі ол жақа деген дана ережені внеге етіп устайды; екінші топ жаканы жактайды да: жаңа 120
атаулының бәрі жақсы. себебі ол жаңа. ескі атаулының бәрі' жаман, себебі о л ескі деген дана ережені өнеге етіп устабды; Б?лар каншама қарама-қарсы көрінгенімен, бул екі партия бі- ріне-бірі тым уксас, себебі өзара каншама аймрмашылығы бол- ғаігымен, плардыи көзкарас тургысының арнасы бір. Ол — затгық негізін таный алмайтын рухани сокырлык. Ескіиі жак- таушылар жас жағынан болмағанмен, рухани жағынан кар- тайып, куаты кашкан адамдар болғандыктан, оларды әдет билейді, ойдық орнына әдет жүреді де, сол әдет оларды оймен кызмет етудің бэрінен куткарады. Ж ас шағыііан пәлен акын, улы акын дегенге кулактары әдеттеніп алады да, ол неліктен улы, шынында да улы акын ба деп білуге тырыспайды, сөйтіп ол, жазушының улылығына шек келтірушілердің, бэрін кудайдан безгендер деп есептеуге әзір турады. Сөйтіп әдебиет алкасына Пушкин шыкканға дейін біздін әдеби мамандары- мыз Кантемирді, Ломоносовты, Сумароковты, Державинді. Петровты, Херасковты, Богдановичті улы жазушылар деп са- нады. Олар Державинді Сумароков пен Херасковка катар ба- ғалады; сонда олар Державин поэзиясынын, көркемдігінен бірдеме сезініп істеген жок, Сумароков пен Херасков сыякты Державин де ертедегі акыннын бірі деп дәріптеді. Эстетика- лык сезімі бар адам, Державин шығармасыныи. көркемдігін таный білген адам Сумароковты, Херасковты я Петровты та- машалауды кояр еді; ал біз әңгіме етіп отырған әдебиет ма- мандары Державинніц алдында кандай тағзым істесе, Сума роков пен Херасковтың алдында да дәл солай тағзым етуші еді- Біреулері Ломоносовты Державинмен барабар санады, еків- гаілер оны Державиннен жоғары койды, ал үшіншілері бас бәйгені екеуінің кайсысыиа усынарын білмей дал болды. Эри не, бул пікірлердің тізгінін тек кана әдет биледі, булардын тууына әдеттен баска ештеме де себеп болған жоқ... Метрика- лык кітап бойынша нөбары жыйырма бірге жаңа ғана толған Александр Пушкин деген біреуді журтшылык жалпы дауыс көтеріп, аты шулы ақын деп атаган заманға душар болған сок, әдеттік кулы болғандардың халі мүшкіл ғой! Намыска тиетін тағы бір жері — әлгі Пушкин дегеніц каймыкпастак шығармасын өзіне дейін Русьта ешбіреуде болмаған әдіспеи жазыпты. Ол адам айткысыз батылдық, тіпті көріне бузакы- лык істеп, өзіне арнап акындық жолды өзі салыпты, парнас- тың, шетелдердің, Россияның Гомер, Пиндар, Виргилий, Гора ций, Овидий, Тасс, Мильтон, Корнель, Расин, Буало Ломоно сов, Сумароков, Державин, Петров, Херасков, Дмитриев секіл- ді әдебиет зақын түзеушілердің ешбіреуінен үлгі, өнеге алмап- ты. Ал данышпандарға еліктемеген акын өзбетінше кеткеңдік- тің кырсығынан бекерге курыйды деген журтка ертеден аян лікір ол кезде тіпті семинарияда окымағандарға да мағлум 12!
болатын. Жуковский өзінін. балладаларымен жэне романтизм^- мен ол кездегі әдебиетшілердіқ жанды жеріне шыбык тигіз- гендей болды, дегенмен ол ІІІиллерді үлгі етіп устады. Батюш ков Парии мен Мильвуаға еліктегендіктен аскан акын деп са- налды, ал шынында, егер Батюшков Парнас тауына сапарға аттанса, осы екі акын онық тіпті аткосшысы болуға да жа- рағысыз еді... Міне, солай болған сон, Пушкин жойылсын! деп айкай салды. Не ол турады, не біз турамыз, ол турғанда біз- діц жеріміз тарылады!.. Осындай хал он жылдан астам уа- кытка созылды. Дегенмен, Пушкин табжылмады, — ал казір әдебиетте адасып жүрген, атын естігенде адам күлерлік дел- кулылар болмаса, улы акын деген атакты занды түрде ием- денуге Пушкин праволы екеніне ешкім таласпайды; бірак енді булар Пушкинге Сумароков пен Херасковты карсы коймайды, осы тартыс үшін әдейі колдан жасай койған данышпандарын: ...карлырып даусы сарнайды, Бірақ аузына шарап алмайды, Мінезі де сокдай көркем1,— дсп мадақтайтын даиышпандарын карсы кояды. Сөйтіп, адамнық ескілікті уғымын әрдайым уакыт шіркін осылай жеңіп отырады да, онық кыйраған журтына акыйкат- тыц жеңімпаз туын тігеді; сонда да болса, болашак уакытка кашан да нак осы жумыс жүк болып кала береді. Он бес жыл ішінде Пушкиннің атына жрне онын дақкына журттын қулағы үйреніп, қалыптасты да, акыры Пушкин— улы акын дегенге көпшілік нанатын болды. Бірақ болашак акындар үшін іс окғарылып біткен жок, оларды тамашалап кана кар сы алмайды, кашан аты мен данкына еті үйренгенше ыСкырып шетке кағып, тас лактырушылар көп болады. Пушкиннік жо- лын торлаған бөгетке Гоголь мен Лермонтовтың да кездеске- нін өз көзімізбен көріп отыргамыз жок па? Ой сарабыиап өтпеген көніл кумарлығына еріп Гогольдіқ әрбір жан.а шығар- масын өле жаздап окыйтын, ескі шығармаларын жаттағандай білетін адамдар бар. Бірак көзінше Гогольді улы акын деп калсақ, олар шамданып, буркан-таркан болады... Біраз сабыр ете турыңыздар — Гоғольге олардыц бойы үйренеді, сонсон Гогольге зәредей мін таккан адамға касірет орнайды... Ие, бул адамдарыц осылай келеді! Олар тек жецген адамға бас иіп, корыкканынан ғана сыйлайды... Ал атүсті караушылардың да ескішілдерден артыкшылығы шамалы. Олар тек осы минуттың жеңісіне моз болып, алака- нын соғады да, сонын алдында ғана өздері мадактаған істі бүгін есіне де алғысы кслмейді. Олар тек жананы ғана уиата- 1 «Жүз бір» дегеи пссвдониммен ыуны жазған А. Д. Галахов. 122
ды, әдебиетте олардың назары тек ең сокғы модаға ғана ток- тайды. Түкке турғысыз, мансіз жаңа водевиль (бул кемшілік- тер водевиль атаулынын бәріне тән) оларға Пушкиннік «Борис Годуновыми» да, Грибоедовтыд «Акылдылыктыц аза- бынаи» да, Гогольдің «Ревизорынан» да мацызды көрінеді. Козғалысты колдаушы адамдарда әдебиеттегі жана шығарма- ларды тамашалап, бурынғы жазушылардың ецбегін жоқка шы- ғаратын ушкары мінез болады. Ал атүсті караушылар ондай адамдарға атымеи жанаспайды. Жок, атүсті караушылар фанатик емес; олар ескі жазушылардын, ескі шығармалардын манызды скенін бекср демейді, бірак оларды білг.ісі, елегісі келмейді. Өздеріне бүгін унай калған бір азғын бірдемедек бір күн бурын шыккан шығармалар да оларға ескі болып кө- рінеді. Орыстык білікті жазушыларыныц атын олардык әркай- сысы біледі, бірақ бірде-бірі де Ломоносовтың, не Державин- нін, не Қарамзиннін, не Дмитриевтін., не Озеровтың шығарма- ларын окыған емес. Олар кілеқ көң-кокыр болса да, тек осы күнгі жана шығармаларды окыйды. Ал өздері тәрбиеленген ескі мектептіц дәстүріне, принцип!- Л мүрит болғандыктаи жанаға карсы шығып, ескілікті жан аямай корғаушыларды бул арада біз сөз кылмаіі отырмыз. Бул топка жататын адамдарда адам күлерлік кунсыз мінез көп, бірак сонымен катар, сүйсінерлік, кадірлерлік мінез де көп. Булар жоғарыда айтылғандардай, әдетгіц баласы емес; булар белгілі көзкарастын, белгілі ғылымның, белгілі пікірдін балалары. Осылар сыякты жана пікірді, жана сезімді, жаңа рухты жактаушы — жаңалык мүриттері, көзкарастары канша адам күлерлік сынаржак, ушкары болса да — булар жаксы көруге, кадірлеуге турарлык адамдар. Фанатизм акыйкат емес, бірак фанатизмсіз акыйкатка талпыну да болмак емес. Фана тизм — сыркат; бірақ сыркат тірі жанды ғана айналдырады, өліге жоламайды: тас немесе өлік сыркаулану дегенді біл- мейді... «Руслан мен Людмила» шыкканда журттық козып көтері- луі Пушкин творчестволык жаңа әлем ашатынын алғашкы шығармаларымен алдын ала хабарлағанын андаудан туған еді; журттық коза түсуіне поэманын бурынғыларға түк укса- сы жок, тын, жана болуы да себеп болды. Қалай дегенмен, бул шаттыктың байыбына бармай, кадірлемей кою мүмкін емес еді; орыс әдебиетінде «Руслан мен Людмилаға» уксас түктеме болмайтын. Бул поэманың өлеқі де, поэзиясы да, калжыны да, байсалды көріністермен катар ертегі сарьшды нәрсенің араласып отыруы да — бәрі де аты- мен жана еді. Дегснмен, әдеітің кулы болған ескішілдердің дү- нисде барын ескермесек, поэмадан тітіркене жнреніп, ашула- нушылардык сырына түсіне алмас едік. Олар неменеге 123
