В.Г.Белинский - Таңдамалы шығармалары

салған патша балаларының тіліне тәтті шык куйылады, ауыз- дарына балдай сездер куйылады».—Өзін 'кітаптан окып шык,— жасаган жаратқандаб тамашаі Неткен хальікі Уғымдарыныи түрін қарасайшы! Олардын уғымынша, дуние поэзия- сы өткен мен болашакты ғана жырлауға тиіс, ал, аспан поэ- зиясы (Музалар) — казіргіні де жырлауға тиіс, өйткені, ку- дайлардыц өмірі де — кілең ракат. Міне тағы да, тамашала- ғық келсе, Платон көркемдікті калай түсінген екен. «Аскак киелі кім деп саналады, сүйіспеншілікке кім лайық деп жеребе устасканда, кезек көркемдікке тиген екен. Жеткілікті тәрбие алмаған, азғындау жан көркемдіктің атын өзі иемденіп журге- ніне қарамастан керкемдіктін, өзіне жармасады: көркемдікті көргенде оныц бобы балкымайды, ол төрт аякты айуаиға ук- сап, тек сезім рақатын іздейді, көркемдікті өзінің тәніне ко- сып алғысы веледі... Ал, жака тәрбие алған жан көркемдікті бейнелейтін кудайға Уксас адамды көргенде эуелі қалтырап кетеді; оның ойын қорқыныиі билейді; содан кейін ол көркем- дікті кудайдай көріп ардактайды, егер журт акмак деп куледі деп жасканбаса, ол суйгея затына арнап курбандык шалар еді»... Менің байкауыма карағанда. Грек поэзиясында Гомер қандай болса, грек философиясында Платон сол сыякты — алып өрелі адам! Онбаған Кудрявцев бакытты, ол элдиндер- ше хат біледі. Тәңрі жарылкасын, Боткин, «Прометей» туралы тезірек жаз,— ол бізде әрі жана, әрі пабдалы нәрсе, мен сенік мака- ланды окыганда есімнен айрылармын дел ойлабмын — адал сөзімді күнібурын айтып кояйын. (Сея былай істе: макалан- ды біреуге квшірт, соясок карап шык та, жібере бер — көші- рушіге төлегенге шабылып калмассыц, шығынданғаныцның есе- сіне мысыр кулдарының ауыр жумысы сыякты көшіріп жазудан кутыласыц және кате жіберіп, баспасөз бетінде макалацда кеткен өрескел кателіктерді оқып уялмайтын боласың. Сенін почеркінді айырып баспаханада теруге де болмайды). Россия- дағы журнаддык кандай болуы жайында менік пікіріие ко- сылғаныңа калай қуанғаиымды сен біле алмассын; сен олжа боп маған кайта оралған сыяктысың. Тарихи макалалар же- нівде тиісті шаралар істелді,— Гериеп Тьерридіц кітабынан Меровингілер туралы бөлімін аударуға кірісті, сол тектес тағы біраз нәрсені жөндестіріп бермек. Ол елгезек, іскер, практика- ға икемді жаралған адам, бундай істі уксастыру онын колъе нан әбден келеді. А’йта кетуім керек: ол маған кун санап ка- дыры артып, унап барады. Шынын абту керек, ол бәрінен дс артык; кандай алғыр, тыибай кыбмылдайтын, көпке кумар- тып ізденген дегдар жан десенші! Искусство туралы мен оиы- мен устірт кана сөйлесем, өйткені искусствоны онык өзі де үстірт қана біледі, ал, өмір туралы сөйлескенде оныц сөзіне 296

і-ан урысгы,— меп сыйлап, жақсы көріп огырған соң калай )фсам досе де оныц өз еркі ғой. Сен «Отечественные записки» журналынын XI] номерінен онын «Запискаларыиыд» үзіиділе- рін окырсын — жецілдеу болғанымен борі де окушыны жете- леп отырарлыктай кызғылықты*. Сен Огаревқа неге катнас- пан журсің — срік өзінде, мүмкін, өз турғыннан қарағанда се- нікі жөн шыгар; ал, мен осы теория мәселесінде адам сыяк- гы адамдармен байлам жасамакпьш... ... оның дснесінде рухтыц нәрлі дэні өсерлік кыртыс та, ауа да жок; адам взбетімен дара жүріп ештеме бола алмай- тыііыіі тек әлеумет ортасында ғана дамый алатынын далелдсу ге сонык өмірін алуға болады. Ол сыяқты адамдар жсксурьш алеумст тәртібін көргенде, немесе өзіиіц кунсыз екенін сезген- де кансырап кынкалып кврген емес. Анненков саған неліктсн онша унай кобмағанын мен білем: ол Панаев пен Языковтап төмен адам емес, олардан характерлірек, өзіне тән өзгешілік онда молырак, бірак, оида да Питердік такбасы бар, ондабға менін квзім уйренген, ал, сенің көзің үйренген жоқ. Ие, Бот­ кин, мен тек П. дс ғана (бул әріпті неге жорысаң да еркіц — капы сокпайсын) өзіынің адам екенімді, аз-көп бағам барын білдім, тек Питерде ғана біздік адамгершілігі мол қасиетті уйірменін бағалы екенін түсіндім. Біздің сол кездегі урыс-та- ласымыз да маган ыстык көрінеді: ондағы біздік урыс таласы- мыз бір-біріміздің жексурын жактарымызға куйінгендіктен туушы еді. Ие, біз онша манызды бола алған ж ок екенбіз, деп бас нсрлік ешкімді мен осы кунге дейін кездестіргем жок. Мен Питерде көптеген адамды жаксы көрем, кептеген адам мені де өз дәрежемнен асыра бағалап жаксы көреді; бірак, Боткин, иен жалғызбын, жалғызбын, жалғызбын! Менін маңымда жан жок! Аналардын. кауымындай емес, Герценнін кауымы мен* алдекабда ракатка батыратын сыякты: аналармен не боска мылжындаймын. немесе бәрімізге кызгылыкты әңпме тауып анкып тур. Ал, Кольцов кел- ітыл кеттім, тіпті олар дүние- 297

де атымен жок сыякты көріиді. Мея бір топ суйкімді адамдар- дыд кауымына ушырағандай болдым. Кудрявцев көленкедей көрінді де жок болды, көлеңкедей дейтінім — маған ара-тура ғана жолығып отырды (бірак, сол ара-тура жолыкдан минут- терді де мен умытпайтын болдым), Катковпен мен жуғыса алмадым, себебі, мен кыйяалып отырдым, ол менен де жаман кыйгіалып жүрді: дегенмен, онымен өткізгсн уакытымнын ішін- де де талай тамаша минуттер болды. Ал, казір тағы да менік манымда жан жок, мен тағы да жалғызбын,— күні кеше суй- кімді Алексей Васильевич шайды өзі де ракаттанып ішіп, мені де кандырғаи суйкімді бөлме бугін жан жок какғырып бос қалып отыр10. ■■■,,£ Япыр-ай! Біздің катар сирей бсрелі: Өлі көрде, тірі аулақта жетімсірейді. Мев неге Станкевичке уксап кабырда уйыктап жатпаймыя, несіне аулакта жетімсіреп жүрмін? Боткин, Станкевичті өлім келіп кушағымыздан алып кеткеннен бері — мен жалғыздык- тан кубыжыктай коркатын болдым... Тезірек көрісуге асык, мүмкін көрісерміз де. бірак жолыккапда бірімізді-біріміз та- нымай калып жүрерміз. Ие, біядіц жаксы деген адамдарымыз осындай күйде болса. баскаларды сөз кылмай-ак. койсак та болады. Бул сыякты ау- ыр жағдайды көріп отырып не істемексін? Оған көз тігіп, кол кусырып отыра беруге болмайды ғой, өзіміз дені дурыс өмір сүре алмасақ та, тым болмаса кейінгілерге турмыс жаксы бо­ лу үшін шамадан келгенше әрекет жасауымыз керек, Калэй жасауымыз керек? Біздің колымызда екі ғана курал бар: ол кафедра және журнал — бзсқаныц бэрі бос мылжын. Сэті боп быйыл «Отечественные запискидіқ» тиражы үш мыңяан асып кеткей-ақ тағы, онда Маросейканы11 да, әйелді де, куанышсыз қыска өмірді де умытуға болар еді, аянбай куш жумсап, ка­ жет болса өзінді курбандыкка шалсац да жарасар еді- Ой, журналда тым болмаса будан он жыл бурын Москвада жа- рияланған материалдардай материал жарыялауға мүмкіндік болса! Шіркіп-ай, онда мен қағаздык үстінен басымды алмай өлер едім, сыя таусылып калса күре тамырымды ашып, ка- ныммен жазар едім... Айтпақшы, жазу жайында мен дерексіз жалпылап жазуды койып, тура емір жайында, көтерілген мэ- оелені фактімен далелдеп жазайын деп отырмыв. Булайша жазу қыйыи, ойға керекті сөз табыла коймайды, — мен жиі- жиі кейіп, осы өзім дәрменсіз кағаз шыймайлаушымын-ау, кьір аспас жабымын-ау, деп ойлап калам. Шіркін-ай, мен Катковтыц свз' шеберлігін қарызға ала алатын болсам: мен одап көрі келістіріп пайдаланар едім. Айтпакшы: онын Сарр*

