В.Г.Белинский - Таңдамалы шығармалары

ніп актарыла сөйлеу сол ғашыктыктын салдары; ол колыяэ осы аранын зергері соккдн танбалы күміс жүзік сайатынды шығарыпты. Жүзікке үціліп карадым. Не көрдің десеңізші? Жүзіктің іш жагына усақ әріппен Меридің аты жазылыігга. аттык дәл касына Грушницкий тусіріп алған стаканды кыэ- лың алып берген күні жазылыпты. Сыр ашканымды мен біл- дірген жокпын; Грушшшкнйді ылажсыздандырып, бар сырын айггыруға мен кумар емеспін, мені ол ссніп сыр шертері етіп езі калай алатын болсык деп жүрмін, — менік жаным оондэ ракаттаиады!» і Келесі күні жүзім аллеясында серуендеп жүріп, Печорин менді ойелді есіне түсіреді, акырында әйелдін, өзіне кездеседі. Біз бул арада аздап үзінді келтіріп, олардың карым-катня- сын елестетіп өтуге міидеттіміз. ♦Вера!» —. елім мен тезе алмай айкайлап. : тусті де, куп-ку Сола калды. — Сіздін < :ында екенінізді йен біліп едім. — аеді эйел. Мен окна колын аллыма салып отырлым. Әйілдік сүйкімді даусы* .... - і ря уз(п кетксн леп денеме кайта оралеандай бол- карап отирды. —кез • шунгыл квзін мснін көзіме салып. біраз токырап ти бірасме бар тэріздснді. біртүрлі сеиімсізл '* жэне кіналау сыяк- ъуиіп.♦Біздіц квріспегенім'\"- — Ие, КкӨ_П__б_О_Л_Д_ЬІ. --- л».. .-л ♦Онла сіз мені о * күні суюлі қойгансыз ғой?і ♦Таги д. «Мүмкш, сен окінші күйеуіяд! суйстін і„.„. ♦Жел жауап кайырмай теріс карап кетгі. «Неыесе күйеуініз тым кыягапшак па?» Тн кату болмалн. «Несіи жасырасын. Ол кыршын жас. жаі ығар... сен одан коркасын...» - -Әйсллін бетіні “■ 0ет!нс,н асқан күйініштін белгісі біліиді і лзи сон сыбырлап свйленпи.наМудеык куаныш ін? —делі айел біраз- ккемлеегсыщ3. лб!ірГаЛкШ'істтаснгсыксктаүик нжүаикпсеынлібасгап.жок... я жск көруге тністіміи. —айелдік лаусм дірілдеп ♦М\"ү\"мкін. '««ЯІнаІргп. ,басын« ккссууддее»ме сүйей салды. >ҒЫ ещуакытта і шыкпайлм!.боларсын. куаішш тез умытилады. ая з біраз уакыт о а » * я £ * Ғ « -: ғазға түсіг?№ оадТаР^ ^алмТйд^ “ ^ “адйта д‘Ігіме\"* тербсп кеттік,’ да-. 59

Вера Печоринді өзініц күйеуіне таныстырғысы келмейді; <үйеуі Лиговскийлердін туысы екен, сондыктан Вера ол үйге чоринді княжнамен тан уэде алады. «Записка» — Печориі үзінді к тірмейіншс ол туралы ; эвесттің кө көшіріп жазбдсан,, шағі Сондыктан өте манызды маймыз, тек окыйғаның даму желісін Бір күні Печорин үстіне черкес к мен Жел лдында Груш­ кицкий мен Мери келе жатады. Қалың шинелііи т сыртыная қылыш жәие кос пистолетг артып алған Грушниіццкийдік көріні- элады. Дәру с жатқан әйелдер еандаусызда т г ар сГ к Г ИЦКИЙ МаКЫЗДаН“ \" сөйлеп. Меридің беталысы, 51

_ ДСГСНКСИ ШЫНЫНДЫ антшы. елшішііішч.іі.- «Қаағыма свзяіи кажеті не| Тілсссы мен сртен ксшке кня> ріндс отыруға кудіретім кследі...» сУіылып қайіуыца тілектесшн»,—дсдім дс мсн үигс жвніли». Печорин ресторандағы балда болып, бір жуан әйел ікиі ;:огып кеттің, өзіц пан екенсік деп Мериді тілдогенін, бірсу азіцді жөнге салатын болса екен дегенін естиді. Жуан эйслдш жігіті драгун капитаны бул кызды үйретуші оңай-ақ табылар, окан уайымдамай-ақ кой, дейді. Псчоріш княжнаны вальс бндеугс шақырады,— княжна куанып, күліп жібере жаз- дап, ерніне арен ғана ие болады. Қызбен бір айналып билс- генііен кейін Печорин қылмысына өкінген жазалыга уксап свз бастайды. Каркылдаған күлкі, пыш-пыш сткен сыбыр булар- дыц созін бөліи жібсреді,— Печорин бурылып карайды: бу- -іардап бірнешс қадам жерде бір топ сркек турады, ішіндс Оанағы драгун капитаны болады, ол ракагганып, алакаак» укалап жатады. БірЧ-ақытта бет-аузы кып-қызыл боп көнти- •««. мурты тікірсйген мае біреу теңселе басып ортаға шығыа, княжпаға төіііп келеді де, екі қолын артына салып, айрандаигаи көзімен кымсынған кызга төне карап турып, кырылдап-ши- кылдағаіі дауыспсн: «Кел дөкгеленейік, бөгелетін нс бар! Сіз 11 ТІКС мазуркаға шакырам...»—дейді. Қыздық шешесі жаккн жерде жок болады; Печорин түрегеліп, мастың жанына барыи. •іулақ кетщіз, мазаламаңыз. княжна мячупкяны менімен би-

колданатынын байкайды; кыздын кей сөздері терец мағналы болып шығып отырады. Княжна Печоринге астарлап сейлеп отырып, көптен унатулы едім, деген сырды білдіреді. Кыз аздап басын иіп, кмзарывкырады. «Сіз біртүрлі адамсызі» — дезі кыз маған сода-н кейіи мөлдіреген квзін тенксріп салып. ыкыластапа кү- — Меи сізбен таныспай-ак кояйын дсгт едім, — дедім мен: — себебі. сізді сізге кумарткан топ жан коршап жүр, топтыи арасына түсіл атаусыэ жогалармын деп қауыптенген едім. «Сіз бекер корыккаисыз! Солардык барі де іш пыстырарлык жандар...» — Бэрі де меі Нагып бәрі олай бола коятыи болды? Кыз бірдемені есіне түсіргісі келген адамдай болып. маған тагы да тгее карадм, содан кейін аздап кылараддады да, акырында тужыра свй- — Тіпті иічіің до«ым Грушницкий де сондай ма? сеибей. күдіктенгендей болып. — Ие. — Бірак оны бакытсыздардын катарына косу орыиды болар,—дедім Кейін Печорин істерге ештемс таба алмай іиіі пысып, журтты атыстырып от жаққандай осы әнгімені программа ретінде пайдаланады. Қняжна шебер колмен курылған торга гүскен балапан кустай боска булкынады, ал Грушницкий ожелгі диуаналык мінезін жасай береді. Княжнанын көңілін калдырып, ішіі^ пыстырса да, Грушницкий үміттенуді коймай- Ды, онық сенімі бәсеңсімейді, кайта арта береді. Печорин мен Меридіқ жүріс-турысын көріп Вера гынышсызданып кыйна- лады; бірак Печоринніқ әміріне бала кустай бағынып үйреніп калган, ол аузын ашса, немесе ишарат жасаса, үн шығар- май тына калып жүреді- Ал Печорин не істеп жүр? Неғып ал княжнаны шын көқілімен сүйе- коятын болды?— Әрине, сүйген жок. Қыздык көцілін ерітіп, аздырмакшы м а ? — он- Дай ниеті де жок- Мүмкін үйленгісі кеп жүрген шығар?— Он- Дай да ойы жок. Бул жөнінде Печориннін өзі былай дейді. «Алдандырып аздырайын я үйленейін деген ниетім болмай отырып жас кыздын көқілін өзіме аударуға сонша неге кумар- мын?— деп мен өзіме жиі-жиі сурау қоям. Өстіп әйелше еынықсудын кажеті не? Княжна Мери мені күндердің күнінде гүйер, ал Вера мені кашан да артык сүйеді; егер Вера маған макына жан жуытпас сулу болып көрінсе, мен кыйындықка 53

кумартып, оған соктығар едім... Мен осы не максатпен эуре- леніп жүрмін? Грушницкийді күндегендіктен істеп жүрмш Ое* Ол сорлы ғой! Ол княжнаның маңынан жүруге лайықсыз жан. Немесе менід осы әрекетімнік төмендегідей сыры бар ма? Кей- бір адам адасып, алданып, сүреңсіз желді жупар деп иіскейді, кейін ақикат сыр әйгі болғанда, кейіп күрсініп, кыйналады. Сондайларды көргенде қыңыр сезімің ырык бермей, кие кый- мылдап, жақыныннын жалған алданып адасканын әшкерелеу- ге кумартады, ал кейін ол өкініп дүниеде көціл дауалар ту- ракты не бар?— деп кейігенде: «Қажымай-ак кой, досым, бір кезде мен де сондай күйге ушырағам! Дегенмен асымды ты- иыш ішіп, уйктайтынымды өзің көріп жүрсің. Өлгенде де жы- ламай-сыктамай, айқай-уйқайсыз өлермін деп ойлаймын!» — дегісі келеді. Грушницкийдік жолына көлденең түскенде мен де осыидай сезімге еріп жүрмін бе?» Печорнн ойланып-толғанады, осы арада онын характері леуде і )л жан күннін тунғыга сэулесінс өзінін жупар ласин кец ашқан гул сыякты; ол гүлді сод ми- нутінде узіп алу мсііі_ріц канғанш;.......... ......................................... ксту керек: мүмкін іеез келген б'реу көрсрі Менін кумарлығым сол иәзі.. гүлге кумарту сыякгы жолда не кездессе де бегелмейді. алақдамайды. оаскавык қайғьгеы мен куанышына мен езімнік рухани күйіме демеу 6е- ретш норсе деп караймын. Будан былай мен қумарлық желіне еріп. ессіз- дене арекет істей алмайтын сыяктымын; жагдайдын аукымымен меяін тз- кппиарлығьм үні щыкпай жаншылған, бірак ол өзіне баскаша жол тап- токопнарлық — біреуге үстехідік етуге кумарлык; ал меи накдайымдағыныц барж өз зміріме бағындырсам — жаиым ракаттана- Өзіде адал .ниет*мен берілуге, калтырап ыгысып туруға С , Р егу — үстемдік мерейі всіп еркендеудін бірінші ВеягЬ лТген'не жет п ГС еИ ТЭТТІ азық смес І1С? Бакыт дегеи ве?- т..ы.ц\" йо«ргінен артыкҚЖжӘәнНеР.йуДіретті ^д“ен'М*е,рІДкш'к! сЕангаей? аөлзсімамді, ДмҮен™секдебгіакжыупрты- п е н ш і З саркылмас^бФляғии Й!* Сү5се' мен * ~ бойьғмнан сүйіс- біріннй аааптиРше?е,ы 5үЛ , 'Ы\" табаР едім- Зулымдык зулымдыктая туэды; а идеясы көп адам _әрекегті де көп жасайды; анадан глып жарылып бір куні і отыра бсрсе,— «жданып влуге ртиухісы^’әПреекчеотркиенакн™етк.»е™неП,*^аа?таялІ ШжжНан Мдеерсиеңжшаіз!гОанныжңапдаамшылегсУыгзс 5«4ҮРМ емірдін У«т Р« а” ' “ с.Тд” а “л™ л “ үтін*б“ а«у\"е5 І

мехиатка ушырауы керек! «Эгоист, зулым, жауыз, арсыз, ■адепсіз жан!..» — деп катігез моралнстер косыла айкай ка­ теру! мумкін, сіздердін. пікірлеріціз дурыс, мырзалар; бірак сіздер не кылмайсын деп кыйналасыздар? Неменеге ашула- насыздар? Сіздер жат жерге келіп, өздеріне арналған, ыдыс- аяк тартылмаған столға отырған сыяктысыздар... Печоринге тым жакыидаманыздар, бунша батылданып оған тіл тигізбей- ак койыңыздар: ол сіздерге көзін салады да, жымыяды да коя- Ды, кінані өздеріңізге аударып алғандай боласыздар, абыр- жып кыйііактаған жүздеріқіздеи кінаміц белгісі көрінгендей болады. Сіздер оған карғысты кемшілігі үшін айтьгп отырға.ч жоқсыздар,— өйткені кемшілік сіздерде Печориндікінен әлде- кайда көп, және маскара куйелі; сіздер Печоринге батылдык- пен өзін еркін устағаны үшін, улы сөзді ашып айтканы үшін, бүгіп кымтамағаны үшін өшігіп отырсыздар. Сіздер ешкімге тыю салмай, ойына келгенін істеуге көцілі қалғаидай болуға жол бересіздер, ол акмактык істесе де, азғындық істесе де, зинакорлыкка салынса да сіздер іркілмей кешіре саласыздар, бірзк соиыц бәрінін иесіне оның екіжузді <5олып, колымен жа- уыздык істесе, тілмен монтанысып, адам сыяктанып, жамам- дықтан жиренгенсіп, көпіріп өсиег сөздер сөйлеуін талап ете- сіздер... Ал егер біреу кыйпактамай, муләйімсымай өмір болмы- сына тура караса, акыйкат болып жаткачі нәрсені оспактамай «затымен атасә, сыпайысып басқанын. кезіне сыртын сырлап кэ- рінбесе, үстіне халатты калай болоа солай іле. салған қалпы- мен өзінің кабинетінде сырын бүкпей өзімен-өзі сөйлескен, өз ерымен өзі есеп айырып отырған күйіндс көрінсё, — сіздер оны отка жағуға дайынсыздар... Сіздердікі дурыс: егер сіздердіқ бі- реуіціз ләжесгенген тунгі киімдеріңмен, бастарыңызға май-май боп салтактанған түнгі калпактарыцызды киіп, жыртык-жыр- тықхалаттарынызды иықтарыцызға іліп топ алдына шыксаңыз, журтжиреніи кашып, еенен атымен безіп кетер еді. Ал Печорнн «еден корыксын: ол өзі туралы мен осы өзім жорамалдап жүр- гендей емеспін-ау деп ойлайды, казіргі мннутте бойымда ба- рым бар, ал одан арғынык уайымы нс деп карайды. Ие, Печо­ рин рухы кушті. алып батылдығы бар адам, ондай касиет сіз- Дерде жок; Печериннің олкылығынын өзінен де бултты жарған нажарай сыяқты улы бірдеме ушкын шашып көрініп кояды; тіл- ті қараған адам түршігерлік калыпта жүргенде де Печорин та- маша келімдг, онын тулабойы толған поэзия.. Ие, оның сендер- ден бөлек жолы, өмірде өзіне тән үлесі бар. Ол рухты аршып огыратын дауылға кумартады; канша адам шошырлық бол- ғанымен онын адасуы жас тәннің ауруы сыякты денені шы- ньіқтырып, узак. өмір сүрерліктей етеді. Печориннік ауруы сен- Дердің ауруларындай белдің шойырылмасы, куян, геморой сыякты жылбыскы ауру емес, безгек тәрізді күйдіріп-жанды-

ратын ауру... Мейлі ол менмендіктін тояттауын бакыт деп санап, мәнгіден келе жаткан жол-жораны балағаттай берет;, эгоизмнан баска ештеме жок деп ол адамзатгык_ табиғатын да тілдей берсін; мейлі белгілі кезеқді көқіл күйін сүйекке біткен мінезім деп. жастык шағынан кескіленген шағын ажы- ратпай өзін-өзі тілдсй берсін — мейлі!.. Сәтті сағаты туғанда кайінылыктын бәрі шешіледі, күрес бітеді, жаннық кырык ру боті бытыраған үні бір аккард боп келісіп косылады!.. Пе­ чорин казірдік өзінде де өткізе сөйлеп тастайды, өзіне карсы шығып, бір беттегі пікірмен бурынғыларынын бәрін жокка шығарады: соның бәрін акыйкатты тым күшті сезгендіктен істейді! Моралистердің жанын түршіктірерліктей сөздерді Печорин пікірінен алып біз жоғарыда келтірдік; сонда Печо­ рин не айтгы екен — сіздер карап көрініздер. Кумарлык дегеніміэ—дамулык біріиті сатысында жүрген идея; к?- береді деуіпілерді акмак леп санау орынды. Тьіныіц ағатын езендсрдік квбі. басіап бніктен щыккянда шу квтеріп алас-урып. орғып кулайды; бі- ді кормейо.ің. Бірак, ол салмактылық— көэден таса улы куштіц бслгісі; се­ йм мен пікір мол жене терец болса, — аласурып абыржымайды. Толғамлы рух азап шексе де, ракат тапса да салмактап ой таразысына салып. солай- ша болуға тиіс екеніне көзі жетіп, тнныштык табады; дауылсыз, жауынсыз ыстык соға берсе. —өзініц курап бітетінін де ол жаксы айырады; ол ез евүмйікрі.мсдыі рсыанбиыдцейкат-кабатына теренлеп еніп, оны кадірлейтіи болады. езіи жететін болады. Ал, кашан (бул біз өзіміз косып отырмыз) адам өэ:н-өзі танудың сол жоғарғы сатысына көтсрілгенге дейін,— егер оған ол сатыға жетуді буйырған болса, - - өзі баскадан жапа мгегуге және басканы өзі жәбірлей беруге, өрлеуге, ылдыйға кулауға, ылдыйлап барып, кайта көтёрілуге, бірде адаекан үстше адасуға, бірде акыйкаттан акыйкатка кездесіп отыруға гиіс. Ьул сыякты бірде ілгері, бірде кейін кетіп бултакка >шмрау адам санасынын алкасында ушырайтын табиғи ма­ невр: нысйнаға жету үшін кейде көп жеолі ооағыту. алыс таза шыккан алтын; ал я отка шар- 56 I жаратылмсы — я жай