гозмданды? Еркіндеу жазылган, нәпсіге жел беретін бірнеше көрініске шамданды ма? Бірак Державин мен Богдановичтін творчествосы аркылы ондай көріністер оларға көптен бері та- ныс болатын... тавы бір ескертетін нәрсе, ондай еркіндіктер Ариост, Парни секілді жазушыларда көп кездеседі, бірак олардыц еркіндіктерін біздік ескішілдеріміз кіна деп санамай- ды; ал «Руслан мен Лгодмиладағы» еркіндік мінез жоғарыда аталған жазушылардың шығармаларына карағанда ен жупы- ны, ең әдепті әрекет. Ариост, Парнилер ертедегі акындар еді; олардың даккына жургтың бойы әлдекашан үйренген бола тын, сондыктан жас акынға істеуге коспаған нәрселерді жа- сай беруге олар ерікті еді. Бәрінен де таңырқарлык, нәрсе — ескішілдер, Богдановичтіқ «Душенькасын» классикалык шЫ- ғарма деп таныды, уакыт сынынан өтті, жаксы касиетті еке- ніне енді ешкім күманданбайды деп бағалады. Осығак Кара ганда, калай аударыстырып көрсек де, Богдановичтің «Ду- шенькасынан» әлдекайда артык жаткан «Руслан мен Людми- ланы» олар ерекше дәріптеп, тамашалауға тиіс еді. Богдано- вичтің өлеқі карасөз реуішті, болжыр, суйкылт, тілі тозғын. онын үстіне сол замандағы «акындык еркіндіктік» салдары- нан мейлінше бурмаланған еді; поэзия оида жоктын касы бо- латын; суреттері өқсіз, курғак болатын. Көркем шығарма ретінде «Руслан мен Людмила> жартымсыз нәрсе, дегенмеи бул поэманыц «Душенькадан» әлдекайда жоғары екенін дә- лелдеп сөз шығындаудын, өзі күлкі болар еді. Онык үстіие «Руслан мен Людмила» Пушкинге Ариосттын. демі тию нәти- жесінде жазылған нәрсе. Орыстардың аты аталғаны болмаса, поэмада орыска тән ештеме жок. Ол кездегі әдебиетшілердія жаны жек көретін романтизмнен де поэмадан ушкыи таппай- сык; кайта керісінше, — «Уйкыдағы он екі кызға» карсы жа- салған әрекет аркылы романтизм поэмада, тапкырлыкпен шебер түрде келемеж етілген. Қыскартып айтсақ: Пушкиннін. поэмасы ол кездегі жалған-классикалык партиянын елеулі табысы боп танылуға тиіс еді. Бірак ондай онай олжа кайдан бола қойсын! 1828 жылы «Руслан мен Людмила» екінші рет басылып шыкканда, 1820 жылы жазылған, поэманы балағат- тайтын бірнеше макалалар журналдарда кайталап тағы жа- рияланды; казір ол макалаларды окып көрсеніздер, өз көз- деріцізге өздерініз сенбейсіздер! Ол сындардық кандай екенін көзге елестету үшін 1820 жылы «Вестник Европы» журналын- да жариялаиған (С XI, 216-г220-бет) бір макаладан үзінді келтіреміз. Ол сын «Руслан мен Людмила» түгел басылып ніықпай турып, поэманың «Сын отечества» журналында жа- рияланған үзіндісі жайында жазылган. тіл<.к*ЕеПтеДмІ. ’опл* застіздтеенРі?зентунағяызйнығшыоншаыкнкавртлеырқіліжп,ақКаамозэа'нтскНаннааазуаырлсдаылуТдуы- 124
я бардай кып сөнлсп отырмын) кимел амак ба. балалар! —лесе, онаай сот кім таыашалай кояр екені Гәкірі жарылкасын, ондай өрескелдікт гснде кездерінді жумың.д.а.р деп (сіздін журнал аркылы) журтка айтуга картка рукс е—тініэдер. Ескіліктіі \" іеті не? Ол сыкак турпайы, м і жок. Мен айі арынды айтып тынлым. Бутырскі слободасында туруші Ие сөйтіп, Бутырскіде туратын сыншыны белгісіз ақын, яғни Пушкин, поэмасьінық ертегілік бағытта болуы шамдан- дырыпты. Ал Ариостының «Бой бермес Роланд» агты поэмасы ертегілік бағытта емей, кандай бағытта еді? Рас, орыс ерте- гілерінің кораш әлеміне карағанда, рыцарьлык ертегі әлемін- де поэзия да, кызгылыктылык. га әлдекайда көп. Ал бутырс- кілік сыншынық шамына тиген ертегілік бағытка келсек, Ариостының поэмасында ертегі дегенің толып жатыр, онын көлемі Пушкин поэмасындағы өзі тырнактай, сакалы кулаштай батырдың басынан артык болмаса, кем емес. Бірак Ариостыны бул арада мысалға алуға болмайды. Ариост классикалык жазу- шы, оның данкы мәшһүр болғанына екі ғасырдан астьц сон- дыктан оған және онын даикына журттың еті үйренген... Ал Пушкин журт күлін көкке шығарып, сөккен нәрсесін жыл өтпей жатып жанадан поэма кып жазып шығарады... Ариос тыны алсак, оны Вольтер де жаңа ақындардың ішіндегі ең у л и ақын деп жариялады. Аты шулы Вольтердіц беделді пікі- рінен кейін бетімен лағармын деп кауыптенбей-ак Ариостыны батыл түрде мактай беруге болатын еді. Куран сыяқты әдеби бедел де журтка акылсыз акылды болу үшін, окусыз білгір болу үшін, еңбек, ойсыз-ак білімпаз болу үшіи, дурыс пікір- •сіз-ак катесіз макул пікірлі болу үшін кажет. Ал егер белгілі беделді адамдар, мысалы, Ломоносов я Поповский, «Руслан мен Людмиланы» мактаса, — іс атымен баскаша болар еді,— онда журттын, бэрі де Пушкиннін ертегісін данышпан шығар- ма деп таныр еді! Тыағылыкты кепіл — маңызды нарсе, акылдан кенде адамға біреудін акылы әрдайым тыңғылыкты корған. Бутырскілік сыншы: сақалмен қылқындыру, мурны- иың алдына токрау, танауды сүңгімен қытықтау және жүріп кету, ысқырмиймын, басып кетемін, кеиіім етпеймін деген сөз- дерді ғана дөкір, әдепсіз деп койған жок, күннің өліп бара жаткші сяулесі деген сөздерді де әдепсіз деп таныпты. Сыншы бул пікірді де Пушкинге дейінгі поэзиянын кур бетін майда- лаған прозалық жалпылама сөзіне әдеттенгендіктең, сүйкімді уғымдылыкқа және өмірге жакын әдебиетке бойы үйренбеген- діктен айтып отыр. Бәрі әдеттін жемісі! Бутырскілік бір сын шы «Руслан мен Людмилаға» каһарын тіккені сондай, тіпті ол 126
языком жэне копием деген уйкастарды мужықтар өлеңінің уйкасы дспті... Сөйтіп Пушкинге дейінгі орыс акындарына бас июшілер Пушкиннің өлең курылысына да кенедей жабыеып, мін тағып бағыпты. Ал Пушкинге дейінгі акындарды .алсак, олар алуан әрекеттер жасап, елең ағымын кенеттен доғарып, грамматика занын зорлап колданып, толып жаткан «поэзия- лык еркіндіктер» істеп, орыс тілініқ сыйкын бузып бітіп еді. «Руслан мен Людмиланың» өлеңіне кіна тағушылар көп, 61- рак Богдановичтік «Душенькасымен», Дмитриевтіқ ертегіле- рімеи, Батюшковтыц «Жиһанкез және үй бағарымен» салыс- тырсак, тіпті Жуковскийдің «Уйкыдағы он екі кызымен» са- лыстырсакта,—Пушкин поэмасы сулулыкқа бөленген акыйкат поэзия екенін көреміз. Шамданған одет поэманын бул касие- тін сезбеді, ал сезе калған күнде шексіз кекшілдік істеп, бу- рынғы акындардын шығармаларында жаксы деп бағаланатын нәрсені жас акыннан тапса,— кіна кып такты. Грибоедов те зор талантты адам еді, ол да талайдың кегін коздырды. «Вестник Европы» журналыныц редакциясында бутырскіл!