В.Г.Белинский - Таңдамалы шығармалары

табиғатын бейнелейтін саран үнді шалкыған поэзия адамнын бойын ерітеді. Біздіц акыішыц бояуы жер көркіне сайма-сай жасалған. Харамхананың көрінісі, ондағы күтуші әйелдердік бір калыптан айнымайгын меніреу, жалкау өміріндегі бала- ныц ойьшы сыякты шәлкес еркеліктер, татарлардың елеқі — соның бәрі осы күнге дейін қызғылықты, еңі қайтиағаи жана, көціл тсрберлік әсерлі! Мысалы, төмендегі өленде адам так кәларлык сәулетті поэзия бар: Түн болды. ымырт жабылып, Караңғыға беледі. Көмсскі пурин төгеді. Кэленкедей квлекдеп, Көшссінде сабылып Ксзіп Бакшасарайды. Қатыидары тараіідьі. Кыбыр еткеннік бәрінс кулағын тіге қалып, күдіктене ка- рап оіырған харамхана сакшысын бейнелейтін өлең адам гапдяпярлық көрксм табиғатты суреттейтін жырмен тамаша бон жансарласып уласып кетеді, сыцғырлаған үнді өлец, тан- дамалм тотіі дыбыс іізбектері окушыпыц таныркаған кулағыи сркслетіп. тербеп кетеді: Тыпдаса тъшыш изяайды Бу.ібОлдын даусы с; Бул арада жанылыс айшык. бар, бірақ ол да өленнін көр- кін буза алмай тур. Соныисн шығыстыц ғажайып табиғаты- ның тамылжыган тамаша суреті ыстық леи кериеген лирика- лык өлеңмен зрйнеттеліп, көмкеріледі: Шыгыстаа майса жсрічін Iірткеи осом түидері! Пайғамбар үмбеттерінін Лэззатты неткен кунлері! Айдаи эсер нур тигеи, Ішіне терен сыр түйген. Маужырап тунғзн, балкығ: 146

«Бақшасарай фонтаны» осындай айтып болмае тәтті, сулу поэзняға толы. Онын устіне поэмада адамның журегін тер- берлік сәулелі, жекіл мун бар поэзиялық толғану (іар. Ол үстеме сулулыктар төмендегі жагдабдаи туды. Шығыстын маужыраған ак сандакты тамаша түні ақынға асер етті, Ги- реблердін сарайындағы купыя сырлы фонтандар жаііындағы әнгімелер акынның поэзиялык қыялын оятты, сөйтіп ақьшдык кыялы канаттана түскен акын сулулыкти үстеп жасап таста- ды. Фонтанды суреттеген өленде терец сезімніц лебі бар: Жазу бар таста талай жыл Өтседағы кетпеген. Сыры баска бір жат тіл. Сылдырап ағып будак тур, Суалып мзнгі кеяпсгси, Суык жас тегіп, жылап тур. Одаи кейінгі влек (аяғына дейін) — позманың музыкалык. тамаша финалы деп айтуға болады. Ол өлец туйіндеп жаса- ған қортынды1 секілді, поэманы окып шыккан адамкыц алғаш күшті асері сол өлек иркылы шумакталуга ткіс. Өлснде поэ­ зиялык ғажайып көрксм бояу да бар, еәулелі, коңіл суйсіпер тәтті жеқіл мук да бар; ол мук көз жасы фоиганышщ ды- быссыз сылкылдаи акканыпан туып, келекке боп ушып квзге елестеген әйелдік купыя сырлы бейнесін ақынныц алын-уш- кан кыялына душар қылған сыякты... Сокғы жыйырма жал өлеқнін куйылып біткен пішіні, тәттілігі ғажап: Достыкка, жырға табынған, Махаббат, аанк бағасын Салғырлын^сауьік жағасы»! Көргіы келіп толкыдым Сырлы тау, теніэ мунарыи; Тавйнданын толкыиын Көрссм канар кумарым. Ғажап жер, көзді куанткан! Орманы, декі муиарткан Бәрі кулім қағады; 1 Ксайте. * Өзен аты. 147

Алабы керкем, жылы жай. Жүзімі. тізгсн маржандай, Жолаушының көнілік Ерітеді ерте вткенде, Кыялап таудыц вкіріи Аю тау шынын айиала Кулпырып шулаи, жылтылдап Как иайса кулім еткеиде... Түгелімен алып карағанда «Бакшасарай фонтаны» — кыр- шын жастың шалқыған поэзиялык кыялы; поэманың кемісті- гінде де, жетістігінде де жастыктыц салған танбасы бар. Ка- лай дегениен, ол поэма — исі анкыған қызыл гул. Кемістік, жетістігін есеи, тергеуге алмай-ак оны тамашалай беруге бо- лады. Жастыц колымен жасалган баска шығармалардағы сыякты «Бакшасарай фонтанында» да қадағалап, оймен бел- гіленген концепция жок. онын еоесіне тасыған күш бар, ук- сатып дәлдеп істеу деген жок, онын есесіне жомарт колыен төге салған бояудын жаркыраған көркі бар. Пушкинніц таланты барған сабын кекселеніп жетілді. Енді біз сол кемеліне келген акынныц творчестволык сапарында жаца асу, Жака белес болған поэманы сөз кылуға тиістіміз. Ол белее — «цыгандар» поэмасы. «Руслан мен Людмилада» Пушкин — дарынды, ерке шэкірт, ол сабақта отырып, окыту- шыға көрсетпей өткір ғажайып қыялынан туған кызык ши- майлы суретшелер салып тастайды; «Кавказ тутқыны» мен «Бакшасарай фонтанында» Пушкин — жаттыкпаған саусағы- мен басып музыка аспабынан тыц үн табам деп тәжрибе жасағап, бірінгаі лепті шабыттың жемісін жарыкка шығаруға талпынған жас ақын; ал «Цыгандарда» Пушкин — талантын еркін меңгеріп, өмірге тереңінен карайтын суретші. «Цыган- дармен» Пушкшшің поэзиялык кызмстініц орта дәуірі баста- лады. «Евгений Онегинді» де (бастапқы алты тарауы), «Пол- таваны» да, «Граф Нулипді» де біз сол орта дәуірге жаткы- замыз. Ал «Борис Годуновпен» Пушкинніқ кемеліие келген жазушылык кызметініц соцғы, ец жоғарғы дәуірі басталады. Ақынның өзі өлгеннен кейін жарияланған поэмалардыц бәрі до осы соңғы, жорарғы дәуірге жатуға тніс. Келесі макала- ла біз «Цыгаіідарға», «Полтаваға», «Граф Нулинге» талдау береміз. Бул мақаланы біз «Ағайынды қаракшыларға» көз- карасымызды баяндаумен аяктамакшымыз. Бул шағын поэма сыякты нәрсені біз көп жагынан алып Караганда өрес- кел нәрсе гой деп ойлаймыз. «Цыгандар» бірінші рет 1827 жылы басылды. Оның бірін- тні бстінде: 1824 жылы жажлган деген жазу бар. 1827 жЫлы

басылған «Ағайынды каракшылардьш» басына да сол 1824 жыл деп жазылған, ол ціығарма 1825 жылы бір альманахта да басылған еді. Сөйтіп екі поэманы Пушкин бір жылы жаз- ған балып шыгады. Бул таң қаларлык нәрсе, себебі екі поэ- маның арасы жер мен көктей. «Цыгандар» — улы ақынның шығармасы, ал «Ағайынды каракшылар» шәкірттік тожрибе- сімен каралас бірдеме. «Ағайынды карақшылар»— тугелі- мен жасанды, колдан курап істеген мелодрамалык шығарма. Поэмада акыйкатқа ірге жайған бір нәрсе жок—сондыктан ол пародия жасауға өте ыкғайлы нәрсе. Егер «Руслан мек Люд- миламен» катар жазылса, — онда ол Пушкин талантыныц мейлінше зор екенін сыйпаттайтын тамаша факты болар еді. Себебі оиын өлені жігерлі, өткір, кеқ қулашты, әнгімесі кыз- ғылыкты және жетелеп отырарлык екпінді, жүрдек. Бірак «Цыгандармен» катар жазылған шығарма ретінде ол поэма — шешілмес жумбак. Сырт калпына карағанда окыйға тек Россияда ғана болуға лакык. Бірак поэмадағы каракшылар Шиллердін Карл Моорыиың шайкесіндегі ушінші катардағы ур да жыктарына уқсайды. Өз өмірінід хикаясын баяндайтын қарақшыиын тілі мужықка лайыксыз тым көтеріңкі, ал моде- ниетті кауым үшін уғымы тым кораш. Сондыктаи поэма үнді, күшті өлеңмен айтылған декламация болып шыккаы. Ауру ка- ракшынық кыялдауы, онык сандырактап отырып ағасына айт- қан сөзі — барып турған мелодрама. Пушкиннің каламынан шыққан нәрсеніқ бәрі де, тіпті «Руслан мен Людмила» да поэ- зияға шалкыгап бай болушы еді. Ал, мына поэмасымакта поэзия да тым тапшы. «Ағайынды қарақшыларда»: «Олардын арасынла кашкын көрінеді», «Бізді бір-бірімізге косактады» деген сыякты прозалык жаман елец кестелері де бар. ЖЕТІНШІ МАКАЛА гЦыгандар». гПолтава». *Граф Нулин* поэмалары «Цыгандарды» журт жаппай мадақтап қарсы алды, бірак бул мадактауда жаскана тартына сөйлеушілік бар еді. Пуш- киіінік жаңа поэмасында улы бірдеменің бар екенін сезіп еді, бірак сол улылығы қай жерінде екенін уғыпа алмады, сөйтіп, эдетте осындай кездерде болып отыратын салт бойынша, саяз калкып, тек тацыркай берді, тамашалай берді. Журналистер осылай істеді, ал көпшілік туралау болды да. ағынан сөйледі. Сол кез біздін есімізде көп адамдардыц «Цыгандарға» көңілі толмай, «Кавказ тутқыны» мен «Бакшасарай фонтаны» оның 149

осы жана поэмаеынан әлдекайда жоғары еді десті. Ол жаіыр- кау акьшныц көпшіліктеи бірден кара узіп алға кеткендігінен, каиатын кыравдай бір сілтеп, көпшіліктің колы жетпестей шыц- ға көтеріліп кеткендігінен туған еді. Шарыктап шыңға көте- ріліен акын өзініқ бастапкы поэмаяарыиа комсына карал, сыкактап жатканда, онын анкау мүриттері Тутқынды, Черкес қызын, Зареманы, Марияны, Гирейді, Ағайынды қарсщіиылар- ды армаи етіп, сандырактап журеді, Ал «Цыганларды» біраз смпшылар көркемдікке баға беруші мәдениетгі білгір төреші атымызға кір келтіріп алэмыз ба деп жаскана мактады неме- се Земфираныц өленімен кісі өлімі көрінісін балаша тамаша- лады. Бул өзі Пушкин озімен тустас коғаынык рухани сырын жырлаушы болуды койып, енді болашақ урпакка тәрбие бе- рушігс'айналғандығьшьщ айқыкбелгіеі еді. Ал, урпак бір куп­ ле куралмайды, жылдап куралады, сондыктан өз рухында тәр- биеленген урпақты — езінін әділ төрешілерін — Пушкин көре алглай кетті. «Цыгакдар» Пушкиинін тез өрлеп бара жатқан лпикыпа яяуып туғызғандай болды, бірак. Пушкиннін «Цыган- дардал» кейінгі жаиа табысы тағы да сүріну, тағы да кулау бодып коріпді. «ІІо.тгавЕны» да, «Евгений Онегинніц» ен'жак сы соцғы екі тарауын да, «Борис Годоновты» да журт салкын кабылдалы; ал кейбір журналистер аталған шығармаларды жаратпай, буркан-тәркан болып, ақыннын намысына тиерлік сбгіс сездер яйтыл жаггы. Сол кездеғі журналдарды ашып карап, «Цыгандар» тура- лы не жазылғаньш көрсеціздер, осындай зор шығарма туралы ігеліктен осыншалық аз айтылған! — деп тац каласыздар. Ол жазылғандардан Байрон туралы, цыгандар әулеті туралы, аю- ды жетелеп журу — зыянсыз кәсіп екендігі туралы, Руслан мен Людмилины жырлаушыныц таланты каулап өсіп бара жаткандығы туралы пікір айтылады; поэманын жеке-жеке шын жаксы жерлерін тамашалау, «Тағдырдан қорғар корған жок» деген өдецді гректік деп сөгу, «Сөйтіп шөпке кулады ке- мер тастан» деген өлеңді былжыр өлең деп жамандау, тағы оси сияқтылар сөз болады. Бірақ ол сындарда поэманын идеясы туралы ырымға сөз жок- Ал поэмада терен идея бар еді. Бірак көпшілік ол идеяны түсінген жок, ал поэманы түсініп куттықтаған бірен-саран адамдар, поэманың идеясын теріс утынды, — сондыктан да олар Ііуиікиннік жана шығармасык аса кадірледі. Сыншылар- дың теріг тусінуі табиғи нәрсе: поэмада Пушкин айтам деп күні-бурьін болжап койғанынан ауа жайылып, андамай жана пікір сөйлеп тастаған еді. Будан біз Пушкинде творчестволык элемент ой-сана элементінен басым екенін көреміз; акылдын катесін творчестволык талант акыннын руксатынсыз-ак өзбе- 150

тімен түзеп, ішкі логика, акындык. терец сезімніқ акылгөйлігі ой әлемінің олкылығын еркік жеңіп отыратынын көреміз. Қай- талап айталмқ: біздіц пікіріміздіқ әділдігіне «Цыгандардың» идеясы поэманың бас геройы Алеконын басына түгел жый- иалған. Ал ол герой аркылы Пушкинніц өзі не айтпақ болыіг еді? Бул сурауға жауап кайыру кыйын емес: «поэмаға бірінші рет атүеті ғаиа көз салған адам да Пушкин Алеко аркылы үл- гілі жанды бейнелемек болғанын айырады. Пушкиннің жоба- лауынша, Алеко адамгершідік касиет санасына бай адам, ал қоғам курылысы оған адаыгершілік қасиетті тек корлауШы ғана боп көрінеді, сондыктан Алеко коғамға лағнат айтады да, өмірге немгурайды караіідк, адст-ғурып пен салттыц бу- ғауына шырмалып, өз ыктыярымек алтынныц путына бас игён мәдениетті клғамнан таба алмағаи нәрсеиі тағь: да цыгандар- дың апайы сркіндігінен іздеьді. Міне, Алеко аркылы Пушкин­ о й бейнелемек болғаны осы еді; бірак акын сол ойлағанын жүзеге асырг. алды ма, яғни солай етіп бейнелеп бере алды ма? Рас, акын огы идеяға караіі тарта береді, бірақ Алеко мен Земфирг.лыц ороуоті ол ндеяға к.аіішы екевін көреді де, бар кі- нані «жыріык іліііырдың аатында да бола берегіи кумарлыккя» және «ешбіп корган көлденен тура алмаіпын тағдырға» арга­ лы. Поэмань!і:. дйлуыпа, түйіішіц шешілуіяе жэне поэмада ше- шуші роль аткара'гы» карт гы; і>ниын образына қарағанда, Пушкин Алохонй адзмі сршіліх каскепід нравосын корғайтын ерекше жан етпғк болғаны байк-тлады, біроқ іс жүзінде ақын Алекоға жәке с-ғаи уксас адамдарға улы сатира жасагян, та- банын жаза бвстырліас трагедкя.іы, сонымеп катар зілді иро- іівялы үкім шығарған. Журтшылык арасында «либерал» дсген атка не боламын деп күпсінетін, бірақ іс жүзінде бакырауык жазған деген ко- раш атка ғана колы жеткендердік талайы кездесгтей ме? Он- дай адамдардық сөзі мен ісініқ арасы жанаспай жататыидығы бакылаған адамды такыркатарлыктай болады. Ондай адам- дардық өздеріне ғана тән мінездері жайында, баскаларға ук- сасы жоқ уздік өзгешеліктері жайыида көп сөз айтуға ^болар сді, бірак біз бул арада біреудің дайын мінездемесін найдала- нуды макул көрдік; бул мшезаемеле кымбатты екх касиет бар. ол жыйнақ және толык. Біздіц айтпағымыз Денис Давыдов маркумның төмендегі өлеці: ке, тумсыкка, - біэдік Лафаэі я Врут 15»