ғана ағаш, я кара темір. Ал көптеген дегдар жандардың тен­ ге қурбан болып кету себебін біз тек діннен карастырсзк кана табылады. Талассыз деп танып, біздін көзіміздік жетке- ні: дауыл-жауынсыз жеміс өнбейді екен, табиғат кайсыда кыйналып сарнап та жатады екен; сондай-ак кумарлык пен кайшылык жок жерде өмір де, поэзияда жок. Тек сол кумарлык пен кайшылықта колайлы мән болса, адамгершілік болса, олар адамды ілгері мысанаға жетелерліктей болса, — жетіп жатыр, төрелік айту біздің билігімізде емес: эркімнің төрешісі — өзінід ісі мен сол ісініқ кортындысы! Біз искусствоға өмір- Ді табиғи калпында көрсет деп талап коюымыз керек, себебі эмір шындығы табиғи калпында көрер көзге канша күйікті кө- рінсе де моралистердіқ ойдан шығарған болжамаларыиан. всиеггерінен әлдекайда артық мәлімет беріп, өнеге көрсетіп, сабақ усьгаады... Кысыр сөзге ептілер наразылық білдіруі мүмкін. Табиғат- тан туған калпында тунып турған доғал сезім мен сүйіспен- шілікті суреттеп, журттын санасын тоятгаса болмай ма? Адамныц жанын түршіктірерліктей кумарлыкты суреттеудін, жүректі тебірентіп, акылға ой салудык кажеті не? — деулері ыктимал. — Буның бәрі ескі сарын, мырзалар! «Мен өзеннін жарына барамын, тулакан толкьшға көзімді саламын...» де- ген өлек каншалық ескі болса,— сіздердіқ бул сөздерініз де соншалық ескі!.. Он сегізінші ғасыр эдебиеті көбінесе мора- листік, өсиетшіл болған еді; онда өнегелі және философиялык повестерден баска повесть болған жок еді; бірақ сол өнегелі '• философиялык кігаптар ешкімді жөиғе сала алғап жок, XVIII ғасыр негізінде қулықсыз, азғын болыи өтті. Бул кайшылык XVIII ғасыр үшін кыйсынды нәрсе. Кулыктылык зацнын туткасы адамның өз бойында. өз сезімінде, сондыктан кулык­ тылык заңы адамныц әрекетіие кайшы келмейді; ал сезімнік тілегіне сәйкес әрекет жасайтын адам сөзге саран болады. Акыл қулык занын ойдан шығармайды я колдан жасамайды, тек сезімнен алған калпында белгілі факты ретінде қабылдап таниды. Сондыктан сезім мен ақыл біріне-бірі кайшы емес, взара жауласпайды, екеуі адам рухының туыс, дәлірек айт- канда, біріне-бірі уксас, сабактас жемісі. Ал табнғаттан ку- лықтьглык сезімі бойына бітпеген адам я сезімі жаман тәр- биенін салдарынан немесе өмірдік тортіпсіздігінен ластанып бузылған адам өз ойына сүйеніп өзіне колайлы кулыктылык жасайды. Біз ақылына демей ойына деп әдейі айтып отырмыз, себебі акыл дегевіміз өзіл-өзі таныған сезім, акыл пікір ку- рарлық затпен мазмунды сезімнен алады; ал мазмун таппа- ғаи ой ылажсыздан көқілмен жорамалдап жасауға кіріседі. Міне мораль — өсиет сөз де, сөзі меи ісінін арасы алшак жататын кәделі моралистер де осынын нәтижесінде туады. 57

Моралистер өмірдсгі болмыспен санаспаиды: дүниедеп бар нәрсеге олар атымен назар салмаиды, тіпті керек деп те таи- пайды; олар тек ненік болатынын, калан болатынын бшудм ғана камын жейді. Осы сыякты жалған философиялык ағым XVIII ғасырдан әлдекайда бурын жалған искусствоны тудыр- ды. Ол искусство өмірде жок болмысты, өмірде жок адам- дарды суреттеумен болады, шынынан алып карағанда Кор­ нель мен Расиндердік кейпкерлері ауада емес, жерде істеиді деп, ол кейпкерлердің өздері куыршак емес, — адам деп кім айта алады? Корнель, Расішдердін. шығармаларындағы пат- шалар, геройлар, олардың достары мен хабаршылары белгілі бір ғасырдың, белгілі бір елдін адамдары деп кім айтар? ил кейіпксрлердін, тіліне уксас тілмен дуние жаралғаннан бері еш- кім сөйлеп кврді ме екен?.. Осындай кысыр әкгіме сөздерді сөи- лейтін әдебиеті XVIII ғасыр көтермелеп, ессіздіктіқ сокғы ше- гіне жеткізді: бул ғасыр искусствоны өмір шындығынан аулах кылудын, камын карастырды, искусство тек кур кыял болса екеа деп ынтықты. Сол ағымды жактайтын Ламанш серісі Дои-Ки- хотка уксастар осы күнгі карттардың арасьшан да біреи-саран табылып кояды. XVIII ғасырлар Хлойды, Филлидты, Дористы мықын тартпасыз белдемше кигізіп суреттесек, Меналков. Дамегов, Титиров, Миконоа, Миртилисов және Мелибеевтероі кестелеген шекпен кидіріп көрсетсек, — акын болып шыға келеміз деп ойлады; олар Ладона сыякты мөлдір булактык қасьшдағы сабанмен жапкан үй інітдегі бейбіт ©мірді мадак- тады; сүйкімді достас кызды, момакан бакташы кызды сый- паттап, сондай жасанды мазмунды творчествосына аркау ету- ді көцілдеріие уаныш, демеу көрді. Ал ездері алтындаған сарайда турды, кыркып-кыркып сулулаған аллеяларда серуен жасады, бір ғана бакташы кыз устауды каиағат таппады, мыңга тарта крэыдай момын кыздарды кызмегкер етіп уста- ды; онОай молшылыкка жету жолында қандай зрекет кол- дану болса да жиренген жок... Ондаіі алдамшылыктан біздіқ ғасырымыз жиренеді- Ьіздің гасырымыз өз міні туралы пікірін естіртіп айтады, бірак они макіаныш етпейді; канды жарасын ашып көрсе- теді, — кайыршыға лайык желком-желком ккіммен тәнін тасалап, көзді алдамайды. Тіршілікті сактаудың бір дуры1 жолы — өз мінінді ашу екенін біздіц ғасыр уғынды. Ол пайда мен кулыктылық тек акыйкатта ғана деп табады, ал акыйкат омірдіц взінде, сондыктан біздің ғасырдың искусствосы да естняр болмысты суреттеуші болып отыр. Біздіа искусство повестерде, романдарда, немесе драмада окыйғаны күні бу­ рын жоспарланған мақсат бойынша сыйпаттамайды, тек естияр табиғи даму заңына негіздеп қана суреттейді. Булай- ша істелгендіктен мазмуны кандай болса да поэзиялык

шығарма окушынық жан әлеміне жағымды эсер етеді; сонын нэтижесінде рухани максат өзінен-өзі орындалып отырады. Ьузықты қағусыз, жазасыз, еркін етіп корсету барып турған кулықсыздык: ол жөнінде таласып біз сөз кылмаймыз, дер бізге карсылар. Бірак іс жүзінде бузыктык тек сырт кара- ганда ғана, көрер көзге ғана өркендеп жатады; оныц жазасы өз бойында, тәкәппарсып жымыйғанда ол тек денссін мүжі- ген азапты сездірмеу үшін істейді. Ал жа«а искусство осы сырцы шамалап, әркімге төреші оныц ісі екенін көрсетіп отыр. Ж ака искусство кулык әлемінде үн кейде бір гармония- ға келіп, жарасып шыгатыныи, кейде барылдап я үзіліп жататыньш жасканбай сыйпаттап, гармония бузылып диссо­ нанс жасалатынын, бытыранды диссонанс үндерден кайта гармония туатьшын көрсетеді. Сонда босаған шек шыйрап жаксы үн бергендей, немесе кыйыны кашып, бурынғыдан да бузыла түскендей көрінеді. Бул — бүкіл әлемнік заны, сон- дықтан ол заң искусствоға да ереже. Егер акын адамзатка жақсылык пен зулымдыктың әсері бірдей деп дәлелдемек болса, — ол кулыксыздык болар еді, — бірак ондай шығ.ар- ма искусство болып та саналмас еді. Шалғай пікірдің акыры бір түбектсн орын табатын әдеті — күні бурын жоспарлап, вмірді сырлап, журтка өнеге берем деген шығарма да, жак- сылык пен жамандыкты талгамай катар коятын шыгарма Да бір арнадан табысып, поэзияға жат шығармалардык гобына косылар еді. Ал біздің талдап отырған шығармамыз жаңағыдайлардыц бірде-бірінің тобына косылмайды, сондык- тан түп негізінде өте кулыкты шығарма. Енді сол шығарма- ның езіне бет буратын уакыт жеткен сыякты. — Сөйлей берііиз, доктор, сөйлсй беріңіз. Менік куанышьша бегет са­ ла коя алмассыз «Мына эполсттер меніц бойыма канша сенім дарытқанын ол білмейді, —деді Грушницкий маған сыбырлап... —Ой. эполеттсрім, эпо- леттерім! сендердін жулдыздарык кандай —болашак өмір саларыма жа- рық боларлык жулдыздарық... Ие, мен енді арнансыз бакыттымын». Пятигорскіден бір шакырымдай жерде Машуктың тайкы беткейінде бір кузды ойпаң бар. Бір күні сонда серуен бол- мак, балға уқсас бірдеме өткізілмек болады. Печорин, сен барасын ба деп Гр\\шницкийден сурайды. Мундирім тігіліп біткенше княжнанык кезіне көрінбеймін, мен туралы, меніқ 59

офицер чииін алғаным туралы кияжнаға бір ауыз сөз айта көрме дейді. Көптеген кауым кешке ойпацға жөнеледі. Тауға көтері- ліп бара жатканда Печорин Кияжнага колын усынады, княжна бүкіл кеш бойы ГІечориннік жанынан екі елі айрыл- майды. Олардын. эқгімесі кекесін — кағытпа сөзден бастала- ды. Печоринніа кеудесікде тунып жүрген кекесін сөздер толкынданып кетеді, Ол созді калжыңмен бастап улы кеке- (Інмен аяктайды. Қняжна басында күліп, кызыга тындап жүреді де, акырында шошмиа бастайды... Сіздіқ тілішзге ілінгеннен де, канішердіқ канжарьгның үшіне ілінгенді тэуір көрер едім, — дейді кыз Печоринге. Печорин аздап ойланады да, шын ыкыласымеи ажарын бере сөйлеп, бала жасымнан кадамым оқ болмай келе жатыр, — деп шагым — сыр айта бастайды. чаллоган мінез маған пайда болды. Мен кішіпейіл едім — мені айлакео. ір дсп өсектелі: мен сырымды бугетін болдым. Мен жаксылык пен зу- 1 0мдыкты терек сезіндім; бірак бір ауыз жылы сөз айтып мандайымнаа 1Г ү^оалпНд^ыма.\" бла, с,ЛкҒаа'һбаЖл0аКл'аржукругатнаа\" обй?нРа' пС,ӨГіУр.ккіломрелйаусмөейнлебполждыур,~генмдеея кмеекн- іеріп отыратын болдым; мен взімді олардан артык санаяым— бірак Р,Л ме'.!' оларлаи тамен койды, мен куншіл болдым. Мен бүкіл элемлі даиык едім: ақыры жек квругс жаггыктым. Соуле-’........ ----- — ’лы жогарғы кауымға қарсы күресумеи жоне өзіммен і ' ” “ 3І ” ДЛРІМЛеІа-р*а1црғытт“ткүксп.іьрікдаерыөлкіапн бсіететяіе. иМіпснжушрыегнідмыкттуыкясірөій \"ды: мен алдау жолына түсе бастзды:.:; кауы пружинасын айыра келіп меи омір ғылымы внерпаздандым; байкасам ашаннан жігерімді сарп етіп жалыкпай куі ілар еркін басып урттап-шайкап, ешбір вне ы ексн. Соиы көргенде менін кеудеме куйін.

аайда болды, бірак ол пистолеттіц сүмбісіиеп емдейтін күйініш емсс, — салқьш салмакты, куатсыз, білуге куыарлыкты жоне суйкімді кескінмен күлінсіреуді бетке перде кып устаған куйініш болыа шыкты; кулкым «е- шн жарымжандыкка ушырады; жан әлемімніқ жартысыныц тіршілігі жо- йылды —ол солші. кеуіп, өліп тынды; мен ол өлі тонді кесіп алып таста- лым, ал жанымныц екінші жартысы кыймылдап, кім кездессе де иіліп кызмет істеуге дайын болды. бул жайды ешкім акғармады —себебі онын жартысынын өлімге ушырағанын ешкім білген жок; ал казір сіз меніқ өл- ген жарты жаныыды еске түсіріп отырсыз; мен ол вліктін кабырынын ба- съіндағы тактаға жазылғаа жазуды — эпптафияны сізге окып бердім. Көп журт эпитафияны адам кулерлік нэрсе деп еанайды; ал мен баскаша ка- раймын, эсіресе сызыкты тастың астында ке жатканын білгендіктен күлугс меаіц муршам келмейді. Ойткенмен, менің пікірімді колда деп сізге кол­ ка салмаймын: егер мснік мінезім адам кулерліктей болып көрінсе —ерік сізде, куле берікіз, ондайға кейіп-мойымайтынымды күні бурыи ашып Печорин шынынаи жарылып, сырды адал жүрегінен ак- тарды ма, немесе сырланып жазасыз жазғансыды ма? — Бул арасын айкьш ашу кыйын: шын сыр да, сырлану да болуы ыктыймал. Үздіксіз өзімен жэне сырткы әлеммек күре- суде жүрген адам әрдайым ашулы, күйінішті, улы тілді болады. Күйініш — олар тіршілігінің туракты формасы, олар көзіне ілінгеннің бәрін сол форманың мазмуны деп сананды. Өздеріиін ақыйкат мехнаттарын олар умытпайды және адамныц есіне келмейтін түрлі галаматтарды ойлап діығаруға да жалыкпайды. Көкілін жубатпақ болсақ— олар а.шуланады; күйініштерінін акыйкат сырын ашып көрсетсең — олар шамданып, ренжиді. Өздерін-өздері тілдеуге көмектес- сеқіз, бастарына өмір пәлелерін төндіре сөйлесеціз, ыінездері- нен көптеген мін, кемшіліктер тапсацыз сіз олардын көкі- лін табасыз, олрр сізді жаксы көріп калады. Егер ондайлар- дыц ішінен акыл-күші онша терец емес біреуге жолыкса- иыз — сак болыцыз: не намысына тиіп, өзікізге жау кылып елуыцыз, не өзінен-езі біржола үміт үзіп, күйініп көзді бірак жумарлык етіп алуыныз мүмкін. Егер ондай сүйкімсіз іске себепкер болсацыз үнсмі онык көшлін баспак болып, саркыл- мас бір наразы үнді тыкдап сілеціз катып жүругс тура ке- леді. Ал егер терец акылды және куаты мол адамға душар болсаңыз — бата сөйлеуге, жанына тшоге жасканбаіі-ак кой: ондай тордан ол: «мен келісімсізбін, бірак журттыц бәрі де мен сыякты келісімсіз,»— деп кыйналмай шығып жүре бере- аі. «Журтпен бірге отырғанда өлім де кауыпсыз» —- деген макал бар. Сен канша келісімсіз көрінсек де, дүниедегі еи жаксы деген адам сізден артык колісімділікке ие болмаған соц— сіздіц намысыцыз кыйналмайды. Міне осындай ссбеп- гермен Печорин сыякты адамдар өзін-өзі кіналауға жалык­ пайды: өзін сөгу олардың әдетіне айналыгі кетеді. Баскааы алдаймын деп олар алдымен өздерін-өздері алдайды. Шағым 61