к бір сыншы Зоилдыц кызметін аткарып, жанадан шыккаи жаркын таланттардын бәрін тілдеп отырды; сондыктаң да ол «Акылдылыктың азабына» бар каһарын төгіп бакты. «Талия» эльманағында «Акылдылыктық азабынан» үзінді басылды. Сол үзінді жөнінде: «Біз батылдык істеп, журттың атынан Грибоедов мырзаға комедияцызды түгелімен басып шығары- ңыз десек, үзіндіні окығандар біздік осы сөзімізді куаттар деп- сенеміз»,— деп редакция атынан жолдама жазылды. «Вестник Европы» журналыныц Бутырскілік сыншысы сол жолдаманы атай келіп, былай дсп шаптығады: «Кайта керісінше, кашан негізгі бағытын өзгертіп болғанша, тілін әбден түзегенше, кі- тапты бастырып шығармай-ак койыцыз деп автордан талап ету абзал». («Вестник Европы», 1825 жыл, № 6, 115-бет). Біз бул арада, әрине, мундай соракылыктын адам айткысыз акмактык екеяін дэлелдемекші емеспіз: олай істесек ойынға турмайтын нәрсеге шамды шығын кылған болар едік, жэие дурыс акыл-сезімнің төресіне талай рет түсіп, саи тартыста женілген адамдарды тағы да заңға жетелеу келіспес еді. Жок. біз Пушкин әдеби майданға шыккан мезгілдегі Русьта болған заман түрін және журттың мінез-кулкын сыйпаттамакшымыз, сонымен катар акыл мен сезім әрекет істсйтін жерге одет де ген ғаламаттыц сығылысып орнығып алып, не жасайтынын да көрсетпекшіміз. Енді «Вестник Европы» журналыныц кат- парланған кабаттарында жаткан көне заманмыц казбасын жолдан сырып тастап, «Руслан мен Людмилаға» көшеміз. Бутырскілік сыншылар көптен-көп «Руслан меп Людмила- да» мазмунға байланысты белгілі мекеннің, казіргі заманнмн көркі болғанына шамданыпты. Бірак дол сол касиет Пушкин
поэмасында жок: поэманы каншалык орыстык деп айтсад*, соншалык немістік я кытайлык деп айтуға болады. Пушкин поэмасына Кирша Данилов тәнімен де, жанымен де кіііадо емес. Мысалга ол жьійнаған орыс өлендерін алайык. Орыс рухы Пушкиннін бүкіл поэмасынан гөрі. Кирша Данилов жыйнағындағы жеке өлендерде көп. Пушкин поэмасына жол- даған кіріспесінде: «Бул орыс рухты, будан Русьтія исі аңкда тур» деп жазып еді, бірак онысынан ештеме өнген жок. Ща- масы, «Руслан мен Людмиланы» жазған кезде Пушкин Кир ша Даниловтың жыйнағын білмсген болу керек. Білген кұнде ол орыстың халық поэзиясынын. рухына еліктей калмас еді. елігіп жазса, онын поэмасы кем легенде орыстык халыклык рухтағы ертегілерінің касиетіне бөленер еді. Поэманың көркем өлеқмен жазылғаны өзалдына. Ал поэмада орыстардыд тек атьі ғана бар, және аттык бәрі де орыстікі емес. Орысшыл- дык Пушкин поэмасыныц мазмунында да, тілінде де жок. /е- гі поэма сырт біреудің әсері аркылы туған болуы ыктимал, және ол Ариостыға еліктеу сыякты емес, еліктеген боп оны келемеждеу ретінде жазылған сыякты. Олай дейтініміз: орыс- тың батырлары мен витязьдарынан неміс рыцарьларын жасау -- иеміс өмірін де, орыс өмірін де кыйсық суреттеу болып шығады. Русьтің тарихи мәліметі бар заманға дейінгі дәуірі- нен біздіц колымызға түскен дерек аз. Сондыктан Владимир красно солнышконы каншалык ертегіге тән деп айта алсак, Русьті ағартушы Владимирді соншалык тарихи адам деп ай- туға аузымыз барады. Ал Кирша Даниловтын ертегісінде пут- қа табьшатын замандағы Владимир кейіпкер болып көрінеді. Бул ертегі кейінде туған сыякты. Пушкин Владимирге «солн це» деген жанасымды сөзді ел аузынан косып алды. Әрине, ол мол казна емес. Ал баска жағынан алып карағанда, Пуш- киинін Владимиро-солнцесі. Карл Великий сыякты біреудія келісімсіз көшірмесі тарізді. Руслан да, Рогдай да, Фарлаф та Владимир сыякты: олардын тарихи өмірі де, поэзиялык вмірі де Финнаның, Наинанын өмірлеріне жэне Черномордый алып басына уксас. Пушкин «баян» деген сезді скальд, бард, менестрель, трубадур, миннезингер деген сөздер мэндес деп уғы- 11ЫП, «веший Баян» деген сөзге куаньшшен жармаса бастап еді. Бул арада Пушкин біздік баска адаокан әдебиетшілеріміздін аиғын кушты. Ол әдебиетшілер «Игорь полкы туралы свз- ден» ерте заманныц булбулы вещий баянды тауып, онын «нала гай адамға өлең жасап беріп, пікірімен ағашты бойлап ағын. көкшіл қаскыр болып жерді шолып, кыран бүркітбоп аопанды бөктерлеп жүргенін» көріп, ертедегі Русьтін, Гомерлері баян деп аталған екен деп оклады. Ертедегі Русьта өлеңшілердін. ертегішілердін, эзілшілердік, күлкі сөзді туғызушылардык
болғаны сөзсіз, ондайлар осы күнгі карапайым халыктын. •арасында да аз емес; бірак «Сездін» өлеқінің мазмунына ка- рағанда. Баян жалпы есім емес, біреудің жалкы есімі екені байкалады. Ал «Сөздегі» Баянның өзі де тулғасыз, жумбак- тау нәрсе, оған суйеніп келісімді жорамал жасауға да бол- майды, бірак біздіқ ескілікке кумарларымыз жорамалға жо- март-ак; Баяпға суйеніп, деректі кортынды шығару да мүмкін емес нәрсе. Сондыктан Пушкиннің баяны — тек кана ритори- калык сөз. «Руслан мен Людмиланын» кіріспесі туралы «Мунда орыс рухы, будан Русьтің исі адкып тур» деп айтуға абден болады; бірақ ол кіріспе поэма бірінші басклғаннан кейін сегіз жылдан соң — екінші баспасында ғана пайда бол- ды, демек, бул кіріспе орыстың халык поэзиясынык рухына Пушкин әбден ауыл-үй конған кезде жазылды. «Руслан мен Людмиладағы» «Ертеде вткен заманнын ісі» деген сөздерден бастап, «Сөйтіп конақтарға иіліп тағзым етіп» дегенге дейінгі сн жеіі өлеңнен Русьтің иісі шын-ақ аңқып тдр; бірак поэма- дағы орыс рухы сол өлеңдермен басталады да, сол өлеңдер- мен саркылады; баска жерінде орыс рухы дегенді ести де„ кв- ре де а.гмайсың. Сол он жеті өлен негізгі аркау болып, поэма соған косымша ретінде жасалмады ма екен деп те біз күдік- тенеміз. Калай дегенмен бул поэма — әрекетке ынтығып бул- кынған, көціл шабыты келген куанышты сағатта есіне елес еткен бір затка талғамастан жабыса кеткен куатты, бірак әлі пісіп жетпеген таланттык еркеленіп жасаған кыймылынаи туған нәрсе. Поэманын басынан аяғына дейін сөз әлпінде кал- жыңның белгісі бар. Өз фантазиясынан туған адамдардыц ісі- не акмн атымен катнгспайды. Акын тек суретті сыза-сыза салады да, олардық оғаштығына өзі мәз болады. Сондыктан да поэма лепсіэ болып шыккан. Кейін Пушкиннің өзі де сол пікірді айтады1. Шынында поэмада көркем кыймыл, ойнакы ■азіл, өткір пікірлер көп, өмір де, козғалыс та көп, көркемдік дегенің сокың бэрінен асып жатыр, бірак лепті кызу дегенік өте аз Финн жзйындағы эпизодта сезімніқ журнағы бар; Руслан сүйек шашылып жаткан далаға карап, сөз сөйлегенде, сезім оты тутанып кетіп отырады, бірак сөз риторикаға бейім болып аякталады. Ал поэманың баска жерінде атымен леп Жалпы алғанда он сегізінші ғасырдык жетпісінші жылда- ры үшін Богдановичтіқ «Душенькасынык» манызы кандай болса, он тоғызыншы ғасырдық жыйырмасыншы жылдары үшін «Руслан мен Людмиланың» маңызы сондай болды. Эри не, заманнық озыктығы жағынан да, таланттыц күштілігі жа- ғынан да Пушкия поэмасы әлдекайда ілгері жатыр. Ал біздін » А. Пушкин, Шығармалары, XI том, 226-бет. 129