Толстая жпйыила ж азган макаласы саран панталы к унады? Ол макала сшкімгс де унаған жок. М акалада пікір көп, бі- рак, соныц борі елскгіц көзінен өткен судай болып, окушынын. оясынп токтамаи оте шыгады. Оқый бастасам — тамаша боп корііірді; кітапты жапсам — ие оқып, не койғанымды білмей- мпі. (.ен кплліі карайсып. (лчиц — с т е н ауларуга, курастырып жакадан жасаура, шагын (?) макалалар ж азуга, шағын (?) сындар жазура ша- мам келстін сы.чқіы дсп жупынылануыц уят нәрсе. Сыякты еіптемесі дс жок, сси істен аласын. Егер сен істей алмасан, он- да істей алатын кісіні каіідаи табура болады? Мен сенік ма- калаларыклы өтс жогары бағалаймын, әсіресе, төмендегідей касиеттсрі үшііі: ссніц м акалакда лакпа сөз болмайды, сөзәл- ні жупыны кследі, түсінікті сөйлейсік және сен макалакда дал аПтайын дсгсніаді айтасыц, ал, мен кейде түк айта алмаймын (рас, ксЯдс актмп та тастаймын), кейде жалпы сөздің сонына түсіп, көлдепец бірдемелерді козғап кетем. Мысалы, сеніц көрме туралы ж азған макаланды мен жаным ракаттанып окыдым. Сырлап-кырнаған дәнеме жоқ, бэрі де ап-айкын жа- зылған, айтуға кажетті сөздік бәрі де айтылған — окушынын енбегі боска зая болмайды. Орынсыз кішіпейілденем деп сен акмактыц ісін істеп жүрсің. Аксаков айтады, мен Гогольден хат алдым, көкірек ауру екенмін, ештемс дауа істей алатын емеспін деп ж а зы ты дей- лі. Мү.мкін жолсокты бірдеме шығар, тәуір боп кетер. Өте мацызды өзгеріс бар: ол Россияға назарын аудара бастады, Россияиын тағдырын ойлап ол осы күні күйзелуде, вйткені ол сонғы жолы Россняда да адам бар екенін көрді! Менін мере- йім өсулі: коғамнын негізі таразыны басты—космополит акын болуды Гоголь енді койды, онық орнына орыс акыны болды. Аіен өзім үшіи аса маңызы бар мәселені шештім. Көркем поэзия бар (аскар шыңы — Гомер, Шекспир, Вальтер Скотт, Купер, Байрон, Шиллер, Гёте, Пушкин, Гоголь), діндәр поэзия бар (Шиллер, Жан-Поль, Рихтер, Гофман, Гётенш өзі); фи- лософмялык поэзия бар («Фауст», «Прометей», жарым-жар: тылап «Манфред» жэне баскалар). Олардың арасынз белгші щек коюға балмайды, ©йткені олар біріне-бірі селсок карал, іргесін аулак салып тУрмайды. дара әлеум еперге уксап, бірі- не бірі сінісіп бірінің-бірі пішінін өзгертеді. Акырында, оәріне орын табылғанына да, кУдайға шүкір. Сондыктан, «Фаустта» гажап жерлер бар (тіпті екінщі бөлімінде де), мыоалы «Ана- лар» сыякты (Катков эударғэн Рётпіердін мақаласына беріл- ген ескертпеде, «Наблюдательна» басылды) — ол жерді окы- ғанда менің тулабойым тебіреніп кетедР*. Тшті 0леуметтік кун- делікті өмірді жырлайтын да поэзия бар — мысалы, Француз поөзиясы ,- мысалға Гюгоны алайык. канша соракылығы бол-

ғанымен, ол зор талант және аса кадірлеуге турарлық жан, тіпті, баскалары да жап-жаксы, тек Ламартинді косуға бол- майды, бул..., балықтың, судық күйін шертетін ақын... А. И. Герценге. 2 январь, 1846 хыл. СПБ. 1846, 2 январь. Сүйкімдім Герцен, анау-мынау жағдайлар туралы және се- нік «Табиғатты зерттеу туралы» деген макалаларың туралы, «Кумарлык жайында» деген шағын макалаңтуралы, ©тебағалы повестің туралы, талантықның акыйкат бағыты туралы және көптеген мәселелер жөнінде сенімен сөйлесуге көптен кумар едім. Повестің аркылы сенін зор талант екеніц жакадан ашылды, меніц шамалауымша, сенін повестіқ бурынғы жазғандарыкның бәрінен жоғары (тек Ведрин мырза, Ярополк Водянский және баскалар туралы фельетондарынды бурынғылардың санына қоспаймын). Қанша кумартканмен сенімен сөз басгауға бір- есе реті келмеді де, біресе уакыт болмай жүрді. Сонсок мен сені келеді деп узақ уакыт күтумен жүрдім, бір жолы Герц мырзаның келуімен байланысты мен жүрегім алып-ушып бү- кіл акыл әлеміи дүбіліп, бекерге әбігер болдым, мағаи Гери мырзаныц келуін Герцен мырза келді деп хабарлаған екен. Акырында сені алдағы жылдың не көктемінде, не кузінде ра­ на козғалады деп хабар алдым. Баска жағдайлардыц бэрін болашаққа арнап жыйып койып, қазір саған хат жазуға кі- рістім, сен туралы жазбаймын, взім туралы, эзімиін дара ба- сым туралы ғана жазбақшымын. Алдымен өзін колықлы, ко­ лына коса адал сөзінді бер, бунда жазылғаянык бәрі кашал руксат болғанға дейін сен, Кетчер, Грановский, Корш төртсуі- ңе ғана мәлім сыр болып, купия қалпында калмак'. Әцгіме мынадай. Мен «Отечественные записки» журналы- нан да, жүрнаддыц дүниеге кызыкпайтын мейрімдд кожасы- нан да біржола кол үзіп кетуге белді байлап отырмын. Бул пікір менік көптен ацсаған кыялым еді; бірак, мен өз кыялым- ның желіне еріп жэне шыға' қалған күнде тарықпаспын деп дәулеттілерге сеніп, журналдан кеткен күнде де келістіріп ке- термін деп созып жүруші едім. Ал, меніц кыялым Манилов мыр­ заныц кыялынан кем емес. Ол кыялымнын бәрі бос әуре екеніне казір рана көзім жетті, бәрін қойып, карапайым жэне кыйын болғанымен капы сокпас тынғылыкты әдіс колдану ке- рек екенін тусіндім. Алдымен журналдан кететін себебімді ай- тайын, сонсоц калай кететін әдісімді де айтармын. Журнал- дыц асығыс жумыстары кансорғыш жалмауыз курттай болыи меніц тіршілік күшімді сорып куртып барады. Әдетте мен бір айда бір жума бойы жумысты көз жумып өте катты істеп ке- тем, акырында саусактарым ағаштай боп оерейіп, калам ус- тауға келмей калады. Ал, калған екі жумада екі жума ішім- 300