Қызылшамен коса жентектеп Мужыкты нлейд тезге сап. Бул сыяқты адамдар, арине, тек кулкі болуға ғана лайық, оларға арнап жеціл водевиль я, Давыдов жазғандай, сатира- лык өлең жазса да жетіп жатыр; ал олар поэманы шығын кы- луға турмайды. Пушкиннік Алекосы солар каралас адам деп айтуға болмайды, бірақ олармен аталас емес деп айтуға тағы болмайды. Уаы пікір адам аркылы, адамнык әрекеті арқылы жүзеге асады, сол адамдардыц дара касиеттеріне карай ол пі- - кір өмірде я комедиялык, я трагедиялык болып, екі жүйеле кездеседі. Кунсыз адамнык кумарлығы я акмактыкка соғып, адам күлерлік болады да, я жексурындықка соғып, адам жи- ренерлік болады; акылды, мінезді адамнык бойындағы онба- ған кумарлык сумдық нәрсе; кунсыздардык кумарлығьі журт- тык жек көруі, жиреніші аралас күлкісімен жазаланады; ал акылды, мінезділердің кумарлығы журттык жанын тітірететін трагедиялык сабак болады. Сондыктаи қунсыздарға жеңіл водевиль я сатиралык өленсымактар да жетіп жатыр, оларға комедия да көп; ал адаскан акылдыларды бейнелеуге Барбье- нін сатирасы кажет, Шекспирдіц трагедиясы да оны комсын- байды. Өзія Мирабоға теңеп күпсінетін акмак уытсыз мен- меидікпен демденеді де, басканы езіп, сығы.мдауға кумар бо- лады, ал өэіне ондай күйді лайык көрмейді. Сол менмендікке зор мөлшер беріқіз, мол акыл орнатыныз, кушті кумарлык дарытыныз, өз беталысына карсы келмейтін акыйкат атаулыны терец түсініп, сезінерлік кабілет бітірініз, — міне, сонда ол Пушкин жасаған Алеко болып шығады. Алеконын түбіне жет- кен кумарлык емес. Сіз оны салалап атамасаныз «кумарлык* дегеніңіз тым кунгірт сөз. Алеконын түбіие жеткен баска бір- кумарлык, онын аты — эгоизм! Поэманын дамуына еріп, Але- коны бакыласаныз, біздің айтканымызГакыйкат екенін кересіз. Цыгапдар тобырына жуык төбенін аржағында кездескеи Алеконы әкеліп турып, Земфира бейтарап ниетте, әкесіне бы- лай дейді: Бул біз сыякты цыган болыак; Буны зак кудалэйтын көрінеді. Бул сөздер аркылы Алеко әзір басқа ештеме де емес тек купыя сырлы, жумбақ адам болып көрінеді; бейтарап бақы- лаушы қызға ол эгоизмнін салдарынан қылмыска ілеккен адам болып та. кыянат кудалаудын қурбаны болып та көріи- бейді; тек усак либерализмге берілген адам ғана салған жер­ дей оны идея үшін азап шегуші деп таный кояды. Акыры то- 152

быр көшіп жөнелді; Алеко қанырап калган далаға мука я ка- райды, бірақ өзінің уайымға багуына кандай себеп барын ше- шуге онық батылы бармайды. Акыры ол ушкан кустай еркін- дікге, күн оның төбесінде күлімсіреп, сэуле шашып тур, — енді ол не іздеп муңаяды? Бір кезде бойын билеген асау кумарлык. оның мехнат шеккен кеудесінде әзірше ғана жуасып жатыр, ол кумарлык тез арада тағы да оянады деп акын алдан болжай- ды... Тары да кумарлык! Ол кандай кумарлык? Кандай екеиін казір көреміз... Мүмкін Алеко екпелеп, көңілі қалған сок ғана, мадениегт: коғаммен байламды тек еырттай үзіп жүрген болар, мүмкік босып жүрген мынау кедей елдік азап-мехнатқа жиі ушырап отыратын аиайы еркіндігі оған, карт цыганиық: Ерікті өмір уиемі упай бермейді, — леи айткан дана еөзі тәрізді, ауыр тиетін болар. Жск олай емес! Қара көзді Земфира онык осы өмірге: Дөрскі бэрі, жабайы. Бәрі тосып, бэрі жат; Бэрі жат думан өміргс дейтін өмірге кумарландырды. Өз журтыңды басыбүтіл тастап кеткеніце өкінбеймісіқ деп- Земфира сурағанда, Алеко төмендегі жауапты кайырады: Неткеи жігерлі, неткен ызалы, күші тасыған үн десенші? ■А. С. Пушкин, Таид. шығ., Біртомдык. 211 - 212-бсттер. 2 Бул да сонда, 213—214-беттгр. 153

Неткен жалынды, неткен ізгі ойлы сез десеңші! Бул әулиелік- пен айыптап, сумдық катал үкімнің зәрін шашкан сөз рухы- ңа жел беріп, еркі алдыңа коймай, еліктіріп әкетпей ме! Осы- ны есітіл отырғанында, аузын осындай отты сөзбен карый сөй- леуге күші жеткен адам — жоғарғы сапқа лайык адам деген пікіргс иланбай кала алмайсын,— Алеконы сәулелі акыл кер- неген, акыйқатка жалынды сүйіспеншілікпен кумарткая, адам- заттың корлануына зарланган жан деп ойламасына болмай- ды... Сізге ол айнымас сенімніц кемеңгері, көптіи колы жетпес аскак сырдың жолында азап шегуші жан болып көрінеді... Анау онбаған тобырдан оЛ әлдекайда жоғары турған сыяқты, ол зілді тілдің нажағайын аямай жумсап, тобырды тас-талкаи кылады!.. Бірак шын касиетті танып, бағалайтын улы сабак осы мінезден табылады; біреудін мінін, ауысканын және әл- сіздіктғрін корсету аркылы герой бола калу кандай жеділ екені, ал аз өнеріпмеіі геройлыкка жету каншалык кыйын еке- ні Алскоііыд содғы міиезінсн айш н көрінеді, — көрінгенді сө- зіке карай бағалай салуға болмабтыны, егер сөзін елтифатка алсац, тек ісімен дәлелдснгеиде ғана алуға болатыны айкын лачады. Жігерлі сөз сөйлеу, тілден бал таыызу, күйіп-пісіп, бір кауымға я бір халықка, немесе бүкіл адамзат баласына карғыс айту оп-оңай, ал өз ісіңде әділ болу аса кыйын нәрсе. Сондықтан карғыс айту да, алғыс айту да екінің бірінің колы- ііап ііеле бермейді; алғыс айтуға не. карғауға жоғарыдан әкім- дік жэие арнау алған адам ғана праволы. Бір адам екінші адамга акыл айтуға талаптанса, бірак өзі сол айтпағынан ар- ш к сштсме білмесе, ол ешкімгс жөн айтып, акылты бола ал- .маііды. Ток езі тіршілік сабағына жетіліп, оділет жолына жа- чықк,а:і адам гана баска жен айтып, акылшы болыак. Ал кур сөз жеке адғанда — әншейін мәнсіз дыбыс болып шығады. Кур сез тек пікірді баяндаушы ретінде ғана кызғылыкты; ал пікір дегеніміз акылды, келісімді бірдеменік елесі ғана; пікір болмыстыи идсялык негізі ретінде ғана мэнді болып табылады. Практикада колдануға келмейтін наресніц бәрі де жалған, мәисіз, кенеусіз. Сондыктан айтылғаннык акыйкат я жалған екеніне ғана назар салып коймай, айтушынык хім екеніне де назар салу керек. Кейде білікті, мәдениетті адамнын аузынан іныкканда ескі акыйқат жақа түр, жақа сенім күшін алады, сөйтіп алғаш рет айтылған сөздей болып көріпеді; ал өзбетімен кимелеп, устаздык роль аткармак болған адамнын аузынан шыкса, оргиналдык пікір де кашаннан сілемденіп, тозығы жеткен нәрседей әсерсіз калады... Бетті Алекоға бурайық. Ақыры іс түйіні кумарлыкка тіре- леді; оның жуык екенін ақып үрейлендіре отырып, байсалды турде күнібурын хабарлаған болатын. Алеконың жүрегін қыз- 154

ганіиақтық билейді:.. Ондай мінез я жаратылысынан-ақ эгоист адамда, я мінез-кулық жағынан өсіп жетпеген, шалағай адам- да болады. Қызғанщактык — суйіспеншіліктік жубын жаз бас сыңары деу — кешіруге болмайтын адасқандык болып шығады. К улқы дурыс адам сабырмен байсалды турде сүйеді, ейткені ол суйіктісін қадірлейді (кадірлеу жок жерде сүйіс- леншілік болады деп ол ойламайды). Айталық, ол г.уйіктісі өзіне салк.ындай бастағанын сезеді. Неліктен салкын тартты? Акын төменде турлі себептерді санап береді. ртса ажарлы. — ей алмак кУмарды? Суйіктісініц салкын тартуыиа осылардык қайсыбірі себел бол- ған күнде ле оны азапка ушыратады, ойткеиі сүйген көцілі суйікті көнілден анырылып калганына уайымдамай коюы мум­ ии смсс, бірак ол цызғанбайды. Жеткілікті дәлелі болиай ту- рып кызғану — куясыз адамдардын. бсйындағы ауру; ондай кунсыздар өзік до сыйламайды, суйіктісіи кумарттыруга тиісті эзінін. правосын да кадірлемейді. Ондайлардыц міиезіне.ч айуаи дәрежесіндегі эгоист жаиныи усак, катәлдығын көруге бола­ ды. Жоғары қулықты адамда опдай кызгаишактык болуы мулкін емес; сондықтан кулыкты адам жеткілікті дэлелі болса да кызғана коюға тиіс емес, себебі, опдай кызғаншактык, ку-. діктеніп азап шегуден, намыстанып корланудаи және ызала- .иып кек тутудан туады. Кудік туғызарлық нәрсе жайында өзі сабырмен отырып жауап бере біліп, бас.қаға сурау коюға ку- Діреті жететін адамға кудік дегеніц — кажеті жок басы артык нәрсе. Егер сүйген адам күдік туғызарлык, нәрседен жасканып, тасаланса, оның суйіспеншілігі жиренішке айналады; жиреиіш оның көцілін азаптан азат етпеуі мумкін, бірак азаптын бағы- тын өзгертіп, тез бітерлік етуі ыктыймал. Егер сүюшіге сені бу­ лан былай сүйетін жан жок деп ашып айтса, — одан әрі кудік- ке жем боп, азан шегу атымен дәлелсіз нәрсе. Ондай жағдайда сүйікті намыстанып, қорланбауға тиіс, себебі сүйіктісінен айыр- ған сүйгеи жаннык жүрегінікнашарлығы емес, еркелігі екенін ол жацсы біледі; ол жүрек өзін будан былай сүймегенімен, ка- дірлейтіні, буның кайғырғаньша кабырғасы кайысьщ, азап шегетіні, негізінде ешбір кінасі болмаса да өзін кіналімін деп санайтыны — осынын бәрі кулыкты сүюшіге айкыи. Кулыкты суюші кек сактап, кек алуға кумартуы мүмкін емес. Кек алуға кумарту — нағыз өрескел, нағыз надан, нағыз айуан эгоистін мінезі. Тексеріп карасак, — мунда кек сактарлык не бар? Бу­ рый сені суйгеи жүрек енді сүйіп сокпағаны үшін бе! Ал сүйіс- 155

псншілік адамнын еркіне тәуелді ме, оған бағына ма? Сізге салкын тарткан жүрек сол кылығын зілді күна, ауыр кылмыс деп санап, азап шегетіні де болмай ма? Бірак көз жасы да, кур- сініп үһілеуі де, өзін-өзі кіиалау да оган ешбір жәрдем еге ал- майды, сізді бурынғыдай сүйсем екен деп канша амал істесе де, онысынан ештемешыкпайды... Сізді сүю сүйіктініздіқ әмірі- нен туған нэрсе емес, журегінен туған нәрсе, кейін сүймей сал­ кын тарту да оның әміріне, еркіне бағынышты емес; соны біле тура сүйіктікізге не кыл дейсіз? Сүйіктіңіз көнілінін салкын тартканын жасырып, сізді бакыгты етем деп, өтірік сүйген бо- -•іып, көз алдасын дейсіз бе? Онлай тілек койсаңыз, — врескел. айуандык эгонзмнің тіліне ерген болар едініз. Өйткені сіз адамсыз, саналы, қулықты жансыз. бондықтан сіз өзіңізден гөрі өзіңізбен сүйіспеншілік аркылы байланысты адамнын бакыттырақ болуын ойлауға тиістісіз. Ж алған сүйіспеншілікті я азғын адам, я бузык адам ғана канағат етіп, көнілі жай тэ- буға ыктыймал. Ондай сүйіспеншілікті мурат көру өз игілігік үшін басканыц игілігін садака ету болар еді және сенін игілі- гіц кайбір жан ракаттанарлыкигілік’.. Қосылған көцілдің бірі сүюден калса, екі жуп бірге.туруға болмайды; оған мынадай собеп бар: айталық бір адач сүйіктісін жан-тәнімен сүйеді, бірак с.үйіктісі оны сүймейді, ал сүйген жан сүйіктісімен кеш- кен далбаса өмірді көңіліне жубаныш кылады, иіын сүйіспен- шілікті, онын шарттарын уғынудан калады, сөйтіп айуандык врескел сезімді суйіспеншілік деп ойлайды. Ондай «сүйіспен- шілік» тек некеліде ғана болады, себебі — некелесу дегеніміз — міндет алу болып табылады, — неке арқылы телінген адам- дарға сондай «сүйіспеншілік» керек те шығар, бірак шын су- йіспеншілік көзімен карағаида екі жуптын ондай халде бо- луы — сүйіспениіілікті корлау, тонау ғана емес, адамгершілік касиетке кір келтіру болып табылады. Кі/лықты, саналы жан­ ра бунын бэрі келісімсіз нәрсе. Білім алып, ілгері дамудын түрлі жолдары бар, солардын әркайеысы ез шамасынша макызды жолдар, бірак адамнын қулық жағынан тәрбиеленіп дамуы баска тәрбиенін бәрінен жоғары бағалануға тиіс. Бір тәрбие сізді ғалым етеді, екінші тәрбие кауымның әдет-салтына жатылдырады, баска түрлі тәрбие-білімдер — акі.мшілік, әскери, саяси кызметтерге іскеп- лендіреді; ал кулыктык тәрбие сізді тек кана «адам» етеді, ягни сенін. тәқірі дарьпкан сыйпатыңды сәулслендіріп, көзге тусіріп, сені айуанат әлемінен жоғары етеді. Ғалым болу, акын болу, жауынгер болу, заң шығарушы болу жаксы нәрсе, бірак оонымен катар «адам» да болмасаң, сенін куның шамалы. «Адам» болсан сеніц арың таза, баска дәрежеден куралакан болсаң да, — уял.чай, кыйналмай жалғыз «адамшылығыңмен- 156

ак» өмір сүре бересік. Кулык жағынан тәрбиеленіп, даму де- геніміз немене? Адам тамағын асырап кана коймайды, ол ой ойлап, иікір курайды, сондықтан айналасындағы зат адамға практикалық жағынан ғана кажет емес, теориялық жағынан да кажет. Адамзатты практикалык -және теориялык жағынан бірдей камтыса ғана толық билеп, игере алады. Бірак затты тек практикалық жағынан ғана камтудык аз-көп болса да мәні бар, ал тек теориялык қамтудың түк мәні жок. Сондык­ тан кур системаға, кур сөзге сүйенген теориялык кулыктылык, іске, фактіге негізделмей, жүректен коныс таппай, тек ойдык кыялынан туған кулықтылыктың кулыксыздыктан артық еш- темесі жок, оны кытайлык я алдамшы кулыктылык деп атау орынды. Шын кулыктылык акыл сәулесінің кеметімен жүрек- тен туып, бауырын көтеріп өседі. Оның таразысы — сөз еме>;, лрактикалык әрекет. Іспен еңбек сініріп коллежеский регист­ ратор чинін алу я асты ішіп алып, өзіңді токпын деп сезу, ме- німше, кыйын нәрсе, ал теория жүзінде, кыял жүзінде шара- патты жан бола калу мунан мың есе оңай. Кулыктылык сфе- расы көбінесе практикамен байланысты, ал практикалык сфе­ ра көбінесе адамдардык өзара катнасынан куралады. Сондык­ тан кулықтылыктыц я кулыксыздыктың белгісін баска жерден емес я адамнын кулыктылык туралы сөйлсген көптірме сөзі- нен, немесе кандай. системадағы, кай көзқарастағы кулыкты- лықты жактайтынынан емес, — соның бәрін койып, кулыкты- лықтың белгісін адам мен адамнын арасындағы практикалык катнастан іздеу керек. Сөз шіркін канша суду болса да, жз- лынды үнмен лепті түрде сөйленіп, тек екпінді кыймылдармен кабаттаса айтылып кана коймай, жөні келген жерде кезден шыккан ыстык жаспен еселенсе де,— сөз шіркін боска был- шылдан асып ешкайда бара алмайды. Мунда да баска істегі сыякты, неиіе дегечмеи, істік аты іс. Ақыйкат кулыктылықтық бір ардақты асқак принцнпі — ешкімді алаламай адам атау- лыны адамдық қасиеті үшіп діни сеніммен курметтеу болатын. Ол курметтеу адамнык тек адам деген атына арналатын, сон- сок ол адам басқаны туысым деп карап, каншалык жакын тартеа. оны кадірлеу де соншалық арта түсетін. Сүйіктісі өзіне салкын тартса, суйген жан кандай мінез көрсетер еді дегенді сөз кылғанда, біз щульщты санасы ержеткен адам» деп жоға- рвда сөз болғандардай дәрежедегі адамдарды айтпак едік. Кулыктылык я кулыксыздык әркім жакын адамныц кылығып өзіііің карабасына байланькты іспен, немесе памыс кытығына тиерлік іспен байланысты бағалағанда айкын ашылады. Сыр түйінін шешуге Судан қолайлы жэғдайды іздесеқ таппайсык- Себебі, ондай жағдайда адам көз алдамай өзіне катал сыншы, менмеисімей бейтарап, өзін-өзі корламай әділ төреші болуға 157