заманымыз орыс әдебиетінік ол екі дәуірінік екеуінен деозык. Сондыктан «Телемахида» сыяқты «Душеньканы» зорлыкпен окымасан, өз ыкыласыңмен басниан аяғына дейін окый ал- майсың, ал «Руслан мен Людмиланы» еріккенде бетін бір-бір- леп аударып карап өтесіц, бірақ іргелі бірдеме деп окый кой- ғын. келмейді. Пушкин поэмасынын көркемдік мәнінен гөрі әдеби-тарихи мәні әлдекайда маныздырак,. Мазмуны мен жа- салу укыптылығы жағынан алғанда поэма Пушкинніқ әредік пьесаларының тобына жатады. Ол пьесалар жацарған класси цизм бағытында болатын. Ол пьесаларда Пушкин бірсыпыра жаксарған, жетілген Батюшков реуішті болып көзге тусетін. Біз жоғарыда айттык, «Руслан мен Людмилада» романтизм- ныц исі де жок, өлен кестесі өзіне дейін болып .көрмеген көр- кемдікпен жасалған тамаша суду, дегенмен поэмада поэзия тапшы екені сезіліп тур. Одан да зорды айткымыз келеді: поэма түр жағынан бурынғы тозғьш поэзиядан әлдекайдл жоғары, әйткенмен «Руслан мен Людмилада» ескі бағыттағы поэзиямен аркауласатын түйіндер бар. Біз бул арада брада, глава деген сөздерді және колдан пішілген сын есімдерді мы* салға келтірмекшіміз. Пушкин поэмасында ондай сын есім- дердің саны оннан астам. Егер ол кезде классик деп атала- тыидар өзбетімен ойлай білсе, эдетке тізгін бермесе, «Руслан меи Людмиланың» шығуыи жеціс деп тауып, бар умітін Пуш- кинге артып, тек Жуковскийді — акыйқат романтиканық өкілі, бас жауымыз деп бағалауға тиіс еді. Олардын біркатары,. шынында да осы пікірге бейімделген сыякты болып еді. Верстовский мырза Пушкиннін «Қара шалы» атты шығарма- сын музыкаға тусіріп, кантата деп атаған екен. Бір классик шығарманың кантата деп аталуын унатпай, Верстовский мыр- заны сөгіп, 1824 жылы, «Вестник Европы» журналында мака ла жариялапты. «Верстовский мырза карапайым өлеқді не қыласың деп кантата дәрежесіне көтерді? (дейді бутырскілік классик). Кантата деп аталатын шығарманын мазмуны сон- дай бола ма? Драйден, Жан-Батист Руссо сыякты аты шулы ақындардыц кантаталары осындай ма? (Драйден мея Жан- Батист Руссо да аты шулы бола калыпты!). Белгісіз біреудік денесінде тулаған кайратты сыйпатгауға музыкашы бар жігерін сарп еткен. Сондыктан бізге, жалпы мәдениетті журт- шылыкка белгілі, кызғылыкты адамдардык күйініш я суйіні- шін суреттейтін тарихи я ертегілік шығармаларға негіздеп кантата жазып, музыка аркылы сөзге леп бітіруге музыка- шынық кудіреті кайдан жетпек? Пушкин мырзанын өлеңінде бір молдаван суреттеледі. Ол армянге көқіліңді беріп койдың деп, сүйікті сулуын өз колымен елтіреді. Өнерлі композитор мазмуны осындай шығармаға суйеніп, музыка жазып, тындау- шынык жүрегін тебірендірмек болып музыкасын саркып алуы 130
орынды ма? Композитордык бул эрекеті куйтыкандай суду куыршакка арнап, алпамсадай пьедестал дайындау сыякты болып шыкпай ма? АйталыК, куыршак, Севрскі фабрикасын- да жасалсын, бірак оған пьедестал жасау орынсыз. Верстов- ский мырзанын бул иіығарманы жазу себебін ептеп шамалай- мын, оған кайтарылуға тиісті .коптегса жауаптыц да бірін топшылайммн. «А. Пушкин мырза біздін алдыкғы катарлы жазушыларымыздық бірі», — дейді ол. Ал өлең жазу мәселе- сіне келсек, Пушкиннін ол іске шеберлігін мен езім де мойын- даймын. Оныц өлеқдері айта каларлыктай майда, жатык, таза келеді. Өлең кестесін куру шеберлігіне келгенде біздің ақындардан Пушкинге пален тендес деп айта коюға аузым бармайды. Мен одан да зорды айтқым келеді: Пушкин мырза эпитетке онша к,умар емес, сентиментальдыққа да салынбай- ды; көмескі, сырлы свзге де эуес емес, наштанбайды да, қысыр сөз қуу дегенді де білмейді. Оқыйганы ол жанды етіп, ентелетіп, өрге бастыра баяндайды; сөзді мазмунына сай орынға қолданады; пікірді бөлгенде ақылмен илақтап піше біледі. Осы касиеттіц бәріпен Пушкин өлеңдерінщ сырт (I?) квркемдігі туады. Ал баска касиеттер, Горацийдін тілімен айтканда, акынның өз тулғасын курайтын касиеттер кайда? шепз сііуіпіог кайда? оз та § п а зопайігиш кайда?» («Вест ник Европы», Л\"в 1, 70 және 71-беггері). Байкап отырсыздар, Пушкиннің біраз нәрсесін біздіқ бутырскілік сьшшының кезі шалған, ал Пушкинді түгел көрсетпей, онын көзіне келеңке болған эдет. Пушкин эпитетке кумар емес еді, сентимеитал- дыкка да салынбайтын, көмескі сырлы сөзге де әуестенбейтін, наштанбайтын, кысыр сөз куу дегенді де білмейтін; оңгімені ол жанды, ентелеп ілгері басатыи етіп жасайтын; сөзді мәніие карап орынды колданатын, пікірді бөлгенде акмлмен шақтап піше білетін. Осы аталғандардың бәрі Пушкин поэзиясынын канына біткен улы касиеттер еді. Бірак, бутьірскілік классик- тід ойынша муның бәрі Пушкин өлендерініц тек сырт (!) су- лулығы ғана болып танылыпты. Оған себеп: Пушкин өлеңін- де шепз «ііуіпіог жок (кудайы есаландык, естен айрылушылык жок, шарықтап тамашалау ж ок); оз та£па зопаіигит кайда? Бул сурауды койғанда біздің жалған-классикалык сыншы- ларымыз нені мензеді екен? Олар төмендегіні мекзеген көрі- неді: ...Мәнгілік пердесіи маран кім ашты? Мен нажағай жаркылын керіп отырмын! Мсн аспан көрігінен Соны, соны естудемін!.. Дмитриевтіц «Басканыц тусінігі» атты тамаша сатирасын түгел окысаңыздар, —біздіқ классиктердіқ теп з сііүіпіог ле генде нені меңзегенін будан да тәуірірек білетін боласыздар. Пушкиннін бастапкы шығармалары (мысалы. Кара шалы. 131
Наполеон, Андрей Шенье) декламациядан, риторикалык күп- ■сінуден кур емес; бірак біздің классиктер ондайды місе тутпайды; олар Пушкиннен тепа <ііуіпіог-ді таба алмайды, — •сөбебі заманындагы жазушылардын сымбатты, нашты сөзден куралған одаларынык шуына олардык кулактары үйреніп кеткен! Байғустардың мазасыздану мәнін карасаныздаршы: тек атаулар үшін, — ода, кантата, елец деген сыякты сөздер Үшін мазасызданыпты ғой. Классикалык сыншылардын бас- шысы, кадырлы, акылды, дарынды Мерзляков бір күні кафед- рада турып: «Пушкин жаксы жазады, бірақ тэңірі жарылка- сын, онык шығармаларын поэма деп айта көрмеціздер!» — дегенін өз кулағымызбен естігеміз. Классиктер поэма деген мейлінше маңызды бірдеме деп карауға адеттенген. Оларды кантатамен таныстырған Драйден мен Жан-Батист Руссо. Сондыктан біздіқ классиктер жоғарыда аталған екі ритор- акынның кантаталарынын тікелей көшірмссі болмаса, басканы кантата деп танымайды. Және әлдекайдағы белгісіз біреудін сезімі кантата сыякты поэзияның ардакты саласына каЙдан аркау бола коятын болды? — Ондай карапайым адамдар үшін: көкиііл кептер күрсінеді сыякты жатыктау шағын өлек де жетіп жатыр ғой. Себебі: залға тек мырзалар ғана кіреді, ал жалшылар ауыз үйде калуға тиісті! Ол кезде адамның аскак, киелі дережесі атымен бағаланбады, адам жоғары дәрежелі советниктсн ғана емес, көрінген карапайым кецсе- шіден төмен саналды. Сондыктан дарынды композитор әлде- кайдағы армянның сезімін суреттеуге музыка казнасын шы- ғындағанына сыншылар калайша тыныш карап отыра алсын. Шынында, бутырскілік классиктер Жуковскийді өздерінік бас жауы деп тануға да жуык еді. Ол сырды төмендегі үзін- діден көруге болады: дірлеушілердін катарында болып, оныц квптеген квркем шыгармаларыч баска отандастарым сыякты, меп де (көз жумып, кулша бас иіп емес) тамашалаушы едім. Свйтіп шарап.атты мырзам, ақыйкаттык оулеті бол- масам да, мен батылым барып күнге тура карайтын едім, онын сэулесін тамаша керетін едім, онын жан бітірер жылы деміне жылынатын едім. Бірак мен муны күн бетіи батыстык, жат жердің туманы мен карангы- лығы менін алсіз көзімнея тасалап кеткенге шейін ғана істедім. Көзімлі әлсіз дсп санайтыным, — ол караяғылык пен туманны» тасасынан кун сэулесін көре алмайды. Жалпыға тусінікті тілмен айтсам, ол былай болып шығады: мен «Орыс жауынгерлерінік косынындағы жыртіыны» Гирей элегиясынын аудармасын, «Людмиланы», «Светлананы», «Эолдын арфасын» «Уйкыдағы он екі кыздык» көп жерін, Жуковский мырзанын сіп, кайталап окыдым. Бірак біраздан бері харпі мен сезінен басканык бәрі немістік елендердік аяғында Жуковскийдік аты туратын болған сон, — кызығып тамашалау дегенді койдым, дарынды тамаша акын тіл- дік сулулығынан, көркінен айрылып калғанына қынжылатын болдым. Людмиланы, Ахиллды, баска да квптеген шетелдік шығаомаларды орью- 132