дікке салыпып, ар ак өтксн кісідой боска сандаламын да жүре- нін, тіпті роман окуды да одоуір жумыс көрем. Россия әдебие- тікін кірі мсн көн-кокыры басып меніц кабілетім мукалып, әсі- ресе, катерім нашарлон барады. Шамасы, деисаулығым да қыГіраула сыяктіл. «Кальцоетің өмірі мен шығармалары» ту- ралы дсгсн еіібсгімді мен ауырып отырып жаздым, бірак, бір- турлі ракаттаиып отырып істедім; баска уақытта, мен не бол­ таны үш жумлиыц ііпіплс бүтіи бір кітапты баспаға дайынла- дым, сол жумыс менің таңдайыма тушып, өзімді көкілдендіріп, рухымды көтсріп, лсмдсндіріп отырды. Осыған карағанда, ме- аіц табнғатым сагатпен, күнмен байланысты асығыс жумыс- ты жнрсне жск көреді: ондай жумыс менің мыйымды топас- тандыралы, денсаулығымлы жояды, мінезімді бузады, ал, ме- нін міиезім онсыз да шамшыл, усак-уланды кек кылып ша- тыиап турады. Рссмн омес, баска түрдегі екбек әркашан ма- ған сүйкімлі және пайдалы көрінеді. Міне, журналдан кетуіме бірінші және бас себеп осы. Екінші, Краевский2 мырзамен істес болуга болмайды. Мүмкін ол жаксы-ак адам шығар, бірақ ол пайда куған жан, сондыктан, кансорғыш, ол адамнык канын Да, жанын да соруға кашан да болса дайын, ал содан кейін нәлі сығылып алынған лимонға уксатып терезеден лактырып жібереді. Әркімдерден естіп отырмын: ол мені жамандап, кыз- метті аз істейді, Бе.пинскийдік маған кажеті жоқ, меи камкор- лық істеп, аяғаниан ғана устап отырмын дейтін көрінеді. Бу­ лан бір жыл бурын (мен жуырда көлденең адамдардан есті- Дім) Краевский 'өзіндей пайда куғандардың тобында отырып былай депті: «Белинский ж аза-ж аза саркылды, енді оны айдап інығатын уакыт жетті>. Мен одан акшаны күнібурын алудын аркасында ғана күнелтіп отырмын, байкаймын ол акшаны бер- гісі келмей, амалсыздан ғана беріп жүр: бунық бәрі менен тезі- рек кутылғысы келгенінін белгісі. Ал, мен кайткен күнде де одан бурынырак кыймылдап калуым керек. Ондай адаммен менің оттас боп отыра алмайтыным өзалдына тур ғой, ал, мен оған: кудай өзі устап бермесе шошка жей алмайды деген пікірді сездірмекпін. Осы күні оның журналында ең төмеи роль аткарудамын: Булгаринді тілдеймін, оны сөге отырып, Краев­ ский іпарапатты адам, мейірімділіктің үлгісі дегенді оспактай сөйлеймін. Бузық бузыктық максатына жетуге умтылады, бу- зыктыи осы бағыттағы ісіне мен колшокпар боламын, баска бузыкты тілдеп балағаттаймын, акыйкат пен жаксылыкты кор- ғап балағаттамаймын, бірінші номерлі бузықтыц сойылын со- ғушы кул ретінде балағаттаймын, міне, будан колайсыз роль бола ма? Краевскийдік кандай адам екенін бәрін де көптен бері білесіндер. Сендер онык Кронеберг пен байлаиысты маскара- лығын да білесіқлср. Ол Кронебергті шығарды да, оиын орны- на Фурман деген біреуді алды; Фурманмен салыстырғанда 301

Кони, Межевич мырзалар да бірінші дәрежелі әдебиетшілмін деп каймыкпай айта алады. Сонымен «Отечественные записки» журналына кандай иттід кіре бастағанын өзін көріп отырсын. Әрине, Краевский Фурманды күшіктей айдап, ойыншыкша жумсайды, мешан боп жаратылған Фурман оған масайрай бе- реді. Краевскийдін Фурманға койған шартында мынадай кы- зык пункт бар: «Кронеберг маған не жазғанын сіз естіген шы- ғарсыз (депті Краевский түк көрмегендсй боп момақансып сөйлеп)? Келешектс ондай окыйға болмаса екен деймін, сон- дай колайсыз нәр,се кайталамас ушін сіз аудармаларықыз келешекте түгелімен менің меншігіме көшетінін, оларды меи жеке басып шығара беруге праволы екенімді жазып, шартка кол койыныз, онык есесіне мен сізге калам акыны устей түсейін: Кронебергке мен бір баспа табак- қа 40 сом кағаз акша төлегек едім, ал, сізге 12 сом кү- міспеи төлеп туратын болайын». Сөйтіп, Краевский бір рет журналда пайдалануды қанағат кылмай, екі сом бакырға Фурманныд аудармасын мәнгі өз меншігі етіп сатып алып отыр. Қыймылынык түрін карасаңшы?.. Ал, ол Плюшкин ту- ралы мынадай тағы бір анекдот бар. Вальтер Скотты аудару- шыларға бер деп Краевскийге Ольхин. әрбір баспа табак- ка арнап күміспен 20 сом төлейді, ал, Краевский ауда- рушыларға кағаз акшамен тек қырык сом Гана береді, сөйтіп, әрбір баспа табактан 30 сомды жеп калып отыр- ды (редакция жасағаны үшін акшаны өзалдьша іағы да алып отырады). Осы жағдайды естиді де Ольхин' урыспак болып, Краевскийге барады. Істід жаманға айналып бара жатканын сезеді де Краевский Ольхиннід алдына тағам тарттырады, шампанское шарабыи алдырәды, скоуі бірге отырып ішеді, жейді, Краевский Ольхішді сүйеді, бунша сый-сыйпат көргеніне судай тасып Ольхин риза болып, үндеместен кетіп отырады, сөйтіп, өзіаің берген ақшасынан Краевский алда да жонып жей беруіне мүмкіидік ашады. Ал, Булгариннід Краевскийден несі жаман? — Жок, Краевский казірдід өзінде Булгариннен 100 есе жаман, 1000 есе кауыпты. Ол бәрін де колына түсіріи алды, бәрін де иемденді... Кронеберг «Библиотека для чтения» журналына арнап аудармалар жасап берейін деген екен. Ольхин (бл осы күні сол жүрналдың иесі болып отыр) оған: «Мен куана-куана алар едім, бірак, Краевский .маган ашула- нып журер деп коркамын», —депті. Карғыс аткан Красвскийдсп кутылу ушін маган кем бол- ганда 1000 сом күміс акша керек, өйткені, мен Краевскнйден акшаны апрельдің біріне дейін алып койдым, соиДыктан, сол уакытка дейін ештеме алмай, борышымды өтеу ушін істеуім ке­ рек, ал, семьямен акшасыз отыру мумкін емес. 2500 сомдай кағаз ақша тусірерлік жағдай бар, калған мынды бірдеме