тиіс. Ал іс жүзінде дәл осындай жағдайда адам эгоизмге тіз- гін береді де, тым ушқарылыкка салынады: я жүрегі езіне бу- рып, өзіне шаң жуытпайды, бар кінані жақынына аудармак болады, я өзіме жаны ашымасхыкка салынып, өзіне-өзІ катал карап, көрнекті мелодрама жасайды. Сондықтан кулыктылык- ты айару кілтіи біздің сүйіспеншілікпен байләныстыруымыз — моселсиі шешу үшін колайлы әдіс; себебі адамнык ен күшті кумарлысы осы, сүйіспеяшілік адамды ол баска қумарлыктыи бәрінен көрі күштірек желдендіреді, сондықтан ол адамнын сырыи толык ашып, сын таразысы болуға колайлы. Осы пікір- лердің түйінін біз Алекомен байланысты ағыттык. Егер Алеко- ныц жағдайыиа душар болушы іиын кулыкты адам болса, — ол баска адампан гөрі. сүйіктісінің еркіндігін қымбат бага- лайды, сондықтак ол сүйіктісінің жүрегіиін табиғи талабына кақкы жасамайды. Кулыкты жан суйіктісінін өзіне салкын тартуын кылмыс деп саиамайды, немесе азғын романдардэ аталатындай «опасыздык» деп бағаламайды. Егер сүйіктісг муныц көңіліне карап, жацадан сүйген жаиымен бірге сүйіс- г.еишілік рақатьш көруден (буған салкын тартуы мүмкін сол жаңа сүйіспеншіліктіц салдары шығар) безіп, сүймесе де бу- нымен тура беруге мойьгадаса, кулыкты адам сүйіктісінің оба- лына калмайды, оиыц өмірін уландыруга бармайды. Кулықты жан мундайда адал көқілмеи, сүйіспеншілік азабынык терек сырын ашкан ыстық жүрекнен сүйіктісіне — ер болсын, эйел болсын — Оатасын беріп, жана сүйіктіңмен бакытты бол деп руксат етеді. Ал өз жүрегі еүйгенінен абрмлғанына назала- нын, сүйіспепшілік азабынаи босана алмаса, жүрек күйігін еш- кімге білдірмей ішіне квмеді, әсіресе бурынғы сүйіктісіне сез- дірмейді. Мундай кылыкты кулыкты мінез деп багалаушы аз болуы ыктмймал; қызғаншактык, опасыздык, канжар, у сыяк- тыларды әсірелейтін роман мен повестерден тәрбие алғандар- дыц көбі ондай кылыкты тоғышарлық деп тануы, ондай кылык іс.теген адамды памысы жок, кор біреу деп бағалауы мүмкін. Шьшыида да, бізге орта ғасырдан калған теріс уғым бойынша еркек атыпа жабыскан ондай кірді канмен жууы керек, сөйтіп, Алеконың айтқаныидай етіп, жыртқыиітың да, ғаяр қыздың да жүректеріне қанжарды бойлатуы керек. ал ойел не у ішуі керек те, не көз жасын тепл, үнсіз уайымға салынуы керек: б|рақ ондай дәстурді колданушылар варварлык орта ғасырда мэнді болып танылған нәрсе екенін, біздін мәдениетті дәуірі- мізге кәдеге аса бермейтінін умытпаулары ксрек. Біздің зама- иымыздыц мэденйетті адамына Шекспирдің Отелло трагедия- сы Шекспир дэурен сүрген, ер әйелдін. толык праволы кожасы болып саналатын варварлык заманнык суреті екенін еске ал- ғанда ғана кызғылықты көрінуге тиіс. Ал'Э жен Сюдің «Крао* 158

атты сөкет повесгіндегі Марсель сыякты, немесе Дюманыіі «Кек алу» атты іске алғысыз повестіндегі аты жок, мырза сы- якты жаіга Отеллосымақтарды көргенде бул замакныц мәде- ниетті адамы келемеждеп күледі. Егер кызғаныш күйігінен канжарды, уды, тіпті пистолетті қолдану я журтты тацыркатам деп тацын керу кіиаратты акмақгык, айуандык эгоизм екенін немесе тағылык, надандык екенін долелдсп тусіндіруді кажет стетін адзм осы куні де кездессе, — ондай ада.мға сөзді шығын кылудың қажегі шамалы. Кудайға шүкср, оіітеуір ондай адам- дардыц саны ось: күні шамальт, ал сөзді іспен сабактас ка- былдайтын адамлардың саны элдскайда көп. Біз макаламыз- дың мазмуныка байланысгы сурауымызды соларға арнаймыз. Егер бір ааам сез жүзіиде заманмен теқдес болып, сондыктак адамның қуғынға ушыраған правосын (мекені таяу көршісінеп жапа шекті делік) корғаса, әйелге еркіидік беруді колдаса. бірақ сөйтіп кеулеп отырып, эйелі өзінің істегенінің жуздеи бірін взіне кайтарып, мінез көрсетсе, бірден даусьш өзгертіп. колына сойыл ал а бастаса, ол адамлы калай деп бағалауға болады?.. Оны кергеиде Давыдовқа ылажсыздан косылмгі, мыңгырлап елекдетгп: Жебрэйілді алкымдап Урады бетке, тумеыкка! — лейсің. Алеконын кылығы да осыидай сезімді оятады. Карт цыган Мариула туралы адамды еліктхрерлігс поэзвялы, кьізгылыкты эңгіліе айтады. Цыгапның сол әцгімесіие Алеконыц кайырған жауабына сіз күлмейсіз, шошынып жиренесіз. Алеко былай дейді: Негып куып бармадын; Каста малып канжарды Жырткыштардын, ол жардык Жүрегінеи салмадык?1 Мінекей адамнын адамгершілік касистіи корғап, мэдениетті кауымиыц ескі сеніміиен бсзіп, цыгандар таборыпан бакыт тапқан еріңнің сыйкы осы!.. Түрік жанды катал бола турым, ол өзі адам правосын кадірлсу, мгдениетті кадірлеу жолында озін бүкіл Европаныи алдындамын деп ойлайды-ау!.. Онымен салыстырғанда табиғат пен келейліктік төл баласы, бейхабар аккөцілділікпен кулыктылык жайындағы теориядан тук біл- мебтін карт цыган (іштсй, рухани көзбен карағанда) аскар тауцай зор, шын еркін адам емес пе! Оныц Алекоға қайырған * А. С. Пушкин, Танд. Біртомдык, і5?

жупыны, бейтарап жауабында поэзия мен акыйкат дегендерін шалкып жатыр ғой: Махаббаттық жасіык кусын, Ешкім устап тура алмас. Кайта келмес еткен ісін. Жан жок кезек куанбасР Карт цыганнын осы сүйіспеншілік пен шындыкка толы су- рауларына берген жауабыиа қарап, Алеконьщ кім екенін айкын білуге болады. Алеко былай дейді: О. жокі Тснізде т Жатса да тауып Тепкілер ем залы: Толкынға атып кө ^ерпіліп кснет со. Бул еөзден Ллеконыц рухын ешбір қуатты идея бн.іеп көр- мегені айкындалады. Алеконыц бар пікірінің, сезімініц, әре- кетінің тууына екі себеп бар. Біріншіден, ол мен осы көп то- бырдан жЬғарымын деген сенімнен туған; оныц ақылы терен де емес, эрекетке де икемді емес, тек акпар, алғыр, кыялға бейім; екіншіден, бар шарапаттын уйтқысы өзіммін деп өзіи- өзі көтерген эгоизмнен туғаи. «Бул әйел (Алеконын эгоизімі осылай карайды) маған берілді, ол сүйді — мен бақыттымын, ендеше ол меиіц күңім, менің затым секілді, мен оған -мәнгі кожамын, менің колымды ешкім какпайды. Онын көңілі маған суыған екен, енді оның сүйіспеншілігі маған куаныш бола ал- майды: енді менің жаиым одан кек алу аркылы ракат табуы керек, Оны азғырушы мені бакыттан макрум еткен екен гой — енді ол өз өмірін мағаи өтеуге беруге тиісті». Егер сүйіктінді катал эгоистікпен кеудеден итеріп жіберіп, өзіқ опасыздык жа- еасан — сол үшін өзінді-өзін, елім жазасымен жазалар ма едің?— деп Алекоға сурау кою пайдасыз. Ондай жағдайда Алеконын не айтатынын, қандай эрекет істейтінін болжап білу кыйын^ емес. Эгоизм оңымпаз 'жылаи сыяқты айлакер. Ондаи жағдайда Алеко секілділер абыржымайды, біреуді кайғы оты- 223 22 223А. С. Пушкин. Тявд. шыг.. Біртомдык.-бет. Бул да спида, — -І-беттер.

иа салғанымен жумысы да болмайды, өзіне-өзі кінасіз, кен- бейіл болып көрінеді; ол, ол ма: Алеко секілділер соңынан калмай, бірде жалбарынып, бірдс сөгіп, көз жасын төгіп жүр- ген әйелді өлтіріп, кегін қандыруды ойлайды. Бул арада Але­ ко секілділер әйелді: сен мсні өзіңе борышты деп бағалайеын, мені өмір үшін емес, өзіңнің ракатыц үшін жаралған, бала секілді, басында еркі жоқ жан деп карансың деп кіналайды. Сендер сүйіктісіи тартып алдыкдар, суйген жандар үйінде канғырып калды, еиді олардық өкпесі сендерге өте ме? — деп те Алеколарға сурау коюдан пайда жоқ. Ондай сурауға Але­ ко этоизмге тән арсыздыкпен, либералдык осшк сөзбен көр- кем сөйлемдерді судай сапырып, әйелді алуға өзі ойелді суй­ ген, өзін әйел де сүйген адам ғана праволы, егер әйелімнінсүй- іспеншілігі баскаға ауып турса, мен тізгін какпай бірінші бо­ лып руксат берем деп жауап кайырады. Алеконың осы айуан- дық эгоизімінен айуандық кекшілдігі туады. Шын сүйген ку- лыкты адам тіршілігіне дем берген идея үгаін өмір сүреді: ол мейлінше жек көріп, өшпеиділік жасай алады, бірақ сонын бәріи карабасының камы үшін емес, идеясынык камы үшш істейді. Ол корлыкқа төзіп отырмайды, ешкімге намысын жі- бермейді, бірак ол карабасының өкпесін кеше біледі, және оны жігерсіздіктен істемейді, бейілі кеңдіктен істейді. Ал сыр­ ты жылтырап, ішін эгоизм кернеген усак жандар идеяға я идеалға умтылмайды: олар дүииенің тірегімін деп, өзін-өзі ар- дақтап көтере береді. Егер осы мен де бір идея үшін жасап жүрмін-ау деген канғырған ой басына келе калса, ол, бәрібір, идеяның дәрежесіне квтерілмейді, идеяға ійіліп колын соза- ды, идеяға беріліп өзін жаксартуды. шарапатгандыруды ой- ламайды, өзінің жанасуы аркылы идеяпы бакытты еттім деп шіренеді. Сонымен идея тек олардык идеясы болғандыктан ғана акыйкат, ал өз идеясын ақыйкат деп танымаған адамды олар жауым деп санайды. Ондай адамдар өзінің дара басы корлапса, бүкіл дүние, бүкіл әлем корланды деп бағалайды, сондықтан каидай өшпенділік істесем де ауыр емес деп са­ найды. Алеко дәл осындай адам! Біреулер ондай образ жасау акынра аброй әперетін іс емес, және ақын оны кылмысты кылып көрсетпек емес еді, тағдыр айдаған бакытсыз адам кылып корсетпек еді. Ғ.гер ақын твор- чествонық ііпкі логикасына тізгін беріп, Алекоға карт пыган- ныц образын карсы қоймаса, мәселе шынында да солай бо- лар еді. Соидыктан да «Цыгандар» поэмасынык идеясын жал- ғыз адамнық басынан, әсіресе Алеконын. басынан іздемеу ке- рек, тутас поэмадан іздеу керек. Пушкинніқ поэмасында Але­ конын образы кулықтылықтын адам таңыркап, шошынарлық еабағын бізге көрсетү үшін ғана жасалған сыякты. Алеко өзі- не-өзі кайшы болу сёбепті өлді, — шамданған кулыктылық за- 1-1101 161

қы оны аса қатты жазалады, сондықтан қылмысы қанша ау- ыр бола турса да, біз кылмыстымен келісеміз. Алеко өзін-өзі өлтірмейді, ол өмір сүріп қалады, — бул әрекет окушьшың са- насына канды уакыйғадак артык эсер етеді. Акын Алеконы поэзнялық әдіспен ок тиген тырнаға теңейді, топ тырна аспан- ға көтеріліп, жылы жаққа карай кетіп барады, ок тиген жа- ралы кайғылы тырна жапан тузде қалып кояды. Алеконы акын «ол тырнаға уксатады. Бул тедеу трагедия атаулыдан артык болып, күшті шыккан. Алеко колында пышак, үсті-басы кан­ кан бон тастың үстінде отырады, екі беті қуп-қи боп, үндемей- ді, сөйлеуге тілі оралмайтын сыяқты, бірак үндемегенмен оныц сыры алакандағыдай айкын тәрізді: душар болған жазаның әділдігіне ол үндемей мойыидаған сыякты. Мүмкін, осы ми- нуттен бастап Алеконыц бойындағы айуандык өліп, адамгер- шілік тірілген шығар... Енді, бәрібір, мезгілі өткен нәрсе, Але­ ко адамтобына қосылмақ емес, дерсіздер сіздер. Амал неідік! Онық жаратылысы солай болуы ыктыймал, сондыктан адам- шылык дәрежесіне көтерілу онын қолыиа сурапыл қылмыс жасау және сол үшін сурапыл жаза тарту нәтижесінде ғаиа түсуі лайык... ураға кулаған, жазага ушыраған жанды сору- да катал болмай-ақ қоялык, одан да ондай күйге ушырамай турып, өзімізді-өзіміз катал сынап, улы сабактан өнеге ала- йык. Егер Алеко өркөкіректеніп, кек сактап турып алса, біз онымен келіспес едік: себебі — оны бурынғы жырткыш айуан калпында кәлды деп багалар едік. Бірақ Алеко жазанын әділ- дігіне мойындады, — сондыктаи біз оны адам деп тануға тиіс- тіміз, ал адагл адамды калайша.жазалай алады?.. Алеконың колыиан өлген екеу кабірге жерленді. Актык аза бір уыс— Квк жартастан Алско Селт еттірмей демді капқаи ауыр азапты ап-айкын, жупы- ны етіп кандай тамаша бейнелеген десенші! Әсіресе, сонғы екі жолы кандай тамаша шыккан, поэма басылып шыккан кезде болжыр жазылғаи деп сыншылар сол еяі өлеңді кіналап еді- ауі Сол екі жол жайында Пушкин достарының бірімен тала- сып, ақырьшда шыдамай: «Мен солай деп жазуға тиісті едім; басқаша шіта алмадым!» деп айкайлапты деп журналда ма, газетге ме, әйтеуір бір жерде басылып шыккан болатын. Пуш- киннін сөзінен ағыиан жарылған улы суретшінің сырын көру • ге болады! Алеко туралы осы айтканымыз жетер; енді бетті карт цы-1 1 А. С. Пушкин, Тақд. шыг., Біртомдык, 228-бет. 162

ганға бурайык.! Карт цыганның образыидай образ ж асау— кандай әдебиетке болса да зор мақтаныш. Бул цығанда пат- риархтық бірдеме бар. Онда пікір ж ок:ол сезімімен ойлайды, ал онын адал, терец •сезінде адамгершілік мол. Онын, тілі — толған поэзия. Онық сөз әлпінен жупыиылық, ақкөцілділік, адамгершілік, өз камын елемеушілік, көнімпаздык, жылы иша- рат, жеңіл леіі шалкып, төгіліп турғандай керінеді. Ол кашак да өзіиіц табиғи тулғасында көрінеді: өзініқ жупыны тәтті тілі- мен Овидий туралы аныз айткзнда да, Земфираныц от жа- лынды, долы жігерлі, асау поэзиялы өлеқін айтып, ескі досын есіне түсіргенде де, Земфираның салқын тартуы жайында Алеконың көңілін аулағанда да, өзінше топшылап. әйткенмен айелдің жаратылысы жайында жәие сүйіспеншілік еркіндігі жайында әділ пікір сөйлеп, дурыс түсінік береді. Земфираны сөз кып отырып карт өзі туралы кызык әдгіме қозғайды, Ма- риуланы сүйгенін, ол артынан безіп кеткенін айтады, ол цы- ганға байырғы аккеңілділік істеп, заттыкпен, адамгершілікпен карап, сүйіктісіиін безіп кетуін занды деп табады... Бірақ ол Земфнраны жерлеп, Алекомен коштасканда барыксыздыкпен өзін-өзі абайламай тағы да цыган келбетінде, анық трагедия- лык улы тулғада кврінеді. Ол сорлы болған Алекоға катал үкімді, улы акыйкатты ашып айтады: , «Бізді таета, долы адэм, Болжаушы еді бізде зак. Кыйнамаймыз дарра асып, Керек емес бізге кан, Қанқумармен біздердік Турғымыз келмсйд, сүймейд жан, ' Туған жоксыл білеміи, — Сен жабайы жан үшін, Тек бостандык тілейсіц Өз басыкнын камы үшін Сен —каһарлы ер жаралған, Кет снді аулак, кст мэңгі, Жарылқасыи алдыннан»1 «Сіз өзіңізге ғана еркіндік іздейсіз» — деген өлеңге назар аударыцыздар — поэманын бар мэні, негізгі идеясының кілті осы өлеңде. Осының бәрін. көріп отырып, поэманың аса кулык- ты екеніне кү.мандануға бола ма? Ж ок, күмандануға болмай- ды. Оидай кулыктылык әліпбилік ережеде деп дағдыланған, сүйем жердегіден алысты көрмейтін, карыс ойлы надан өсиет- шілерде ғана болуға тиіс... Ол кездегі кейбір сыншылар поэманың эпилогін грек траге- дияларының хорына уксас деп кіналап, кадала сынаган еді. * А. С. Пушкин, Таңд. шыг., Біртомдык, 228-бет. 163