«а тел казналык етіп бергеи крралдан ол безді... Не үшін безді десекіз- ші? —Немістін мистик акындарынык сырты жылтырағаи ақылын колда- иып, кепіріп, түсініксіз етіп сейлеген сөз кестесіп тілімізге енгізу үшін безді! Жуковскийдіқ бірінші балладаларыва еліктеушілер көп болып еді, бірак ол- еліктеушілер ақыннык бурынғы шығармаларындағы жомарг Колмен шашылған сулулыкты жасай алмай, әншейін эуре-сарсак бо- луіпы еді,— ал осы күні зор дарынды адамдар. немесе атымен түк да- рыны жоктар Жуковскийдін шығармасындағы ез күшіне лайык нарсеге кумарта еліктесе, оған танданура бола ма?.. Шыи талант өз отанынын улы бола білуі керек; егср талант бойына дарыған адам эдебиетгі езінің емірлік кызметі етіп алса, онда ол взініц ана тіліиін абройын артгыруы ксрск, казнасыи ашып, бойына конымды сөз кестслерімен таза сөйлем- дер курылысын енгізіп, тілді байытуы керек, данышпан жана сөздерді ез колынан жасауға да праволы, бірақ жаттан алып жамамауы керек. жэне ол өз отаны Тілінін касиетін. абройын сактай білуге тиіс. («Вестник Европы», 1821 жыл, СХУІІ том. 19—21-бетгер). Шамасы бул арада да болмысты өмірдегі калпында көріп тануға эдет шіркін бөгет жасаған сыякты: бутырскілік клас сик Жуковскийдіц Людмила, Светлана, Эол арфасы Рйқы- дағы он екі қыз сыякты барып турған романтикалык пьеса- ларынан романтизм таппапты, романтизмді Жуковскийдік кейінгі кезде жазған, түр жағынан да, мазмун жағынан да ең жаксы шығармаларынан тауыпты. Амалыц не, әдебиеттін бойы катпаған жас кезінде- карттар да ылажсыздан бала болады... «Руслан мен Людмиланың» журтты тааыркатуы, жетіс- тігі де, кемшілігі де каншама балалық іс тәрізді болып турса да, поэманын окушыға мейлінше унауы әрі табиғи, әрі акылға конымды нәрсе. Буған карағанда бутырскілік классиктердік поэмаға екілене шабуыл жасауы анағурлым кыйсынсыз. Сәті боп, жарқ етіп туа калған нәрсеніқ нуры сәулеленіп көзді уялтатынын айтып жатпаймыз, ал «Руслан мен Людмилапыц» аркасында біздің поэзия әлдекайда ілгері басты, өтс-мөте техникалық жағыкан елсулі табысы бар. Поэманын тілін, унді, лепілдеген женіл, кейде акыйқат поэзия боп куйылып келетін өленін, ойнакы калжыңын, кызғылыкты, майда, үйіріл- ген икемді, ентелеп отыратын әңгімелеу әдісін, жарқын жүз ойынын, еркеленіп ырғалуын, кейіпкерлерді, окыйғаларды бейнелеудегі саналуан түсті суретін халык шын сүйсініп жак,- сы көріп, тамашалады. Осы кызды-кыздымен халык поэма нын мэнін елеген жок. Аты мен мазмунына карағанда поэма халыктык болуға тиіс еді. Сол халыктыкты, табиғылыкты, поэзиялык пікірді, көркемдік жағынан тықғылыктап жасау- ды автордан талап етуді журтшылык умьггып кетті. Орыс тілінде буған үлгі боларлык нәрсе жок еді, егер бул тәрізді бірен-саран бастамалар болса,— оныц бәрі кунсыз еді, олар- мен салыстырғаны үшін «Руслан мен Людмиланың» бағасы төмендемеуші еді. Мысалы, төмендегіге уқсас өленді бурын- ғы акындардык кайсысынан табасын.: 1-33
5
Эрине, ол кездегі адамдардық «Руслан мен Людмиланьг. — орыстыц халықтық ертегі әлеміи кайта жасап, көзге елее тететін нэрсе деп адасуы осы күні біздіқ күлкімізді келгіреді, дегенмен, жыйырмасыншъі жылдары ондай өлеқді бірінші рег окыған адам кызығына еріп, поэмадағьі шарықтаған қыял аркылы суреттелген әлдеқалай моншаны орыстың тамаша жжшасы деп таныса, оған ғажаптануға 'болмайды. Біздіқ мон- шаларымызда көктем гүлініқ нәрі еркін колдаиылады, жас крйыңның буталары проза тілінде веник (сьіпырғы) дсп ата лады, смпырғысы бар моншалардың тамашалығын білмейтін кім бар? «Руслан мен Людмиланыц» эпилогьгада элегиялык. поэзия мол; бірак біз жацылмасак, эпилог та пролог секілді поэма- даи соц жазылгаи, сөйтіп поэма 1828 жылы екінші рет басыл- ғанда ғана эпилог бірге басылып шыкты. Пушкинніқ атағы адам таң каларлық шапшаңдыкпен тез шарыктап, даңкы тез жайылуы_ бутырскілік сыншылар мен классиктерді кыйыншылыкка ушыратты ма, әлде Пушкин поэзиясына олардын өздерінің де еттері үйрене бастады ма,— эйтеуір «Кавказ тутқынына» карсы зілді сөз жөнді естілген жок. Кайта керісінше — кайда барсаң поэманы мактаган дауыс естілегін болды. Тіпті «Вестник Европыда» да 1823 жылы поэмаиы мактаған сын басылды .(поэма баспадан 1822 жылы шыққан еді). Ол сыннын тамашалығы және мезгілінде елге мәлім болған себебі, сыннын авторы канша зер салып тырыс- са да, черкес кдізынын не күйге ушырағанын және төмендегі тамаша көркем өлеңнің не мәні барын андай алмағандық ер‘- Бір меңіреу толкын гүрілдеді, өзсннін жагасына іі... кенердегі ін айқындалып. Нк күлімдеді. Тауда да. жағада да көрінбеді... Бзрі в.»і... уйқылы-ояу жағадағы Ақырын жел соғып тек дем.аладыі Дірілдеп ай сзулесін толқын сүШп Үйріліп су жылымы жогалады'. Ол заманда бурынғы поэзияның көріксіз прозалыгына журттың қулағы жаттығып. мейлінше еті үйреніп алған еді, сондыктан өте-мөте поэзиялы көркем өлең және осының ара- сында пікірі өте айш н еогсң караңғы, булдыр нәрсе деп таны- латын. Ие, Пушкиннін алдына: орыс кауымын сулулықты сез- гіш етіп, «өркемдікті түсінгіш етіп тәрбиелеу жөнінде ерлік* * А. С. Пушкин, Така, шығ., Біртомдык, 190-бет. 135
істер жасау міндеті койылып еді. Пушкин, шынында да, сол аскар ерлікті жасады... «Кавказ туткынын» журтшылык «Руслан мен Людмиладан» да артык цадірлеп, тамашалап карсы алды. Ол шағын поэма шынында да кадірлеуге турарлык нәрсе еді. Бул поэмада Пушкин өзінің ерекше акындык тулғасын көрсетті, сонымеіг катар өз дәуірініқ екілі екенін де айкындады. «Кавказ туткы- ны» сол заманның пафосымен лептенген еді. Дегенмен, поэ- маныц пафосы екіушты болатын, ол пафоста әсірелеп, мадак- тау өмірдеи торыккан жанныңекінішті арманына көріне елігу бар еді. Сол екі саланы суреттегенде акын тутас арналы, кор нем поэзиялы көрініс жасады. Жауынгер халыктар мекенде- ген Кавказдыц алып бейнесі орыс поэзиясында бірінші рет Пушкиннің колымен айішн суреттелген еді; акын екі загты: бірінші, тау халыктарынын қызык, еркін, тағы өмірін, екінші, алып таудың көрінісін бейнеледі. Кару аркылы Россияға та- ныс Кавказды орыс коғамы Пушкин поэмасы арқылы біріншГ рет танып білді. Біз бірінші рет деп отырмыз, оған себеп: Державиннің Кавказды сыйпатгауға арналған поэзиясы жок екі ауыз өлеқі және Жуковскийдіқ Воейковка жазған арнауы- нын, Кавказды суреттейтін үзіндісі (өленмен жазылғанымен бул үзіндіде поэзия жок болатын) тамаша тау туралы бол- машы ғана мәлімет беретін, жартымсыз иәрселер еді. Пушкин өзініц поэмасына берген ескертуінде Державин мен Жуков- скийдің өлецдерін келтіріп, оларды мактапты. Акын сол үзін- ділерді адал ниетпен келтіргеніне, шын ыкыласымен макта- ғанына біз «үманданбғ«ймыз. Бірәқ, аталған екі акынға Пушкиннік істеген жаксылығы жамандык болып тиген; се- бебі: оның өзінің суреттеуіндегі творчестволык өмірі шалқы- ған Кавказды көрген адам, ескертудегі келтірілген өлендерде де сол Кавказ жырланып отыр дегеяіге нанбайды... Біз Пуш- кинніц поэмасынан Кавказдыц және тау халыктарынын, көріні- сін суреттейтін жерлерін келтіріп жатпаймыз, оны жатқа біл- мейтін кім бар дейсіз? «Кавказ туткынын» жазған кезде ав- тордық таланты жетіліп болмағаны поэмадаи көріпіп тур^ оның үстіне ақын жастық кызбалығына тізгін беріп, таудын' көрінісіне және оны мекендеушілердің өміріне тым кызығып кеткен, солай бола турса да, поэмадағы Кавказ суретінде осы күнге дейін поэзиялык бағасы төмендемеген көріністер бар, Осыны үстірт қарап өте кояйын деп тәкәппарсып, «Кавказ- туткынын» колықызға алсаныз, калай қызығына түскенішзді ©зініз де аңдамай каласыз, аяғына дейін кайта окып шығып: «Осыныц бәрі жастык ісі, жетілмегені көп, әйткенмен кандай тамашаі» — дейсіз. Поэма бірінші рет шыққан кезде Кавказ- дык жанды, жаркын, коз тунарлык тамаша көрінісі орыс кауымына кандай эсер етті екен десенізші! Пушкиннін колы 136