сөздерінін себебі акыйкат болсын, ж алған болсын — оларта бәрібір, күйінішті, улы сөзді олар әрдайым адал көнілмен айтәды. Ол ол ма: сөзді жалған сөйлсп я калжык сөилеи бастап, акырында олар шынга соғып тыиады, кашан жалғаи сөйлентінін, кашаи акыйкат антатынын, сөзі кашан жүрек күйініші, кашан көз алдар судырама екенін олардың өздерг де білмейді. Осы алабурт мінез олардын жан сыркатына, одетіне айналып, ессіздік және еркесіп кыцыратку сыякть* бірдемеге айналып кетеді. Печоринде мсн мендік намьіс күш- ті екенін оньщ әр әрекстінен көруге болады. Күйіпіш оғян кайдан пайда болды? Өздеріңіз көрдіңіздер! Ол кауымды және өмір пружинасын жете біліп аладьі, өмір гылымына шеберленеді, сөйтіп өзініқ к атанная кажып кумартып жүр- ген дүниесін журттын ығын-шығынысыз тегін сорып жатка- нын көреді. Буны окып отырып сіз: мейлінше жартымсыз онбаған намыскойлық-ау! дейсіз. Б ір ак сіз үкімді каеіп1 айтуға асыкпацыз: ол өзін бекерге каралап отыр; кумартыа іздсгенімен, журтта бар деп күндегенімен, басқалар иемде- ніп отырған бакытты тегін берсеқ, — онык алмайтынына,— сіз күдіктенбеніз. Б ірак княжна ж азғанға одан не пайда: ол бәрін де сап алтындай талғамай тықдады. Менің денемде кабаттасып жарыса жасаған екі жан бар дегенде Печорин дурысын айтты. Бір жан күйіне сөйлеп сыр актарып жат- канда, екінші жан біріншінік ізін бағып княжнаны сырттав бакылады. Княжна туралы онын көңілге түйгені төмен- дегідей: «Сол минутте меи кпяжнанын кезіпе кзрадым: көзіне іркілген жас кө~ соіріилі: колы колыма тиі|п калтырап. екі беті от бон жанмп отмрды: ол меш кыйиала аяды! — КүйІ кумартатын сезімі. зак уакыт ссруендегеніміздс княжна Үделдал болды ла жүрді, бір жалға көніл бу'рып, кылгамсыган жок, —бул зор сырдая Ж азған Мери! Зулым рух ол жазғанды аукымына алып. капы жібермей дәлдікпен 'кыймылдап, мерт кылуға калайша бейімдеп бара_ жатыр десенізші! Ойпанға оралған сок оиеллсрдіц бәрі зе жанындағы кавалерлерінен колдарын ажыратып алады, ал княжна Печориннін. колынан колын аиырмайды; еаяхаттагы топтыа ішіндегі мырзалардың кула- нып сөилсген өткір сөздеріне ол күле коймайды; жаныііпағы түпсіз куздың жарынан ол сескенбейді, баска әйелдер шо- шып, шынғырып, көздерін басып жатады, Меридің ойына 2® “ ріп, шыкпайды. Қайтып келе жатканда княжна ел-дал оолып мунайып отырады. «Өмірікізде біреуді сүйіп көрдініз деп суряйды одан Печорин; кыз оған кадала карайды да, оасын шайкайды, сонсоқ тағы ойға шомып кетеді... Қыз <5ір~ 62

деме айткысы келеді, бірак не деп бастарын білмейді; жүрегі аласурып тулай береді.— «Мен бүгін жуғымды мінез көрсеткем; жоқ па? Әділдігінізді айтыкызшы!»—деп сурайды ол өзін-өзі зорлағаішай боп күлімсіреп Печориннен айрылысар жерге кел- генде. Печорин жауапты кызға арнап емес, өзіне арнап кайыр- ды: «Бул жазған өзіне-өзі риза емес, ойдағыдай жуғымды бола алмадым деп өзін-өзі кіиалап тур... Ой жасаған, менің бірінгаі табысым осы ғой! Ертең бул кыз менен бар сыйын аямай- ды. Бірак сонын бәрін мен жаттап алғандай күні бурын біліп турмын — міне өстіп кун бурын біліп кою көңілді жабықтырады!» Байғус Мери! Печоринге душарластық — енді күйіқ нешік болары жумбак— Бір жағынан Вера кызғаныш отына күйіп, азап шегіп, Печоринді де мазалайды. Ол мазалап журіп, Печоринді көндіріп, Кисловодскіге барып, патер жалдайтын етіп уэде алады. Сол үйдіц үстінде Вера күйеуімеи туратын бо- лып, төменгі катарында княгиня Литовская \"орнығатын болып уйғарылады. Княгиня Кисловодскіге бір жумадан кейін оралнак болады, Печорин кешті Лпговскаялардык уйінде. өткізіп, княжнанын өзіне ыкыласты екенін байкап, жайрандап көніл көтереді. Осынык бэрін көріп Вера жаман кыйналады. Әйелдін көнілін жайландыру максатымен Пе­ чорин жалған атпен жамылткылап әйелмен арасында бір тезде болған сүйіспеншілік катнасты баяндап береді. «Мен сол кездегі өзімнің балауыздай балбыраған биязылығымды, тынышсызданып тулаған коңілімнің тамаігіалағанын жан- ды тулғасымен көзіме елестеткендей болдым; әйелдік мінезін, эрекетін келісімді етіп сыйпаттап' бердім, сондыктан ол осында көэбе-көз отырса да менің княжнаға кырындауымды кіна деп таппауға тиіс», — дейді Печорин. Келесі күні ресторанда бал болады. Балдың басталуына бір сағат калғанда армиялык муядирін жаркыратып киіп Грушницкий Печоринге келеді. — «Соңғы күндерде сені Журт дөнгеленіп менің княжнамнын жаньшан шыкпай койды деп жүр ғой, рас па?» — дейді Грушницкий Печоринге көзін де салмастан немкурайды үнмен сөйлсп. «Біздей акмактың аузына не тама коюшы еді!» — дейді Печорин. Содан кейі» Грушницкий исмай сурайды, Печорин оған, — онсыз да ма- кынан опа-далаптыц исі аңкып жүр, десе де ол тындамай жарты шыны исмайды галстугіне, колорамалына, жеқіне куйып таусады. Акырында ол мені княжна мазурка билеуге шақырады-ау, ал мен мазурканын бірде-бір фигурасын жасау- Ды білмеймін деп, ішпей мае боп, күні бурын күпсиді. Печорин: «Сен өзің кызды мазуркаға шакырып көріп пе едіц?» деп сурағанда Грушницкий — жок, шакырғам жок, асьжтым да есік алдында күте турайын дедім, дейді. Балда 33

Грушницкий Печ акпайына тусіп, журтка күлкі жүрдім-бардым тындайды, өрес- болады. Княжна о кел мінездерін сы тіп отырады. «Булайша болаты- нын білгенде, — д н Грушницкий кызға,— сіздіц назарыцызды ауда •гүсірмейтін едім...: іт шинелімді мен өмірі үстімнен шынында да, сізге лайыкты. жарасымды, — дей Осы минутте жандарына Пе- і сіздіц пікірініз калай? — чорин » ) Печоринге сурау кояды. «Мен сіздін, пікіріиізді амаймын,— дейді Печорин, — өйткені мундир кигенде іынғыдан да жасан боп көрінеді». Мені журт кеудесін (ы кумарлык кернеген жан деп бағалайтын болса і Грушницкий Печорин өзін баладай і ызаланып, тебініп калады да ау- а уакытта Грушницкий үнемі княж- біресе і > бені іколдасыі аздеген максагына жетеді: Грушницкий бур- ' деп айбат шеккен болып Печоринніқ мацы- амандығы жок шалағай бала жігіггі ашулак- иін күні бурын ойланып, жоспарлап, әдіс кол- жасаудьщ не кажеті бар? Бул не — еріккен .х жанды кунсызға кумарлшктан туған мінез бе? жатып бул жөнде Печорин төмендегідей ойға

әрхащан я жендеттін, я опасыздык роліи агкарам. Осылай икемдсі енде тар- лила\"* немеете максаты ка,,лай’- Сонда тағдыр мені мсшандық траге- ния« журналына повестер дайшідіш ^ругеарнапшығаргаи \"^ жоіГн^екен?.. Оны кім білсік?.. Талай жан емір өлкесіне бастап шыкканда 5лы Алек­ сандр я лорд Байрон болғысы келетін-ак шығар, бірак. іс жүзінде өмірі титулярный советник дэрежесінен аса алмайды!..» Печорин характерініқ отырлы-тетірлі екенін сыйпаттай- тын болған сок біз бул узіндіні әдейі кслтіріп отырмыз. Шынында Печориннің денесінде екі жан жасайтын сыякты: бірінші жан әрекет істейді, екінші жан біріншінін әрекетін еырттан бағып, ол туралы пікір сөйлейді, сөгеді, өйткені ол зрекеттер кісі сөгерлік өрескел. Өзімен-өзі алысып екіге жары- лудың себебі терең, Печорин натурасынык тунғыйык терен болуынын да, соиымен катар әрекетініи, жартымсыз болуы- нық да кілті сонда. Біз ол себепке арнап тоқтаймыз, ал эзірше Печориннін. кате әрекет жасайтынын, ол әрекеті тура­ лы өте-мете кате пікір айтатынын ескерте кетеміз. Ол өзін толык кәмілденіп бәрін біліп жетіліп болған адаммын деп бағалайды: сондыктан оныц баска журт туралы пікірі жаңы лыс және улы, жағымсыз болса — оған таішануға бола ма?. Адамзат тіршілігінде топтаған акмактарға, азғьшдарға жолығып, жүздеген сумыйдын арасынан біріндеп кана дені Дурыс адамды кездестіріп кеитін дәуірлер болатынын ол білмейтін адам секілденеді... Осындай дәуірлерде кейбір жі- гсрлі батыл жандар болатынын, олар жасканбай кыймылдап, кунсыздардын еппен пландаған яәрсесін астая-кестен кылып, жартымсыз есепкорлығы үшін оларды жазалап, өз жараты- лыстарының өр-озык екенін көріп, көнілі насаттанып, ракат табатынын да Печорин білмейтін сыякты боп көрінеді... Печо­ рин одан да әрі адаса түседі. Акыры адам өмірінде бірінші ізденген — урынған дәуірдік нәтижесі сыякты болып, екінші Дәуір туатынын да Печорин білгісі келмейді, ол жүйедегі адамдар Жака дәуірде де дуниеге селсок карайды, жаксы- лыкка қамқорлық істемейді, сескенбейді, немесе өмірге жак- сылык кандай кажет болса, жамандык та сондай кажет деген кортындыға келеді, адам коғамының армиясында илтардағы жауынгердін саны офицерден көп болу керек, акмактыктың аты акмактык, одан баскаша ештеме күтуге болмайды, зулььмдыктык аты зулымдык, оның денссінен _де іздегенмен баска ештемс таппайсың деп карайды; мейлі жамандыктың да, акмактык да өзіне арнаулы арнасы бар — сол бетімен баоа берсін дейді, бөгеуге мумкіндік жок екенін кврсе, — олар өз бойларын аулакка салып, біресе куанышты, бірде мунды үнмеи: «Бәрі жаксы, бәрі жарасымды!»— дей- тін мінез шығарады. Бундай адамдарға айдан айқын акьтй- Катгы уғындыру каншалык кыйын екеиін айтып жеткізе 5—1101 65

алмайсыц! Бул жагдайды Печорин әлі білмейді, өйткені озб боріп біліп болдым деп ойлайды. Грушницкий ермек кып әурелеіімін деп жүрш ол княжна- ны да уурсге салды, тек баскаша әрекет жасады. рст қысқанымда кыз еиі- тсмс^деместеі^км уйыктай алмаймын, —.дсді маған кыз мазурка біткен кезде. «Оган Грушницкий кінәлі». — Жок, ол кіналі емес!—деді ол. Қыздыц жүзінде ойға шомып, м?- наюдык бслгісі кврінді, мсн сол кеште кыздың колын сүйіп алуға бекін- дім. Журт тарай бастады. Арбаға мінгізіп жаті қолын жабыса сүйдім. Түн каранғы сді, менің сүйгепімді ешкім көргеч Осы минуттен бастап окыйғаның беті күрт бурылып, комедиплык жагдайдан трагедиялыкі жагдайға айналады- Печорин осы уакытка дейін тукым шашса, енді еккенінін. жемісін жыятын мезгіл туады. Біздін. шамалауымызша по- эзиялық шыгарма жасанды сөзбен өсиет қулықты болмайды,. осьшдай табиіи акыйкатты ашса, шьга мәниіде кулыклы бола алады. Грушницкий өзінін. акмак болып калғанын ақыры түсінді, бірақ ол маскаралықтыц себебі өзімнсн демейді, Печориннен болды деп санайды. Печорин өздсрінен озык болған сои, намыстанып, күндеп жүргеп бір драгун капитаны жонс баскалар Грушницкийді колдап кстеді,— сөйтіп Печоринге жау партия топталып курала бастайды, бірақ Печорин оған сескенбеді, іш пысқанда ермек табылды-ау деп куана түсе- ді. «Өте куанышты норсе: ' христиандарша «Мә, ур!»— деп бетімді тоспағанмен, әйтеуір меп жауым болғанын жаксы. көрем. Олар меніц көңілімді алдандырып, канымдьі толкын- дандырады. Өзіиді эрдайым сақ устап, көрінгеннің бет ку- былысыи, аузынаи шыккан сөзін капы жібермей бакылау,- ой-та.табын жорып білу капы боп алданған адам сыякты чолып коріну, сөйтіп жүріп біреудіц кулык-сумдыкты кол­ ла ііып жасан койган сарайын бір нукып төқкеріп тастау — мше мен унататыи кызыкты өмір осы!» — мейілінше жанлі- лідс пікір! — дсйсіздер сіздер, — оларыңыз дурые, біз сіздер- Діц пікірлсріцізді макулдаймыз; бірак күштін, аты күщ, ‘>нын мацм әрдайым толған поэзии болады, ол сізді кашан да >олса тацдаидырып, гадыркатып отырады, мейлі ол алмас камжардыц орныиа ағаш канжар жумсасын — бәрі бір сіз- ліц оиммен шаруацыз болмайды... устаушысы келіссе, таяк. кылыштан кауыпты болатын жағдай болады: Печорин сон-, даи аиоыидылардың тобына жатады... слссі күиі Вера күйеуімец екеуі Кисловодскіге жүріп-

кетеді. Вера Печоринге өкпелі болады. ал Печорин окашада жолығудаи бастартады деп Вераныц өзіи кіналап жүреді. «Сәті болса, Мен тілегенде болмаған иәрсе, кызғаныш желі- аің айдауымен алаканға өэі-ак* келіп конар», — дейді ол. Кешке Печорин Лиговскаялардың үйіне кіреді, бірак княж- наны көре алмайды — кыз сыркауланып жатып калған бо- лып ■шығады. Үйіне оралғаинан кейін Печорин бірдөмесінен айрылған адамдай алактай береді, «Ол қыз ауру екен! Мен оны көре алмадым/ Соған мен шын ғашык бон кап журген жокпын ба?.. есуастық!» — Біреуді еліктіруді ермек кылу, біреудің еліккеніне кызынып, өзі елту Печоринге кандай жағымды нәрсе екенін көріп отырған шығарсыздар!.. Пе­ чорин журттық көзіне іш цыскандыктан ермек ушін кыз жүрегіне от салып журген салмакты, салкын канды адам болып көрінгісі келеді, ал бізге онын салкын кандылығм күдікті болып көрінеді. Әринс, онын казіргі сезімін сүйіспен- шілік деп атауға болмайды, бірак адамға өз сезімін танып а.жырату кыйын нәрсе: әркімге өз жүрегі калтарысы, бул- тағы көп каракғы тукпір... Келесі куні барып, Печорин үйінде жалғыз отырған кияж- наға душар болады. «Сіз маған өкпелеген жоксыз ба?» — деп сурайды Печорин. Қыз жылап жібереді де. бетін колы- мен баса кояды. «Неге жылайсыз, сізге не болды?» — «Сіз иені кісі деп елёмейсіз...» — дейді кыз. Печорин, айып етпс- ніз мінезімнік өзіме де жумбак, сондай оғаштығы бар де- генді айтып, бірдеме деп күбірлейді де шығып кетеді; арты- нан қыздын жылаған даусы естіліп калады. Жазған кыздық жүрегіне садактын. оғы тереқ кадалған, енді істің акыры жаксылыкпен тынбаска тиіс!.. Сол күні кеиікс Вернер Пе­ чоринге журт сені княжнаға уйленеді деи өсек таратып жүр дейді. Ақырында окыйға Кисловодскіге ауады. Бір күні көп адам салт мініп, Кисловодскідек уш шакырым жердегі, оралып келіп кақра болып бітетіи, Саңыйна деп аталатыл тау жотасын керуге атганады. Қайтып келе жатып Кумбел дегеи жерден өткенде төменгі кузға .көзін салғандыктан княжінанын басы айналып, көзі карауытады. «Менін әлім кетіп барады!» — дейді кыз әлсіз үнмен. Печорин кызды нәзік белінен кысып устап отырады, кыздыи бсті Печорин- иін бетіне таяу болады, кыздың беті от лебі шыккандай ыстық- көрінеді... «Сіз мені кандай күйге ушыраттыңыз? Жасаған-ай!..» — дсйді кыз; бірак Печорин кыздыц сөзіие кулак салмайды, тек ернін кыздыя бетіне жанастырады.. жиекке шыккан сон, журт желіп жөнеледі, бірак княжна атыныц басын тежейді, ол Печорин екеуі тары да жургган кейінірек келе жатады. Печорин касакана үндемейді, акыры 67