Эпилогте гректік ештеме жок, бірак оны сыиау эбден кажет. Эпилогті акын творчествонын табиғн ағымынан бірер минут босанып, рефлексияға тізгін берген минутте жазған болуы керек. Сондыктан эпилог поэманьщ мазмунына жанаспайды, оныи бағытына кайшы келеді: Сендерде де бакыт жок. Тэғдырдын мускін улдары! Жыртык шатыр пана бои, Тунжырап уйқы турады. Кетпелі сіздін күркекіз КУгылмай кырда пэлсдеп; — Кумарлық кайда жүрсекіз Тардырдан пана көрмеген:1 Бул арада тағдырды сөз кылудын, табиғаттық байғус ул- дарыныц арасында да бакыт жок деудіц канша кажеті бар? Бакытсыздық олардыц ортасында туған жок, олар аркылы пайда болған жок, бакытсыздыкты олардыц ортасына мэде- ниетті әлемніқ улы әкелді. Ең басты мэселе: акын қортынды- да: «Сен еркіндікті тек өзіңе ғана іздейсің»,.—деген өлендегі пікірді поэманын бар уйткысы етіп, тужырынды жасауы керек «ді. Ақын оны істей алмаған. Акын-ГІушкин ойшыл-Пушкин- нен әлдекайда жоғары, ден біз бурыныракта айттык кой. Егер ГІушкиннің рухында акындык пен ойшылдык теңбе-тед болса, оныц үстіне акынның көркем гүлді поэзиясы ғасырлап жасағаи мәдениетке ірге теуіп өссе, Пушкин Европанын улы ақындарымен барабар болар еді... «Цыгандарда» анайы цыган өзінін ой-сезімінін; өскендігін көрсетіп, мәдениетті елдіц улын уялтады, сөйтіп поэмада бізге қулыктылыктық идеалы канғырып жүрген тағы, анайы адам- ның бойында дегендей уғым усынып отырған тәрізді болады, поэманың осы пікірі біреулерге кате боп көрінуі ыктимал. Олай деп бағалау дурыс болмайды. Алеко — мәдениетті елдін некен-саяк бір көрінісі, бірак өкілі- емес. Және сезім дүниесі каншама жоғары болғанымен карт цыган — адаизаттыц ең жоғарғы идеалы емес: тек саналы ақыл иесі ғана үлгі бола алды, таб.чғат пен дәстүрдің^ камкорлығында өскен адам еш- кімге үлгі бола алмайды. Әйтпеген күнде, адамзаттык мәде- ниет аркылы дамуында ешбір мағиа болмас еді, журт акыл- ды болуыныц жоие әділ болудын тетігін өзініц тары, анайы дәуірінен іздеп, тағылыкты дәрежеге санап, соны кумартуға мәжбүр болар еді. Адамзат табиғатпен ынтымактасып отыруы керек, бірак табиғатқа бағыну аркылы емес, рухани жағынан табиғатқа қарама-карсы бағытта даму арқылы еркін отырып 1 ^ С. Пушкин, Танд. шыг., Біргомдык, 230-бет. 164

ынтымақтасуға тиіс. Бір кезде адамзат табиғаттан ажырасып, оған канды соғыс жариялағанда, табиғаттан жоғары, устем болу үшін істеген, кебін табиғатпен ынтымактасканда да ол заттан рух жоғары, саиасыз болмыстан сапалы ақыл жоғары туратыны сыякты кейін де мен табиғаттан жоғарымын деген сенімінен ауған жоқ. Кейбір иттерде акылға уксас инстинкт болады, ол, ол ма: кайсыбір иттерде адам так каларлык дег- дар мінез болады. Иттер адамға мейлінше жакын турады, жанын оның жолына курбан етуге дайын болады. Ал адамзат- тын арасында мейлінше кабілетсіз болуынык үстіне ниеті жа- ман, жауыз, бузылып кеткен адамдар кездеседі. Әйткенмен, қанша адам жиренерлік жексурын болса да, нағыз оибаған адам журт тамашалап, жаксы көретін иттен әлдеқайда жоғары. Сол сыяқгы акылға сүйенген мәдениет арқылы рухани жағы- нан дамығаи адам канша жаман дегенмен, табиғаттың куша- ғында тәрбиеленген ек жаксы деген адамнан әлдекайда жоға- ры сатыда. Оебебі табиғат кушағьлнда өскен жандардыц ара­ сында ол сыякты озык қасиетті адамдар пекен-саяк аз бола­ ды, оидаблар кездейсокта, ерекше қолайлы жағдайлар түйіе- кенде ғана туады; ал мәдениетті кауымнан шмккан адамның көпшілігі, кеше дегенмен, кездейсоқ емес, коғамнық, кайта бү- кіл адамзаттын өсу жодындағы кажетті кезекнен туады. На- дан кауымнан шыккан жаксы жан өткендегімен байланысты емес, сондыктан ол болашаққа жеміс бере алмайды: оньщ та­ ланты жерде жасырулы, одан адамзат пайда көрмейді. Со- нымен табиғат кушағындағы адамның өмірі кандай жағдайда болса да адамзаттын санасын байытарлық улысабак бере ал­ майды. Егер Пушкшшің поэмасында карт цыган өзі абайламай отырып, бізге улы сабак усынса, оны өзбетімен істемейді, мә- дениеітің улы Алеко аркылы істейді. Грек трагедиясындағы хор айналасындағы оқыйғаға катнаспайтын, бірак көз ал- дыида болып жаткан нәрселер туралы кейде зор аіқыйкатты ай- тып салатын. Карт цыган сол хор тәрізді роль аткаратын сы- «Цыгандар» пікір жагынан ГІушкиннің бурынғы поэмала- рьшан каншалык жоғары болса, характерлерді идея жағынан тулғаландырып жасауда да, окыйғаны дамытуда да, көркем- дігін келістіруде де соншалык жоғары. Бірақ бақылап кара- сан сол тулғалардың кай-кайсысында болса да, поэмада жеті- ліп жетіңкіремеген бірдеме бар сыякты. Алеконың характерін- де, Земфира мен жас цыган өлімге ушырайтын көріністе, каншама келісімді касиеттер болғанымен, мелодрамалык ко­ лорит бар сыякты. Жалпы поөманын ісінде де суретші өзіне- өзі еркін сенбейтіні, бата киймылдамағаны біліиіп турғандай; поэманың жеке суреттерініц бояуы келісіп жетпеген, оларды көркемдіктін аскар шынына көтерілген, барлык кубылысы сай 165

сулулыктык улгісі деп айтуға болмайды. «Цыгандардын» ті- лінде де мін бар. Мысалы: «Тогда старик приближаясь, рек* деген өленіндегі «рек» деген сөзде сүйкімсіз кітзпшылдыктык тэты бар. Сол сыякты «изодранными» деудін орнына, «поа издоринными шатрами» деп жазу да жараспай тур. Ал: Шатырдағы_ түкті конақ, — деген екі жол өленді эсіре-роматикалық деп атауға болады: себебі шалагай, кунгірт, екіушты, жаңсак, сырт карағаяда мәнді көрінгенімен, мағнасы саяз норсеніц бәрі романтикалык деп агалуға тиіс; ал турі де, мазмуны да айқын, шын көркем нэрсе классикалык деп аталғаны жөн. Мен бул арада классика- лык дсп ертедегі грек искусствосыныц үлгісін мецзеп айтамын. 6>з жатағынан безген кім? Ол аю өз жатағынан руксатсыз, паспортсыз кашты деген сөз емес пе? Сойыл, найза жумсалып, күшпен келіп отырған аюды, кашты деу қанша жарасымды! Ал поэмадағы аю — алып-криіып әкелінген нәрсе, ол тіпті де кашкын емес. Шатырдың т\\кті қонағы кім? Йемене, аю өз ер- кімен Алеконың шатырына коныс теуіп алғаны ма? Сыпайы кожасы шынжырлап устап, көцілі түскеиде сойылмен соғым- дайтын да коиақ бола ма екен! Аю копакка уксамайды, тут- қынға көбірек уксайды. Лйтылгандарды корыта келіп, біз «Цыгандарды, «Полта- ваны» және «Евгений Онегинніқ» бастапкы алты тарауыи Пушкішніқ аскар көркемдіктін биік шыкы жакын екені керін- ген, бірақ ол шыцға өзі эбден көтеріліп жетпеген поэмалары- нын катарына қосамыз. Көркемдіктіц биік шыкы Пушкин та- лантына тән болуға тиісті нәрсе еді, ақыпнын алып таланты «Борис Годуновта» ғана біріиші рет кудіретті канатын то- лык жайды, «Борис Годунов» — тур көркемдіғі жағынан тама- ша мінсіз, озык шығарма. Овидий туралы эпизод поэмаға үйлесімсіз, карт цыганнык аузынан шығуы нанымсыз деп кіналаған сөзді біз талай естіген едік. Шынымызды айтсак: ондай кіиа тағудан өрескел акмак- тық бола қоймас деп ойлаймыз. Пушкинніқ поэмасында карт цыган тарихты баяидамайды, оцыз еңгіме айтады, және онык әқгімесі Рим акыны туралы емес (акындар жайында, римдік- тер жайында цыганныц тук хабары жок), «вмірі картаймаған, зулымйық легенде жоламаған, аузынан тамаша өлецдер ку- йьілған, даусы су толкынынмн шуындай» эцлие карт туралы айтады. Тйғы бір ескертетін нурсе — Пушкиннің «Цыгандары» роман да. повесть те емес, поэма; ал роман, повестермен са- лыстырғанда поэманың көп айырмасы бар. Поэма үлгілі өмір- 166

ді суреттейді, ол өмірдіц аскак, жоғары кезецдеріи камтый- ды. Байронның поэмалары да, солардың эсерімен туған Пуш- киннің поэмалары да жоғарыда айтылгандай. Ал роман мен повестерде (өлецмен жазылсын. прозамен жазылсын, — бәрі- бір) өмір прозалық калпымен түгел суреттеледі, Сондыктан «Евгений Онегин» поэма емес, өлеңмен жазылған роман. «Граф Нулин» поэма емес, өлецмен жазылған повесть. «Оне­ гин» мен «Нулинде» біз өмірдегі бар, өзімізбен замандас адамдарды көреміз. «Цыгандардағы» адамдар гректердін бейнесі сыякты кол жетпес лдеалдык адамдар. Грек бейнеле- рінің көзі сэуле төкпейді, себебі олардын көздепі жүзімен түс- тес- жүзі сыяқты не мрамор реуішті, не мыс реуішті болады. Сонымен Овидий туралы карт цыганнык айтатын эпизоды по­ эма болғандыктан «Цыгандарға» келісімді, орынды, жарасып тур; «Оиегинде» я «Нулинде» ол сөз кімніц аузынан шықса да келісімсіз, өрескел көрініи турар еді. Аггары өздерінен баскага мәлімсіз сыншылар ол эпизодты келісімсіз деп канша айтса д а ,— өядерініц искус.ствоны бағалай білмейтінін, көр- кемдікті таный алмайтыныи ошкерелегеннен баска ештемені дәлелдей алмайды. Овидий жайымда айтылатып эпизодтағы поэзия Пушкинге дейінгі бүкіл орыс әдебиетіндегі поэмалар- дан элдекайдан артық. Ол кездегі журт мін тағуға, сынауға кумар болған. Сөзі- мізді дәлелдеу үшін «Цыгандар» шыккан кезде Пушкиннік жазбасынан төмендегі үзіпдіні келтірейік: «Бір әйел «Цыган­ дар» туралы сөйлеп, бүкіл поэмада жалғыз-ақ адалниетті адам бар. Ол да аю, — деді. Р. марқум Алеко аюды неге же- телеп жүреді жоне карағәи журттан акша алатыны несі,— де­ ли В. да сол пікірді айтты (Р. маған Алекоиы тым болмаса темір устасы етіп көрсет, сонда ол алдекайда сүйкімді болады леді). Оны цыган етпеу керек, ояан да не чиновник еткен, немесе по­ мещик еткен артык деді. Олай істеген күнде казіргідей поэма да тумас еді: тегі тумағаны да абзал болар еді»\\ (А. П. шы- ғармалары, 206-бет). Мінеікей, Пушкин сондай ортада туып, әрекет істеп еді! Пушкинніц сүйкімді еңбегін багалағанда бул жағдайды еске алмаб болмайды. «Цыгандар» идея жағынан да, ісін келістіру жагынан да Пушкиннің манызды бірдеме ж асам ак болып бірінші рет күш- ті баса жумсаған шығармасы. Ойлағанын акын каншалық орындағанын біз сыйлаттадык: «Цыгандар» акмнныц аскар күші барыи ойгілеп, бурынғы оныц өзінің колымен жазылғаи- дардың бэрінеч де кара үзіп озып кегті. Бул шығармада ақын шын мәніндегі көркем творчеством кол созып талпынады, 61- рак умтылған нысанасына жете алмайды. «Цыгандардан» ке-* * іва Іапіо шсдііо. 167

йін екі жылдан соң (1829 жылы) Пушкинні«_«Полтава» атты жаңа поэмаеы шыкты. Бул поэмада акын бурынғьі жолдан кол үзіп, творчествонық жаңа жолына аяғын нық басуға ты- рыскан. Бірак тырысумен умтылғанға жете коя алмайсын: көздегеніңе жету үшін қыйиалып таусыла күш жумсамай, салмакпен, еркін отырып, кыймылдау керек. «Полтавада» ба- та алмай тайкы соғу, табансыз толкымалылык сыякты бірдеме бар, соның салдарынан поэма зор, улы бірдеме болып шыккан, бірақ тузу тулғасыз, оғаштау болып, пісуі еркіп желтей кал­ ган. «Полтавада» халыктык свз кестесі сыякты жака элемент- тер мол, кез келген жерден үзінді кып жеке алып карасак көр- кемдік күші, поэзиялык, свз кестесініқ сулулығы және кемелі- не жеткізе жасалуы Пушкиннің бурынғы жазғандарынын бә- рімөи артык; соны.чен катар, тюэмада тутас аркау жок, ол ту- тас тулғалы нәрсе емес Гіозманың мазмуны шексіз зор —со- ны тайсалмай колға алудык өзі ерлік, және, кей жерін келіс- тіріп істеуіне карағанда, акыннын кабілеті алған тақырыбыяэ сай екені байқадады; әйткенмен, «Полтаваны» окып отырып, көркемдігін тамашалап отырып, тандаиып, осыныц өзінемене? — деп өзіңе-өзің сурау коясык. Муның себебін талдап карау кызык иәрсе. Біз осы мәселені шамамыздан келгенше тэп- тештеп, көқіл толарлықтай етіп талдап көрмекпіз. Ол кездегі сыншылар және журтшылык «Полтаванын»- жетістігін де, кемістігін де түсінген жок- Ал «Руслан мен Люд- миладан» ксйін Пушкинніқ бірде-бір шығармасы «Полтавадай» талас, тарты^ туғызған жок. Улы акыннык ажарына карамай поэманы бата тілдеді; содаи бері кейбір сыншылар өздерінік батылдығына жәнс жаца сыр ашканына куаішп, Пушкинді де катардағы өлец тізушідей тілдеуге болатынын біліп, кыйсыны келген жерде капы жібермей өзініц мақтанышты батылдығы- на жәие сүйкімді жаналығына жармаса түсіп, тілдей бастай- тын болды. Сөйтіп, әртүрлі журналдарда, әралуан үнмен, 61- рак бір калыпты әдепсіздікпен және әделетсіздікпен «Полта­ ва» да, «Граф Нулин» де, «Борис Годунов» та, «Евгений Оне- ГИННІҚ» жетінші тарауы да, усақ өлендерінің үшінші бөлімі де балағаттана тілденді. Ол сыннык дәлірек айтканда, ол бала- раттаудыц (себебі, сын балағаттау емес, ал балағаттау сын емес) қандай екеиін біз көрсміз. Бетті «Полтаваға» буралык- «Полтаванын» бас кемшілігі — акыннык эпикалык поэма жазбак болып талаптануынан туды. Пушкин жалғап-класси- цизмнің дэстүрінен безген жаңа әдебиет тобына жататын акын еді; сондыктан ол «Энеиданык еті кашкан жадау, көксау әке- сш» сықактап, «Онегиннің» бірінші тарауында калжындап «жыйырма бес жолды поэма» жазам деп уәде берген еді, ал жетіяші тарауын ескі эпикалык поэмалардағы дағдылы. «ар- наймынды» катты сыкактап, былай аяктаған еді: 168

Свз желісін умытпайық... Айтпакшы. сэл кідірмей болмас: Жырлаймын йен досыма жас. О, музасы дастанды жырдың! А қ таяғын устат қолга, Адастырма мені жолда. УҺІ Мойнымнан ясүк түсірдім! Классицизм салты даяр; Ксшіксем де, кіріспем бар1. Бірак осы айткамнын, бәрі езіміз туып, бкжен дэуірдің үс- тем дәстүрінен басыбүтін безіп, арылып шыға коюға болады■ деген дәлелдеме бере алмайды. ГІушкиннін өзі де орыс әдебие- тінде улы реформатор болды, дегенмен әдеби дэстүр оны би- леп отырды, оған акыннық бурьгнғы орыс әдейиеті өкілдерінік бэрін талғаусыз кадірлей беруі айғак. Сонымен, «Полтава да» ол жаца рухтағы эпикалық поэма жазудың тәжрибесін жасады. Эпикалық поэма дегеніміз не? — Бүкіл халык кат- наскан, халықтың діни, кулыктык және саяси тіршілігімен байлаяысты жэне халыктын тағдырына зор эсер еткен тарихк оқыйғаны әсірелеп, мадактап, көтермелеу. Ал ол оқыйға бір халыкпен ғана емес, бүкіл адамзатпен байланысты болса, онда поэма да эпостык идеалға жуык болуға тиіс. Ертедегі грек ул- ты кулап, алексапдрийлық мектеп басталғаннан бері XIX ға- сырдың басына дейін яғни екі мыц жылдан астам уақытта мәдениетті адамдардың эпикалык поэмаға көзкарасы осын- дай болды. Эпосты булайша бағалау қайдан туды? Гректерде- «Илиада» мен «Одиссея» бар болғайдыктан туды, баска еште- меден де туған жок- Мунық өзі адам күлерлік болғанымен тү- сінікті, өйткені букіл әлемдік тарихи мәні бар халыктын баска халықтарға әсері осындай болады: өнеге алған халық үлгі' етіп устаран халкының — нскусствосынан бастап, киімінік түріве дейін — бар нәрсесіне түгел еліктсйді. Гректерге «Илиа­ да» казна коймасынык кілтін ашатын кітап секілді болды;. грекгердік кейіндегі поэзиясы сол кітаптан туып, нәрлені-п отырды, сол кітагігы тек ғалымдар ғана окып койған жок,. грек елініц азаматы болып, эллин атын иемдену қандай бакыт, нешік касиет екенін уғынған эллин атаулының бәрі ол кітап- ты жатка білді. Олай болса, римдіктердің сондай поэма жасап- алмайтын несі бар? Ал римдіктердің саяси тіршілігінің тари хы жартылап куралған шағында ондай поэма жасалмас^, — не істемекке керек? Қыйын ештемесі де жоқ: егер халыктын. к. С. Пун ғ., БІртомдык. 431 —432-бсттер.