жеқіл болды да, поэма шығысьімен Кавказ тек шалкығак шексіз еркіндіктіқ мекені ғана емес, сарқылмас поэзияның, кайнаган өмірдік, батыл кыялдық мекені сыяқты көрініп, орыстардық сырттан сүйіп, кумартатын жері болып кетгі! Ер- тедеи улдарыныц кымбатты қанын төгіп, батырларынын ерлі- гін жумсап иемденген өлкесімен Россияның туысқандык. жа-- қындығы барлығын Пушкиннің музасы жарық түсіріп, айкын кврсеткендей болды. Сөйтіп Пушкин поэзиясыньщ бесігі бол тан Кавказ кейін Лермонтов поэзиясына да бесік болды... Пушкин шын ақын еді, сондықтан ол Кавказды еуреттеуді поэмасына жолсоқты эпизод кана етіп кіргізе алмады, олай' істеу өмірге емес, улгіге бойсуну болып, өлеқнің өнін кашы- рар еді; сондыктан Пушкин Кавказдыц жанды суретін поэма- дагы әрекетпен тығыз байланыстырып отырды. Пушкин Кав казды вз атынан сыйпаттамайды, поэманын геройы— тут- қынның анғаруы, көргені ретінде суреттейді, сондықтан да- Кавказ жанды калпымен елестеп, окушы оиы Қавказдыд өзін- де турып өз көзімен көргендей болады. Кзвказда болған адам' Пушкин суретінін дәлдігінс таңыркамай кобмайды: Мысалы, сіз Пятигорск турған дөнөстен алыстағы тау тізбектеріне ка- расакыз, — жыл бойы есікізге келіп көрмеген төмендегі өленді бірден еске түсіруге мәжбүр боласыз: Тау халықтарынык анайы еркіндігі, шапкыншыл ерлігі, үй ішіндік ғурпы тамаша дурыс суреттелген. Ал поэмадағы черкес кызы поэмаиық екі бөліміи косып, дәнекер болып тур. Ол К.ЫЗ тек қыялдьщ жемісі, ол өмірге тек сырттан гана жа- сады. Пушкиннін таланты ол кезде жетіліп болмағаны, бобы: катпаған жасөспірім шағында екөні вте-мете осы черкес кы- зын суреттеумен айқын «өрінеді. Акын поэмасының бас кейіп- кері черкес кызы мен туткынды ерекше жағдайға душар кыла- ды. Журтты мейлінше кызыктырғаиымен ол жағдайда мело- драма-нық күйі бар, мүмкін сондыктан да ол көрініс жас акыч- ды ерекше еліктірген болар. Бірак,—шыи таланттың күші осы- лай болмақ! — поэманың түйіні болып байланған жағдай театр, ойынына уксас, жасандылау болса да, өмірмен салыстырғанда. ол кврініс каншама өңсіз болса да,— черкес кызымен туткыи- а, Тацд. шығ., Бірт-чдык, 189-бет. 13Г
нык сөздеріне шын мунды сезім, кіршіксіз жүрек сыры, алып- ушкан кумарлық және мехнат шегіп зарығу адам айтдысыз көп. Оны оқығанда осында балалык іске тән бірдеме бар еке- нін айкын сезіп отырсац да, бойың еріп, елігіп кетесіқ. Черкес кызынын тутқьінды босататын жері және төмендегі ©лен оку- шыға өте-мөте эсер етеді— Қолына дірілдегсн араны алып, Кыйылып ара астында темір быж-быж, ІІІарт етіп болат кісен қыИылғанда, Қеэінен қыздың жастар кстті тамып. Бул көріністе азаттық сезімі мен черкес кызынын, тағдыры не болмак деген екі сезім күреседі: осы азаттық сезіміндегі туткын, енді, бурын зор ізгілік жасап, көнбей келген, бурын мойындамай койған болса, енді кыздын не айтканына да көн- бей тура алмайды; бірақ бул тек капа мннуттік кызу екенін, сарғаю жапасьГн шегіп дағдыланған черкес қызы ондай еткінші кызуға ере коймайтынын сіз түсініп отырасыз. Қыз- дың азапты өлімі өте көркем суреттелген, сулудық казаға ушырағаиын оқығанда сіз қайғырасыз, бірак туткынның кө- зіне туман арасынан орыстың найзалары булдырланып көрі- ніп, кулағына барлаушы атты казактардық даусы естіле бас- таган сайын, сіздіц бойыңыз жадырап, жаныңыз жай таба бастайды... Бірак сол туткьінның езі кім? Ол — поэманьщ екіушты мазмунынық, екіушты пафосының бір жак жартысы. Кавкәз- дың жаркын суретінен де бетер, бул тутқын поэманың бар- лык табысына себепкер болып отыр. Тутқын — сол заманның геройы. Ол кездегі сыншылар туткыннын бейнесі айкын емес және өзіне-өзі кайшы. сондыктап тулғасыз деп дурыс баға- лады, бірақ туткыннык дәл сондай болуы журтты ерекше кызыютырғанын сыншылар айыра алған жок. Жастар гсройды ■ерекше тамашалады, себебі олар туткыннык бейнесінен өз ©рекетінік азды-көпті елесін квргендей болды. Жастардын ықыласын аударған нәрсе Пушкин дәуірінен бері пайда бол тан біздің заманымыздың геройы еді. Оның бейнесі төменде- гідей болатын. Ол жасы толмай жастығынан айырылып му- наяды, дүниенің кызығына кызып үлгірмей жатып, көнілі кайтып торығады, бойын кайрат кернеп турған шағында сел- соктьғкка салынады, рухында жылу болмайды, текке каны кай- найды; онын дүниеден жүрегі айнып безінеді, бірақ ол безіну емірдің шалкыған мерекесінде урттаті-шайкағаннаи сок емес, ашығу, шөлдеудеи кейін туады. Ол эрекетке қумартады, бірак •ол екпіні түк істемей, ез-ез боп еріншектікке салынуға со- гады- Бір сөзбен айтканда, ержетней жатып картаю, күш 138
толмай жатып, әлсіреп каусау — міне Пушкин дәуірінен бергі біздің заманымыздың геройының бейнесі осындай болатын. Біргіқ, Пушкин оларды өзі туғызған жок, не ойлап шығарған жок.: ол тек бірінші болып оларды атап көрсетті, себебі он- дай бейнелі адамдар Пушкинге дейін де өмірде көріне бас- таган, ал Пушкиннің заманында олар көбеййі кеткен болатын. Олар кездейсок ж ан емес, канита суйкімсіз болғанымен бел- гілі дәуірде кажетті жандар еді. Ол кукыл өцділерді туғызған Пушкиннід я басканық поэзиясы емес, оларды туғызған ко там. Себебі коғам да дара адам сыякты өмір сүріп, ілгері дамыйды: оиың да сәбилік, жасөопірімдік, бозбалалык, кәма- латтык дәуірлері бар, кейде карттык дәуірі де бар. Пушкин гедейінгі орыс поэзиясы — орыс коғамынын сәбилік дәуірініи шала-шарпы үні еді. Сондықтан да ол поэзия сәбиге уксас күнасіз еді. Ол поэзия салтанатты мерекеге ода жазып, жер күңірентті, сүйкімділеріне тәтті өлеңдер жазды, сондай көніл жубатарлык нәрсені жырлағанға мэз болды. Ол поэзия өмір- діц орнына кыялды калап алды, сондыктан оған кыялдағы өмір жер жумағы сыяқты көрінді: ол әлемде момакан крзы- лардың маңырауын, кептерлердің куркілін, бакташы жігіттер мен кыздардың шөпілдесіп сүйіскенін, сезімтал жандардын көзінін мөлдір жасын ғана әндетті, немесе о, жарқыным, ар- дақты щарапаттым! деген сыякты суйкімді дыбыстарға ғана квціл бөлді. Ол кездегі романтизм де бойына шаң жукпас момакан биязы еді; ол олжаны мола кыдырып таппак болды, лруақ туралы, ан адам кебінін, адам ан кебінін киетіні тура