кып табармын деймін. П асхаға карсы көлемді кадык альманах оасып шығармакшымын. Достаевский повесть жазып бермек, Тургенев те бір повеет және поэманы бітірмек, Некрасов,— влекмен сыкак м акала жазып тастамакшы («Семейство»,— ол ондай порее ж азуға жорғадай жатылып алған жан ғой), Ппиаоп повесть жазып жатыр; міне сонымен бес макала бо- лып каллы гон. плтыишыны мен өзім жазам; Майковтан бір позма сурап алармып доген үмітім бар. Енді саған ажарымды салгалы отырмьнг: по повесть бер, не жанынды бер. Повестке коса «мір ту ралы, немссс Россия әдебиеті туралы, немесе со- ныц скеуін бірдсй камтып зілділеу, сыкакты журналдык бірде- ме беріи т а п а с а ц тіпті ж аксы болар еді. Бірак, мен кілең же­ ни! матсриалга кум ар емеспін, сондыктан, Грановскийге кол­ ка салыи, тпрпхи м акала жаздырып берсен деп отырмын; тек жалпыпы кыоыктырарлыктай көркемдсу жазылса жетіп жа­ тыр. Осы тектсс бірдеме жазып бермес пе екен, жас профессор Кавс.чипге до акта сал3. Онын лекциялары (басынан біраз же- рін маглн бсріп жіберген екен) ғажайып жаксы екен; лекпия- нын ПСГІЗГІ пікірі бонынш а,— орыс тарихы текке, руға негіз- деліп дамыгаи, сондыктан орыс тарихы дара адамдардын да- муына непзделген Батые тарихына карама-карсы, бул даныш- паи пікір, ол пікірім автор тамаша етіп өрістеткен. Егер ол осы пікірін дамытып, лскнияларынан макала жасап берсе, мен оған алғыстың кандайьш болса да аядіас едім. Өзім поэзия- иыц осы заманда кандаГі манызы бары жайында бірдеме жаз- бакпын. Сонымен, повестер, сыкак өлендер және салмакты мокі бар мақалалар болса — альманах айта каларлықтай бо-. лып шығар еді. Антпакшы, умытпай Кетчергс айта сал: ол Галаховка бір әкгімесымак жазып (жуз бірінші бірдемесі бол­ са да окасы жок), маған жіберуді тапсыра көрсін (мен альма­ нах шыға салысымеи оған да баска атсалысушылзрмен катар калам-акыны талер едім ). Енді сенін повестің жайында. Сен <сА7 .и жазықтының?» екінші бөлімін жазып ж аткан керінесіп. Егор бірінші белімі сыякты екінші бөлімі де жаксы болып иш кса. — онын куанышты нәрсе болатын боллы; әл, сен жак­ сы бігдемені жанадан жазып тастасак да. бэрібір мен «Кем жс.зықтының?» екіиші бөлімін колыма түсіргенше көплім көн- ші.мсс еді; эйтксні. кітапка ескерту беріп шығармакың бірш- ід: болі.мі «Отечественные записки» журналының пәленінші ном- ріітде жарняланып еді десем, — журт көзінде еяэуір аб- роіі больггт калар еді. Тусініп отырған шығарсын. «Отечествен­ ные записки» журналындағы шаруамды бітіріп тыиғылыкта- ганнан кснііг «Северная пчела» журналынын редакциясына хат ж азам да бүдан былай «Отечественные запискимен» тек катнясым ж ок екенін журтка жариялануын сураймын. ьул журтка біраз эсер етеді. Егер баска жөні бутін адамдармен 303

катар сен де бір жол бірдеме жазып беруден бастартсан «Отечественные записки» алдағы жылгя жазушылар да жын- най алмайтын болар. Мүмкін, Краевскийдін өзі де журналды шығармауға алдакашан бекініп койған шығар (осы жылдын аяғында ломбардта онын төрт жүз мындык кағаз акшасы жат- пак) — мейлі, әбден маскараланып тынатын болсын, мен де оған шартты келістіріп койып көрейін. Мінекей, жағдай осындай. Өзін маған тезірек жауап ка- йыр. Краевский туралы анекдотты Москваға жая беруіне бола- ды, тек менен естідім деп айтпассык. Ал менін «Отечественные запискнден» кетуім туралы сыр сакта, ешкімге дабыра кыл- ма; және мен Краевскийден айламен айрылайын деген ниетте- мін, рссми сыпайлыктың бар шартын сактамакпын, оған зыян- ды занды жолмен әдеп сактай отырып жасамакпмн. Альманах туралы да (шамаңнан келгенінше, мумкін болғанынша) ку- пыялык сактарсын. Кавелинге айт: оның ақша жөніндегі тап- сырындысын орындай алмаймын: бул жумыска араласпаспын деп, мен өзіме-өзім алдакашан сөз бергем, ал, кязір көксоккан Краевскиймен ештеме туралы да сөйлесуге ынғайым келмейді, тура өзіммен байланысты мэселелер жөнінде де ылажсыздан сөйлесіп жүрмін. Анненков 8 январьда жүреді.* Ол Берлинде Кудрявцевке жолыкпак. Мүмкін, мен Кудрявцевтен де бір по­ весть түсіріп алармын. «Отечественные запискиден» бурын алып, самсаған повестермен портфелімді сыкағанымды көр- генде Краевскийдің іші күйіп, еті жарылып кете жаздар. Анненков те жол бойы заметка сыяқты бірдеме жазып жібер- ' мек. Кольцов шығармаларьга мен Ольхинмен косылып баспак- пын, ол бастырып шығарадь, пайдасын екеуміз бөліп аламыз: бул алдағы жазға шамалаи жасаған жоспарымыз. Пасхаға дейін өзімнің «Орыс әдебиеіінің тарихы» деген скбегімнік бі- рінші бөлімін бітірмекпін. Т«к бірінші кезеңде калткылап жөні курастырылса, төселе келе бурынғыдан әлдекайда жаксы бо- латыны маған айкын: мен бурынғыдан әлдекайда женіл, және өзіме суйкімді енбегіме бурынғыдан аз емес, бірнеше квп акша алатынымды білем. Сенін колынды кысам, Наталия Алексан- лропнаныц5 қолын коса кысам, баскалардын бәрінікде ко- лын кысам, сеніц жауабынды сарғая күтсм. В.Б. А. И. Герценге. 6 апрель, 1846 жыл. Кеше саған хат жазуға кірісіп, бугін аяктамак едім, ал, казір ол хатты тастап, жакадан жазғалы отырмын, өйткені, көптен сарғайып куткен хатты сенен қазір алып отырмын. Шынымды айтайын, менің түстікке жолаушылаймын деген са- парыма да (ол жолаушылау жайында тусімде де сандырак- 304

и.'.м кырсііік К-топ куйрыгын көлдеиец .им журчіііі чдім, жолаушылаудың өте мАдалы ж -міі- > <*к>-)іііі 1-1-ц маган носіне айта боресің. Меи езім до он а іусіік-м, і-оидықтан мои тек денсау- шгымлы с а м .1 і.ін.і .-МО.-, омірімді коргауды максаг «ТІП ЖурГі ЛІ . г| /Ічо.і.ічіныдау. ауа, ауа раііы, жалкау- лыкка берму, г .•>. с ш ісм с іһ ң қамын жеп аландамау, МЗіартар ж'н;м | ж ч1«- сод сыккты тамашаныц борі Михаил Сечено; кил жо.ічасиои біргс жүргснде кездес- пек. тек осыиин ііі- а.'н а иди е.іуыгып кеткендей болам, Меиін докторым чи.>іі ■н ом ады дсмесек, бул д а тамаша Доктор) сыркам >:■> ■ііі-.-ііг іііс карай бундай жолаушы- .-імііи б..рііи-н артьгқ дейді. Сонымен .и іа жүрмек. мои де жүруге кашан г.і.ііц оіырмыи. ІЗолжамаган жердсн калчігк-а. бөголс кояйын деген ойым жок; бірак. I имен. мои жакын арэда маль-постка .'і-іш-іі саган ж азған хатымда Михаил Семенович ж...ур аш аіі журмск —соны тез хабарла деп едім. Сондык | н іа ,ч-н іп г.уі іііі і хагыіі мені шамадан тыс куав- тып отыр, ср іііінскіікіін до кайда кеткенін білмеймін, А. А. Т. с ц-,і купі журчюк, оган олі бірнеше кун бар, — «\"•Да да' > а , ж .-іл іа кірісті.чі. Л талған 500 сомды алдым л і д.-і м аіаи осал куаныш болып отырған жок. аііаиы іючі ачгон жібермо, Москвада өзіме кол- О.і ко.іай.іы да болады, жүріс-турыс әурешілі- г' Де жок. мумі ін ГІііпргс кайткан соц бір айға д а жетіп са- ■?аР. ал, одан •- „і лк. і і , - , і „с болса. ол болсын — үл болмаса бУ<1 болсын. І»і. к... кохсоккандарға (әринс, кезеп е м е с -к а й - ыршы деген ма піітам) тоуекелге сеніп айдай беру кенде \"айда,ты да Г,о: • іТ ІЗлрібір істей коятын шара ж ок кой жоме ондай міноз ко і ,,ргп жыгатын болса, кейде кыялап кыр ба- сына алыпта ни Л-ЫІ1 огырялг- жазык тыға?» ж азған кіріспск Ал, баеыр-.-- . Кір іс пені іыо ка ыд апм шыкканная ксйіи б ізд т ексніке әбден көзім жет- ГШІН I ракы , партизан, иемесе істерге срмек тке килденешіен косылып жургек 'а алм аган т: , л туралы сөз козғаудык ка- » емессін. Сси і жок: біра-- \" дқын е.чіес тс, акындык Вальтер- Дік «Генрпада ж о к емес, «Кандидінде» де жок, \" . ортіколль, ш ы р а р ш л а р л п „ „ ы р а г а ш с зс із. 305 20-1101