рухы, халыктың данышпандығьі жасамаса, ондай поэманы көңіліпе келгенді тайсалмай жаза беретін ақындардык біреуі жасауы керек. Ісі сәтті болуы үшін ол тек «Илиадаға» елік- теуі керек. «Илиадада» гректердік дәстүрлі тарихынык Троя­ ны алу сыяқты басты окыйғалары жырлаяған: олай болса, со- ган уксас окыйға табу үшін туған елдің тарихи жазбаларын актарып көру керек. Іздегенің міне алдыцнан шыққандай: кө- иілмен Энейдаиы Италияға келтіру аркылы Италияда латын мемлекетініц негізін курастырса жетіп жатыр. Мүшелеп жа- сауда, бояуын нелістіруде «Илиада» мен «Одессеядан» біраз өзгертіп ідашірсе болғаны. Мысалы, Гомер поэмасын: Муза, жырла, деп бастайды, ал сіз: осындай ерді жырлиймын деп, өз атыңыздан басгаңыз. Егер римдіктер эпопеяны сондай жеціл жолмен жасап алса, сондай эпопеяны жаңа куралған елдердік жасай алмайтьш несі бар. Осындай жолмен итальяндыктар «Азат болғак Иерусалимді», ағылшындар «Жоғалған жумак- ты», испандыктар «Арауканды» португалдыктар «Лузитанды», француздар «Генрнадзны», немістер «Месеиаданы» жасап ал- ды. Біздің орыстар аяқталып бітпеген «Петриада» мен (күлкі үшін атаймыз да!) сүйкімсіздікпен аты әйгі болған зілдей ауыр жүз путтык «Россияда» мен «Владимирды» жасады. Бул ноэмалардың бәрі де жане оларға үлгі болған «Энеида» да зансыз туды. «Энеида», «Илиадаға» еліктеуден туды. «Илиада* жалғыз Гомердін. меншігі емес еді, оны жасауға саналы түрде Гомер каниіалық катнасса, колма-кол рухани улес енгізу ар­ кылы букіл грек ха.жы да соншалык қолмо-қол рухгми үлес енгізу арқылы бүкіл грек халкы да соншалык катнаеып еді. «Илиаданы» халық рипсодняларының жыйнағы деп бағалау- інылардыц пікірін біз дурыс емес деп санаймыз. Поэманын сымдай тартылған тугас тулғасына, керкемдік жағынан су- рыпталып жасалуына карағаида, оны жыйынтық дейтін пікір- дің дэлелсіз екенін көресің. Бірак эллиндіктер өміріне және әллиидік иекусстооға мәцгілік ескерткіш жасау үшін Гомер дайын материалдарды әр дәрежеде пайдаланғанына күман болмауы керек. Оның акыидык данышпандығы корыту пеші сыякты болды, халык аңыздарынық, өлеңдердін, үзінділердін икемсіз рудалары сол псшіе қорытылып, сап алтын болып шыкты. Гомер екі поэмясын да өзі жырлаған окьшғадан сон екі жүз жыл өткеннен кейін жазды, ал ол оқыйғалар Ғайса пянғамбардын туғанынан мыц екі жуз жыл бурын болып вткея еді; сндеше ол окыйғалар мификалық заманда жасалды; тіпті Гомердіц өзі де жазбаға тускен тарих басталмастан бурын өмір.сүрген болатын; сондыктан да оның поэмасы баладай ба- рықсыз, пңқау, сонын нәтижесінде поэмада суреттелетін әлем, каншама ертегілік ғажайып керінгенімен, өмірге жанасымды. Іағы бір ескертетін нәрсе, «Илнадаға» тетелес жатқан «Одис- 170

■сея»— бір шмғармада тутас бір халыктың өмірін камтуға болмайтынын дәлелдейді; сондықтан батырлык, ерлік «Илиа- дада» суреттедет те, адамгершілік пен данышпандык «Одис- сеяда» беріледі. Ал «Энеида* халык шегінен аса ержетіп, енді куші кайтып, кулай бастаған кезінде жазылды; және ол бір ақынның колымен халықтьщ катнасынсыз, поззиялык акьіз- дардыжөнді колданбай жазылған шығарма. Ол кайдан «Илиа- дадай» эпопея болады, онда «Илиадаға» уксас немене бар? Ол жасармақ боп бекерге тьірыскан, кураған карт шығарма. Тағы бір ескеруге лайық нзрсе, римдіктер өмірініц пафосы тректер өмірінің пафоеындай емес, баскаша еді, сондыктан Эней — римдік жасанды герой. Римніц так геройы Юлий Це­ зарь да емес, ағайынды Гракхтар болуға лайык; Римніқ шын эпосы— Юстинианның кодексі. Гомер поэмаларының үзінділе- рін курастырып, Пизистрат гректерге кызмет көрсетіп еді, ри.мдіктерге Юстиниан да сондай қызмет көрсетті. «Энеида- ның» геройы кунасіз деп аталғанымен, ал автор қыздай сәби деп аталғанымен поэма қулықтылык жойыла бастаған, жалпы улт көлемінде азғындык басталған кезде, Римніқ ертедегі әді- легі меп абройы біожола курыган кезде, әдебиет халык да- нышяандығыиан нәрленіп, жасау калып, камкоршыныц кана­ ты астына түскен шакта, Гораций тамаша өлендерінде эгоизм- ді, қоркактыкты, сезім азғындығын мадактап жырлауға көш- кен шакта, туыи еді. Сез жок. «Энеидада» көптеген манызды адсиеттер бар, өлеңі тамаша жазылған, еңкейіп картайып, екі ннінен демін алған ертедегі әлемнін талай тамаша көріністерін бейнелейді, бірак ол суйкімді касиеттер дарынды акыннык колымен жазылып, ертедегі әдетке ескерткіш боп калдырыл- ған шығарманың еншісіне хбатады, эл поэмада эпикалык по- эманың еншісіне тяісті дәиеме де жок- «Илиадаға» еліктеп эчикалык поэма жасаймын; деген баска талаптар туралы да осины айтура болады. Тасеоның «Азат боііған Иерусалим!» академиялық түрмен жазылғгш, сол академиялык салтка жа- рамсақтану үшін автор поэ.масын талай рет адам танымастай етіп бузған да болатьш. Поэмада христиан әлемінік окыйға- лары суреттеледі, ал автор ол окыйғалардан бес жүз жыл кейін жасаған. О л кезде итальяндыктар сарациндармен я туріктермен соғысса, акша үшін ғаиа соғысатын, баска үшін соғысуды койған, ол, ол ма, итальяндыктар әулиеата-папаның әулиелігіне де нануды койған. «Азат болтан Иерусалимде» та­ маша өлец кестелері бар (оларды журт жатка біледі), жеке бөлімдерінде көркемдік те мол, бірак түгелімен алғаида поэ­ ма нашар. Себебі эпикалық болам деп бола алмай, орі-сәріде калғав нәрсені бірен-саран жаксы өлец жаксарта алмайды. «Жоғалған жумак» — бірсыпыра жаксы өлекдері болудын үстіне, эдебиетте катал пуританизмнің үнін таратушы және 171

Кромвельдін айбынды заманынын бейнесі ретінде де кызғы- лықты нәрсе. Ал эпикалык шығарма ретінде ол узак, адамды зеріктірерліктей кызыксыз және көріксіз. «Генриаданык» өзі де эпикалык мәндсгі поэма емес, католиктердік каталдығына наразылык ретіиде жазылған шығарма. Поэманын бас геройы жаратылыстан протестант адам, ол катал фанатизмдік дәстүр устем боп турғанда өз игілігін дурыс камдайды, адамгершілік калпыііаи айрылмайды. Муидай адамнын бас герой болуь» поэманын наразылык бағытта екенін долелдейді. «Мессиадз», — немістің еңбеккумарлығын, көмпістігін және дерексіз мис- тицизмін сыйпаттау жағынан алганда тамаша ескерткіш. Әдеби жағыиан шығарма кадағаланып істелген, бірак тым узак, ауыр, іш пыстырарлык. Тек Дантенін «Божественная ко- медиясы» ғана эпикалык. поэманьщ дәрежесіне жуык, ал жо- ғарыда аталған шығармалар соган жетемін деп текке арамтер болды. Ал, Даите, Гомерге де, 'Вергилийге де еліктеген жок, Орта ғасырда дерексіз діни ғылым ереже боп саналды. Ол кез- дегі халыктың турмысы ыскаяқ анайы еді, коғамда түрлі эле- менттер керісіп, кырық ру тартыс болатын. Дантевің поэмасы — сол ррта ғасырдык сыйпаттамасы. Егер Дантенік поэма- сында бас кейіпкер Виргилий болса, — онын табиғи себебі бар. Тіпті сол орта ғасырдын өзінде Виргилий ардакты еді, мо- нахтардыи өзі оиы эулиелер катарына коса жаздаған бола­ тын. Данте поэмасыныц турі де, еркін ескен рухы сыякты, ук- сасы жок оригиналды, — готикалык аскар соборлар болмаса, ол поэмаға теңбе-тең келер ештеме жоқ. Бірак поэма халык- тың тарихи тағдырына ерекше эсер етерлік окыйғаларға ку- рылмаған; онда тіпті батырлық окыйға да жок; поэма зама нына сай дерексіз діндар бағытта жазылған. Будан біз «Энеи- даға» уксас эпикалык поэмада ғана болады деп саналатыи ка- сиеттерді басқа шығармалардан да ушыратуға болатыньш кереміз: Гомердін, поэмасындай дәрежедегі шығармаларда батырлык окыйға баяндалуы шарт емес, халыктык я заман- ныц рухы сыйнатталуы шарт. Сондыктан немістердіц «Илиа- даға» уксас шығармасы Клопштоктың қунсыз «Мессиадасы» емес, Гётенік «Фаусты» деп жасканбай айтуға болады. Қорт- канда айтарымыз, аты шулы тарихи окыйғаны жырлап, содан эпикалык поэма туғызам деп талаптану — адамзаттын эстети- калық адасуы деп білу керек. Мундай тыянаксыз іргеге негіз- деп ешгеме жасауға болмайды, әсіресе осы күні тарихи өмір алкасында күні өткен өлмелі ескілік тауып жаткан жанамен 1алысып жатканда, соның салдарынан жалтақтык, жасқаншак- ЖжтыЭасқС■аакмМөаабйЙ-е,й...ідП.п.аЯ•,рП\"кЯау“шЯадП“баЗ'ым\"Ит‘дп“ыааиррп0а1пғг1а!-,шнбаоәржмі..адосеа«спыолігғтыыуир—нғттааан..рр..тт..ыы.ш..пп.а.,.,қ. әә.трраее,кк—еетттот..іін..тд.то„оанкйп талаптан ештеме шыклак эпопеяға карсы еді, себебі 172

ті дамытты. Тулғаланған дара адам драмаға герой болуға үй- лесімді, ал эпосқа ол жанаспайды; элоетыц бас гсройы — оқыйға, ол_ жеке адамдарды өзіне бағындмрып, икемдеп оты- рады; окыйғамеи жеке күрескен дара жан эпоска герой бола алмайды. Сондыктан роман — ж аңа замаішын анык романы, анык эпикалық поэмасы болып саналады. Драматизмдык элемент эпикалык элементке карама-карсы нәрсе. Ал романда драматизм неғурлым күшті болеа, солғурлым ол кунды және қьізғылыкты болады. Ертеден калыптаскан жацылыс пікір бо- йынша, эпіікалық поэзия — поэзия атаулынын асылы, адам- зат жасаған сөз өнерінія таңдаулысы болып саналады; онын Үстіне ертеден кеде жатқан дәстүр бойынша алды-артын абай- ламай катеден эпикалык поэзия ж ана заманға да үлгі ретін- де колданылады Ал жалпы поэзияның ішінде бір сала асыл болып саналуы шарт болса, бурынғы заманда да, казір де шын асы.п поэзия деп драма танылуға тиіс. Өйткені эпостын «зінде де әрқашан шын асыл драма болып саналатын. Лушкин ақын да, акылды д а еді, сондықтан ол эпосты «Россиада» сыякты жаман-жуман шығарма түгіл, «Генриада» сыякты еулу жазылған ойлы шығарманыц үлгісіие қарап та бағалағысы келмеді. Пушкин эдебиет майданына шыккан кез- де аталған поэмалар түр жағынан ескіріп, қадірі кеткен еді. Бірақ жаңа түрде эпикалык поэма жазып тастауға болады деген пікірден Пушкин арыла алмады. Сондыктан онык эпика­ лык поэма жасаймын деген идеалы нео (ясәна)-классицизм- ге немесе романтизммен ажарланған классицизмгс апармп ■соғуы табиғи нәрсе еді. Пушкенді жазушылық сезімі адастыр- ған жок. Ол эпикалык поэмаға мазмун тандағанда улы Петр- г®дейіпгі орыс тарихына жоламады; ол орыс халкының улы лэуіріне — Россияны кайта жаналаған улы адамнын патша- лық курған заманына тоқтады. Акын ол заманнын. да ең улы окыйғаеын — Полтава урысын тандап алды. Улы Петрдін, барлық ецбектерінік, барлык ерліктеріиін, яғни бүкіл рефор- масының кілті — Полтава урысывдағы жеңісте еді. Б ір ак үш жырдан курылған Пушкин поэмасыида бас герой улы Пётр поэманың үшінгаі (сонғы) жырында ғана көрінеді, ал бастап- екі жыр Мазепаның Марияны сүюін және кыздыц туыскаи- Дарымен М азепанык карым-қатнасын сыйпаттайды. Сондык­ тан Полтава урысы Мазепа суйіспеншілігінің бір эпизоды, шешілгеи түйіні секілді болып көрінеді; осынын нәтижесінде аты шулы окыйғанық дәрежесі төмендеп, эпикалык поэма взінен-өзі курығандай болады! Б ір а к поэма «Полтава» деп аталғаи; атына сай поэманын геройы да, пікірі де Полтава Урысы болуға тиіс еді; себебі поэзиялык шығарманык атының мәні зор, өйткені шығарманык аты я поэманын пікіріне кілт болған басты геройды нуСкайды, я сол пікірдің өзін нускайды. 173

Пушкин поэмасыныц аты затына сай емес. Акыннық бірінш! кателігі осы, бул өте зор кателік! Мүмкін, Пушкин атымен эпикадық поэма жазбак болған ж ок, оның шығармасыныи бас геройы Полтава урысы емес, Мазепа дсп бізге карсы та- ласушылар табылар. Ондай талас пікір кыйсынсыз емес, себе- бі Пушкиннің өзі поэмасын «Мазепа» деп атауға ойлап еді, тіпті солай деп этап, бірак, басыла бастаған кезде өзгертіп, «Полтава» деп атады деп жазып та, айтысып та жүрді. Айта- лык, автордың солай ойлауы рас делік, бірақ бас геройы Ма­ зепа болса, «Полтава» — кате жасалған шығарма болар еді. Мазепаның сүйіспеншілігі саяси пікірлермен сабактас, соның нәтижесінде Полтава урысына келіп тірелген сүйіспеншілік. Оны сыйпаттағанда автор не айтпак? Картайғанша кір жук- пай келген абройды енді нәпсі отына кыздыру соншалык кауып- ты болғаны ма? Мазепа Полтава урысынан кейіи Швсд коро- 'лімен бірге кашып бара жатып, Кочубейдік анырап есіз кал- ран үй-жайынын касынан өткенде көқіліне аяныш келіп, уялыс тапқандай болады. Поэманың бар пікі-рі — сол мелодрамалык мінезді сыйпаттауда болғаны ма? Мазепанык бул мінезі — мактауға турарлык қулықты чиінез, бірак тарихи-әлеуметтік мәні жок, тек оньщ өз басына ғана байланысты жеке мінез. С.оған бола Полтава урысык және улы Петрді сыйпаттап жату кажет пе еді? Біз кажеті жок еді деп санаймыз! Ызалы Кочу- бейдің донос жасауына байланысты алғанда Мазепанык Ма- рияны сүюінде тарихи мән бар; ал Полтава урысымен жана- сымды алғанда ол суйспеншілік тек эпизод, тек тарихи дэтте- ме, — Полтава урысының өзалдына аса зор мәні бар, ол мэш Мазепанык сүйіспеншілігі түгіл, өзі болмаса да төмендемейді. Егер акын Мазепанык сүйіспеншілігін бас пікір етіп алса, онда ол Полтава урысы Мазепанык карабасымен байланысты мант бар эпизод кып кана енгізер едк Петрдің улы образын тасада калдырар еді; ал Марияға ғашық болған, Кочубейдік доносын Петрге апарып тапсырған, Полтава урысында алды-артына қарамай Мазепаға кару ала умтылып, Войнаровскийдін оғыиа ушып, Марияныц атын аузынан тастамай жатып өлген казак- тык мелодрамалық өлімін тек атап кана өтер еді... Егер олай істемесе Полтава урысының эпизоды өзалдына арна курап, Мазепа субіспеншілігіне жапаспай-ак поэманык іпіінде жекс еншілі поэма болып шығар еді, шынында да, ол сүйіспенші- ліктін енуі поэмаға кырсыгын тигізіп тур. Осы жағдайды сал- мактай келгенде, біз Пушкиннін Полтава урысын пайдаланып, эпикалық поэма реуішті бірдеме жасауға талаптанғанын кө- реміз; Полтава урысы Мазепанык сүйіспеншілік тарихына та- маша деп келді де, өте қызғылықты окыйға болып көрінді, акын капы жібермей оған жармаса түсті де, өзінін кыялында жүрген нәрсені жүзеге асыруға кірісті. Ал поэманың іргесі 174