үйрету керек, Петербурді сыққа бір қойып, бетін ка дейді; Печорі болдым, меніц кіршіксіз, канбай кіі үрей корк Грушницкий раска ол ойдан шығарған кенімізде Печорин мицкийдіц колтыі ауызға алынады. нін әйгілесем, ницкийге: екеуінді салмай уст

Мсн иығымды кыйкандатгым да, бурылып кепп калдым. Бул жолы Печорин бізге біраз жекілдік істеді: ол өзінік дыюдай алуан күшін көзден тасалаған пердені аздап кәтер- ді де, жаңағы керінісгін себебін келісімді прозамеи айкыи түрде түсіндіріп берді, сол аркылы күнадан акталмак болғпн- даіі балды. Әйелді канша кумарлана сүйсем де, әйел ьіқылас беріп, макан уйлен деп калса, — мен сүйіспеншілікпен кот- ласам!— дегенді айтгы Печорин жанағы әрекетімен. Пе­ чорин өзініқ кокылтак. тарткан, ешкімге кажетсіз еркіндігін кыйғысы келмейді: жасьшда шешесі бал аштырғанда, бір кем- пір түбінде балақның ажалы бір зулым әйелден 'болар деген екөн... сол сөзді Печорин жадына умытпастай болып тоқы- кан. Бірак сырдың бар түйіні бунда емес!... Печорин княжня- ны сүйгсн жок, егер жолсокты көңіл мен өзінің намыс ки- каңынан тукан сезімді сүйіспеншілік деп таныса, ол өзін-өэі корлағаи болар еді. Жоне бір ескертетін нэрсе: некелесу сүйіспеншіліктін жүзеге асуы. Шын сүю жетіліп бойы, акылы кәмілденіп толған жанныц ғана колынан келеді; көцілін шын берген сүйіспеншілік некелесуді өзіне зор на­ града деп санайды, неке суын ішіп басына венок кигенде өці кашпайды, кайта нурлы күннің сәулесін жуткандай бо­ лып, жупар псті гүлдері алаканын жазып керкейе түседі. Қандай сезім болса да рухтық көз ашьіп-жумғандай кубылы- сыдан туады, оондыктан ақыйқат фактор ретінде әржанеа өзінше эсер етпей коймайды: емірге жаңа кадам баскан жастын сүйіспеншілігінде де езіне тэн поэзия, өзіне тәы акыйқат болады: бірақ түп негізінде бар болғаиымен ол түр жарынан алып карағанда піспеген жастың суйіспеншілігі аншейін елес секілді: оны сакайып естиярланған адамнын сүйіспеншілігімен салыстырсак, естияр адамнык акылды сөзінс барабар келе алмайтын тілі ж ақа шыккан баланык Оылдырлағаны сыякты болып көрінеді. Жасөспірімніа сүйіс- исншілігі әлі сүйіспеншілік емес, тек сүйіспеншілікке кумарту, сондыктан ол кыядағы идеалка — арманға уксас болып көрі- неді де жастын лепті санасын бірден билеп кетсді; бірак кандаи тез лап етіп кетсрілсе, сондай-ак тез сөніп жоғала- ды. Ондай сүйіспеншілік адам өмірінде талай рет кайталауы ыктимал; бірақ ол -арман-кыялыма букау салады дсп неке дегепд | жаны жек көріп, карағысы келмейді, немесе некеле- нске ж ?н'тәнімен аумартады. А л некелесу төріне барғанда, счйігпртм1 ,іС„Ы^ „ К^ 3і М5 - ссзіктене задала карағанда жазғаи І ЙІС\" е\"Ш,Л1К збей бузакылык істеп жүріп катал күтуші- суйіспрнпі!п‘і? Т^ске11 сэбидсй томен карайды... Ие, бунДа* некелесу табалдырығында ажал алады, суйіс- ншілік боиынша жасалған некенің бақытсыздыща соға-

тын себебі осы... Тек пісуі жеткен акыйқат сезім ғана ойын- дағысыныц орындалуынан корыкпайды, сынға ушырағанда кымсынып қалтырамайды. Бетін бурмай, каймыкпай акыбкат- тың көзіне тек акыйкат кана төніп тура карай алады... Пе­ чорин байсалды, терең сырлы, кайратты адам; солай бола турып ол княжнанық аузынан некелесу туралы сөз шыккая- да көк шыбыкты көргенде зәресі ушкан баладай неғып үрей- лене калатын болды?.. Ж ок, олай емес! Бул окыйғадан жас Печорин өмір кесесіндегі ішімдіктің көбігін үрлеп таратып үлгермей жатып ішімдіктіқ өзін ішіп кандым деп теріе кор- тынды жасап жүргенін сыйпаттайды... Қайталап айтамыз: Печорин әлі езін жете танып білген жок, сондыктан өз эрекетін оң дегендс оның сөзіне сенбеуіміз орынды болмаса, өзін-өзі кіналап, адамға жанасымы жок ғаламаттарды өз басына уймелеткенде онық сөзіне кулак коймау тіпті орын­ ды. Бірак сол кемшілігі үшін Печоринді кіналауға бола ма? Егер сіздердің көзіңізге ж ас адам жас болып көрінсе, карт адам карт болып көрінсе, сол табиғи көріністі мін деп тап- саныздар, Печоринді кіналай беріңіздер. Кей жаниың өмірге кумарлығы мейлінше күшті болады, ол кумарлык кашан ка- нағат тауып тояттағанша адамды азапка салады; кейбір адамдар узак жасаса да кумары таркамай арманда өледі; себебі мызғымастай болып толык тулғалы кумарлык кана турады, ал кумарлыктық жузеге асуы — кездейсок нәрсе, ол кармаған колға ілігуі де, тіпті өмірі ілекпей кетуі де ыкти- мал нэрсе. Ал кайраты кайнаған адамдар басын тауға да, таска да соғып, кумарлығына коныс іздеп, ештеме таппай дағдырғанда ызаланады да, өмірдің байсалды естияр заңына тілін тигізеді, оны жамандайды; өмір туралы жацсак пікір сөйлегенімен, өзінше олардікі де жөн. Сен бакытсыз деп оларға кіна тағуға бола ма? Ракат — әлемінік елесі бар деп олар көрінгенге шабыттана умтылады, бірак колдары бе- керге желді кармап, ештемені ілектіре алмайды, сол үшін игілі еқбегінді еш кылдык деп оларды кіналауға бола ма? Селт етпес керенау салмактылык ез-ез жасык жанға тән мінез; бірак ез-ез боп журггыв бәрі жасық туа бермейді. Қисловодскіге көзбаушу келеді. Дару суда демалып са- рылып жаткан журт көкіл көтеретін бірдеме табылса, оны анау-мынау деп талғамайды. Көзбаушының бірінші ойынына журт жабыла келеді. Қызы ауырып жатканына карамастан княгиня Литовская көзбаушынык ойынын көруге билет сатып алады. Печорин Верадан кешкі сағат тоғызда жолығайык, күйеуім Пятигорскіге кетті, ертекге дейін келмейді, өзіміз- діқ үйдін. жандарына да, Лиговскийлерге де билет таратып бердім, деген хат алады. Печорин көзбаушынык ойынын көру- :-е барып біраз селтендеп жүреді де, арткы қатарда Веранык 71

лакейлері, горничнайлары отырғанын көріп, келіншек оңаша қалған екен, барып жольіғайын дсп жөнеледі, көше тастай карацғы болады. Бір мезгілде Печоринге ізін баса артынан біреу келе жаткан секілденеді. Печорин сактык істеп, серуен- деп жүрген кісі боп көрінсйін деп үйді айналып кетеді. Княж- наның терезесініц тусынан өте бергенде, Печорин тағы да артында келе жаткан адамнын дүбірін естиді, басына шинель жамылған біреу бір уакытта жаиынан жүгіріп өгеді. Печорин каракғы баскышқа карай жарк беріп бурылады — есік шал- касынан ашылады да, нәзік кол Печоринге жабыса түседі... Түнгі сағат екінің кезінде екі шалыны біріне-бірін жал- ғап байлап, Печорин балкон аркылы екінші катардағы үй- дің терезесінен жерге түседі. Княжнаның шамы жанып турады, бірдеме Печоринді терезеге карай итерген сыякты болады. Терезенік пердесі түгел жабылған жок екен, Печо­ рин көз салып төмендегідей жағдайды көреді. «Мери колын айкара салып төсегінің үстіңде отыр екен: кыздық калык шашы білемденіп кестелі чспчигінің астына қыстырылған екен, кішкене аяктарына кыз фарсынын. куыршактай шубар туфлиін киіп алған екен. Қыз басын салбыратып жіберіп кыймылсыз отыр екен: алдында ашулы кітап жатыр, бірак кыз- дың біртүрлі туеініксіз мунға баткан .көзі кітаптің сол бетін жүз кайта шолыо өткенімен қыялы шарыктап әлдекайда жүргеи сыяктанды»... Осы карапайым сөзбен жазылған санамалы жолда мейілія- ше мол сыр бар! Бул жолдар кыздык корланған намьгсы, кор- ланған сүйіспеншілігі азап шегіп, муздай ызғарлы, жалындай ыстык мехнаттың таксіретін тартуда екенін баяндамай ма?.. Байғус болған Мери-ай!.. Осы мезгілде бутанык аржак сыртында бірдеме кыбыр ет- кендей болады; Печорин балконнан жерге секіріп түседі, біреү- дік колы буның иыгына жанаса туседі. «Ә, бәлем! — дейді дө- рекі дауыс: — түстің бе колға!.. Будан былай түнделетіп княж- налардық койнына бармайтын боларсың!..» — Айрылып калма, мықтап уста!— дейді екінші дауыс, — Печорин Грушницкий мен драгун капитанынық даусын таный кетеді. Печорин жуды- рыкпен пормендеп баска бір салып капитанды ушырып түсіреді де, бутаға сіціп жок болады. «Уры! Карауыл!» деп айкайлай- ды кугыншылар; мылтык атылады, мылтыктыц аузына тыккан мақта шок болып келіп, Печоринніқ аягьчна таяу жерге түседі. Бір минутте Печорин үйіне жетіп, шешініп төсегіне жатый га қалады. Кызметкері есігін жауып кана үлгіреді, дра­ гун капитаны мен Грушницкий де келіп жетіп, есікті такылда тып: «Печорин! сіз үйдесіз бе? уйықтап жатырсыз ёа?»—деп ай каи салады.— Ие, уйыктап жатырмын, дейді Печорин ашулы 72

дауыспен. «Турыңыз! — урылар... черкестер жүр...» — Мен ты- мауратып жүрмін, суык тиіп кала ма деп коркам. Капитан мен Грушницкий кетіп калады. Артынша сигнал бе- ріліп, тревога көтеріледі. Корраннан атты казақтар шауып ке- леді. Дүбіліп, журттыц бәрі кетеріледі; черкестерді іздей бас- гайды, келөоі күні журттыц бәрі гүнде черкестер шабуыл жа- сады деген кортындыға гоктайды. Келесі күні тақертеқ Печорин кудық басьшда Вераның кү- йеуіне жолығып, екеуі бірге тамак ішпек болып, рестораиға кі- реді. Аккөціл карт өткен түнде әйелім жаман шошьптты деп эцгіме айтады. Коркынышты окыйғанын дәл мен жокта' кез болуын карасацызшы!» — дейді қарт. Булар бурыштағы бөлмеге кіретін есікке таяу отырады, есіктік арғы бетінде бел- меде он шакты жастар отырады, олардык арасында Грушниц­ кий де болады. Сөйтіп тағдырдын икемдеугаен Печорин Груш- ницкийдіц не айтып, не қойғанын тағы естіп алады. Өзімен та- бақтас кауымға Грушницкий сыр ашкандай болып сөйлеп, түн- дегі трезоганың себепкері черкестер емес, осындағы бір адам, олтүнде княжнаға барды, бірак атын айтпаймын, дейді. «Княж- наның кандай жан екені белгілі болды!—дейді Грушницкий: — Москва кыздарының істейтіні осы екен! Бул окыйғадан кейін әйелге сенуге бола ма? Кызға барғыш мырзакы біз устап ал- мак больні едік: ол колдан шығып кетті де, тоғайға сініп жок. болды, мен сол арада жалма-жан мылтық аттыад». Сөзіне еш- кімніқ нанбай отырғанын сезеді де Грушницкий шындык сөй- леп отырмын деп журтты сендірмек болады, акырында керек деоеңдер окыйғаныц себепкерінің атын да атап беремін дейді. — Айтшы, айтшы, ол кім? —дейді жанындағылар твне еөйлсп. «Печорин» —дейді Грушницкий. Осы минутте ол көзін жоғары кетерді, мен оған карсы карап есіктт. көзіаде трр едіи. Мен аяғымды жайыммен басып Грушницкийдік жаныиз РД— Маған адам айтқысыэ жала жауып, сол жалған свзіңді шын деіг ант беріп отырған үстіне келіп калдым. Кешіпнкіреп калғаиыма өкш:- мів, мен мунда болсам —сен муидай арам іске урынбайтын едіц. Грушницкий орньшаи атыя турып, күиіп-шсе бастайды. Пе­ чорин оған әлгі айтканын жалған еікеніне мойында, мыиа жург- тың алдында адалдығынды айт деп төнеді. Грушницкий төмеч карап, екі инінен демін алыл турады да калады: бірак уят пен намыстық езара алысы узакка созылмайды, толкып турғаи жанға драгун каиитаішық шьштакчен нукып калуы да себеп бо­ лады; Грушницкий Печоринге көзін салмастан сол төмен кара- рае калпықда айтканым дурыс, айыпты екенің даусыз деиді. Печорин капитанды аулак алып кетіп сөйлеседі. Ресторанный, баскышьшда Вераның күйеуі көтеріцкі сезіммен Печорипнін ко- лын устап, сіз мейлінше дегдар жан екенсіз, ал анау Грушниц­ кий бузык екен дейді; кызы жок болғанына куанаіынын айта­ ды... жазған анқау шал!.. 73;

Ресторанная шыккаи сон Печорин тура Вернерге барып. окыйғаны бастан-аяк баяндайды да, Грушницкиймен атысам, маған секундант бол дейді. Вернер драгун капитанына барып, бір сағатта кайтын оралады. «Сізге карсы уйымдаскан касас- тык бар сыякты»,— дейді ол Печоринге. Вернер — кіріп, ауыз үйде голошын шешіп жаткаида, төргі үйде ксріскен драгун ка­ питаны мен Грушницкийдін даусы естіледі, Печоринді журт кө- зіиде маскаралайык дегенді Грушницкий макулдамайды, біра.к. намысыма тніп, корлады, Печоринмен калайда дуэльде атысам дсйді. Капитан мен Вернер сөйлесіп, төмендегідей кортындығ* келеді. Дуэль Пятигорскіден бес шақырым жердегі жан жүр- мейтін шаткалда өткізілетін болады, дуэльге шығушылар келе- сі күні ертеқгі сағат төртте жолығып, алты кадам жерде турып атысады, ал ок тиіп өлгенін черкестер өлтірді деп жариялайтын болып уәделеседі- Содан кейін Вернер окты капитан тел Груш- ннцкийдің ғана пистолетіне сала ма деп кауыптенем, осындай күдігіміз барын капитанга сездірейік дейді, бірак Вернердін айтканына Печорин кулак та салмайды, абыржымай-ак кой, онсыз-ақ олардың арам ниеті іске аспайтындай етем, дейді. Кешке княжнапың лакейі келіп Печоринді шакырады, 61- рак Печорин ауырып отырған болады. Печорин түнімен уйкы көрмейді. түрлі ой басына келіп анталап маза бермейді. Гру- шинцкийді бір кезде курмалдығым деп санағаны ойына, келе- ді, жекіп коркытқанын ееіне алады, ақырында осы күнге дейіи мені жебеп келген 'бакыт шіркін де тураксыз екен-ау деп ко- рытады. «Несі б а р ,— дейді ол, — өлім кезегі жетсе, — өлер- мін! Менің өлімім журтка зор шығын емес кой; езім де осы дуииедеи тойып болдым. Мен балда отырып, іші пысып, есіне- ген адамға уксаймын, балда отырып қажыған адам аты кел- меген сон амалсыздан отырады. Мағ-ан көлік дайын... кош бол омір!» Содан кейін Печорин өзінік өткен өміріне оралып карайды, осы өмірде кандай нысана бағыт бар деген ойға келеді. «Меи не үшін тудым, нг үшін өмір сүрдім? Менде максат-нысана <>ар сыяқты еді, болашағым да зор сыяқты еді, өйткені бойым- ла кабыпдаған мол кайрат бар еді... Б ірак мен өзіме арналғая дурыс жолды таба алған жокпын, себебі мен кенеусіз кысыр нопсшід желіне срдім; оның көрігінен мен темірдей боп шын- далып, нығайып байсалды болып шықтым, бірақ өмірімнін ардақты көркінен — жаксылыкка умтылу талабынан айры- лып, ада болып шыктым». Ертец не өзі өліп, не біреуді өлтіріп тынуға дайындалып отырған адамнық өзімен-өзінін үнсіз кецесінде көп сыр бар!.. ш кір аиналып өз тулғасына көз салады, қасақана сөйленген кьшсык сөз бен жакылыс — жалған сенімінің көлеқкесіне сыямаи суыктүсті ақыйкат айкын ікөрінеді... Бірак бел байлан- 74