тволык кыялына сіцісіп кетеді, сондықтан, олар өздерінің шы- ғармаларыида, акыидық турғыдан алып карағанда, мейлінше акыдды келеді, ал, жеке адам қалпында алғанда — кыска ойлы, кейде тіпті атымен акылсыз болып шыгмп отырады—(Пушкин, Гоголь). Ал, сен акылын, санан басым адамсын, сондыктан, сенің талантық акылыңа сіңісіп отыр. Бірақ сеніц акылыц гу­ м анист бағыттын. лебіне жылынып, ыстық жүректің демімен қуаттанған сыяқты. Бул ©згешелік сеніц бойыца сырттан сінген жоқ, сен оісуменде кураған жоксын, табиғаттын өзінен туа пай- да болды. Сеніқ акылыцорасан көп, тіпті сошла көп—бір адамға сонша акылдын бітуі неменеге кажет екенін мсн біле алмай-ак койдым; сенін талантын мен қыялын да бай, бірак, бар дуниені өз ойыцнан шығаратып, акылды басып-кектеп, төмен колды бір- демеге уксатыл меніеріп отыратын өз алдыиа бел алып кеткен талант емес, жок сенін талантык айгып болғысыз өзгеше көркемдік жасауға жаралған жандарға акыл кандай косымша болса, талантта сенік жаратылысыца бағынышты косымша. Айкын кып ашып айтуга сөз таба алмай отыр- мын, ал, сенің менон гөрі жаксырак тусінетініце кума­ м и жок (егер осы күнге дейін бул мәселе жөнінде ештене ойланбаған болсан), егер сен бәрін алаканға жазып салған- дай етіп, айкын қьап, айтып берсен, — мен: эврика! эврика! — деп айкай салайын. Кілең теория кууға жаралған акылдар да бар, ондай ақыл иесі адамдарға ой — кілеқ математика сыяк- ты, олар поэзияға кіріссе, — шығармалары толған аллегория (оспак. мензеу) болып кетеді де, жазғандары анағурлым акылды болеа солғурлым ақымак, есуас болып шығады. Кур- гак акылға, немесе дымды, жылулы ақылға дарынсыздық те- лінсе,— не тас, не ағаш туады; сол тас пен ағашты Рея Кронос- ка бала деп кврсеткен болатын. Ал, сеніқ жанды, лепті жүрек демі тиген акылың болудың үстіне өзіңе тәи талантың да бар; сенің талантын кандай реуіште екенін ашып айта алмай- мын, себебі — меніқ ақылым сснікіцең әлдеқайда төмен, ис­ кусство (шамалауым жацылыс болмаса) сенен гөрі маған жа- кынырақ, мсніқ кыялым акылымнан басым, осындаб жағдай- лармен байланысты талант сенде емес, менде болуга тиіс еді, (Кантты оку, Гегельдіц феноменологиясы мен логикасын окудық саган тук кыйыншыльіғы жок, ал менін басым ондайға бармак тугіл, өзімнін философиялык макалаларымнаи да кан- ғьірып, меңзек боп кетеді), ал, меніц өзіме тғн талантым се- ніц талантывды тусініп, танып, жаксы көріп, бағалауга жетер- ліктей бас-аяғы бір уыс шамалы ғана. Сенің талаятывдай та­ лант кажет және пайдалы, оның кадірі көркемдік таланттан кем емес. Егер оен осы жыл ішінде мәні татымды, көлемді үш-төрт том жазып шығарсан, онда сен өзінді — біздік эдебиет- те дақкын бәсецдемес адаммын, — деп санай бер, сенік әде-

Г>нет тлрнхм гашл смог, Карамзин тарнхына да енуік свзсіз. Сенің. сүіікімдіі «іо күшгі шаралатың осы заманға да әсерін тоиагрі,чулік Мм үн.Мк аҺгІІІк. («і.рғкіоі імң шыгармацныд өзіне тән ерскшс тулғасы іш .'гармаларға еліктеп, икемделу кандай , очіін. піы іармаца икемделу де сондай кауып- «Ліурыі:» атты повсстіндегі Мурынша сөйлеп, .-.іммічі-и іімміи!» — десен ерс.і болмайды, әбден .!. Орокоіті идея жәие ол ндеяны келістіріп бей- \"Р ецбск; бірак, соныц кай-кайсысы болса да иіасымсіі іы гы з банланысты болып, автордык (ч кчіц отырарлықтай болса кана кунды. Сур- ы зи к іа м басылган мөрдік пішіні айқын керінеді, оидин жлііо оныц бейнесінен автордыц өзгеше- геіі болуы керек. Сенід өзгешелігің шығармаң- >шглестеп отырады. Осы касиетінмен сен талай- 'оиің істегсн ісіішін бәрі оригиналды, тіпті, кем- до Н.ІГОДОН бөтен өзгеше. Соидыктан сенің кем- киОіиосе, жстістік боп шығып отырады. Мысалы, ндагы ксмшілігіиніц бірі — унемі тіліиді өткір еөйлеуге кумарлығык, бірак, повестерінде ол мі- іды болыи шығып отырады. Ж аз, бауырым, не- <жа.з, взіқ үшін ж азба, кызымет үшін жаз: сенің оны капқа салып кымтап койсаң журттын кар- Роіціш мси «Отечественные записки» туралы сен орынсыз қыііиалып жүрсік. Өз қарабасым немесе макайымдағылардын Гірі жа.мандыхка шалдығя ма. деп корыксам коркармын, ал, жалпы жумыска келгенде.— текіз тіземнен,— деп тайсал- мас тәуекелшіл болуды макул көрем. Сен әдебиетте ізгі, нкыллы көзкарасы бар баспасөз органы қалмайды деп қын- жыласыц гоіі деймік. Солай деуге де, олай емес деуге де бо- лалы. Мои екі жыл ішінде журналдьщ толык редакторы бо­ лыи ільпар.чын деген сенімдемін. Саудагерлер маған сеніп журнал унымластыратын шыгар деп ойлаймын. Осы күні ііёні өмірінде тук скымайтындардын да талайы білетін көріне- 1 і о іа р м е н і өзі кайыршы болып отырып, басканы дэулеттек- тіругс ж а налган сүйкімді кабілеті бар жаксы адам дсп сый- лаііть' «бтечествснные записки» қартайды, оныц мацында •юн\" те кәрілікке моііындаймын, ейткені, өз идеяммен санас- пай журналлыд бағыгына икемдеЛіп бір журіске калыпгасып алған сок сол каллыммен жылжый беретін сыяктымын. Мен бут журнялмен ертегі сыякты окыйғалармен байланыстымын: білікті атам тарты тех журнал үшін ғана кадірлеп дағдылан- дым сөйлегентё де көбінесе, өз үнімді шығармай, журнал- д ы ң үніне икемтсліп сөйлеп жүрдім. Рощиинін мінезі де жур­ нал,»! эсеріи тигізбей койғаи жок. Меніц демалуым керек. 307