тыянаксыз болуына да сол эпикалық етіп шығарамын дегеіі талап себеп болып отыр, өйткені Полтава урысының өзі де эпикалық шығарма тудыра алмайтын окыйға. Ол урыс бір адамнық пікірі мен ерлігіне сүйеніп өткізілді; ал халык, урыс- ка улы адамның колшокпары регінде катнасты; улы адамды- тусіяіп, бағалау тек кейінгі әулеттік ғана қольгаан келетін нәр- се еді, ал Петрдің әрекетін бағалауды кейінгі урпак тек Екінші Екатериианык заманынан бері ғана бастады. Жалпы алғанда дапышпан жазушы улы Петрдіқ өмірінен әлденеше драма жа- сай алады, бірак бірде-бір эпикалык поэма жасай алмак емес. Улы Петр барып турған дара тулғалы, дара характерлі адам, сондыктан ол драмаға келісімді болғанымен, эпикалык поэмаға жараспайтын сыяқты. Тағы бір ескеретін нәрсе, поэмаға жар- іылай тарихи, жартылай лирикалык адам уйлесімді келеді; за- маиы аулақ болған соң, бір мәліметті бірнеше өлеңге сыйғы- зып, поэма жасап тастауға мүмкіндік туады. Ал ғасырлар кыры араға түспеген, заманы, салты езге болып, бізден аулак турмаған, таяу замандағы тарихи адамды алсак, оиын өмі- рінде қарапайым егжей-тегжейлер коп болады, тек сыртын сырлаған көппе сөзге кумар адам болмаса, ол егжей-тегжей- лерді сыртка сырып тастай алмайды. Сонымен, Пушкиниің «Полтавасы» эпикалық поэма болып шығуы мүмкін емес еді, себебІ бул замапда эпикалык поэма тумак емес; «Полтава» Байрон поэмаларына уксас романти- калық поэма да болып шыкпады, оған себеа: акын шығарма- сын эпикалык етемін деп, іске аспас талап койьщ эуре болды. Сондыктан «Полтава» геройсыз поэма болып шыкты. Дені Мазепаныд сүйіспеншілігін жырлауға арналған поэманын бас геройы Улы Петр деу келіспес еді. Ал Мазепаныи өзін де «Полтаваның» бас геройы деп санауға болмайды. Байрон өзі- нің жігер мен улы касиет кернеген, Мазепа деп атаған поэма- сында тарихи кейіпкер Мазепаныи өзін кате бейнеледі; бірак Байрон поэзнялык акыйкатка кір келтірген жіж, сондыкта.і оның Мазепасы аскар поэзиялық кейінкер болып шыкты: Ма­ зепа ағылшын акынынын шалкыған акындык күшінен туған алып бейнелі кейіпкерлердін бірі болып көрінеді... Ал Пушкин Мазепаны Байроннан гері жаксы білетін еді, сондыктаи ол та- рихка кір келтірмеуді ойлады, — онын зор катесі осы болды. Әділдігін өздерініз айтыңыздаршьі, акын өз аузынан төменде- гідей мінездеме берген адам поэмаға герой бола ала ма: Каһары кара тастай жаны каска, Тнгізбей қоймайтын ол бір қырсыгын. Тірілікте керген жапа бірде-бірін— Умытып кврген, сірэ. емес пснде, Кылмысты каракүигірт көңіл кірін Жауыэ карт жуктырған-ды талай жерге. 175

Білмейтін ар-ожданды, эділетті, Қатыбас шал еді бір тас журекті. Ол дайын қара судай төгуге кан, Онда жок тугаи халық, туган отан1 Поэзиялык шыгарманың геройы, егер сықактау ^максаты- ■°н жасалмаса, оқушыньщ жан-жүйесін тігіретіп, бүйрегін бу- \"\"ык. болуы керек. Герой жауыз болуы мүмкін, бірак. ол и каЯтпас вайпятыит, түнергеН -руХЫНЫИ КуДІреТТІЛІГІ- -•••- лл Мазепа куіісыз бузыктык )Л болып көрінеді. Пуіпкин зндіріп, өзін корлағаны гырып, кек алу әрекегі “ ! Полтава уры- (енінен білеміз:

аркау бола алмайды. Поэманм екпінлеп желденген мейірімсіз вшпенділікке куруға болар еді; бірак ондай жағдабда кек-өш- пенділік — кебіпкер арекеіінің тетігі және бар максаты болуға тиіс. Ондай вшпенділік не істесе де тайынып, жиренбейді, бе- гет бар екен деп корыкпабды, сәтсіздікке ушыраса, қауьіпта- нып толкымайды. Ал Мазепа әрненіқ найдалы, пайдасызын көп ойлайтын, егер істен опасыздығы сэтсіз болатынын біл- се, ондаб өшпенділікке батылы бармайтын адам еді; ол, ол ма, егер Мазепа Полтава урысының алдында оқыйғаныц ақьіры иемен тынатынын білсе жоне, күнасіз жан боп көрініп Петрді алдай алатынына көзі жетсе. сөз жок, Петрдік жағына шығар еді. Ол Петрге карсы ашық жаулы кка аттанғанда осы бағыт- тан олжа табам, Швед королінін колынаи тәжді алам, вас- салдық күйде болып, тәуелсіз деген атты тек сөз жүзінде ғана иемденсем де, әйтеуір әкімшілік курам деп істеді. Соны өшпен- ділік, кек алу деп айтуға бола ма? Ж ок, болмайды. Өшпенді- лік билеп, кек алуға бекінген адам екі көзін жауынан айыр- майды, жауымеи бірге тунғыйыкка қулаудан тайынбайды, езі өліп тынарлык кауыппен байланысты болса да, сескенбей, жауын курытып тынуды ойлайды. Мазепаның «орыс патшасы- мен келісімге келуден кеттік» деген сөзі саскандыктан айтыл- тан мактаныш сөз. Петр Мазепаны өзіне жау тануға комсына- тын, патшалығын сактау максатымен Мазепамен келісім жа- сауды өзіне корлық көретін адам еді, ол Мазепаны опасыздық істеп, жаулык жолына тускен бағынышты адамдарынын бірі деп кана санады. Мазепа алғыр ойлы айлакер адам еді, сон- дыктан ол Пётрдің өзі туралы ие ойлағанын шамалап білді. Айталык, Пушкиннің поэмасы Мазепанын вшпенділігіне негіз- деліп қурылған делік, олай болса Мазепанын сүйіспеншілігін экеліп қыстырудын. не кажеті бар, поэмяның мазмуны бөлшек- тевгеннен баска одан пайда бар ма?.. Мүмкін, ақыинын пікірі Мазепа мен Марияныи өзара адал сүйіспеншілігін көрсетуге арналған шығар. Ж ас кызды жан-тәнімен еүйген картты, карт- ты жан-тәиімен сүйген жас кызды көрсетем деген пікір — лепті поэзия туғызарлык пікір. Ол көріністі Пушкин таң каларлық бояумен ғажайып етіп суреттеген. Ол кездегі бірсыпыра сын- шылар ондай суйіспеншілік болуы мүмкін емес деп, наразы болған еді; бірак олардыц наразылығы карсы дәлелдеме беру тугіл, назар салуға да турмайды. О л мырзалар Шекспирдін «Отеллосын» умыткан екен. Адамның жүрек сырын және ку- марлығын айыруда Шекспир олардан әлдекайда беделдірек акын еді. Шекспир екі жанның сүйіспеншілігін сыйпаттап бер- ДІ, бірак сүйіспсншіліктің закын тексеріп жаткан жок, себебі оның драмасына пафос болған баска мэселе еді. Ал Пушкин керісінше жасап, ондай сүйіспеншілік табиғи түрде бола ма деген мәселені талдайды. Бул бағытта Пушкин Шекспирше 12-1101 177

суюін автор поэманы кызғыльікты ету үшін енгізген деп ка- райсьщ, өйткені Мазепа жүрегін сүйіспеншілік билегеи адамға уксап, тым болмаса бірер минут жауыздык пікірінен кайтуға ойланып, толкымайды. Марияның қашканьша Мазепа жамав кыйналады, бірак, ол мінез поэмадағь: окыйғанын дамуына түк эсер етпейді. Кочубейдің каңырап есіз калған журтын жэне есінен айрылған Марияны көргенде Мазепанық кыйналуы — акын жанынан коскан мелодрамалык көрініс кой деп ойлай- мыз. Полтава урыоынан және онық нэтижесінен кейін сүйіс- пеншілік муддёсі әлсізденбей коймайды ғой, мүмкін, жада- ғыға себеп осы жағдай болар. Бул арада да акыннын романти- калық окыйғаны эпикамен байланыстырам дсген басты кате- лігі квзге түседі. Сондыктан да «Полтава» терен. ойланып, ба- ғыты сараланып белгіленген поэзиялык шығарма сыякты емес; оны оқығанда толық канағаттанарлыктай, тутас өзекті эсер ала алмайсын. Бірақ «Полтаваның» жеке квріністерінде так каларлык ғажайып көркемдіктер бар. Егер идея жағынан және ісінік шеберлігі жағынан «ІІыгандар» поэмасы Пушкиииің бурыкғы шығармалармның бәрінен артық болса, «Полтава» поэмасы курылысынын саралығы жағынан «Цыгандарлан» кем соға- ды да, ал сөзініқ судулығына келгенде одан әлдекайда асып түсіп жатады. «Полтаванып» сөз көркемдігі Пушкин поэма- сының бәрінен артық, бул поэма Пушкин өлеці көркемдік Шы- кына толық көтеріліп, бар сулулығын түгел көрсетіп; шын мә- ніиде пушкиндік болды. Ол кездегі сыншылар сын есімнін е» үш рет шолақ кайырылғанын көрсетіп, ақынды орнымен мі- 178

неген болатын. Мысалы, сонную деудіц орпына сонну1 деп, тризну тайную2 деудіқ орнына тризну тайну деп сын есімді шо- лақ қяйырып, бузып сөйлеу бурынғы мектептердің «пиитика- лык еркін мінезін» еске түсіргендей болды. Сыншылар «Он должный быть отиом и другом» деген өлецдегі батыл жана- лыққа д а мін такты. Біз де көзіміз шалған: младой, благосты- ни, главы деген сыяқты орынсыз славянизмді атап өткіміз ке- лсді. Сонымен катар екі жерде мағнасы куягірт сөздер айты- лады: бірі Мазепаның Кочубейгс карсы сөйлеген монологінде айтылады (неге сүйенетінін тәңірі білсін, әйтеуір Кочубейді акын еркін ойлы деп атайды); екіншісі қаһарлы Орликтің сө- зінде (ол поэманыц басынан аяғына дейін қарадүрсін тілмен сөйлейді). Орлик Кочубейгс тергеу жүргізіп отырып қатал пі- кірмен нэрлен ’ деп ақыл абтады. Міне, біздің көзіміз шалғаи мін осы ғана. Бул кемшіліктерді сырт кобып бағалағанда, «Полтаваның» өленін — көркемдіктің аскар шыңы деп айту орынды. Поэма шыккан соқ орыстар бул сыякты зор шыҒар- мада ана тілінде төмендегідей вленді бірінші рет окыды: Кочубей эрі аукаггы, эрі атакты, Көп жылкы квлбей алып кен алкапты Жайылған бакташысыз, күзетшісіэ. Айнала хуторларын Полтаванын Коршаған бір езінід бау-бакшасы. Толтырғап казнаға коймаларын. Бәрі сай. калай шашса мол ақшасы. Ілулі турады ылғый квріністе. Бірак ол мактанбайды байлығымен, Токпақ жал толып жаткан жылкысымен, Туған жер ата коиыс кыртысымен, — Кызы бар бір ғажайып. — көр де кумарт, Етсді соны мактан Кочубей карт. Айт-айтпа Марияға тек сулуды Таппайсык іздеп бүкіл Полтавадан; Ол бір гүл білмейтуғын еш солуды,- Саяда өскен шалкып. күн талмаған. Түп-түзу бойтёректей бой сымбаты Кыймылы — айдында акку жузген ойнап, Кыздык бір куралайы, асыл заты. Ак тесі —ак көбікгей уылжыған, Кара брлт —кара буйра шаш төгілген, Екі көз —екі жулдыз нУрыи жыйған, Алқызыл еріиінен гүл көрінген. Тек қана көркі емес Мариянык 1 Уйкысын ашпаған, маужыраған. 2 Питаться мыслию суровой. 179

(Сырт бону ғайып болар көз көргенше!) Кадірлсп акылы мен уяц жанын, Есімін кадір тутып журт мейліншс. Сондыктан Украина әм Россия Салды ксп күйеулерін тус-тус жактан; Бірак та безді шошып, жас Мария, Безеді ол, тасбугаудай таж бен тактан «Полтавадағы» толып жаткан көркемдікке көзің түскенде, кайсына таңыркарывды білмейсін — олар тым көп. Поэманың кез келген жерін узіп алып карасак, шебер колмен жасалған көркемдіктін үлгісі екенін көресік. Біз олардың бәрін санап жаіпаймыз, тек кейбіреуіне ғана тоқтап өтеміз. Марияға ғашық болатын казак поэмаға кажеті жоқ адам, шығарманы кызғы- лыкты етем деген максатпен енгізілген адам деп біз айттык. Әйткснмен, оның бейнеленуі («Полтава казактарынын ара- сында» деген өлеңнеп бастап, «Көзін төмен салып, жерге кара- ды» деген өлеңге дсйін) өте шебср жасалған, ғажайып сурер болып шыккан. Содан: «Біреулер жулдыз жарығымен» деген- нен бастап, «Патшамыз Петрге Кочубейден» деген өленге де- йінгі үзінді мактап сөз жеткісіз: ол орі халык жыры, эрі көр- кем шыгарма болып кеткен. Зынданда өлім жазасын күтіп отырған Кочубей, оның Орликпен сөйлесуі (Орликгің ез сө- зін коспағанда) асқан шебер суретшініқ колымсн еркін, кен, сонымен катар салмаклеи тыңғылыкталып суреттелген. Окы- ган адам түнерген ауыр көрініске таиыркарын, немесе эстети- калық тамаша көркемдікке таныркарьш біле алмайды. Уайым мен ж?н рақаттанарлык көркемдік бірдей кернеген төмендегі өлевді окығанда бойың еріп тамашалайсыц: маужырап бір уйьіғандай, лчоп-лағы куміс тсрек жамырасып, Шағылып ай нурына сскі сарай. Айнала бір тыиыштык турғаи мүлгіп. Тек кана сарай іші бір сергелдек, Тубіне терең ойдын ауыр суцгіп, Ішінде бір мунара жапа-жалгыз Кочубей, отыр жалғыз еш амалсыз. Тан ата ажал жетпек. Корыкпай бірак Отыр ол ойлап соны батылырак. Өлім не? — бір тәтті уйкы,— квқілді’ бол. Пушкин, Таңд. шығ., Біртомдык. 232-233-беттер.