лы, албасты туралы, мыстан туралы, өлі күйеу кабырға тірі- дей алып кашып кеткея кыздын аянышты халі туралы әнгі- мелер көйітіп, кемпірлердіқ ертегілерін, тағы сол сыякты, тук- 'ке турмайтын көң-қокырды тамашалап, ракаттана баяндай- тыи еді. Трагедия жазғанда ол кездегі поэзия минуэтті бабы- на келтіріп биледі де, Донскойды Рим шапанын жамылған бақырауық біреу сыяктандырып суреттеді. Қомедияда ол поэзия коғамнық бойында жок мінді кудалады, ал қоғамнын денесін жайлаған мінді козғамады, сондыктан Фонвизиннік комедиясы бул жөнінде ол топтан окшау, дербес турды. Ал сатирада ол кездегі поэзия орыс коғамының кемшілігінен кө- рі ертедегі грек және рим коғамынын, немесе франиуздардын көне коғамынық кемшілігіне көбірек шабуыл жасады. Ол кездегі поэзия содырсыз мейлінше биязы еді, сондыктан ол мінез-қулыХ жағьшан- да айта каларлықтай үлгілі болды. Коғам ішіп, жеп сайрандап жатты. Осы күнгі карттардын айтуына карағанда, ол кездегі ойын-сауык бул кундегідей емес көрінеді. Ол кездегі қажымас бишілермен салыстырганда •осы күнгі ек тегеуірінді шебөр бишілер — малма аяк шал ■секілді; аякты бурап тастап, өкшені кайта-қабта қадағанда 13Э
иден сытырлап, терезе дірілдейтін жерде, казіргі бишілер' аяғын мола басындағы адамша басады. Ие, толык. мәнінде бакыттылық — сәбилердің еншісіндегі нәрсе. Сәби өмірмеа ойнайды — оның мөлдір толкынында шолпылдатып шомыла- ды, өзінің шапшан кыймылынан шашыраған суға карап, та- машалайды; ол дүнидсгініц бәрін кызык көріп, тацырқайды, әлемдегіні бар калпынан әлдекайда жаксы деп санайды, егер бір ойыншыктың қызығы басылса, онык орнына екіиші ой- ыншыкка ыкыласы ауа калады. Ал сәбилжтен бозбалашы- лыкка аяқ басатын жасөспірім шақ сәбилік дәуірдей емес. Рас, адам бул кезде де ойыншыкты ермек кылады, бірак оның ермегі бурынғыдай ойыншық емес; ойыншыктын бірінен безіп, екіншісін алғанда ол өзініқ арман нысанасымен сал- ғастырады, онын арман еткен нэрсесі әлі тулғасыз, не істей- тінін оныц өзі де жете білмейді, бірак сол күнгірт талабы орын- далмағанда ол уайымдайды. Ойыншьіғынан айрылса, ол- кайғырады, себебі ойыншыкты жоғалтуды ол үмітті жоғалту,. журекті жоғалту деп санайды. Бозбалашылык шакта жүрек пеш акылдықвмірі өз жалынык лаулатып, жарык, етедк сөйтіп ку- марлык онымен тендес, хатта одан астамырак. Бул кезде куа'- ныш көп, бірак онммен тендес, хатта одан астамырак кайғы да: бар: себебі адамзат табиғаттын кушагында жүрген сәби шағын- да ғана толық бақытты бола алады; жасөспірім шақ — ояна бастаған дәуір, ал бозбалашылык шак — сананың түгел оя- натын мезгілі, оның түп тамыры әркашан кермек татыйды; ал тәтті жемісі атаныц мехнаттануы арқылы жасалып, урпақкд калган мурадай кейінгі әлеуметтін еншісінде калады... Пушкиннің «Кавказ туткыны» когамныд жасөспірім дәуі- рінде, жасөспірімдіктен бозбалашылыкка көше бастағаи' дәуірінде шыкты. Поэманыц басты кейіпкері коғамныц сол дәуірін бейнелейтін еді. Пушкиннің өзі де поэмасын жазып бітіргенше сол туткыниыц халінде болды. Өз бойын азаптаі- ған кінарат сыяқты арман асуын көркем шығарма аркылы суреттегеи акын ол арманиан бойын арашалап, басыбүтіл' арылады. Сол кейіпкер Пушкиннін кейінгі шығармаларында' да кездеседі, бірак ол «Кавказ туткынындағыдай» емес: ізіне- тусіп бакыласаңыз, сіз оны әрдайым дамудың жана асуында1 көресіз, ол козғалып ілгері басып отырады, барған сайын онын санасы арта туседі, сондыктан ол сізге бурынғыдак кызғылыктырак та болады. Пушкин улы ақын, оған еліктеу- шілер көп, бірақ олардан Пушкиннің өресі әлдекайдз жоға- ры турады. Пушкин идеялық сара бағыт устады, одан бурыл- ған жоқ, бірак ол әрдайым өмір шындығын суреттеуге бейім сді; ол өмірдің үншісі сыяқты болып, әркашан жаңалык ай- тып отырды. Ал Пушкинге еліктеушілер журтты зеріктірген ескі өлеқдерін кырылдаған дауыспен әндетіп, осы күнге дейі» 140
аяктап бітпей жүр. Осы турғьідан қарап бағалағанда «Кав каз туткыны»— тарихи поэма. Оқып отырып сіз поэма белгі- лі дәуірде ғана жазылуға тиіс екенін, сол дәуірдің жағдайын сске алсац «Кавказ туткыны» әркашан тамаша көркем көрі- нетінін байкайсыз. Егер бір дарынды акын осы күні рухы да, ■сөз әлпі де «Кавказ туткыны» сыякты поэма жазса,— онысы мейлінше кораш, кунсыз нәрсе болып шығар еді; көркемдік .жағынан Пушкиннік поэмасынан әлдеқайда жоғары болса да, бәрібір, оның абройы көтерілмес еді, «Кавказ туткыны» ■онымен салыстырғанда да, онсыз да ажары таймай, бурынғы жақсы калпында кала берер еді. «Кавказ тутқынына» арналып жазылған көптеген сыннын ішіндегі ен жаксы сын Пушкинніц өз колымен жазылды. «Кавказ туткыны» басылып шыккан соқ жеті жылдан кейін Пушкин жазған «Арзрумға сапар шегу» деген макалада мы- надай сөз бар: «Осы жерден мен Кавказ тущынының кір баскан бір колжазбасын таптым, шынымды букпей айтайын, мен соны ракатганып кайта окып шықтым. Поэма босак, және толык тулғалы емес; бірак көп нәрсе дурыс жорамал- данып, дурыс айтылған». Біз төменде Пушкиннік «Кавказ туткыны» туралы айткан тағы бір пікірін келтіреміз. Ол пі- кірді акынның кашан айтканы белгісіз, әйткенмен Пушкин өз шығармасына жасканбай батыл баға беретінін сыйпаттау ре- тіиде ол мейлінше кызғылыкты пікір. «Кавказ тутқыны — характер жасауда менің ең бірінші сәтсіз тәжрибем, мен оны •арең-әрен икемдедім; мунды салмак беріп, баяндау әдісімен 61- раз өлендердіқ аркасында ол поэманы журт менін каламымнан шықкандардық бәрінен артык көреді. Ал Н. және А. Р., бәрі- міз болып буларға әбден шегіміз катқанша күлдік». (XI том, '227-бет). Ол харакгерді мен әрең-эрең икемдедім деген сөз — мейлінше тамаша сөз. Ол сөзден акын өз рухынын сол шак- тағы халін өзіне тәуелсіз калыпта (объективті түрде) бей- нелеуге тырысканы, сол себепті ойындағысын түгел орындай алмағаны көрінеді. Көркемдік жағынан карағанда «Кавказ тутқыны» Пуш- киннін поэзия шебері болған кезінде жазған шығармалары емес, шәкірт шағында жазған шығармаларыныц тобына жа- тады. «Кавказ туткынынын» өлеңдері жаксы, онда өмір де, кыймыл д а, поэзия да көп; бірак әлі көркемдік жок. Мазмун әркашан түрге сай болады, сол секілді түр де мазмунға сәй- кесіп отырады: біріндегі кемшілік екіншісінін кемшілігімен тығыз байланысты, сондай-ак екіншісінін кемшілігі де бірін- шідегімен сабактас. «Кавказ туткынынык» өлекін уқсастыру- да ескі мектептің әсері «Руслан мен Людмиладағыдай» емес, — аз, әйткенмен ескінід әсері онда да білініп тур. Мысалы, -«Олардын қатты қылыштарынык сілтелуі» немесе «Айбатты 141