алдымен жанымды сақтап калу, дснсаулығымды жендеу үигін; екіншіден, кағыяып-соғынып, денемнен «Отечест­ венные запискидін» торларан тозацын кетіру үшін, бір кезде ол журналмен оттасып, егіздің сынары болғаным- ды умыту үшін демалуым керек. Және меніқ «Отечествен­ ные записниде» істеген кезде жасаған көп кателіктерім әлі күнге есімде. Бірісі жақсы — ертеде менің макалаларым кол койылмай атаусыз жарияланған еді, егер мені эшкерелеймін деп шуқшыйған адам болса, жана журналда отырып, ескініқ бәрінен танып шығуға мүмкіндігім бар. Өмір деген жумбағы көп нәрсе ғой; ксйде тек квартирді ауыстырудың өзі адамды рухани жағынан бір желгііндіріп тастайды. Мсніи сөзіме ден кой: жака журналда біздін калпымыз бурыцғыдай болғаны- мен, салтымыз бурынғыдай болмайды, жана журналдык «Отечественные запискиден» өзгешелігі де тек атында ғана болмак емес. Өзім журнал шығарамын ғой деген нык сенімде- міи. Рощннмен екеуміздін арамызда ештеме болуы мүм- кін емес. Ол мейірім дегениен иіс жок, тастан катты эго­ ист, ол адамға да, либерализмге де пайда келтіретін курал деп карайды. Өзі үшін өте акылды, біз сыякты Чичиковты да- нышпан деп карамайды, өзінін туған інісі Кондратка калай караса, Чичиковка да солай қарайды. Ал, әдебиетте ол топас, түк білмейтін надан адам. Бағы болып, мен кез келмеіем, онын жексурын «Отечественные запискиі» екі жылға жетпей-ак к?- рыйтын еді. Қайталап айтам, Рощиннің мінезі «Отечеовенные запискиге» де әсерін тигізбей койған жок. Сондыктан да, жур­ налда арам салмақ боп жүрген нәрсе көп, журнал- дың қалындығын журттык мін деп санауына да сол себеп болып отыр, кыскасы. мен катнасып, тағы да бірнеше тәуір адамдар атсалысып отырса да журналдың журтка жеисурын көрінетіні сол Рощинніц кырсығы. Мен адаммен сауда катна- -сы арқылы дос болып отыра алмайтын адаммын ғой. Егер «Отечественные запискидік» иесі Корш болса, әқгіме аіымен оасқаша болар еді, онда мен журналда өмір боны кызмет істеп қалар едім. Рощинге менін ішім жылып көрген емес, бірак, оны ©з кунынан асыра бағалап жүреді екем. Онын колында қалсам, мен көзалдау әдісіне түсуім керек, олай істеуге менін ыкыласым да, ебім де жок. Ал, оған ара-тура макала беріп £?РУ оншеніц әурешілік акымактык. Солай істесе екен, деп Ғощммнің өзі де тілеп жүр, бір рет Панаев аркылы маған кар- мақ тастап айиалдырып та көрді. Ол есебінен жанылмайды: мен бір жылда оған жыйырма шакты рецензия жазып (әрине, каншалык жаксы болуы'— менік әлімнік жетуіне карай) жә- не үш—терт мақала тапсырсам: сонымен журналдык бағыты мен рухы сакталады, ал, мен енбегім үшін көп-кеп акдіа алам, меніқ қолыма 500 сом кумістей тиеді. Сонда ақмактыкка ушы-

райтын кім .«.чччіі <іінI. Ал. қанш а шагын дегенмен, оның жу- 4 ,111мысы журнал Л ,.|| ,, йланысты тығьіз жумыс, оған қолымды башілймын да Т<Чч 1 жумысымды істей алмаймын, сник жу- иысымсн мен 6<1.ііі алмаймын. Ол казір жанталасып, эр- ж ур. б ір ак сшкімді колына түсіре алмай жур. Код ЖарМ,!' ' ін жсксурмп деп талай рет куып жіберген Мнланопсінійг маКа іа тапеырыпты. Келешекте не болары беягісі.і. ал, к;і іір а іі,ч.м бар журтка мәлім екенін, орыс журт- ШЫЛЫІМ Н.ІІМДі кл.чірлойіш һі көріп мен так калудамын: бун- дай болам дсі 1 меіі і<д ім д с до кыялдап көрген ж ок едім. Ме- ши журнал нчк хаблры.м алдакашан тукпір-тукпірге тарап к с п І тары (тініі р и ы ц Оузыктары мен филистимляидык- ■каш асы жоктары да) «Отечественные I іпаіпы кыркылды деп так-тамаша калу- гері бул окыіігаға ренжіп кайғырульг. Ро- олпдм дсн оіілаған ж ок еді. Казір ол бар нк1Ы. бірак меиі уакытша әшейін қылжак і, бірсыпыра төзс турып, акырьшда, мені ,р. Корорміз. Москваға ол бармады. Ол калды д а, өте ауыр мехнатты операция- :<чіін турган жоқ. Ал, тәуір бола салысы- согу \"үшін Москваға аттанатын шығар. ІЯСЫП. і ексуміз журмекші болып, 26 апрельге л і конғандығь.мызды хабарлаумен аяк- СПБ1. 28 февраль, 1847 ж. Сенік хгчьчі м- ск и п к эл ай таңцанғанымды, каншалык рен- жігснім іі аіітыіі жагүчыц кг.жеті жок. Ж азган кол таныс бол- ғанымен хат сенен оһенш көріп отырмын, бірак, сенік хатың ба, жок па от ж е о і'с коклі.м еркін дауаламайды. Осы кысга менік Москвада гы өзіц сыякты баска жакын а д а м д ар ь ш д а ббһакііыігтсПыиздтыекткеа іеушкыепраепсеодтіы. бр.ірОакндсаийребкак^езд; еьс'е3\"ді жн әнеР^о7ялдаайи м жаяу ж ү ^ е н ^ а н Т и ы & м а ^ , ар ты нм келіп соккан арба- лыны^Г жетегГ тпгенііктск шанамен жүрген адам кездеседі. Бундай окыйғалар өте тараған тарыншылык, карбалас ^ з д е ған у ^ ^ ^ жөнде бізде тамаша тәрт.п бар. біреуді ,рлср депосьша сы солдатка ж,бер!Лсд. де аттары өрт св Д РУ Д ды Сон. беріледі, иесшін ажары мен оеделі ессітс