ған. кадам басылған, енді қайтып оралу болмақ емес; қанды «қыиғакы қулыксыздык. деп сөгетін әлеумет іс жүзінде өзіне- езі қарсы шығып, Печориндейлердің кайтып дурыс жолға «ралуына мүмкіндік бермейтін сыякты; ол әлеумет қылмыс жасауға оңтайланып кылышын оқтанып турған адамға кеке- гіп күле қарап, қолын көтеріп меңзеп, үл болмасан, бүл бол дейтін сыяқты... Қоғамға, канды окыйға жағымды: баскам өсиет сөйлеуіне, жакынын сөгуіне, кеш те болса кептеген ақыл — жобалар беруіне дерек табылады. Ал кылмыс жары- на төнген адам кайта оралып, дурыс жол тапса, коғам күлкі боларлық окыс хикаясыз қалып, біреудік сорлағанына ракаі- танып көкіл көтере алмайды. Сондыктан не істеу керек? Эри­ ке. артқа алактамай ілгері басу керек, ал ©зіне оралып карап және істін сырыи ашуға’ үңіліп, акыйкатты керіп алақтап, ба- тылдықтан айрылып қалмау ушін қолға іліккен кыяс сөзге кос қолдап жабысып айрылмау керек, оның көріне жалған - - кыйсық екеніне кеңіл аудармау керек... Печорин соны істейді, ол енді емір сүрудін кажеті жоқ деп табады, өзінше оныкі дурыс; түп негізікде Печориннің кортындысы жөн емес; бірак ездері өмірге қатнаспай, өмір сүрушілерге сырттан қарап. артистерге бірде кол ' шапалактап.' бірде ысқырған зритель •сыякты қатак төрешілердін алдында Печоринді кіналауға болыайды... Тусініксіз тулаған ой денесін билеп, азаптап отырса да Печорин бойын бермей кайраттанып Вальтер Скотгың «Шот­ ландские пуритане» деген романын окыйды да, тіпті ооған бір- турлі елігеді. Тақ аткан соц, Печорин айнаға қарайды: уйкы көрмей тунде азаппен өткізгендіктен жүзі күл сепкендей куп-кукыл көрінеді; .ал бірак көзі кызарып, тамырланғанына карамас- тан тәкзппарланып жалын шашып турады. «Мен езіме-«зім ризамын»,— дейді ол. Нарзан суына тусіп шомылған сон бо- йы жадырап, әбден жайраңдап кетеді. Печорин суға түсіп оралса, үйіне Вернер келіп отыр екен. Екеуі атка мініп жүріп кетеді. Осы арада автор жанамалап Кавказдыц тамаша көрінісін тіл үйірерліктей көркем поэзия- лы етіп қысқаша суреттеп кетеді. «Сол к\\'ні, — дейді Печорин, — мен бурынғьідай емес, та- биратты ерекше жаксы квріп кеттім; жүзім ағаштарының жал- пақ жапырактарына турған шыктық калтыраған мөлдір там- шыларына тесс карадым! Күннік алтын сәулесі шыктын там- шыларына түсіп, мыц сан түске еніп крбылып турды! Менін кезім сағымданған аулақ өлкенін түкпірін түгел квруге ын- тықты! Ол аулакта жол таран тартатын секілді, жартастар кекшілденіп қауып туғызарлық сыякты, акырында тарыла- тарыла жан «тпес асу боп косылып кететін сыякты көрінді». 75

і Вернер үндеспей ь ойлаймыи. Өлімпін ж I ойлаймыи: ксйбіреулер умытая кетеді, иемесе о лан кушактаран еркегінік кенілі --ІНСалии болам! Өмір дауылыяаі алуда; біріниіі бір сағаттан кеШн сізбен де, дуниемен де коштасуы мүмкін, Бул сыр Печориішің кім екенін бізге түгел ашып береді. Бул сшшейін сөз емес, әр оөзінде экыйкат сыр.бар. Печорин ак- даусыз сөйлеп, бар сырын ағытып беріп отыр. Ол қызу канды жас жігіт емес, ол бірінші сезім желіне еріп, алды-артын аң- дамай кобыл кетпейді, қашан бірінші екпіннін кызығы басыл- ғанша, рухы жаца жемге кумартқанша, сол бетпен акпарла- нып кеге бермейді. Өмірге романтикалык көзбен карайтык жастық шактан Печорин өткен. Суйіктісі үшіи жанын курбан <‘туді, оныц атын аузьшан тастамай жатып елуді, немесе досы- іш ескергкіін ретінде бір білем шаш калдыруды ол арман ет- пейді; ол істің орнына сөзді кабылдамайды: каиша лепті аскақ кврінсе де сезімді адам рухының туракты күйі деп та* ньшпйды. Ол көн сезімді басынан кешірдц талай рет сүйді. сезім дегениін, кол үзбес кумарлык дегенніц баянсыз екеніи ол вз тәжрибесінен біледі; ол өмір туралы көп ойлаяып- юлғянған жан; көнілі дауаламайтын сенімді жүрегіне медеу ітін, өзін-езі алдамай, бет бурмай батылдықпен акыйкатка ту­ ра карағаи ада.чға жасалған түйін, шығарылған кортынды де- генніц дс баянсыз екенін ол өз тэжрибесінен біледі... Онын, ру- хы жаца сезімге, жаңа ойларға лайыкты болып кекселенген, жүрегі жана кумарлык тілейді. Печориннін жаңадан тауыи токтаған түбегі ақыйқат болмыс. Сол жаңа түбекте емір сүруге Печорин дайын; бірак тағдыр Печоринге жака тәжрибе бере 76

алған жок, сондыктан ол ескіні жек көргенімен өмір туралы сол ескшік өлшеуін колданып үкім айтады. Сондықтан ол өиір не күн сәулесініц тураксыз кубылысы сыякты алданыш, не кытайдың көлецкесі сыякты мәнсіз елес деп бағалап оған салкын тартып кеткен; сезім мен пікірді ол баянды деп таны мавды. Печорнннік бул жағдайы — адам рухынын көшпелі жағдайы. Бул кезеңдегі адам үшін ескі олем кыйрап болған, ал жаңа әлем куралған жок, сондыктан оған адам алдағы емірдің күнгірт болашағы сыякты боп көрінеді, ал казір ән- шейін елес аруак кана сыяктанады. Осының нәтижесінде оға« оғаш мінез пайда болып, карапайым тілмен атаған- да «зерігу», «іш пысу», «сенімсіздік», «күдікшілдік» дегендер ауыл-үй конып алады. Философия тілімен атасак ондай адамға рефлексия — кас какканды капы жібермейтін тітірке- ніш, сезімталдык пайда болады. Біз бул сөздін этимологиялык жэне философиялык монін талкылап жатпаймыз, жалғыз-ак айтарымыз: денесін рефлексия билеген адам екіге жарылып. екі адам болып кетеді, сонда екі жаннык бірі әрекет істейді де. екіншісі оны бақылап, ол туралы пікір айтумен болады. Сон­ дыктан ондай жанныц сезімі де, пікірі де, эрекеті де кемеліне келіп, толык болмайды, жарыкш ак— жарты болады: ол жа- надан сезім, талап, әрекет қурай бастаса өз денесіндегі акду шы жау өре түреіеліп, жана курала бастаған нәрсені талдап зертгей бастайды, туа бастаган пікір дурью па, акыйкат па, се- зім мен талап шын байеалды нәрсе ме, жок еткішш' бірдеме ме. олардың коздеген максаты, беттеген бағыты кандай деп тер- теуге алады. Сонын әсерінен курала бастаған пжірдік гүлі жапырағын жазып үлгермей жатып өкінен аймрылып кукыл тартады, пікір көп қырлы шыныға тускен кун сәулесіне уқсап бытырап кетеді, әрекет істеуге көтерілген кол кулашын сілте- мей тас боп каткандай асылып турып калады... Шексгшрдіц Гамлеті денесін рефлексия лебі кернеген жак. ■Ол былай дейді: Ар шіркін бізді баулыйды жасқаншак кып, Көкілін батыл болса да. журсгін түк. Ой иүжіп өз-өзіиен өні кашады; Өтк/р талан белсеніп кадаи басады. Бірак тайкып бөгетген аулак кашады, Сонсои кыймыл белесін кайдаи асады.1.. Бундай күйге түскен адамнын күні қаран! Сүйіспеншілік кушағына еніп ракатка батып, шалкыған өмір дариясына жүзіп, карк болып жатканда да іштегі акяыған душпан үн кетеріп. наразылык жасап: ...Шалкып, тасып Ойланбайтын кезецдсрд^,1

аламды оГіға шомуға мэжбүр етеді. Акыры іштегі жау сүйген жаиньщ образын \"сүюшінік колынан жулып алалы да, онын орнына ядам қарағысыз скелетті — тірі аруақты әкеп тар- Бірак адам рухындағы бундай жағдай каншалык адам шошмнатьш жаман болғанымен керек жағдай. Ол — адам ру- хьшдағы эралуан элып кубылыстык бір кезеңі. Шалкыған өмір сезімиек азыктанады, ал сезім адам рухыныц дамуында- гы сіі жоғарғы саты емес, сезімнен әрі де рух дамырлык өріс бар. Кілец сезімге тізгін берген адам шістинктіге кул болған айуан сыяқтапып сезімге кул болып кетоді. Адамнык мәнгі олмес рухыныц қасиеті — оның акылды естиярлығында, ал сстиярлықтык еқ жоғарғы сатысы — ой-пікір. Адам ой, пікір- аркылы ғана өзініц кумарлыгы мен кірлі сезімінін буғауынан босана алады. Адам душпанына ашуланып кол көтергенде жел берген сезімнік тіліне еріп істейді.; жод бермей арды сак- таудын керектігін, жауык да адамзаттын баласы екенін, туы- сыц екеиін тек есгияр ой ғана ашуға тусау салып, өлтірмек бон көтерілген қоллан каһарлы каруды ала алады. Ал сезім сатысьшак ой өлкесіне көшу тек рефлексия аркылы жасала- лы, бул кезең әр жаннык табиғи өзгешелігіне байланысты күй- де кікяраттм болып отырады. Өзін адамзаттыц нәсіліненмін дегі санап, рухым жалпы рухпен сабактас деп таныған адам рсфлсксияға жатыркап карамауға, жатсынбауға тиіс. Тек практикамеи гана шуғылданып жүргендер, немесе рухани вмір меи жумысы жок усак, кунсыз, жартымсыз адамдар ра­ на, бпр ямірі уйкылы-ояу селсоктықта өтетін адамдар ғана бул ережеге жанаспай, сырт калуға тиіс. Біздің ғасырымыз леп беріп, рефлексияны дамыткаи ғасыр. Сондыктак мінезГ сплмпқты, кақ-сокпек жумысы жок бағыттағы адамдар да. егер мінезініц баяулығы, анау-мынауға кыза коймайтын ор- нык,тылығы терец акылымен астарлас болса, бэрібір рефлек- гиядап сырт, селт етпей кала алмайды. Сондай-ак терек акыл- ды практнкалмқ жанцар да рефлексияға тізгін бермей отыра ллмайды. Міие осындай себептердіц салдарынан бүкіл герма- ни:і әдебиетміц эрбір шығармасы кулыктык. діндәрлык я философиялык мәселеге негізделіп жасалған. Гётеніц «Фаус- тын:> — біздіц ғасырларымыздары рефлексиялы-к поэзиянын аскар иіыңы деп бағалау орынды. Біздіц Россияда да-сол мликты рухани күйге түскеп адамныц шығуы табири нәрсе; ІІегрдіц реформасыиыц нэтижесіиде біздіц коғамда бурынғы лі'аші! калып кушпен ажыратылып еді, соныц салдарынан кауынымыз әрі-сарі күйге ушыраған болатьш..Осы ерекшелік- лен баиланысты біздегі фефлексияға берілген адамдар Да‘ ерекшс болып шығып жатыр. Пушкиішің «Фаусттан сцена- лар» деген шығармасы ғажяйып көркем шығарма, ол шығар- 78

мада рефлексияға берілген күшті образ келімді бейнеленіп,. с.ол арқылы рефлексияға берілу біздіқ коғамнық талай жа- яының бойындағьі кінарат екені айқындалады. Ол кінараттык бас белгісі — өмір игілігіне селсок карау. Бул мінез өмір игі- Лігін еркін тояттал, урттап-шайкауға жол табалмай, дағдару- дан туады. Ақыр эрбір әрекетте сарылған меқ-зеңдік, іс бәрі- нен жиреву, рухани әлем тебіреніп сштемеге кызығып, елік- пеу, «.умар-талапта белгілі бір бағьіт болмау, тусініксіз уайым, кгааратты кыялшылдык. сыякты селсок сүйкімсіз мінездер адамның денесіне ауыл-үй конып алады. Рухтағы осындай кайшылыктар біз романын талдап отырған автордық «Ой» деген шығармасында тамаша бейнеленген. «Ойда», селсокқа күйіне кәр төғу, тулаған алып вмір және адам тан каларлык сара идея бар. Біздік пікіріміздің әділ еке- ніне төмендсгі төрт жолды окыған адам де.н қояды. Ол төрт жолда өлекіііі мырзаның' он екі томьшан табылмайтын тын лікір айтылған. Сүйсек те, жек көрсек те бел байламай Селсок кеп шатыламыз элдекалай. Кяи бусанып жалындап^рғав^шакта, Дегдар акыннык осы кудіретті созі алдымен Печорин сыяк- тыларға арналуға тиіс. Автордыц Печоринді біздің заманы- мыздын батыры деп атауы да, осы жағдайдан туған нәрсе. Белгілі бір сара бағыт болмауы да, образдыц көркемдік жа- ғынан тулғалы боп көзге түспеуі де осыдаи туады; бірақ дәл сол колайсыз жағдайдық екіиші — тиімді жағы да бар. Туған айьиіа, күніне карап кана емес, о с и дэуірге рухани жанасымы болғандыктан біздіц заманымыздікі болып саналатын адам- ныц бәріие Печориндер кызық көрініп, жүректерін дүбілтіп, өмірде умытпастай етіп көңіліне дак салады... Біз бул такы- рыпка романный мазмунын баяндап болғаннан кейін тағы ора- ламыз. Карсыласкаи екі жанның уәделі жердс калай жолығып кандай қаралы оқыйға болғанын автор адам шошырлык айкын етіп, аскак поэзия арқылы бейнелейді. Грушницкийдіқ конии­ не кауып туғызып, жауларыныи арам ниетіи іске аспастай ету мақсатымен Печорин жауына шарт койып, бір жзгыпда отыз метрдей терен куз, екінші жағында көз жетпес би:к астын- да сорайып-сорайып турған тастары бар жалғыз аяк. жол өтеіін тар кырканык үстіндё турып атысайық дейді. «Екеуміз де қырканың дәл шетіне турайык, — дейді ол Грушницкийге. — Сонда жсңіл жараланған адам да бәрібір кулап каза та- бады: бул шарт — сіздің ережеңізге сәйкес, өйткеін алты ка- дам жерде турып атысайық дел сіз өзініз шарт коиған бола- Пзёлйнский бул арада Марлинскийді айтып отыр. 79

гынсыз. Жараланған кісі қулаи тусіп, анау төмендегі сорай- ған тастарға барып соктығады да пәре-пәре болады; окты кейін дәрігер суырып ала жатар. Сонда кенет черкестерден коркып секіргенде тіл тартпай тез өліп кеткен деп кортынды шығаруға жаксы болады. Алдымен кайсымыз. ататынымызды казір зеребе салып ашайык. Акырында айтарым осы койған шартымды кабылдамасац,— мен атыспаймын». Грушницкий еасып жүзі кубыла береді. Енді не жауын женіл жаралап, не жеціл ғана жараланып кана қутылуына мүмкіндік болмай калады. Немесе ол не оғын далаға атуға, не біреудің канын жүктеуге, не дуэльдегі арам миеттен біржола безіп шығуға тиіс болады. Грушницкийдің көп ойланып туруына капитан мүмкін дік бермейді, ГІечориннін усынысын колдап ол еолай істеген макул болар! — дейді. Грушницкий амалсыздан келісіп басын изеуге мәжбүр болады. Дегенмен ол капитанды аулак алып кетіп, бірдеме деп шабынып сөйлейді. Грушницкийдін ерні көкпенбек болып дір-дір еткенін Печорин көреді, капитан Груншицкийге сыртын бсріп теріс айналып кетіп, акыра сөйлеп «Сен акмаксык! Түкте түсінбейсін!» дегені де Печориннін ку- лағына шалынып калады. Екі жау үшбурыштау келген алацға көтеріледі. Зеребе бойыншя бірінші боп окка карсы қарауға тистіміз; аркамыз- ды кузға карай беріп, алацныц шетіне туратын болайык деп ■екеуі уәделеседі; егер ол тірі калса, оныц орнына екіншісі ба­ рып туруға сөз байлайды, екеуі зеребе устасады — бірінші' боп ату кезегі Грушниикийге тиеді. Екеуі уәделі орынға турғаннан кейіп Печорин Грушниикийге: сен \"капы жіберіп, окты маған гигізе алмасаң. мені де капы жібереді деп үміттенбей-ак кой, деііді. Грушницкий кып-кызыл болып кетеді: карусыз адамды атып өлтірем деп арам ниет ойлағаньш мойнына алудан уялып кымсынған сезім кайшыласып, ол өзімен-езі іштей алысып, н? кыларын білмей дал болған секілденеді. Доктор Печоринге осылардыц арам нистш аш деп тағы да айтады, немесе меи ашаиьш деп. өзі де бірнеше рет тап-тап береді. «Өлсем де оны істемеймін, аузынызға ала көрмеціз, доктор! — дейді Псчории докторды колынан тартып бөгеп. — Олай істеееціз, сіз менін бар ойлағанымды астан-кестен етесіз, бөгет жасамаймын деп Үәле б_еРіп еДініз ғой, енді не шаруаныз бар? Мүмкін, менін окка утқым келіп турған шығар...» — О! Олай десеңіз мэсе- ле ятымен баскаша!.. Бірак акиретте менін. үстімнен шағым болыцыз, — дейді Вернер Печоринге тацдана Капитан екі п и столет октап болып, Груишицкийдік кула- ғына отлеме деп сыбырлайды да, бір пистолетті онын колына уста,тады, екінші пистолетті Печоринге береді. Женіл жара- лансам кузға куаап кетпейін деген оймен Печорин бір кояыи