Калады тыныі кандай т Жауыздың' аяғына бас ура ма, Патшанык каса жауы болып карык, Жазыксыз каны муныц шашыла ма, Айрылып өмірінеи — арынан да, Өзімеи бірге әкетіп жан достарын. Олардын естіп каррыс-зарын омда, Кврер ме кер басында жолдастарын; Астында каиды балта жаткаиында, Күліп жау, көздсрімсн атканын да, Тапсырып душпанына, алар кегіи, Өеиет айтқызбасіаи, алар ма влім!.. Кетті ойлап ол өзінің Полтавасын, Әдеткі \\'й ішімен. достарын да. Өткек кун, атак-аброй казнасын, Кызынын энге дауыс косканын да, Бір кезде стіп екбек, тәтті уйыктаған, Есіне түсті бүгін ескі үйі де, Адыра бүгінгі күн артта калған, Куанын...........— — -----— Но үш: я барін?..1 Орлик тергеуге алып, тығулы жаткан асыл дуниең бар, соны айт деп кыстаганда Кочубейдің кайтарған жауабын «Полтаваны» жамандауіы кәсіп кылған адамдар да макта- іан болатын. Сондыктан ол жөнде әнгіме козғауды біз басы артық деп білеміз. Кочубейді азаптап жатады, ал Мазепа азап шегіп жатқан шалдык қызыпык аяғына таяу отырып ойға шомады: Жасагон, жетті көзім: тардыр шіркін, Толкытса жүрегікді дүркін-дүркін, Жалрыз шьік сурапылға, сш тайсалма, Ондайда катыныңа акыл салма; Арбага атпен бірге ақ бөкенді Өмірдс көргенім жок бір жеккенді, Адастым бармай ойдын Оайыбына: Қалыпяыи ессіздіктіц айыбына* Аласурып, залымдыгы ожданын кеміргсн Мазепа ауыр ой- дан жадырамақ болып, бакшаға шығады, — Малороссияның маужыраған жазғы туні мен Мазепаның азапқа түскен қара- түнек ойы — осы караЛа-карсы екі көрініс, қыял жетпес көр- кемдікпен жаркырап, нур төгеді. Тып-тыныш Украина түні кандай, Сабраған сансыз жулдыз. Аспан ашык. Ауасы маужырап тур уйығандай, Жапырағы күміс терек жамырасып, Бірак та Мазеоанын көңілі жарым, Жсп барад бір жат ойлар мунық жанын: А. С. Пушкин. Танд. шығ., Біртомдык, 249 —250-бепер. Бул да сонда, 253—254-беттер. 181

Кулгендей хекесінмен көп жулдыздар Карайды Мазепаға төгіп ызғао. Теректср судьялардай катар түзеп, Өзара сыбырласад басын изеп. Жазғы түн, жылы ауа турған тунып. азапты жаіі куйзелді м гі дүиие оВын бузып. Аіітыңыздаршы, осындай срекше көркем үзінділерді кан- дай тілмен мақтап жеткізуге болады? Рас, мактау жамандау- дан гөрі қыйынырак деседі! Біз өз басымыз тіліміз жетпей- тінін көріп, әлсіздігімізге мойындадык. Сондыктан карапа- йым тілмен сөйлелік. Мазепаиыц ар ожданы кыйналып, азапка тусуі күдікшіл адамға мелодрамалык мінез болып кврінуі ыктимал (Мазепаның өзі жамаидыкка шатылған жауыз адам, сондыктан ол өзі эмір беріп, азаиқа салып отырған адамнык дауысынан шошынып, тітіркену немесе сулуы басын иіп сәлем егкеңдс балдырған жастай-ак, кызарып коя беру — оған келіспейтін кылык), бірак сол азаптык суреттелуін мактап жеткізуге болмайды, тамашалап таңдану сезіміқ жалығар- лык нзрее. Кочубейдің әйелімен кызыныц арасындағы көрі- ністі алалық. Сол жерде Марияпың кандай роль атқарғанын сыйпаттау жагынан алғанда ол керініс тамаша болып шык- кан. Уйкыдан жаңа оянған әйел үрейленіп таң калады, ол шешесінін кснет келе калған себебін түсінуге жуык-ак секіл- ді, бірак ой жібсріп, андап, неге келгенін білуге батылы бар- майды, корқады. «Қайдағы оке, неткен жазалап өлтіру?» — дегеи сураулар жәие сурак койып, таңдана сөйлеп, лсппсн қайтарылған жауаптар тугелімен драматизм! ауыр болып шыкқан нәрсе. Кочубей мен Искра жаяалйнып өлтірілетін көрініс жупыны, салмакты болып жасалган. Бірақ сол көрі- ніс шын болмыстыц адам шошырлык сырын баяндайтынын еске алғанда, оқушыныц бойын бірдеме езіп бара жаткан- даіі болып, төзіп болмастай жағдай туады, әйтеуір акыннык көкке өрлеген шабытынан туған нурлы көркемдік окушыға1 1 А. С. Пушкин. Тавд. шьіғ., Біргомдык, 254 — 255-беггер. 182

дем беріп, арашашы болады. Жазалап өлтіретін жердегі көріністер қандай дәл суреттелген. Жеіідет мінбенін устінде ерсіл-карсыл серуендеп жүріп, каны төгілгелі турған жанды кумарта күтеді, біресе ол ойнай-күле жүріп қолына балтасын алады, біресе коршаған тобыр меи сөйлесіп, калжындайды,— ал барықсыз халық жазалап өлтіру аякталган сон, өздері- нің өмірбакый таусылмайтын тіршілік дүниесін әңгіме қып, үйді-үйіне тарайды. Осыныд бәрі акыйкатка сэйкес болып, как- дай тамаша суреттелген, сол окыйғаныа бәрінде ауыр ойдыи салқын салмағы жатканы байқалмайтын сыяқгыі Акынныц жомарт қолымен шашылған осы тәрізді сулу- лықтар поэмаиын, үшінші бөлімінін өлеңімен салыстырғанда тіпті түкке турмайтьш тәрізді! Үшінші жырдын пафосы ас- кар таудай улы адамды бейнелейді, сондықтан ол бөлімніц айтып болмас көркем шығуы табиғи нәрсе... Бул бөлімде біз Петр мсн Полтава урысын көреміз... Мазепанын кеудесін кер- неп мазалаған қара ниет кылмысты пікірді акын асқан ше- берлікпен көзге елестерліктей етіп суреттеген; Мазепаның втірік ауырған болуы, табыт тактайына түскелі жатып кенет- тен әкімшілік туғырын иемденуі; Петрдік ашуы, Малороссия- дан айрылып қалмау үшін онын тез, батыл шаралар қолда- нуы... Ақыішыц XII Қарлға арнап өлеңмен сөйлегені қандай тамаша: Қумартып канды майдан даккын іздеп, Дулыга тәж орнына кигсн сабаз, Полтава бегеттерін гаыктыіі кеэдеп, Полтава урысыныц көрінісі батым түрде суреттелген; ол суретте өмірлік кыймыл көп, әрекет көп: суретші мунан дәл өзін көріп отырғандагыдай етіп сурет сала алар еді. Урыс кызған мезгілде Петрдің шығуы жалынды бояумен суреттел­ ген, ол суретті көргенде окушынын. көзі тунады. Пушкиннің өз сөзімен айтканда, уйткып соккан салкынмен шабыттанып, тебе шашы кара бүркіттік кабағындай түксиген Петрді көр- генде, окушынық боймна ерекше эсер пайда болады, көзіне біртүрлі сыйкырлы күш көрінгендей немесе әлдекайдан ку- дайдын өзі сап етіп, өлмелі пәнденің көзі шыдамас, нурлы сәулені жаркылдатып, күркірегеи нажағайларды нөкері егіп, зулап өтіп бара жатқандай көрінеді. Сол кезде тулабойды шымырлатып, Петрдін шабытгы үні шықты шалкып: ' «Тәңір жак, бастык іскеі» деп шатырдан Шықты од, коршаған дос жаны курбаи; Жалтылдап екі көзі, түсі ызғарлы, Қыймылы вте шапшак, тым қаһарлы;1 1 А. С. Пушкин, Танд. шыг., Біртомдык, 261-бет. 182

Жануар жуас серік, гурды ойкастаі Танкере айналаға кезін тасгап, Дірілдеп тулабойы сезіп кауып, Опасыз октык сырын тусінгендей, Кан майдан даласына кетті шауып, Кудіретті иесіне суйсінгендей! с туе. Шыжь Өр жерде казактар жур ат ойнатып, Тыйылган тыы іьірыс боп керней-сырнай. Полктар іізілді кеп, сапка турып. Дендерде ашыккандай жаткан улып, Жуасып зенбіректср-калды тыиып. Жангырта кен алкалты тургаи тунып, Уралап кегті полктар тебіреніп, Жакындап калган екен Петр келіп. Соғыстай кудіреггі, шат-шадыман, Өтті уйтқып полктарыныц карсы алдынан. Даланы квзімен жсп келеді ол. Соныиан шеру тарта женкіген кол Дардырдан улес алған уландары. Калын ел, канды майдан камын жескеи Улдары. жолдястарьі тстс өскен: Бар муида Шереметев кабілетті, Бюрс, Боур, Репнидер де біргс етті. Бакытты, тексіз ерке жарым патша* Одары өте ишкты кас какканша1. Үзіндіні оқып шыктыцыздар, енді көз жумып, біраз уақыт кыялға еркіндік беріңіздер. Данышпан улы ақын тутас бір халықтык қайта курылу кезенін суреттемек болған талабын узак уақыт кеудесіне сактап, әлпештеп жүрді; онын нур те- гілген ак маңдайы ой салмағмна кыйналып, талай рет терле- ді,— бір мезгілде ол езінің ғасырлармен алысканынан, таби- ғатпен карсыласып, ойға алғаным бола ма, болмай ма деп күдіктене жүріп өткізген күресінен жеміс шыға бастағавыи көреді! — Кыялыкыз ушкыр болса, акынның сол сағатта не- шік куйде болғанын оймен болжап көрініз. Акыннын ажары аДам танымас болып өзгерген, женіс куанышыиын сәулесі бе- тіне нур төгіп тур. Сіз кыял желіне елігіп, акынның жүзіне мерейленс карап отырып, квзінізді қағазға бурсаңыз, Пушкин өленмен салған, жана өзікіз окып шыккан жанды суретті кө- ресіз... Ие, бул жағдайда сурет өнері поэзиямен жарыска туе­ се, жараскандай. Улы суретші Пушкин өленіндегі жанды су- • Тексіз ерке, жарым патша —князь Меншпков—аскербасы: жасын- кешеде пирог сатады екен. Кейін Петрдін денщигі болады, акыры еа ікын досы, он колы болып алады. > А С. Пушкин, Тацд. шығ., Біртомдык. 264 —265-беггер. 184

ретті жанды бояу аркылы полотнаға көшіріп, поэзияда ше- бер суреттелген нэрсені сурет өнері калай пайдаланатынын шешуді өзіне аброй санар еді. Бул арада суретшіге творчество- лық жігерін шығындау кажет болмас еді, ол поэзия тілімен су­ реттелген затты сурет тіліне еркін көшірсе жетер еді. Мундай екбек аркылы поэзия мен сурет өнеріиін куралы мен әдісін өзара салыстыруға мумкіндік туар еді. Қайталап айтамыз: бул жумыста суретшіге ойын шығындаудың кажеті жок. ол іске кірісу үшін топ та, жеке көріністер де, Петрдін келбеті де дайын — суретке керекті басты тулғаларың осылар... Полтава урысына орасан зор соғыс куші катнасты, урыста екі жак жасқанбай табан тіресіп алысты, кан судай төгілді, эйткенмен Полтава урысы тек соғыс кана емес, ол букіл халыктың тірші- лігі үшін, букіл мемлекеттің болашағы ушін жургізілген курес еді, урыста зор нысана — талаптардың өмірлік я өмірсіз екені сынға тусті, урыстың толкымалы таразысы біресе бері, біре- се әрі ауып, сәтсіздік желі бетке соккан талмау мцнуттерде Петрдін өзі де, онын бағыныштылары да талай желге кетеді- ау деп тунілген болуы керек. Сондыктан әрбір катардағы сол- даттык жузінде улы бірдеме жасалып жатыр, жасау каруыныя меи де бір тетігімін деген сокыр сезімінін сәулесі болуға Ал аскар улы сурет мунымен ғаяа аякталмайды; біздін көргеніміз онық манызды бөлегі; акын аулағырак койып, су- реттіц баска бір бөлімін де көрсетсді; ол бөлімі кішірек, бірак мунсыз суреттін төрт кубыл.аоы тугел болмас еді. Кек киген кокжалдары Карлдын да Тізіліп турды сапта карсы алдындя; Кетеріп ен сенімді нөкерлері, Жарасьс жанға батып, семіп өні, Отырды козғала алмай Карл сері. Соңыиан келді вкшек көсемдері. Акырык батты ойға. Жаиарынан Байқалды ішкі толкын аласурған. Көз жетпей катесінс, дУрысьша, Тан калды ол тілеп алған урысына... Кенеттен элсіз колыи сілтеп зорға, Полктарын жвнкілтті ол орыстарға1. Урыстың жеке көріністерінің ішінде каудыраған әлсіз карт Палидің кас душпаны Мазепаны көргенде капаланып, аласур- ғанын суреттейтін эпизод тамаша шыккан. Ал Марияға ғашық болатын казактың елімі жыры канша срлу болғанымен орнын тауып кыйындаспай, дәмсіз мелодраматизм болып кеткен, ка- закты акын Петрге донос жеткізетін біреуді Кочубейге тауып ‘ С. Таил,А. Пушкин, шыг., Іііртоидык. 265—266-бетгер. 185

беру үшін енгізгеп, сондыктан казакты кейіпкер етудік өзі мелодраматизмдык идеядан туғаи нәрсе. Осынын салдарынан ақын тарихи шыидыкты да бурмалайды: доносты жеткізу ка­ занка тапсырылған жок, карт монах Никанорға тапсырылған болатын. Урыстын көрінісін тағы бір тамаша суретпен аяктайды.Ол суретті көшіріп салып, акынмен өнер салыстырып керу улы суретшілерге дәреже болып саналар еді. Бастады Петр тойын. Шат-шадыман. Көзіидс оты ойнады абыройдын. Салтанат, топ дегенін аепас будан. Ғажайып көркі болып осы тойды, Отыр ол ортадағы шатырыида, Қонак кып алысын да, жакыныя да. Сыйлайды ол эзіл айтып тугкыйылда, Қадірл:, қолға тускен тутқыныи да...1 Будан былай біз поэманын тағы тутас бір бөлімін сөз кып, ғажайып сулу жеке көріністерге тоқтап, талдау беруге тиіс- піз. Бул бөлімнің көркі — Марияныц Мазепаға ғашыктығы. Бул бөлім поэманың ішіндегі поэмага уксайды, оны өзалдына поэма ету орынды болар еді. Мазепа мен Марпяның сүйіспеншілігі жайындағы тарихи фактіден Пушкин карттын жас кызды сүюі, жас кыздык карт- ты сүюі жайындағы идеяны алып кана пайдаланды. Жеке кө- ріністерді жасағанда, тіпті Кочубейдің кызын бейнелегенде де акын тарихи фактіден ауа жайылып отырады. Сөйтіп акын барлык фактіні өзініц идеалына икемдеп өзгертеді, акырын- да Кочубейдіц кызы ғажайып болып шығады. Акын кыздын атын да өзгертіп, Матронаныц орнына Мария деп атады. Мат­ рона ғашык болады да, карт гетманға кашып барады, гетман қыз жанымда турғйнда сабырым төзбес деп және өсек-аяк- нан сақтанып, Матронаны шешесіне кайырып жібереді. Ше- шесі кызын дүрелейді. Бірак таякка кыз мойымайды, ғашык- тық сезімі бурыиғыдан да арта түседі. Мазепа кызды сүйеді, жалынды хаттар жазады, бірак кыз туралы батыл әрекет жа- самайды: біресе жолығалық деп жалынмш тілек кояды, біре- се монастырьға бар деп акыл айтады. Бірак, калай дегенмен, Пушкин поэмасында Мазепа мен Мариянын карым-катнасы тарихи фактіге сүйенген, ал ол кат- нас поэзия өркегіне тускеиде көңілге әбден конарлык бодып шыккан. Карт пен кыздык карым-катнасын Пушкин біраз әсірелеп сырлаған, бірақ капы жібермей, улы акынға тән ше- ■берлікпен келістіріп пайдаланған. 1 А. С. Пушкин, Тавд. шығ., біртомдық, 267 —268-бетгер. І86

Т^кгеніп жана шыккаи иурттык түгі, Ксй кезде карттық дағы катал турі, Жүздегі ажым мснсн бурыл шаш уа Көрінер сулулыктық болып квркі, — Қыялға кумарлыктык түсер өрті\". Ондай оқыйғалар сирек, бірак көніл аударарлық нанымды. Ондай оқыйганыд болу мумкіншілігі адамнык рухани әлсмін- де бар, сондыктан онын сиректігіне тандану керек, бірак кый- сынсыз деп бағалауға болмайды. Әрбір катардағы карапайым әйел еркекті пана көреді, корғаушым деп санайды. Әйел еркек- ке ыкыласын саналы турде я санасыз турде беруі мумкін, кайткенмен ол әрдайым сулулык пен суйкімділікті куш пен ерлікке айырбастайды. Совдықтан кейбір әйелдер көңіл ку- мары шалкып, ғашыктык лебі от боп жанғалы турады да, зкімшілік дәрежемен және даңқпен көркейген, кулкы кудірет- ті еркектерді есінен айрыла сүйеді, жас шалғайлығын тіпті умытады, Мундай әйелдерге а к кірген шаштын өзі тамаша көрінеді, карттың мінезі неғурлым тігін болса, әйел солғурлым жібек боп оралып, сулулығы мен сүйіспеншілігін жумсап, қартгық уытын таратып, төзімдірек етуді өзіне бақыт деп са- набды. Қарттың өрескел окыс мінезінін, өзі оған келісімді іш- зык нәрсе боп көрінеді. Осындай себептермен уяк, жасканшақ мінезді Дездемона карт жауынгер, катал мавр — улы Отел- лора жан-тәнімен кумар болды. Ал Пушкиннік Мариясынын суйіспеншілігі Дездемонадай емес, әлдекайда кыйсынды нәр- се: Мария саиасы шарға ашылып, ысылмағаи адам болғанмен, тәкәппар, табанды, батыл жан. Мазепа сыякты сурқияға емес, шын мэніндегі дегдар геройға кол артуға лайык кыз еді. Олай істегевде, жастарыиың шалғайлығына қарамастан олардык суйіспеншілігі орынды, жарасымды болар еді. Мария кателес- ті, суйіспеншілік арманына жету үшін ол кандай зулымдык- тан болса д а жиренбеуге бел байлады да, улы жаннын куша- ғына енуге кумартты, сөйтіп кулыксыз жауыздыкты героизм деп таныды. Ол кателік Марияның соры еді, бірак кінасі емес еді: әйелдік салтымен қарағанда Мария кателескен калпында да улы жан болып көрінеді. Осы жағдайды еске алғанда, оньщ суйіспеншілігі түсінікті, өйткені: 187