дыктан да ондай окыйғалар бізде сирек ушырайды. Жоғарыда айтылған қатаң шараны мен өзім өте данышпандыкпен шыға- рылган аса әділ шара гой деп ойлаймын — біздің орыстарды баска жолмен женге сала алмайсык, кейбіреуі ермек үшін ка- сақаиа келіп соғуы да ыктыймал. Анненковтыц хатын салып жібергеніне ракымет айтам. Өзі- нің шаруашылык мүмкһішілігінің шағындығына, шетелде тур- ғавдығына карамай (онын дәулетті емесі белгілі гой) онын маған 400 франк жіберуі айта каларлык нэрсе; ол ондай кы.чыкты істеп салар деп ойлап жүруші ем, сондыктан хатында- ры кабарына тацдана койған жоқпын. Сенін. жағдайынды ой­ лап налығаидыктан мундағы ъгкізген сайранымнан көцілім ракат таппайтын сыякты деп жазыпты ол...1 Рас, мен онын сө- зін тура мағнасыида уғынғаным жоқ, бірак адал журектен айтылғанын көріп, көқілім елжіреп, көзімнен жас шығып кетті. Маған бола өзінің саякаттау плапын өзгертем деп кесіп айт- қанын көрмейсіз бе? Жок, тіпті ол маған 2000 франк берсе .де, менің бойым мына сөзді естігендегідей босап, жаным жай таба қоймас еді. Саған бір сулу сөз сөйлеп тастайын, немесе сы- пайы. көрінейіп деп айтып отырғам жок: достарымнын. мені сонша жаксы керіп, назар салғанына мен кейде уялып, кыйна- лам, адалымды айтайын: өзімді сонша назар аударуға ла- йықпын деп санамаймын. Д'1ен бірінші кемемен жүрмекшімін, ал, бірінші кеме ка- шан жүретіні белгісіз, себебі кеменің жүруі текіздік муздан ерте я кеш тазаруына байланысты. Бірак, әзірге тыкғылыкты түрде айтарым: мен 3 май мен 17 майдың арасында жүріп қалуым ыктыймал (3, 10 жәңе 17 май сембі күндері, ал, сембі күні пассажир кемесі кісі алып, Питерден Кронштадтка кетіп отырады). Кронеберг2 байғустын сыркаты едәуір ауыр. Онын жайын ойлағанда кыйналасын. Аннснковқа хатты күні ертен жазам, Тургеневке де жаз- бакпын. Гоголь туралы жазған макалам жайыида саған ештеме жазбай-ақ койсам деп ем, себебі өз макалаларымды жактап ешкіммен таласка түспеспін деп бекініп, өзіме арнап ереже кабылдаған едім. Бірак, бул жолы ол ережемді бузғалы отыр- мын, себебі сен сырқаулысын, сендей сыркауланып жаткан адамға досынын хаты ішінде лакпа сөз көп болған 'сайығ суйкімді болады (осы жағлайды ескеріп мен сенен хат келуін күтпей-ак саған жиі жазып т-урмаклын). Өзіц ойлап карашы: 1сен мені жете білесін, бірак, меніқ устаған бағытымның түгін Осы арада сөвлемнін. аяры жоқ сыякты. А. Пыпиннін ескертпесі. а Кронеберг Андрей Иванович (1855 жылы өлгеи), аударушы, «Сов­ ременник» журналына атсалыскан адам. 310

тусінбейтін сыяктысын. Мен калжыңшыл, қағытпа сезге уста ' \" “ \" ‘р ’ меи\" 1 каруым — ирония кекесін-сықак, юмор-калжын емес. іігер мен өиір боны ирония көрнекті орын алатын және Оіраз үилесімді болып шықкан бес макала жазсам, оны жайла- нып отырып істегеидіктен жазғаи жокпын. Меи оларлы теріме сыимаи ашуға булығып отырып жаздым, сондықтан, шектен асқан ыза шығыршык. атып түйінделе келіп, озіне карама-қарсы ж ағдаиға көшіп, ж ай тапкан сыяктанды. Шевырка туралы типті, немесе « 1 арантас» туралы макаланы жазып отырғанда менің жүзім кызыл шырайлы емес, кул-ку болып отырды, тан- дайым катып, аузым кеуіп қалды, сондыктан ғана ернім кө- біктенген жок. Жөні бүтіи бірдемені мен өз ыңгайыма, өзімнін табиғн ыкыласыма сүйенгеи күнде ғана жаза алам. Тиімді деп тауып, немесе кажет деп сапап, өз жобамнан тайсам-ак,— меи бака д а емес, балык та емес — эрі-сәрі бірдеме болып калам. Енді сөзіме кулак кой: мен аурумын; эдебиет те, сын да мезі кып бітті, ж азбақ түгіл окуға да ыкмласым болмай отырғанда, мен өз табиғатыма, ез жарагылысыма қарсы бағытта жазуға мэжбүр болып отырмын. Табиғат мені пт боп арсылдап, шакал боп үруге жараткан еді, ал, жағдай мені мысық боп бырыл- дауға, түлкі боп куйрыкты буландатуға мәжбүр етіп отыр. Сен «макала жете ойланбай жазылған екен, колды иықтыц тубінен шауып тастауға беталғандай окыс оқтанып тур, ал, шыныяда нәзік одіс жумсап, еппен кыймылдау керек еді»,—деп жазып- сық. Қадырлы досым-ау, ол макала мен ойланып жазғандық- тан ғана бағалылығы жағынан сынға алған кітаптың маныз- дылығьгиа (кітаптың маныздылығы жағымсыз болғанымен) сзйкес бола алмай отыо. Сен мені жөнді білмейді екенсін рой. Менің ен жаксы макалаларым ойланып жазылған норсглер емес, табан аузында ойдак суырып салып ж азған нэрселер; оларды жазуға кіріскенде не жазатынымды мен білместен оты- ратынмын. Егер бірінші жолы аяқты аулактам салса, макала мылжын болатын да, іс жайында мәнді ешнәрсе айта алмай- тын; ал, сгер бірініиі жолы нысанаға жуык болса—макала жаксы болып шығатын. Істі аяксыратып алып, жазуға уак- тым аз калып, тығыз, болған сайын, макалам екшнді, лепті- рек болып шығатын. Міие, менік жазу одісім осындай. Егер жайыммен ойланып отырсам, мен әдебиетнен тамағымды асы- рай алмас сдім және ай сайын усак макалалармен катар сын макала жазыіі беріп отыралмас едім. Егер көзімді жумып беріп, ерікті ашуым мен ызаға берш жазсам, Гогольдің ка- раниет кітабы жөніндегі макалам жаксы болып шығар адь Маған Губердік макаласы (сен оны окыдык оа, жок па. > өте у н .ід ы , м б й іі ол м акала тулкі булаксыз ған ол ез макалам сыяқты, Губср менен урлап алып, азда жумсартынкырап шығарған сыякты болып көрінеді. л.

өз макаламды ойланып жаздым, сондыктан оның жаксы бол- майтынын күнбурьш білдім де мақаламныц мазмунды болуына, бузықтык қараниетін әшкерелей аларлықтай болып шығуына күшімді аямай жумсадым. Акыры макала ойлағанымдай болып шыкты, ссніқ окығаныңдай бола алған жок. Сендер деревняда турасындар да ештемені білмейсіндер. Гогольдік кітабынын әсері күшті болды; кітап басылғанда Никитенконыц колынан өткен екен: сол Никитенко менің кітаптан келтірген үзін- ділерімнің біразын сызып тастады да баскаларын мақаламнын ішінде қалдырып койғаиына корқып калтырап отырды. Никитенко мен цензорлар меніи өз жазгаиымньщ үштен бірін сызып тастады, ал, макалада ойланып барып коскан түзету- лердін коп мэні бар. Сен мені ашуға еріп, өзіңді-өзік билей ал- май қалыпсың деп кіналамаксыц ба? Ал, меніц ашуды тізгін- деп, сыпайысый кояйын деген ойым болған жок. Адаскан адампың жолсыздығына төзу, шыдамдылык істеу дегенді мен орынды деп табуға өзім шыдай алам ба, жоқ па,—ол жерін айта алмаймын, ал, басканыц шыдамдылык істегеиін макул- дауға дайынмын. Ал, енді арамниет істеген адамдардын кы- лығына төзіп отыру дегенге мен тіпті де косыла алмаймын. Егер де Гогольдіқ кітабын тек қана адасу деп танысац ол кі- тапта артистік ептілікпеи пландалып жасалған арамниет Оа- рын айыра алмасаң, онда сенің кітаптан ештеме түсіне алма- ғанын. Гоголь К. С. Аксаковка атымен уксамайды; ол Талей- ран секілді, немесе өмірі кудайды алдап журіп, елерінде сай- танды тақыр музға отырғызып кеткен кардинал Феш сыякгы. Жалпы алғанда сен өзіннін төзімпаздығыкмен адам гөзбейтін күйге жетіп жүрсін, себебі оен төзбеушілік мінезді адамның дегдар күшінің, сүйкімді каснетінік катарынан атымен іпы- ғарып тастамакшы боласың. Сыкаржактыкка, шолақ ойлык- қа урынып калып жүрме, сак бол! Есікде бар шьіғар, Пансар- дьщ жана пьесасы туралы А'ннепков пікір айтып, байсалды ой- дан да түкке турмайтын жәие ішті пыстыратын нэрселер туа- тын күндері болады деп еді ғой. Анненков Гогольдін кітабы турады да макала жазды; ол макалада да жамандыкка мо- йындау дегеннің исін таба алмайсын. Саған кайталап айтайын: жеке отырғанда төзімділікті уғынуға да, бағалауға да дайыи- мын, ал, өзім көкірегімді жоғары устап ештемеге төзіп мойын- дамайтын мінезіммен калам. Егер неге де болса шыдап катере беруге мойындасам, мені еркектік каеиетінен айрылды, сәу- летгі адамгершілігінен ада болды деп саиай бер. Көптеген журт (онын ішінде сен-де барсын) мені асыра (рғалап, кадір- леп, жаксы көргенде караниег жа«ға иілмейтінім үшін еш- уакытта ынтымаққа келмейтінім үшін жаксы көрген болатын. Михаил Семеновичтің жайы калай? Дені сау ма? Ол жө- иінде мен сүйкімсіз өсек естіп журмін. Оның жайын маған жа- 312