тізесіне салып ілгері еңкейіп турады. Грушницкий өңі қуп-ку — ‘ Д,р,Л/ еП’ лПечоРиннін тура мацдайын болжап, пистолетті усына бастайды. Дәл осы минутте Грушницкий ежелден берп не жөні бутін жаксылык, не.жөні бүтін жаман дық істеи алмаитыіі әдетін жасап, дағдылы жүрексіз жасык тыгын істеп, пистолепін аузын салбыратьш төмен түсіріп жі береді де, секундантына қарап бурылып, өлімсіреген дауыс пен: «Ата алатын емеспін!»— дейді.— Қоянжүрак кор шіркін —деиді капитан. Пеше дегенмен, пистолет атылады, оқ Печо риншқ тізесін аздап қана жыртып өтеді. Печорин кузға кулап кетпейін деп жанталаса кыймылдап, бірнеше кадам ілгері ба ■сады. Осы көрініс аркыды автор тіршілікті сактауға кумар инс­ тинкт ар-намыска да, бойлауық батыл жүрекке де көнбей, Пе- чоринді ілгері карай дедектете жөнслгенін тамаша етіп сый- паттайды!.. Енді ату кезегі Печоринге тиеді. Капитан күліп жібере лсаздап зорға шыдап турып, Грушницкиймен бакылдаскан болады. Осыдан бір минут бурын өзін ит есебінде атып өлтір- мек болған жау енді ішінен күліп, жадырап жайымен турға- нын көргенде Печориннін калай күйінгеніи баянд.ап беру кы- йын. Ол арын аршыйын деген мақсатпен Грушницкийге: мен кексактамай-ак қояйын, кінанді мойныца ал, кешірім сура, — дейді. Грушницкий тәкәппарсып, макулдамайды. Содан кейін Печорин өлім жазасына буйырған сот үкімін оқығандай болып, салмаклен дэттеп сөйлеп: «Доктор, осы мырзалар әбігерленіп жүріп меніц пиетолетімеок салуға умытып кеткен шығар: мыл- тықты жацадан жаксылап октап беруінізді сураймын, жақсы- лап октаңыз!» — дейді. Капитан сенімсіздік білдірдіц деп өкпелеген болады, мылтык жасалмады деуін бскер, — дейді. Жағыңызды қарыстырыцз, болмаса Грушницкиймен арамыз- дағыдай шартты колданып, сенімсн де атысам деп Печорин капитаннык аузын ашырмай тастайды. Грушницкий екілене сөйлеп, мылтыктыц кайта жасалуын колдайды. «Жаркыным, сен шын-ак акмақ екесің!— дейді капитан тепсініп, жерге тү- кіріп, — окбаған ақмак екенсіц!.. Маған сеніп ісіцді тапсырған «кенсіц, айтканды істеуіқ керек... Өз ббалыц өзіце! Мейлін енді шыбынша катып жататын бол!».. Печорин Грушницкийге тағы да келісім айтады, маған жала жауьіп, есек таратканың- ды мойиына ал, дау сонымеи бітсін дейді, бір кезде екеуініц дос болғанмн да ескертеді. Автор бул арада жауласкан екі жанды келістіріп, адаокаядарды акыйкат жолға салып, сол ар- қылы моралистер мек арзан эффектіге кумарлардыц көніліи бір жайландыруға мүмкіндік бар еді. Бірак адам табиғатыныц ■Купия сырын болжаусыз ашатын акындык инстинкт автордык ол арзан әдістсн кақпайлап, .көріністі атымен баскаша етіп 6 -110 1

бейнелеттіреді. Ол көрініс мейірімсіз аныйкаттығымен, адаииыц санасын талмаусыратарлык әссрлігімен окушыны тан к.алды­ рады; сонымеи катар окыйға мсйлінше жупыны және табиғн турле суреттеледі... «Атыцыз!— дейді Грушницкий екі көзі- нен жалын ушкындап, беті отбоп жанып. Мен өзімнсн-өзім жнреніп, ал сізді ит етінен жек квріп турмын. Егер сіз мсні казір атып өлтірмесеңіз, мен бір бурышта аңдып турып, сізді бауычдап өлтіремін. Бул дуниеде екеуіміз- бірдей өмір сүруге болманды...» Бул тамаша бейне квркемдік күші асқан алып суретшініи қолымен жасалғон!.. Бір ескеретін нәрсе, Грушницкий харак­ тер!, турлаулы мінезі жоктығы болмаса, жаксылыктан атымен кенде ада.м еместі; и жөні бүтін жаксылық, я жөні бүтін жа- мандық жасау оныц колынаи келмейтін: ал казір трагсдиялык әсерлі минутте намыс алды-артына каратпай алып-ушып, бі- рер минут оған леп беріп, жігерін коздыруға тиіс еді. Акыры солай болды: намыс бойын биледі де, оныц кеңіліие: мен княж- наны алансыз сүнсм, княжна да мені алаңсыз сүйеді; Печорнн аряға кыстырылып, тіксн болып жүр, ол меніц жауым дсген пікірді уялатты; акырм намыс оны Печоринніц арына жасы- рып канжар октануға жетеледі; мен осындай жасырын зулым- дықжасауға ниет істеп сдім деп кінасін мойнына алып, ардын. үніне кулак койып, адамшылык мінез істеуге де ар'оны шыр- мап жібермеді; намыс оны арандатып, куркол адамға ок ат- тырды; осы екіта.чай минутте иамыс оныц бар жігеріи бір гүйінге әкеліп шоғырландырды да, кінасін мойнына алып, жаиын сактап қалудыц орнына, көріне өлімді калап алдырды. Грушницкий төзімсіз, сабырсыз, намысы кекшіл тәкоппар адам еді, оныц соцғы минуттегі врескел эрекеттері сол дәйск- сіз, кажырсыздыктан туды, соцғы булкынған мінсзі сырт Ка­ раганда батыл көрінгенімен, түп негізінде оныц осалдығынач туган кылық сді. Намыс деген нәрсе — адам рухына зор демеу; ол ғажайып кереметтер жасай -алады! Жауьшын өзінс усынғак мылтығыныц аузына шай ішкелі отырған шынаяғына караған адамдай түк сескеибей қаскайып туратын адамлар болады. және сондай адамдардан урыс кезіиде арба астына тығылатын мінез де шығады... Жалғыз аяк жолмен төмен түсіп келе жатып, Печорин со- райған тастардыц саласында кан-кан болып жаткан Грушнин- кийдіц өліі-ін көреді де, дәті шыдамай көзін жумады. Кисло- водскіге кайтып келе жатып ол тізгінді қоя беріп, атын еркін жібереді. Аты да, өзі де калжырап Печорин үйіне жеткенде күн батып бара жатады. Үйіне келген соц ол доктордаи және Верадан хат келіп жатканын көреді. Доктор хатында өліктіц тәні қалаға әкелінгенін, күні бу­ рый жасалған шаралардыц арқасында ешқандай күдіктену

жок екенін хабарлап, аландамай тыныш уйықта... егер уйык- таи алсаң... деп жазылты... Екінші хатты кольта алып, ашуға батпай Печорин көп бө- гелш отырады, жағымсыз сезім денесін сеекендіре береді — акыры ашып карағанда сезім шіркін алдамаған болып шы- ғады. Вераныц хаты біржола коштаскан сөзден басталған екен. Печорин меи Грушницкийдің урысып қалғанын күйеуі оған айтып барған екен. Бул оқыйға әйелге адам айткысыз эсер етеді де, ол не сөйлеп, не койғанын білмейді, тек Печоринді іштей суйетін едім деп айтканын ғана біледі, соидыктан күйеуі ашуланып далаға шыға салысымен ат жектіреді. Енді біржода айырылып, көрмеске кетемін ғой дсген оймен Вера көцілінде- гі барын Печорннге жасырып-кымтамастан жазады. Хаггыц бір тамаша жері төмендегі: «Біз енді біржола айрыламыз; бірак сенен басқа еіп жанды суймей- тініме имаиыц каміл болатын болсын: меиіц жаным бар казнасын. бар еркекке қомсыаа карамэй коя алмайды, ол сеиін баскадан артык болглн- дьіғыцнан емес! Олай деп ойлай көрмеі Бірак сеніқ жаратылысыкда өзіце ғана тэн біртурлі ерекчіелік. тэкоппарлык, езалдына к?пыя сыр бар; не сөйлесен де’ сенін даусында бойсунбас кудіретті күш бар сыякты көріне- ді, үнемі сүйікті боп көрінудіи әдісін дэл сендей ешкім де білмейді, сгнің көзіңдей болып ешкімнін көзі де ракат уясындай көріиіп, уміттеидіре ал- майды; өзінін окшау озықтығын сендей болып ешхім де пайдалана алмай* ды; сендей болып ешкім де бакытсыздыкка уіпырамайды, өйткеиі онга үйірілген бетін сендей болып ешкім де теріске бурмайды». Хат әйелдін сен Мериді шыіі сүймейсің, оған үйленбейсіц, деген дәрменсіз үмітін баяндаумен аяктайды. «Сөзіме кулак кой, мен үшін ол кыздың кызығына кызбауға мойында: сен үшін мен дүниедегі барымнын бәрінен айрылдым ғой...» Болдырған атын ерттетіп мініп ап, Печорин жынды кісіше Пятигорскіге беттеп шауып жөнеледі. Енді көре алмастай бо­ лып айрыламын-ау деген ой кслгенде Вера оған дуниедегі бар қымбат казнасынан — тіршілігінен де, арынан да, бакытынан да қымбятырак көрініп кетеді! Тыныштык пен жайбаракаттык- та саидалып жүрген кайратты жанды тардырдын кысымы ке- неттен тулатып, оның бойындағы калғып жүрген сезімді оя- тады. Осы арада Пушкинніқ төмендегі өлецін ылажсыздан есіце аласын: О, адамзат! Удайына Аз квресік бар мураны; Жылан сені азғырады, Тартады сені жумбак ағаш: Пейіш емес, саған пейіш1. 443* А. С. Пушкин, Танд. шығ., Біртомдык, -бет.

Аямай үсті-устіне камшылап бар пәрменімен шауьгп келе жатып Печорин астындағы аты ауыр дем алып, сүріне берш коле жатканык байкайды, Ессентуки деген казак станицасы- иа бес шақырым калады, оған жетсе астындағысын тастап. тын ат мінуге мүмкіншілігі бар. 'Гым болмаса тағы он минут шабуға жарас-а екен деп келе жатканда Печоринніқ аты күрс етіп кулап, өліп кетеді. Печорин ж аяу жөнследі, бірак өткен түнді уйкымен өткізіп, кунімен арпалыста журіи кажыған де- не жүре алмайды, Печорин дымкыл шөптің үстіне кулап, ба- лаша жылап жібереді. Кербез такәппарлык, салкьш каады, төзімді катты мінезділік — бэрі де кенеусіз күйініш пен жоғар- ғы кауымның жалтарма философиясынан туван нәрсе екен — казір сонықбәрі жок болып, үні ишкпай калады. Бурыиғы ку- марлык желі аласурғызып, ішкі кайшылыкпен дамылсыз алы- сып жүрген екпівді Печориннен дым да калмайды. Ол бір ми- нутте езгеріп, күнасін көзінік жасымен жуған әлсіз байғус ба- ланык халіне түседі. Осы минутте ол жалған арға жатырқап карайды, бурьгнғыдай тагдырға да, журтқа да, өзіне де наразы болмайды, кектеніп улы сөз төкпейді... Шөптін үстіиде мен узак уакыт кыйыылсыз жатып солкылдап жьіла- бвгсуге тырысқан жокпыи; ксудом твзбей жарылып кететіндей кврінді; бурынгы каттылығым да, салкын кандылығым да тутіндей тарап жок боп кетті; .жаныи элсізденіп, акылымнык үні өшті; сол минутте мені көргеи жан сыйкымван жиреніп торіс карап кетсрлік болдым. Түнгі шык пен тау самалы бойын жадыратып, отша жан ған басын салкындаткан кезде Печоринге бурынғы акыл кай та оралады: _ол ойлана келіп, қоштасарда күйіне сүйісерміз бірақ одан бурынғьі ойда бардың үстіне айта каларлыктай еш теме жамала қоймас, ал казір көріссек, айрылысуьгмьга ауыр- ға соғар, деп корытады да, кейін Кисловодскіге кайтады. Танертенгі сағат бесте келіп төсекке кулайды да, кешке де- иш өлген кісідей катып уйықтайды да калады. Кешке Вернер ксліп, книжна Литовская нервісі әлсіреп ауырып жатыр деп хабарлайды; бастықтар Грушницкийдіи өлімішң анық себебі не скенін де сезетін сыякты, шамасы тиісті кам жасап қойғаның дурыс болар, дейді. Түйткілжу бе- керге кетпейді, ол келесі күиі жоғарғы бастықтардан N кор- ғанына бар деген буйрық алады; корғанға барған жерде Пе­ чорин тағдыр аидап Максим Максимычке душар болады. Аттаиар алдында Печорин коштаспакшы болып княжна Лиговскаяға кіреді. Княжна Печоринді .қызьгн айттыра келген кү еудеи етіп карсы алады. Осы арада автор комедиялык кө- рініс жасап, княжнаніқ оспактап сөйлеп, Печоринге: сенін. Меримен көн.лдес екеніаді білем, екеуің косылам десекдер- 84





лік жүзіне таңба түскендей болып күйінген Мери көтерінкі поэзиимен келісімді бейнеленеді. Бул көріністе кыздын әрбір кыйммлы, даусыныи әрбір ун кубылысы табиғи калпында бул- жымастаи сурет болып салынып, көзге елестерліктей, кулакка естілерліктей етілген; кыздың аянышгы халі де адамнык кө- нілін терберлік емсс пе? Оны көрігі отырып, көнілің бурмай нала алмастай емес пе?.. Бул көріиістен бар керекті бояуды таба ал.маған адамға біздін жадагай сөзіміз ештеме тусіндіріп жеткізе алмас... Бір сағаттан кейін Печорин үш атты катар жеккен арбаға мініп Кисловодскіден кайта оралып шауып келе жатады; жол- да ол өліп калған атын көреді; ері алыиған екен, ердіц орнына капталдап екі кузгын мініп алыпты... Печорин күрсініп, теріс карап кетеді... .1 зерігерлік корганда жүріп етксндсгі окыйғалар- ;<• түспсдім, ОІ ........ ’ ------п берге: іі бейбіт куаныш кУшағыиа злып, жаимм жайта- -~’м сурау қоимыи... Бірак мен, бәрібір, ои- ыра алмае едім! Меи журтгы тонауды кэ- ң иалубасында өсіп эдеттенген матрос сыяқты- мын: матростың жаны дауыл меи алыс-арпалыска уйрепіп кеткен, кырға шықса, ол іші пысып, еңсесі тусіп кетеді, квлеңкелі бакша, жайбарақат сэулесін токкен күн, — бэрібір, оны еліктіре алмайды. Қырда зеріккен мат­ рос күнімсн кумды жарды жағалап жүріп, жарга соккан толкыннық бір- я тігіп, теңіздщ туманны түкпіріне көзін салумен болады: көбікті ■ з пристаньға жакыидап Печориннің журналы тулағаи қуатты жанньщ ішкі әлемін терек ашарльіқтай осы сыякты шексіз поэзиялы жолдармен келіп аяқтайды. Бэланың тарихымен байланысты. Максим _ ксимычпен жолыккан көріністерде, Таманьда өзіне ушы- раған оқыйғаларяы баяндағанда бізді кумарландырып, кім скеш ашылмай жумбақ болып кала беретін Печориннің бар ыры енді айдай айқын болды. Оның журегінің қалай толкып, иірімді із тастағанын, оньщ өмірінде кандай окыйға- 'г,а,!,Дл- басынан кешіргенін бізолын өзі аркылы біліп таныс- 1 р?1”6 үстеп айтар калтарыс сыр Печоринде енді қалғая ..„.-.і,, „‘і ’ «Княжна Мери» деген болімді окып шыкқаннан “ оиан віржола қол үзіп кете алмаймыз, оған тағы- пп КӨ:і! КӨР|П өзі айғаК болған бір окыс окыйғаны лЯо ,Г ^Да?аЙТЬШ беРеді’ Біз ол эңгіменің мазмунын да ЙМ“ 3’ одан үзінді де келтірмейміз. Шығыс асРасынДла - ас туады, ежнгаесн оФфаитцаелризВмултиучраалдыамонфыикцетралғдеырдріькі