Шығарған гетман жырын айтып жатка, Бул неге іркуші еді жас кезінде?.. Малоросс пмірніісі атағы бар. Алдынан атты аскері өткен шакта, Кымсыибай кыз басымен, болып кумар, Қарайтын кериейлегкея сол жасакка...\" Марияның аскар таудвй зор, жалынды сүйіспеншілігін бейнелегепдеп акын бояуыныц байлығы мен көркемдігіне так- дана-тандана есік шығады. Бул арада Пушкин канатыи еркін еермеп, бірінші дәрежедегі суретшілердін катарына көтерілс- ді. Ол өзінін, суретшілік кырағы көзін кыздыи улы жүрегінін купыя сырына терендете қадайды да, бізді жүректік касиепі калтарыс бөліміне енгізеді, сөйтеді де, сырт көріиісті біз үшіи ішкі сыр етіп көрсетеді, акыйкат бір фактіге сүйеніп, жалпы занды ашады, окыйға аркылы пікірді баяндайды..._ Мария, о Мария, кайраи суду, Черкастар кшдарыпын гүлі едіи гой! Тесіңде кандай жылан таратып у, Еркелеп жатканын сеи білмедік рой. Түскендей канкуйлы жаи кармауына Ердіц сен нендей куштік арбауына? Не сыйкыр сені осынша тартып турғаи? Мария, кімге барып болдык курбан? Сол карттык бурыл тартқан буйра шашы. Сүзіле куйкылжыған көэ карасы, Беттегі айғыздалғав ажымдзры, Зыыыяи улы сөзі, әзілдері, — Бір саған барінен де болды кымбат: Сол үшін умыттын сен анакды да, Сыйкырлы барып жаттык твсекке жат, Койыпты эымыяи щал сен? арбап, Уйыктатып, ожданывды, арынды алдая. Кер болған квздерінмен жаутан кағып, Сен оған телміресік таппай тағаг, Ку басын әлпештейсія алдыка алып, Өзіцс вз маскарак болип ракат. Сен оған есік кетіп алданғансыи, Мардамсып кур бекерге сүйіиумен,— Журдай боп ар-уяттан калған жансын, Кулдыйлап қулдарыиа биігікнен... Не керек уят, аяи Марияға? Не керек журпык созі кур копірме, Алдында бас ягізіп кэрияға Отырса ол сорлы ма бул өмірде? Умытып дағдыр мехяат дуние шуыи, Карт гетман аялайды жас сулуын,

Мариядай дегдар жанныц бойынап сүйіспеншілік астам орын алады, ол сүйіспеншілік взі унатып, калан алғанын еш- біреумен бөліспейді, бөле-жармай өзі ғана иемденеді, толкып жаліақтауды да жаратпайды. Бірак ондай сүйіспеншілік адам- нын бойындағы баска жакындык сезімді шет какпай кылмай- ды. Сондықтан Мария сүйіспеншілік ракатына баттым екен деп, ата-анасы жайында коркынышты, мунды ойды ойламай коя алмайды. Не керек Марияға журт всегі? Торланды тек бір кайры кыздык жааын: Қамығып калган артга күні кеще, Баласыз, жубанышсьіз ата-ананыа Есіне алады кыз картайғаньш, Болады естігеняей мунды зарын... Не хабар Украшіаға таралғанып! Білмейді, білмейді эзір бул ол жэғын, — Қупыи қанды сырдьш амалдарын*. Бірак соның бәрі өмірде болмаған нәрсе ғой. Матрона ата- аиасын жек көріп, «Мазепаны сүйіп, жанымдай көрем, жақ- трмаған душпанның іші куйсін» деп акт еткен еді ғой деуші- лер болар. Осылай дсп, емірдегі фактілерді казбаласак, Ма- тронаныц ата-анасы оны дүрелеп еді де ғой... Пушкшшіц «он­ дай» болмыска жоламауы түсінікті нәрсе... Ал Пушкин Марияны Мазспамен тілдескен жерде тулғасы- на кез сурінерлік етіп, аруактандырып, көтереді; сол жолығы- су көрінісі тек Шекспирдін ғана каламына лайык ерекше.көр- кем шыккан көрініс. Поэманын баска жерінде Мария ондай Дәрежеге көтерілмейді. Маряяныц кызғанышпен байлаиысты кудігін жою үшін Мазепа оған езінік кара ниет пікірін баян- дауға можбур болады, Мария шошынбайды, күдік, сенімсіздік дегеннің бәрін умытады: кецілі орнығып, секем, шүбә дегеннік бэрі жоғалады; ол, ол ма, кыз Мазепаға сенеді, мені алдамай- Дьі деп иланады, суйікті карты алдағы уміт арткан ісін де капы жібермей орындайды деп санайды... Мария тордағы кус- тай камауда, өмір сырынан ештеме аңдамай, буйығы боп өс- кен жан. Сондай жағдайда өскен Мария кыз басымен Мазе- паның талабындай талаптыц кауыпты екенін, акыры жаманға соғуы ықтимал екенін кайдаи біле койсын! Оныя бар білетіні бір ғана нәрсе: сүйіктісі Мазепа асқан қудіретті, ол ойына алғанын орындамай коюы мүмкін емес. Сүйіктісінің бурыл тартқан басынлағы тәждіц жаркыраған зейнеті кыздың көзіне 1А. С- Пушкин, Танд. шығ., Біртомдык, 244-бет.

түк көрсетпейді, ештемені ол ангармайды, бар күші мен акы- лы суйіспеншілікке ауады. О, менің ең суйіктім, абзал жарым, Боласын туған жердік падпшасы! Жарасып алтын тәжге ак шаштарын, 'Гагыцдя отыршы бір! Сәл тоқташы. Болар іс біткен жоқ кой. Соғар дауыЛ; Кім біледі, маған бакыт болар ма бул? М ария Білмеимік сеи бар жерде коркуды мен. Жүріп т?р кудіретік! кэміл білем: Алдыңда алтын так тур. М азепа Мерт болсам ше?.. М ария Өлерыіі уакытга йен де сенше^ Л. ...... такыт кутіп туруы анык. Қойшы Мен Әкен бе, турар жерін күйсуіц бе, Қайсысы кымбат саған? МЪрия М азепа Қайсымыз кымбат болоық соныменек? 190

М ария О, тәнір! Жауабыц бер жөніменен. Мерт болар туса жағдай бірімізге, Кай жақка шығар едің өзіц сонда? Жетер ең кайсымыздын тубімізге, Қалар ец кімді корғап акыр соида? М ария Ах, жетері туршіктірме жан-тәнімді! Жедің ғой жүрегінді. М азепа Мария, умытпа тек бул сөзінді, Сыиармын іс устінде, күт ксзінді1. Осы көріністі тереқ үніліп тусініңіздер, әр бөлшегін сала- лай талдаңыздар, әр сөзді салмактап көріңіздер: камдай Те­ рек, көнілге қонарлықтай кандай ақыйкат, сонымен катар кан- дай ап-айкын болып, женіл жазылған! Марияның: «Мен бе! еүйемін бе?» деген жауабы көнілі шешіп қойған мәселеге жал- тарып жауап бермеудід амалы; соиымен катар өзіне кімніц— сүйіктісінін я әкесінік — кымбат екенін кесіп айтуға кыздын батылы бармай үрейленеді, бірін корғап калу үшін екеуіиін кайсын курбан кыларын да кесіп айта алмайды, бірак сүйік- тісінің ызғарын көрген соц, батып жауап кайырады... Осының бәрі драмалық қаидаб күшті болып шыккан, әйелдік жүрек сырын кандай жетік білушілік десеңізші! 1 А. С, Пушкин, Таид. шығ., Біртомдык, 247 —249-беттер. 191

Мария жынданатын көрініс поэманык желісінё үйлееімсіз, Мазепаның арын сескендіретін курал ретінде жазылған мело- драмалык нәрсе, бірак әйелдін бейнесіне толыктауыш ретіиде тамаша нәрсе. Есінен айрылған Мариянык содғы сөзі —траге- диялык қорқынышка бай, сонымен катар психологиялык терец Жүр уйге. Кеш боп кетті, жүр ертерек. Басымды осыншама боска дал қып, Не болеа. совы ойлаппын, койшы әрі. Сен емес іздегеніы, аулак, кәрі! Кулерлік көз қарасын коркынышты. Өзік бір сумпайысыя. Ол жаксы ғой: Кезінде мехабаттын оты күшті, Сездері тым лэзээтті, балкыйды бой! Мурты бар кардан аппак, ол бір сылкым. Қан каткан бірдеме ғой сенік муртьік'- Пушкиннін творчестволык каламы бізге көптеген әйелдік портретін жасап берді, бірак Мариянын портретінен артык портрет жасаған жок. Онымен салыстырғанда көпке мәлім болған, журттын бәрін таныркаткан, әлі де такыркатып келе жаткан Татьяна неге татыйды? Татьяна — деревнянын арман- куғыштығы каланық ізгі акылдылығымен араласкан жан емес пе? Ал «Полтава» поэмасы Пушкиннің тандаулы шығармалары- ныи катарына бір ғана Марияныц образы аркылы косылмай- ды. Поэмада тутас аркаулы пікір де, план да жок, сондыктан тугелімен алғанда поэма нашар шыкқан, бірак әр мүшесін жекелеп алғапда «Полтава» теңдесі жок тамаша шығарма. Поэма бірнеше поэмадан қуралады, сондыктан тутас бір тул- ғалы поэма бола алмайды. Соншама мол мазмун бір шығар- мада айгылып болуы мумкін емес еді, ақыры поэма мазмун- нын салмағына төзбей бой-бой боп сөгіліп кетті. Поэмадағы ушінші жыр — өзалдына арнасы бар, жеке тулғаның, эпика- лык бағытта жазылған белек поэма. Бір ғана адам эпмкалык шығарма туғызу мумкін емес еді: акын көлемін канша мо- лабтса да, бэрібір, ол белім поэма болып шыкпас еді, жеке- жеке керкем сурет калпында калар еді. Бул жағдайды шама- лаған акын окыйғаны сүйіспеншілік туйінімен байланыстырып, драмалык жан бітірмекші болды, бірак ол байламы түйіндел- мей, тек сырттан телу болып каліып крйды. Поэманын жігі жа- быспаған курама екені эпилогінен айқын көрінеді. Эпилогте акын әуелі ол замандағы тәкәппар, кудіретті адамдарды свз кылады, содан кейін Улы Петр туралы сөйлейді, акырында XII Карл туралы, Мазепа туралы, Кочубей мен Искра туралы айтып келіп, акыры Мария туралы сөйлеп аяктайды....Осын- 1 А. С. Пушкин, Таңд. шығ„ Біртомдык, 270-бет. 192

дай олқылыктары болғанымен, «Полтаваны» Пушкиинід ілгері баскан улы кадамының жемісі деп бағалау орынды. Архитек- туралық тутас сарайға балап карасак, поэма бізді тандан- дырмайды, себебі онда жеке мүшелерді табиғп түрде кыйын- дастырып турған тутас пішін жок; бірак жекелеп әлып кара- ганда әр мүшесі өзалдына көркем бір шығарма. Ақын бул са- райды жасауға бурынғы шығармаларынын бірде-біріне жум- салиаған асыл заттарды жумсап, ешңәрсе тецелместей көркем етіп, аскан шеберлікпен зейнеттеген. Тілге үйірілген, көңілге конымды айқын өлеқінде тулаған мол куат бар! Поэма маз- муныңа сай, өні кулпырған бояулы, татымды тілмея жазылған! Поэманың баяндалған сөз әлпінде, рухында, сөз кестесінде ук- сасы жок озык, тек орысқа тән табиғи бірдеме барлығы сезіліп турады! Ал сол поэма шыққан кезіпде кандай ықылассыз сал- кын кабылданды!. Бір сыншы өз шамасынша өткір тілді бола- мын деп жендетті қолын күн шалмаган деп атады да, ал жа- залал влтіру көрінісін адам қарағысыз жаман деп бағалады! Нағыз қолын күн шалмағаинын өзі осы сыншы емес пе? Еківші сыншы карт Мазепаның ж ас кызды сүюін акмактык деп бағалады, бар тапканы ол әрскетті сақалға щ кіргенде, қабырғаға сайтан кіреді деген орыс макалымен дәлелдемек болды. Үшіпші сыншы Мазепанын XII Карл туралы және Улы Петр туралы пікіріне сүйенді де, «Полтавадағы» кейіпкерлср- дін бәрі келемеж үшінжасалган деді!!! Сол жазғандардык бэ- рі окылып жатты; көптеген адам сол бағалар дурыс деп сенді!.. Енді біз «Евгений Онегин» туралы сөйлеуге тиіс едік — 61- рак мақаланы онсыз да узартып алдык; ал «Евгений Онегин» — эор көлемді шығарма; оның үстіне орыс әдебиетінде, орыс виіріндс ерекше маңызы, ерекшс орны бар, сондыктан ол ту­ ралы не көп пікір айту керек, немесс ештеме де айтпау керек. Сол себепті біз бул жайында сөзді кслесі макаланың еншісіне калдырамыз да, бул макаланы «Граф Нулинді» женіл шолу- мен аяктаймыз. «Граф Нулин» — біздік коғамнык бір сыйпатына арналған •сатиралык очерк реуішті нәрсе. Бірак сол очерк шебер кол- мен көркем жасалған. «Кербез катын» -деген ертегі жазып баяғыда Дмитриев мәнгілік дацкка ие бола жаздап еді. Оныц •ертегісі шынында да тамаша; оны осы күні де ракаттанып оқыйсыц; бірак мақгі өшпёс д акк осы куні колға арзан түс- пейді, — «Граф Нулин» Дмитриевтік «Кербез катынынам» • элдсқайда жоғары. әлдекайда артык нәрсе, бірак ол Пушкинге өшпес атак алып бере алмайды; Пушкинді халык — мәңгі өшпес данк иесі дёп Танып, колына гүл устатқанда, сол гүлдің бір жапырағы бола алса, — «Граф Нулинге» жеткілікгі сыба- ■ға. Граф Нулиннін бейнесі аркылы акын жоғарғы кауымнын ■ортасында жиі ксздёсегін бір куыс кеудені асқан шеберлікпен -.1101 1.93

сыйпаттаған. Наталья Павловна — жана замандағы жас поме­ щик әйелдіқ, тіпті пансионда тәрбие алған, каладан мойны алые анайы жерде^турса да, сэндену жағына келгенде заман салтынан кейін қалмайды, шаруашылыктуралы хабарында тук жок, сезімтал романдар окыйды, куйеуімен отырғанда іші пысып, есіней бастайды. Куйеуі даланын аюы секілді, ит бан­ дан саятшы сыякты жан. Повеете орыс табиғатынык жэне орыс деревнясының өнсіз өмірінін көрінісі кез алдыңда турған- дай көрінеді, табиғи көрініс келісімді бояумен салынып, жан- ды суретпен берілген. Темендегідей келісімді, өмір көркінен айнымайтын тамаша суретді жаркыратып, оп-онай сала кок> тек Пушкиннін ғана колынан келеді: «арауын ғарыо. Итгер андап секіріп ан сағынды, Үйден тыска шыкты мырза қараны Екі колын бүйіріне таянып; Көқілі онык толып, бсті нарттай бс Шырайланып улық жанга саыалып. Үстінде оньш тартылывкы шекпені, Қыиабында түрік пышак өткірі; Койынында кутыдары арағы, — Муйіз дабмл бронзы бау септілі. Үсте женіл тунгі киген киімі, Уйкылы-ояу ойелі де кеюлі; Терезедеи қарап а ••— Ойнап турғак а Үзецгіге сарт ег Сснтябрьдің аякталған мезгілі ед. (Жанға унамсыз айтсак карасвзбенен) Деревияда көкілсіэдеу сылбырая... Кар ушкындап, күздів желі өзгсрген; Бір жағынан каскыр улын а“\"ім»мп Шабуылдап, кур сі Қыраи шапкан секілді бос шаба. Жалғыз калған үйдегі овын косағы, Ері жокта кандай жуиыс жасады? Істейтуғ-ыи шаруасы онык аз емес, — Аткулақ туздайт, каздарға жем шашаг Істейді гүскі_ж— ------------- >і кёрек әр і< і\\ас кақканша байкайды зынн, иивдасші.. Ынғайсызы, осы әйел геройды, (Атыв коймай, умыткам білней не деуді: 194

Наталья Павелкызы делік біз. Наташа деп атаушы еді күйеуі). Бірак. біздін сорымыэга болгасын, Наталья Павелкызы шаруасын Қарамады ата-баба занымен Тәрбиеде болмағасыи туғасын; Үйткені ол пансионда болтан ед. Эмигрант Фальбала әйел алғасын. Отырып ап терезснін алдынан, Кітабыпыц сентимеіггаль роман Томын ашып көз жүгірткен төртіпші — Сую окайлы Елизамен жзне Арман. Яки, екі үйішінің жазысқан, Классиктіц романы уласқан, Сала кулаш, кулаш-кулаштан. Наталья Павелкызы эуелі, Бірақ кенет әлдекалай көкілі Каркылдасып. балалар күліп! мәз-майрам, Жабыркаңкы сол кез Терезе алдынан Күржетаушқ одағайлап куысты Үсті дымкыл бір коразлын сонынаи. Үш каз катар канат жуып шалшыктан. Батпак, сылбыр — корадагы балшыктан, — Шыкты жуған кір жаюға бір катын.— Күн райы курсанынкы — кырсыккан; Кар жаууға беталгандай көрінді... Бір кез соккан кокыраудан үн шыккап. Кімдер узак көрее уайым-түнекті, Достарым, сол білет дурыс тілектіі Қатты соккан конырау да алыстан Тербететін кейде біздік жүректі. Келс жатқан досым ба элде кешіккен? Жолдасым ба жас күнімнеи бірге өскен? Әне біреу эйел ме элде, кудайым! Міне келіп қалды катгы жүрісвен. Жүрек тайдай тулап, дыбыс жакындап, Келді дағы жоғалды асып белеете». Мунда көптеген суреттер фламандыктардың суреті сыякты салынған, қай көріністі алсан да керкемдік касиеті фламан- дықтардын. ерекше бағаланатын бояулы суретінен кем сокпай- ды. Фламандык суретшілер мектебінін озык. қасиеті — вмір прозасын поэзия кестееіне түсіріп, бейнелеуде емес пе? Осы нағнада алып карасак, «Граф Нулин» — фламандык мектеп салтымен жасалган тамаша суреттердін, зор галлереясы. Мәц- гілік атақты Пушкин «Граф Нулин» аркылы алмайды дегенде, біз акыннын бул поэмасын өткір тілмен жазылған әлдекалай калжың ғана демекші емеспіз. Ж оқ біз баска пікірді дәлелде- мехшіміз: мәнгілік ат алып берерлік шығарма Пушкинде «Граф Нулиннен» баска да толып жатыр, ал мына шағын поэ­ ма баска акынға бас казна болар еді, ал Пушкикде ол шалкып 195