мехнат қушқан жерде» деген өлендерде мәні күнгГрт сөздер кездеседі; глава, младой, власы деген сөздер де ушырайды.. «Бақшасарай фонтанынын» кіріспесі сыякты, бул поэманыц кіріспесі де ауырлау, бірак нашар елец аз, ал өлен. сәні жоқ, кара жаяу сөз кестесі атымен кездеспейді, поэманың өнбой- ында суреттеу поэзиясы мейлінше мол. Барып турған кара жаяу прозалык нәрсе «Кавказ тутқынында» лепті поэзияға айиалып кетеді. Мынадай бір мысал алалық. Черкес кызы тутқынға өз халқының тілін үйретеді. Бул барып турған про залык оқыйға. Осы жайдақ прозаға жан бітіріп Пушкин ка- натты поэзияға айналдырады. Өзіне дейінгі поэзиядан Пуш- кинніц әлдекайда озыктығына бул да бір айқын сыйпаггама. Шыркайды толыксытып таудык эиін. Тіл катпай терен сырдан көздері ойнан. Бақытты Грузиянын әнін булбул, Шыркайды шыдай алмяй. жанып гүл-іул. Сездіреді түсініксі: жат қызыл тіл1. Бірсыпыра сөздері ойлы боп шыққан; Пушкин өз замаиы- нык жыршысы, үншісі ғой: поэманын кеп жерінде сол замзн өмірінің ікэрінісін адам таныркарлықтай етіп дурыс сыйпат- таған. Оған төмендегі тамаша өлең — айкын дәлел. Квп көрді ол жалғанды да, адамды да Жүрегі достын оган алдаушы боп, Куштарлы сую туе боп саналды да. Жиреніш өгкен күнін сағынгандай, Сол үшін курбанлық боп шалынғаидай. Екі ушты, пэтуэсіз екі сезді Өсекке жаны кос ед таңылғандай. Досы оныц жаратылыс, дүние душпан, —ц туып.вскен айрылыскан Куанып е Қыяд і кыйырға а. й Ушкан.2 Осы шағын өлеңде көп пікір айтылған. Сол кездегі крғам өзінің өкілін сөйлетіп, осы көз тартарлык кыска ғана сурет аркылы өзінің санасы оянғанын білдіріп отыр. Сана оянды — әдет бойынша журт кадірлейтін нәрсенік бәрі адамның жа- нына бататын арам салмақ болды; адам өзін коршаған емір- мен көріне араздасып отыр, ол өзіне де ра?ы емес, өзімен-өзі де алысуда; онык көңілі уаныш таппайды, бар нәрсе оның көзіне әншейін елес сыяқты болып көрінеді, ол жана елестер тауып, жаңа торығуға ушырау үшін алысқа кулаш сермейді... ' Л. С. Пушкин. Танд. шығ„ Біртомдык, 174—175 бетгер. 3 Б?л да совда, 177-бет. 142
«Кексіз өсек-жаланың қурбаны Сюлу!» дегеи сөйлемде қандай- терен пікір жатыр. Өсек-жала үнемі зулымдык әрекет бола бермейтіні мәлім. Кебінесө ондай өсек қызғылықты әқгімемсн көқіл шеріи таркатып алайын деген кексіз талаптан туады, ал кейде өсек жаны ашудан, кабырғасы кайысудан туып ке- теді, жаны ашып адал көнілімен істейді, бірак онысы өрескел болып шығады. Сонын бәрін ақын жалғыз батыл эпитетпен айтып берген! Ондай эпитетгерді біздіқ әдебиетке бірінші рет Пушкин енгіздіі Пушкиннің бағалауына карағанда «Бакшасарай фонтаны» «Кавказ туткынынан» төменірек секілді. «Бакшасарай фон- таиында» (1824 жылы басылып шыкты) тур жағынан едәуір алға басқандық байкалады: өлендері бурынғыдан тәуір, по- эзиясы злдеқайда керікті, исі ацкып толған гулдей жайқал- ған. Поэманың негізі өте зор пікірге курылған. Оны іс кып, уксатып шығару күші толып, кекселенген таланттыц ғана қолынан келеді. Пушкинніц оны игсре алмауы табиғи нәрсе, сондыктан да акын ол шығармасына катан сын көзімеи карауы ыктыймал. Харамханадағы сүйіспеншілікке тояттаған тағы татардың денесін ерекше сезім толкыны билегендей бо- лады, ойламаған жерден оның кеудесін әйелге деген адам- гершілік аскак лепті сезім билейді. Және таңырқарлық бір нәрсе: оның кумарткан әйелінде үй көркі боларлык, немесе азиялык варварды кумарландырарлық касиет жок. Мария — европалык, романтикалык жан, ол орта ғасырдын кыздарына уқсас бойсунғыш, жупыны, баладай күнасіз. Қыз Гирейдің бойына романтикалык, рыцарлық сезім екті, ол сезім Гирей- дің жаратылысындағы канішер қаталдыкты астан-кесген кыл- ды. Гирей корғансыз сулудын абройына арашашы болады, оны кадірлейді, бірак не үшін және қалайша істеп жургеніи өзі де ақғармайды. Гирей — варвар, шын мәнінде рақатка бату үшін е>кі кекіл бір жердей шығуы, әйел де ерді шын- ықыласымен сүюі керектігі шарт екенін ол севгея емес. Гирей- дің Марияға көзкарасы орта ғасыр паладиндарының әйелге квзкарасына уксайды. Аяды Гирей бейбакты: Зарланыл, жылап кыз жатты, Қызға бола жумсартты Гаремнін заңыя, жазасын. Кулағын тосып өсекке Ханыиды үнемі баі атын Күзетші залыи бармайды, Ардакгайтын, кағатын; Куні, туні жорғалап, Жүрсе де сорлы корғалап, Қараура бата алиайды.
Күннеи баска еіс Түспейді сулу кө; Қоркады ханнын Гаремде жеке бе Алуға берді рукс Періштеге турды уксап. Будан артып ештемені татардан үміт етуге болмайды. Бі- рак Мария қызғаншак Зареманын колыиан каза тапты, ак.ы- ры Зареманын өзінік де көзі жойылды: Туысы бөлек баскадан Арасында олардыц, Мария өлді, бірақ ханныд уаныш таппаған сүйіспешшлігі • оған басылған жоқ: Көріп отырсыздар: Гирейдін бар өмірін Мария өзімен бір- ге ала кеткен сыякты; Марияға жолыкканда Гирей анадан кайта туғандай болатын; Мария онық бойына Гирей өзі тү- сінііі, біліп болмайтын жана сезімдер дарытты, бірак жақа сезім дарығанымен Гирей адам бола калмауы мүмкін, әйт- кенмен оның бойындағы айуандық өліп бітті, жаратылыс оның мандайына татар болуды жазып еді1, Марияның әсері- мен ол татар болудан калды. Сонымен поэманың аркаулы* * Сошше іі Гагеі. '144
пікірі — сүйіспеншілік сезім әсері аркылы тагы жанның апа дай қайта туғандай болып (сәуле түсіп санасы өзгермеуі мүмкін) өзгерді. Б у л — улы және терең пікір! Бірақ жас акын ол пікірді игерс алған жок. Оның поэмасыныц характер) нағыз шиеленіскен кетеріқкі жерлерінде де мелодрамалык дәрежеден аспайды. Пушкин өзі: «Зарема мен Марияның ара- сындағы окыйра драмалык күші бар нәрсе»,—деген еді (XI том, 227 жәие 228-беттер), бірак теее карасак, ол драматизм- нен мелодраманыц тулғасы айкыя кврінеді. Зареманын моно- логында жасанды желпіне сөйлеушілік, театр көрінісіне уксас кумарлыкка күйіп-жанушылық бар. Ондай сырт қарағанда тартымды көріністі жаеауға жас акындар үйір болады, ол сыяқты көрінісгер жастарды қумарландырып, тандандырады. Ол перде аркылы жас акыннын талантында күшті драмалык элемент бар екені де әйгіленді, бірак, ол піскен талант емес, келешекте өсіп дамыйды деп үміт артарлық тек элемент кана еді. Мысалы, жас суретші көз тартарлык сурет салады, бірак суреті онша кунды болмайды. өйткекмен білгірдіц өткір көзі жас талаптан келешекте улы суретші шығатынын шамалайды. Сол сыякты трагедиялык дарынды актер де канша айкайлап, мелшердеи тыс оғаш кыймылдар жасаса да, денесін кернеген жігерлі кабілетті журттың көзінен жасыра алмайды._ Іштс кайнаған өнерді сыртқа шығаруға керекті табиғи, жупыны келісімді кыймылға ол әлі жатыккан жоқ. Сондықтан Пуш- киннің: «Кан төгілгеп ііырғында ол көбінесе» деген өлеқ ту- ралы және баска өлеңдер туралы айтқан пікірлеріне біз көбі- рек косыламыз. «А. Р. (аевский) төмендегі өлендерді келе- междеп, шегі катканша күлді» — дейді Пушкин (№ В ол өлекді біз жоғарыда келтірдік). «Жас жазушылар к^марлык- тық сырт кыймылын жалпы сурегтей білмейді. Олардыц кейпкерлері әрдайым калтырап турады, тағы адамдай кдр- кылдайды, тістерін шыкырлатады, толып жаткан өрескелдік- тер жасайды. Сонын бәрі мелодрама сыякты адам күлерлік нәрсе» (Пушкин, XI том, 228-бет). Жалпы алғанда мелодрамалык олкылығы болғанымен «Бакшасарай фонтанында» бойды ерітерлік тамаша жеке көріністер көп. Акынның жастыкка желпіне еріп, кызбалыкқа салынғаны байкалғанмен Зареманык және Мариянын портрет- іері (әсіресе Мариянык портреті) тамаша жасалган. Әйткенмен поэмадағы ек тамаша нәрсе — ел, табиғат көрінісі суреттелетін жерлер, дәлірек айтсак, мусылмандык Кырымнық жанды 'су- реті берілетін жерлер. Ол жерлер осы күнге дейін өте қызғы- лыкты. «Кавказ туткынында» айбынды тағы Кавказдық кө- рінісі әсіреленіп, лепті, көтеріқкі өлеқмен жырланушы еді. «Бакшасарайда» ол сыякты элементтер жок. Бірак «Бақша- сарайдағы» Тавриданық көкілді кумарландырарлык көркем 10— 1101
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