күнібурын жазылып қойылады дегеінге карсы болады да, стенада ілулі турған көп пистолеттік ішінен колына түскен бі- реуін алып, оқ-дәрілеп жасайды да, мацдайына таяп койып атады; мылтық от алмайды!.. Пистолет, шын ок-дәріленіп жа- салғанын білмекші болып ілулі турған фуражканы атады, — дәрінің түтіні тараған соң, борі анталап карап, ок. фуражкені тесіп өтіп кеткенін көреді. Мылтық атылмас бурый Печорин Вуличтін жузінде, даусында түсініксіз, біртүрлі, оғаш өзгеріс барын сезіп, осыған ажал жуык-ау, осы өледі екен деп корта- ды, Ақыры Печориннің жорамалдағаны келеді: жыйыннан та- рап, көшеге шыккан жерде бір мае атты казак атып, Вуличті елтіріп кетеді. Ж аса фатализм! Біздін бірнеше жолмен ғана баяндап отырған окыйғамыз романда едәуір узақ үзінді, эңгі- ме кызғылыкты түрде тәптештеліп кен баяндалады. Герой- дыц характері өте-мөте толык суреттелген —ол көз алдына келіп турғандан болады, оиык тулғасында Печоринге уксас көрініс көп. Печориннін өзі де — әңгіменіц кейіпкерлерініц бі- рі, оныц ролі бас геройдан басымырақ болмаса,— кем емес. Печорин әнгімеиін окыйғасына каггнасады, квшеде мае боп долданғаи атты казакты устағанда фаталистік батыл кыймыл жасайды; рас бул фактілер Печориннің бізге мәлім характе- ріне ештеме жамай алмайды, бірақ белгілі кортындыны толык- тыра түседі; сонык иәтижесінде бір адамнык биографиясы ре- тінде жазылған романның жанды түршіктірерлік каратүнек ауыр әсерін күшейте түседі. Бул әсерді арттырып, асқынды- дырып турған романнын негізгі идеясы. Ол идея — фатализм, эркімніқ тағдыры күнгбурын кесідіп-пішіліп койған деген уғымға сену. Бул сенім — адам санасының сурапыл адасуы- ның бір түрі; ол адамды рухани еркшдіктеи мақрум каЯды- рып, кездейсок болмысты занды деп уғындырады. Жок-барға сену Печориннік жағдайына үйлесімді нәрсе, Печорин неге се- нерін, неге сүйенерін білмей, турақтай алмай жүрген адам, «опдыктан ол каратүнек келісімсіз уғым кез болса да, — жа- быса түседі, тек өзінік күйініп істеген эрекетіне үйлесімді дә- лел берерлік болып, Печорин езін-өзі кшаламастай сылтау табылса — болғаны. Осы Печорнннің ©зі неткен жан? — Біз бул арада роман авторының Печоріш жүрналына жазған «беташарын» окып көруіміз керек. «Кіріспеде» автор былай дейді: Енді мен Псчоринкік журтқа паш болмаған купыя сырын кепке жарнялауыма не себеп болғанын айтуым керек. Егер мен Печоринмеи Достас болсам, тіпті жаксы болған болар еді; акыйкат достын аккөиілле- ніп, барын жайып салуға кумар болатыны журттык бэріне мэлім; көяіл бір дое болып, түп сырын колыммен актармаған сон, Печорннді жек көре Коюра дэлелім жок; зілді жиреніш достыктың пердесш калкалап іштен тюіьш жүреді де, суйіктісінід ие елуін, ие бакытсыздыкка ушырауын сар- 87

акьшдыралы^к’елгасждеГіді. лайды, көптепайтады. Бул улы пікір софистік жалған кортындыдан туғаннәрсе,— әйткснмен онда ауьгр зіл бар жәнс өзіне лайык акыйкат сыр бар. Шынында, достық та сүйіспеншілік секілді, онык да жу- пар иісті жаркырағаи көркем гүлімен катар, етке кадалар ті- кені де бар. Әрбір жан табиғаттан баска жанға жау болып ту­ гаи сыякты, ол басканы өзіне унамды етіп кайта жасағысы ке- леді; өмірде бір түбеккс кеп жанаскан екі жанныц өзара соктығысып қажасып, оғаш бурыштарын жойып жуыктасып, біріне-бірі эсер етіп, колайлы мінездерін өзара үлесіп пайда- ланып, кемшіліктерін жоймп, езгеріске ушырайтынын көресіз. Досты өкшелеп ацдып отыру, бірін-бірі сөгуге, келемеждеуге, кіналауға, аяуға суктанып туру осы жағдайдан туады. Өзім- шіл намыскойлык килігіп, араласып, өзіне лайык үлесін алып- отырады, бірак достык — баланың уйірсектігіне немесе ән- шейін сырттап байлаиыска негізделіп, ет пен терінін арасын- да жүрмесе, акыйкат байланыс, адамгершілік адал сезгм өз тізгіяік өзі билейтіні сезсіз. Автор достыктық кілск тікенін ғана көреді — оныц қателігі жалған кортындыдан туған емес, сыңаржақ кортындыдан туған нәрсе. Адам рухынын. даму сатысында өзалдына жүйе-жүйе боп сөгіліп кететіп кезені бо- лады, акыры дамып 'кемеліне жегіп, улы процөстің нэтиже- сінде карама-карсы бағыттағы рух тулғалары бір тәнде бас косып, келісімге келеді. Автордыц рухы ынтымактаспай; кы- рык ру боп иін гірескен жағдайда болуға тиіс. Автор Печории- ге түк жанасымы жок, атымен жат кісі болып көрінгісі келеді, бірак Печоринге оныц іші катты бурады; Печорин мен автор- дын көз қарасында адам таныркарлыктай уксастык бар. «Бет- ашардан» келтірілген төмендегі үзінді біздін пікірімізді ны- гырақ дәлелдейді: сиік Печоринге калан карайтынымды кітаптыц атын — оидай сурауға мснін , СУл тек зілді кекесін гой!» —дсйтін- Сонымен романның бас пікірі — «Біздіц заманымыздын геройы». Бул турғыдан бағалағанда роман басынан аяғьша деиін зілді кекесін болып көрінуі ықтымал; окушылардык көп- шілігі-ак: «Бәрекелді, геройыц келіскен екені»—деуі мүм- кін. «Ь, несі келіспей калыпты?» — деп біз батылымыз барын сурау қоямыз. іар пікірдесіз? •Р норсеге

Ол ештемеге сеніп, дәйектемейді деп Печоринге сіз кіна тағарсыз. Ж аксы сөз! Бірақ сіздін Печоринге таккан кінакіз кайыршыны алтынык жоқ деп кіналағанмен бірдей ғой: ту- Ракты сенім табуға Печорин кумар-ак шығар, бірак колына түсіре алмаса не шара істейді. Жане Печорин озінін турзкты сенімі болмағанын қуаныш көреді дейсіз бе? Печорин сснім иемденерлік мезгіл жеткен жок, егер сенім колына түсетін ре- то табылса, Печорин жанын, бакытын сонын жолына жумсау- ға аянып жүр дейсіз бе? Сіз Печоринді эгоист деп кіналарсыз? —Бірақ сол мінезі үшін Печорин өзін-өзі жерлеп, муқатып жүрген жок па? Оның жүрегі кіршіксіз адал. Сүйіспеншілікке ынтығып, кумартуда емес пе?.. Ж ок, ІІечориндікі эгоизм емес: эгоизм алан боп кыйналмайды, азаи.шекпейді, өзіне кіна так- пайды, әрдайым өзіне-өзі мәз, өзіне-өзі риза болады. Эгоизм азап тарту дегенді білмейді: азап шегу тек кана сүйіспенші- лікке тэн иәрсе. Печоринніц жаиы — тастак почва емес, тек жальшды өмірдін кызуынан кураған қунарлы жер қыртысы. Азап арасын цопсытып, жаңбыр бүріксе жетіп жатыр — Пе- чориинің бойынан сүйіспепшіліктін ғажайып гүлі каулап өсіп, көэ тунарлыктай көркем өрнек шашатыны сөзсіз... журттың. «бәрі» өзін жактырмайтынын көріп Печорин муцайып, көңілі- не ауыр алады. Бірақ сол чбәрі» дейтіндеріміз кім? — куыс кеуде, кунсыз адамдар, олар Печоринді өздерінен артык бол­ таны үшін күндеп жактырмайды. Печорин жалған уяттың, жоғарғы кауымда қалыптаскан ардык, кытықшанданып шам- Данған өзімшіл намысқойлыктын үнін өшіруге талпынады, сөйтіп ол Грушницкий өсек тараткан кінасін моміына алып, хешірім сураса, айыбын кешпекші болады, оның жаңа ғана өзіие ок атканын, енді оксыз мылтыктың атылуын күтіп тур- ған арамдылығын есетгке алмайды. Зорығьгп өлген атынын. басында отырып айдалада көзінен жас төгіп, енкілдеп жыла- ғаны тағы бар! — Жок, буның бәрі эгоизмге жанасымды нәрсе емесі Сіз Печоринге жанадан кіна тағып, ол есебін жоймай- ды, ешуакытта есінен жаңылмайды, соньщ аркасында өзі сүй- мей турып жазған кыздык бойын ерітеді, сонда ыкыласын бе- »~А. С. Пушкин, Таил, 'шығ., Біртомдык, 436-бет.

ру үшін емес, кызды келемеж кылу, еріккен көніліне ермек табу үшіл істейді, — дерсіз. — Сіздін айтып отырғаныңыз шындьгк, ондай әрекетке катнасы ж ок деп біз Печоринді ақтамакдны емеспіз, кулыктылыкка үлгі болуға жарайтын жан деп оны журттын алдына да тартпақшы емеспіз; біз тек адамның бойыидағы адамшылыкты бағалау керек, ал кудык- тылықтык мінсіз улгісін классикалык трагедиялар мен өткен ғасырда жазылған моральдык-сентиментальдык. романдардан ғана табуға болатынын айтпакшымыз. Біреу туралы пікір айт- канда тағдырдыц айдауымен ол адамкың кандай жағдайда өсіп жеткенін, турмыс жайын ес.ке алу керек. Печориннің идеясында жалған жағдайлар көп, оныц сезімінде жаңылыс, қыиыр уғынушылық бар; бірак оның есесіне Печорин — таби- гаты озык адам. Оиыи казір сүйкімсіз боп көрінетін көп мінезі келешекте мінеліп, жатыгын тамаша болуьиа мүмкіндік бар. Сіз кеменіқ зулаған екпінді жүрісіне так калып, табиғатты адам акылы менгергеніне куанбайсыз ба? Сөйтіп отырып сіз дөнгелегінің астына түскен адамды кыйратқанын керіп кеме- кің бар жаксы касиетін жокка шыгармакшы болсакыз, — он- да өзікізге-өзікіз кдрсы шыкпайсыз ба? Кеменің каупы оныи тез жүруінен туады, олай болса кеменіц міпі еқ жаксы касие- тінік салдары сыякты болып отыр. Кей адам мінезі қанша мінсіз болса да, журтка жуғымсыз жексурын болады, өйткені оніық сыпайылығы рухының куатсыз, дәрмексіздігінен туады. Кемшілік улы адамдардық бойында да, өрескел, адам шошыр- лық болып турады; бірақ кемшілігі үшін жазасын алғаннан кейін ол сіздің жүйеңізді босатпай коймайды. Ол ж аза сырт- тан берілмей, кемшіліктік нәтижесі болып, дара адам корлак­ та н кулыктылыктын. турақты закы ушін өзініқ бурынғы кал- пыкан безу аркылы жасалған да ғана рухтық мерейі үстем бо- лады- Романньщ авторы Печоринмен үлкен жолдын үстінде жолыкканьш айтып, онын сырт келімін баяндай келіл, көзі туралы былай дейді: «Печория өзі күлсе де көзі күлмеді... Осындай танданарлык өзгешелігі бар адамды сіздер кездестір- ген жоксыздар ма? Печориннік квзінік күлмеуін — не мінезі жауыз болғандықтың, не үздіксіз тереқ муңға шомый беруден ғой деп ойладым. Шала жабылған кіршгінің арасынан онык кө- зі фосфор түсті болып (баскаша атауға ыңғайлы сөз таба ал- май отырмын) жаркырап турды. Ол жарқырау жан кызуы- ныц, немесе тулаған кыйыылдың елееі емес еді: ол беті тегіс- теліп тақтабланғаи болаггың жаркырағаны сыяқты квз төзе алмас өткір еді, бірак салкын еді, ол узак карап турмайды, 61- рак тесе, зілмен карайды екен; онын, көзі түскенде: осы неге кадала калды деп, унатпай каласык; егер дүниенің бәріне сел- •сок., нем курайды карамаса, көзіке карап бағалаған адам оны: «мынау бір сотқар екен деп ждларлыитай». Печориннің бойьгн-

да кемшілік болуы ықтимал. Бірак көріп отырсыздар, Печо- риннің көзінің көркі де, Максим Максимычпен жолыккан кө- ршісі де ол кемшілік масайрап, өркені өскен адамнын бойын- дағы кемшілік емес екенін дәлелдейді. Зулымдық үшіи сонша катал жаза тарту тек жаксылық ушін жаралған адамның ғана колынан келеді!.. Азғын адамның онға басканы онша көзге түсе коймайды, ал дегдар адамның мінезініқ түзелуі көптің көзін тартарлық әсерлі болмп жасалады.. Ал бул роман устірт караған адамға улы кекесін сыякты көрінгенмен, кекесінге түк жанасымы жоқ нәрсе. Бул роман төмендегідей образдарды суреттейтін ромаидардын тобына жатады: Жазған замаи жай-жағдайын, Суреттелді онда дәйім Тым тзуір-ак бүгінгі адам, Жаны онын безіп ардан. Түпсіз теред көксеп арман, Өзін сүйген, тэкэппар, надая Ойы да бар ыза буап, Жалын аткаи эуре куып1. «Өнеге жазғыштардың» бірі «Евгений Онсгиннін» 7 тара- уын талдап, дурысырак айтсак: тілдсп, балағаттай отырып: «Замаиға сай адамың мынау болса, — жетіскен екен!» — де­ ген екен 12. Бул арада біз өз тарапымыздан твмеедегідей пікір айта кетуді макул көреміз. Осы заманнын адамы өз ғасыры- иың өкілі ретінде алып қарағанда қанша сорақы көрінгенімен. шынында соракы емес, себебі сорақы ғасыр болмайды, бір ғасыр екінші ғасырдан жаксы да емес, жаман да емес, себебі эр ғасыр адамзаттык, немесе коғамнын, даму жолындағы ка- жетті кезең. Өзініц Онегині туралы Пушкин өзіне-өзі былай деп сурау кояды: Осы өленімен Пушкин біздің сөзіміздің де жумбақ сырын гиеше кетеді. Онегин заманға елікгеуші емес, заманның елесі, Онегин акыннык кыялынан туған жок, оны осы күнгі қауым 1 А. С. Пушкин, Танд, шығ., Біртомдык ! Белинский бул арада «Евгений Онег Булгариниің рецеизиясын айтып отыр. 91

туғызды. акын өзініи поэзия.пык романыныд геройы аркыльг сол когамды сыйпаттап берді. Пвропамен жакындасып. ка- рым-катиас жасау біздін кауымга ерекше белп беруге тиіс еді Пушкин улы жазушыға тон данышпаи инстинктімен ко- гамдағы сол өзгсшс белгіні мезгілінде танып, Онегиншн об- разын жасады. Біряк Онегин біз үшін ескіріп заманы өтксн,. енді оралмастай болып кеткен образ. Егер ол біздін, тусымыз- да дүниеге келсе, сіздер Онегннге акынға косыла төмендегг сурауды коюга праволы болар едініздер: Колпы ма өткси, басылған ба? Пансып а Сіздей, мендей, барлык елдей?* Лермонтовтын Печоричі — осы сурау.пардын бәріне беріл- ген тау.аша жауап. Печорин біздін за-маннын, Онегнні, оси паманнық героііы. Олардың айырмасы Онега мен Печора өзендерінін арасынан алые емес. Геройра ат қойғанда акын жөнді ештсмені сезбеуі ыктымал, ал шын дарынды акыннык геройға таккан атында кейде терен сыр болады. Көркем етіліп жасалу жағынан Печорин Онегиннік кара- сын да көрмейді. Бірақ Онегин Печориинен көркемдік жағы- нан канша жоғары болса, идея жағынан Печорин Онегиннен де сошналык жоғары. Эйтженмен Печориннщ идеялык озык- тығы Лермонтовтын жаеаған нэрсесі емес, заман туғызған норсе, Онегин кім? — Онык кім скенін, кандай сыры, харак­ тер! барын поэмаға француз тілінде жазьілған эпиграф толык баяндайды: «Пандык сезім дснесін кернегені былай турсын, оныц бойында тагы да талай оғаш мінездер болатын. Ол тен- тек тэкоппар еді; бойында барға сүйене ме, немесс кыялдай ма, анык-танығын кім білсін — әйтеуір ол бүкіл журттан ар- тыкпын деп ойлайтын, сондықтан бл жаксы іске де, жаман іске де селсоқ, нсмкурайды карайтын». Біздіц шамалауымызша. Онегинніц өзгеден озыктығы кыялдан туған нәрсе смес, себе- бі ол «ел аулакта сезімді кәдірлейтін», «оньің жүрегінде тәкәп- парлық та, аскак ар да болатын». Романдағы Онегиннік сүл- десін кчрытып, түбіне жеткен туып өскенде алған торбиесі мен жоғаргы кауымнык өмір салты. Көріктісін көре-көре, дәмдісін тата-тата, сулуын сүйе-сүйе Онегин әбден кажыған, енді ол1 1 А. С Пушкин, Такд. шьіғ., Біртомдык, 435—436-беттер. 92

аюргісі де, суйгісі де, татқысы да келмейді. Онын казіргі бар кэсібі: Кез болса сонді сарай, зәулім залға, Селсок боп есінейді эрцащанда... Печорин ондай емес. Бул дүниеге селсоқ карамайды, жаны михнат шексе— дүлейленіп қыймылсыз отырып шекпейді. Бул тынбай, ойды-кырды кезіп өмір іздейді, адасып, лакканы үшін ол өзін катты сегіп кіналайды. Оныц жүрегінен үздіксіз сураулар туып, өзіне маза бермейді, азап шектіреді, акырынаа ол анталаған сурактың шешуін рефлексиядан іздейді: жүре- гінің әрбір соққанын бақылап, өзінін әрбір пікірін ақтарып ка- райды. ^Печорин өзіне-өзі үнемі бақылауды кызғылыкты кәсіп- ке айпалдырып алған; ол өзіне-өзі өнеге сөйлегенде қулық- сумдыксыз әділ айтамын деп, бойындағы бар кемшілікті ашып, мойындағанымен коймай, бойында болып көрмеген мінді ойлап тауып алады, немесе өзініи табиғи әрекетіне теріс баға береді. Пушкин өз заманындағы адамға характеристика бергендс Онегиннің бар сырын берсе, Псчориннің сыры да Лермонтовтыц төмендегі өлекінде толық айкындалады: Суйсек те, жек көрсек те бел байламай Селсок кеп шатыламыз әлдеқалай. Қан бусанып, жалывдап туртан шакта, Жанда ызғар жатады колын алмай. «Біздің заманынмыздың геройы» — осы күндегі хал туралы мунды ой. Акын өзінің акындык кызметінде сол ойды касиетті дегдарлыкпен жацадан козғап, лепті жігермен көз тартарлык- тай кырға көтереді. Сондай ауыр ойды тербеген өлеңінен біз жоғарыдағы терт жолды алып отырмыз... Ал түр жағынан алғанда Печориннің бейнеленуі онша көр- кем емес. Бірак ол олкылык автордыц таланты жетпегендіктен болып отырған жок; біз жоғарыда жанай сөйлеп ескертіп өт- кеміз, Лермонтов өзіне тым жакын, тым уксас характерді бей- неледі; сондыктан ол кейіпкерді өзіиен окшау қойып, объек­ тивно карай алмады. Бірак біздін сөзімізге жабыса түсіп, Лермсштовтың романы автобиография дейтін адам шыға кой- мас деп ойлаймыз. Кейіпкерді субъективтікпен бейнелеуді автобиография дел карауға болмайды: Шиллер Карл Моорды журтка үлгі боларлык жан осы дегендей етіп суреттеді, бірак соған қарап Шиллерді Карл Моор сыякты тонаушы деп айту- ға болмайды. Фарнгагсн Онегин мен Ленскийдік образына токтап, оларды Жан-Поль Рихтердік ағайынды Вульті мен Вальтіне теңеуге болады; бул образдардан акыннын өз таби- т-аты сөгіліп, жіктелгені көрінеді; мүмкін, сол жанды кейіпкер- 93

лер аркылы акын өзінің ішкі әлеміиік екі салалы, жарықшақ- ты екенін елестетпек болған ш ығар,— дейді. Бул орнымен айтылған тамаша пікір. Бірақ қанша дурыс болғанымен сол пікірге суйеніп, аталған кейіпкерлер мен ақыиныц өмірінел уксас кезендер табам деу акмақтық болар еді. Міне, Печориннің үнемі не әрі, не бері емсс_—дал болып жүруінің себебі осында. Бул кейіпкерді суреттеудегі жиі ушы- райтын қайшылыктын да себебін сол тубектен іздеген орынды. Печориндей характерді дурыс бейнелеу үшін адам атымен бе- лініп кол үзіп, одан жоғары кетеріліп, оны болары болып, ке- меліне келген жан дсп карау керек еді. Тағы да ескерте кеіу керек, Печориннік образын жасағанда автор буны істей алма- ған. Печорин романның басында жарым-жартылап жумбак жан болып керінсе акыры аяғына дейін бізден тасаланып, ты- ғыла береді. Сондықтан роман тутас сезім туғызып тандан- дырғанымен, пікір жағынан тутас болмай шығады; көркем шығарманы окып шыккаида адамнын көзіне алкалы болашак көрініп, ол табиғи түрде соған көзін кадай карайтын болса — «Біздіқ заманымыздың геройын» окып шыккан адамға ондай болашақ ашылмайды. Бул роман тамаша боп туйыктальш аякталған шығарма, бірак, поэзиялык идеясынын тутастығы арқасында аскақ көркемдікке жетіп турған нәрсе емес, — тек поэзиялық сезінуінің тутастығынан сондай болып отыр; оку- шынық жан жуйесін аулап, ерекше эсер етуіне де романдағы осы жағдай себеп болып отыр. Гётеиіқ «Вертері» сыякты бул романда да шешілмеген, аяқтан айтылмаған бірдеме бар сы­ якты; сондыктан роман окушыныц санасында ауыр зіл кал- дырады. Бірақ осы кемшіліісгі Лермонтов романыиыи жаксь: касиеті деп бағалауға да болады: осы куигі әлеуметтік мәсе- лелер поэзиялық шығармалар аркылы айтылғанда үнемі осы- лай болып келеді: бул шеккен азаптан туған ыцкыл, бірақ сол азапты жекілдегетін ыккыл... Романды аркауландырып турған осы сезіну тутастығы, ал тутас идея онда жок. «Онегиннік» бар тарауы мүшеленіп та- биғи түрде кыйындаскан, себебі Пушкин романяык көлемінле ае оймна алған идеясын түгел саркып отыр, сондықтан «Евге­ ний Онегиннің» бірде-бір бөлімін не ауыстыруға, не езгертугс болмайды. Ал «Біздік заманымыздык геройы» бірнеше жікке бвлінеді, олардық бәрі жыйналып бір мол шекке ориаласты- рылған, бул жағдай романның атымен геройыныц бірлігінен де көрінеді. Романныд эр тарауы ішкі ыңғайына карай қыйын- дастырылып бөлінген; бірак оқыйғалардыц бәрі бір адам өмі- рінің түрлі кезендеріне байланысты, сондыктан ол окыйғалар- ды баска оқыйралармен алмастыруға болады; себебі: қорған- да Бэламен байланысты оқыйғаның, немесе Таманьдағы окый- 94

ғаның орнына баска жерде сол реуішті окыйғалар болуы; не- месе окыйға Печоринмен байланысты емес, баска біреумен байланысты болуы ыктымал нәрсе. Романнык негізгі геройы біреу болған күнде де окыйғапы жоғарыда айтылғандай ал- хіастыруға мүмкіндік бар. Әйткенмен автордьщ негізгі пікірі романды тутастырып тур, кітап так каларлыктай тутас желілі болып шыккан; ал «Бэла», «Максим Максимыч», «Тамань» белімдерін жеке алғанда аскак сатыдағы көркем шығарма екендігі өзалдына тур. Бэла, Азамат, Казбич, Максим Макси­ мыч, Таманьдағы кыз романда айтып болмастай типті та- -кыркарлык көркем кейіпкерлср болып шыккан! Романныцег- жей-тегжейлерініқ көркемдігі кандайі Бәрінде көркем поэзия- ныд өрнегі жатыр! Ал «Княжна Мери» жеке повесть ретінде алғанда да көр- кемдік жағынан баска бөлімдерден төмен. Кейіпкерлердіқ. ішшде тек Грушницкий ға«а шын мәніпде көркем етіліп жа- салған. Драгун капитаны бірінші рольде болмағандыктан та- сада жүрсе де, уксасы жок тамаша болып шыккан. Ал әйелдер образы бәрінен де төмен жасалған, себебі автор әнелдер обра- зына келгенде өте-мөте субъективтікке салынған. Әсіресе Ве- раныц келбеті көз тоқтатарлык болмай күкгірт шыккан. Вера — ойел образы емес, оны әйел образына сатира деп бағалау орынды. Сіз Вераға аз ғана елігіп, қызыға бастасаңыз, автор оған ойына келген бірдемені істстеді де, сіздіқ елігіп, тамаша- лаған сезімікізді астаи-кестен қылады. Веранық Печорин мен карым-катнаеы жумбакка уқсайды. Вера біресе сізге терец мінезді, жан-тәнімен беріле сую колынан келетін, жасканбай . жанын жумсай кыймыл жасай алатын адам болып көрінеді; біресе сіз оньщ бойынан осалдыктан баска донеме көре алмай- сыз. Вераның көп кемшілігі әйелге тән тәкәппарлығымен, әйел- дік ар-намысын корғаумея байлапысты айкьга сезіледі; ол сезімдер әйелдіқ күйіп-жанып, беріле сүюіне бөгет жасай ал- майды, бірақ терең мінезді эйелді сүйіспеншіліктін каталды- ғына бас идіріп коя алмайды. Вера Печоринді суйеді, суйте турып баскаға қосылады, және шалға шығады, бул тегін эре- кет емес: кандай болса ондай болсын, эйтеуір Вераныц өзіншс топшылаған есебі бар; ол Печорин үшін бір күйеуіне опасыз- дық істеп, соның нэтижесінде екінші сркекке де опасыздык жа- сайды. Соныц бәрін сезімге еріп еліккендіктен емес, осалдык­ тан істейді. Вера Печоринді озық туғандығы үшін кадірлейді, бірақ онык кадірлеуінен кулдың әрекетіне тән бірдеме сезіле- ді. Осындай жағдайлардыц салдарынан Вера автордық наза- рын өзіне онша аудара алмайды, өткінші көленке тәрізденіп, оныц санасына елес беріп өте шығады. Княжна Мери тәуірірек бейнеленген. Бул кызды экмак, куыс кеуде, бос жан деп ай- 95

тура болмайды. Кыял деген сөзді баланың әрекетімен байла- нысты алып колдансак, Мери кыял куған адам деп айтуға 60- лады, ол көнілі сүйген еркекті тек сүйіп кана коймайды, тағы да онықйақытсыз болып, дордыйган калыц солдат шинелія киіп жүруін талап етеді. Меридің көқілін езіне аударып ала кою Печоринге оңайга түседі: жумбактау, адам түсініп болмас- тай оғаштау көрініп, кимелеп батыл әрекет жасаса Мериге же- тіп жатыр. Мери Грушницкийден әлдекайда жоғары жан, 61- рак оның мінезінде, тіршілік бағытьшда Грушницкиймен бір- беткейлес кезең көп. Кыз алғырттык істеп алданып каладң артынан алданғанын бідгеи соң әйелдігін істеп алданғанына жаман корланады, акыры үнсіз, тілсіз сол сезімніқ курбаиы болады; бірак ол куныи түсіріп, арына дак түсерлік іске бас- пайды. Печоринмен соңғы рет жолыкканда кыз тулғалы міне- зімен біздін. көқілімізді бурады; оныц бейнесі поэзия сәулесін шашып, жаркын боп көрінеді. Әйткенмен кыздын образын жа- сауда жетпей турған, айтылмай калган бірдеме бар сыякты, олайша болудың себебі де жоғарыдағы жағдаймен байланыс- ты: кыз бен Печориннін карым-катысына төрелікті бейтарап адам айту керек еді, ал автор Печоринге келгенде битарап ка- Осындай кемпііліктері болғанымен повесть түгел тулғалы поэзия кернеген қызғылыкты шығарма. Повестің әрбір сөзін- де терец мән бар, қыйсық-кыяс сөздерінде де ой туғызарлык сыр жатады, әрбір жағдай тартымды, қызық етіліп суретгел- ген! Повестің тілі бірде жай отынын жаркылы, бірде күшпен сілтеген ак алмас секілді, бірде макпалдың үстіне шашып тас- таған гауһар тасы сыякты! Романнын негізгі идеясы — ойы, се- зімі бар адамнын бәріне жақын; әрбір жан өзінің өмір жағ- дайы романдагы жағдайға атымен жанасымы жоқ каншамг карама-карсы я алшак болса да, бул шығармадаи өз жүрегі- нік йсиетін еститіні сөзсіз. Печориннін журналына жазған «Кіріспесінде» автор сөз арасында былай дейді: Меп бул кітапка ПАорииніқ Кавказда турғандіағы өмірімсн байланыс- ты оқыйғаларды ғана басып отырмын. Мецік колыімда Печорин бар емірін баяндап жазған калык даптер калып отыр. Күнде де^ жарыкка шығып. көптііі сарабына түсср. бір| ак будан былай оныи Сүйсінерлік уәде бергені үшін авторға ракмет айтамыз, бірақ ол уәдесін орындай кояды деп сенбейміз: біздің шама- лауымызша, ол өзінін, Печорииімен біржола коштаекан секіл- дь. Бул кортындыиы біз Гётенік пікіріне сүйеніп айтып отыр- мыз. «Вертер туралы жазған өзініц запискасында Гёте: «Вер- тер» — менің рухани әлемімнің кыйналып, ауыр халге ушы-

рауынан туган жеміс еді, шығарманы жазған соң бойым жені- ліп, сергіп, романнын геройынан кара көрместей болып алыс- тап кеттім, сондыкГан кызу қанды жастар Вертерге еліктеп, есінен айрылып жүргенін көргенде менік күлкім келуші еді»,— дейді. Шалкыған қайраты бар акыннық дегдарлығы міне осындай мінезде. Ол өз күшімен булкына кыймылдап, тө- нірегін торлаг-ан кысац коршаудан жол тауып шыға біледі; еодан кейін жанды әлемніқ жаркын кубылысына, дацк торы- ғына бөленген творчество түбегіне ынтығып, қулаштап канат сермейді... Акын өзіи азаптаған жағдайды объект етіп кағазға түсіреді де, бойын азап шырмауынан аршып алады: рухани әлеміндегі кым-куыт болып келісімге келмеген үндерді поэзия «рнегіне түсіреді де, өзі өзіне туыс сферадағы мәңгілік гармо­ ния элем!не кайта еиеді... Егер Лермонтов мырза уәдесін орын- дап, атаған калыи дәптерін жарияласа да, бізге таныс бурын- ғы Печоринді алға тартпайды деп ойлаймыз. Бурынғы Печо­ рин туралы ол айтылуға тиісті сөзін түгел саркьғп айткан. Ж а­ на шығармада акын атымен жаңа Печоринді сөз кылуға тиіс, соядыктаяі ол кейіпкер жайьгнда 'көптеген тың лікірлер айты- луға тиіс. Мүмкін, акын Печоринді түзелген етіп, кулыктылык зақына мойындаған етіп суреттср; бірак сөйтксн күнде де мо- ралистердін кеқілі тынарлык етіп емес, күйінерлік етіп жасау- ға тиіс; мүмкін, автор Печоринді өмір суйкімді, ракат деуге мойындатан етіп бейнелер. Өйткен күнде де Печорин дүниенің сүйкімі мен ракатын өзіне тэн казна деп санамауға тиіс. Пе­ чорин өмір сокпағында көп алысып, күшін сарп еткен адам, соидыктан дүниенің сүйкімділігі мен рақатьш малдана алмай- ды... Мүмкін, автор Печоринді куанышты өмірден тояттаушы, «мірдің жуғымсыз содырлыларын жеңіп, мерейі үстем боп, сайрандаушы етіп көрсетер... Осылардың бірін жасауы ыкти- мал. Әйтеуір кайткен күиде де Печорин күна жүгінен үлгілі әйел аркылы арылуға тиіс. Дүниеде ондай әйел бар дегенге Печорин сенбек түгіл кулак та койғысы келмеген болатын. Бул мінезді Печорин өзінік ішкі сезім тіліне кулак койып істеген жок, өміріндегі кораш тәжрибесіне суйеніп істеген болатын... Пушкин де Онегинді оң жолға біз айткандай етіп оралткан болатын: бір кезде, Онегин Татьянаны мацына жуытпай, ко- лыи аулак сілтегеи; ал кейін Онегин сол Татьянанык әсерімен тунжыраған дел-сал уйкылы-ояу калпьгаан сергіп, сәулелі өмір алаңына оралған. Бірак Пушкин бул әрекетті Онегинге бакыт орнату үшін істегеи жок, сүйіспеншілік пен өмірдін терец сы­ ры барына сенбегені үшін және әйелде дегдар касиет барына мойындамағаны үшін Онегинді жазалау үшін жасады...