нпІТРпДм- I” <,1мк?а’’ _ Вк ерлеішугсекий«йгет- *б?еер\"генойлуаэғдаенңддаій, орхыанлдіа тәдуепі- ,чагыс кыла салуға болмас па екен? Театр туралы ■ ‘‘ 'М1 ,1'\" 1 маһД.паға өте кажет болып тур, ол мақала онын вл н с д е кызгылыкты болар еді. Дрезден, 7/19 июль, 1847 жыл. Кадірлі досым Василий Петрович, амансын ба? Саған хат ж азуга лоргп легенде ғана мүмкіндік тауып отырмын. Міне, мои ада.мды жалыктыратын оңбаған Дрезденде осыменекінші ічч' бччми оіі.ірмын. Мумкін, меніц айтып отырғапымныц бәрі \"рынсиз боска лакклндық шығар (Дрезден адамды жалыкты- ратын оцбпгаи кала дегеиімді айтам, ал, менің бунда екінші І\"‘г болуымл кудік ко.чтіруге болмайды). Ай, жалтырбас до- смм-ай. мои Еаропаға барғанда өзімніц дуние кезу үшін жа- ралмаганымды аіікындпп, көцілімдітындыру үшін істейтін едім. Мысалы, мсн Саксониялык Швейиарияда болдым; ол көркем жерлср бірср минут менің көиілімді еліктіргендей болды, бірак узамаіі ол корксмдік алдакаш ан жаттап алған иәрсем сыяк- т.шып моиі ж аиян жалықтырды. Зерігу — менің колжазбзс жолдасым, осы үііге кашан кайтам деп сарғая кутіп асығып отырмын. Мыилу пірәдарсыған немістерік топас, арсыз халық ексн. Олардыд тамырында журіп турған кан емес, сыра деп аталатыи ішімдіктін коймалжың тунбасы. Сыраны олар есеп- сіз сіміріп ішс береді. Бір күні олар столды коршап ас ішіп отырып, штенда туралы әкгіме козғадьі. Бір неміс: «Мен про- грссті жаксы көрсм, бірак, оныи шамалы ғана болуын уиа- там. сонкмен мсн прогрестен гөрі шамалы шаргалыкты ар- тыгырак кврем»,— деді. Тургенев әлгі төл немістін сезін ма­ га,г аударып беріп еді, неміс тілін білмегеніме өкініп жылап жіберс жаздадым; неміс тілін білсем, мен оған: «Мен кумыра- ға клйнаткак сорпаны ж аксы көре.м, бірақ сорпадан кумыра- ны бясымырак жаксы көрелг», — дейтін едім. Әлгі жасаң неміс бір ий-шёнді .мактамак болып, ол туралы мынадай пікір айтты: <Ол б ая\\’ қалкыилы». Ие, кыйкым мен калдыктан куралған немістсрдік жайын айтьтп таусу кыйын. Кыскасы!..Неміс туралы пік:р айтуда Анненков пен Тургеневке мен беделді адам болып аллыч- немістердін топастығык көріп төзе алмас халге жег- кендс олар- «Белинский дурыс айгады!» — дейді. Iерманиянын ксдсглігі адам айткысыз. Бір кезде улы Фридрих тәжіме сән беоген кэУІіардай деп мактаған Силезиянык кайыршылығы жаи шошырлык- Пауперизм, пролетариат деген сөздердік жан- ды'тургиіктірср мәиін мен осында ғана түсіндім. Россияда свздердііс мәні жок. Россияда кей жерлерде егін шыкпай, аш-

тыкка ушырау болады, онда карамағьшдағы шаруаларды негрлердей етіп корлайтын плантаторлар—помещиктер бар; онда урылар, ел талағыштар — чиновниктер бар; бірак, Россия- да байлық болғанымен Германиядағыдай кедейлік жок. Жалқаулык пен маскүнемдік Россияда кір-ласты, жалба- жулба киімділерді туғызып отырады, бірак, оньщ бәрі нак кедейліктік езі емес. Кедейлік дегеніміз — аштан өлемін-ау, деген кауыптан өмірі кутыла алмау. Адамнын қол-аяры сау, езі енбеккумар, таза жан, жумыс істегісі кеп кулшыньш отыр, бірақ істерге жумыс жоқ: міне, кедейлік дегеніміэ, про­ летариат дегеніміз осы. Бунда итімен, шиеттей балаларымен жүріп, жалаңаяқтанып арбаға жегіліп, Зальцбруниан Фрей- бургкв тас көмір тасыған адам өзін-өзі бақыттымын деп са- кайды. Ал, иттің я аттың жаеайтын қызметін жасауға орын таба алмаған адамдар қаңғырып журіп қайыр сурайды. Оның кәсібі кайыршылық емес екені кескінінен, даусынан, кыймы- лынан сезіліп турады, оның арланып жерге кіріп кете жаз- дараны да байқалады: огаіі тыйын-тебен бермеуге дәтіц шы- дамайды, бірак, олардың саны менің қалтамдағы тыйыным- нын, санынан әлдекайда артык, смідықтан, олардын кайсыбі- ріне садака беріп жеткізерсіц! Адам шошырлык нәрсе! Мен Дрезден галлереясында болып, Рафаэльдіц Мадонна- сын көрдім. Романтиктер, әсіресе, Жуковский ол сурет туралы бетімен сандырактап жур екеп. Менін байқауымша, Мадонна- ныц жүзінде де романтикалык я классикалык ештеме жок се- кілді. Ол христиандар кудайынық • анасы емес: оны аксуйек әйел, патшаның кызы, абройлылығы1әлемге үлгі боларлык жан деу орыпды. Ол бізге жиреие карайды деп айтуға болмайды,— ондай мінезді Мадоянаға тануға болмайды, ол ©те жақсы тәр- бие алған жан, сондыктан бізге әншейін пенде деп жирене ка- рап, немеое бізді алдаушы, суркіыя деп бағалап кдрламайды; ондай өрескел сүйкімсіз сөзді сөйлеп, Мадонна аузын ласта- майды; осылардын кезінен денеме кір жуға ма деп сескеніп, со- нымен қатар, теріс карасам осы тобырды ренжітіп алам-ау, деп ол бізге салқын-салмакты кескінмен есіркеп карайды. Ал, қолындағы бала оиыц өзіндей емес анкылдаған сыр жасыр- майтын жан: Мадоннанык төменгі ернін тәкаппарланып жым- кырықкырап алғаны байкалады, ал баланын біздей онбаған- дарға жирене карайтыны аузынЫң элпінен айкын көрініп тур. Көз әлпіне карағанда — ол болашакта суйіспеншіліктіц, беи- бітшіліктік, кексіз кешірімнін кудайы — сактаушы, корғаушы болатын түрі жок, ерте замандағыдай ашудык, каһардың, жа- заныц, азаптын кудайы болатын түрі бар. Бірак, суретшінін колының шеберлігі, тамаша икемділігі адам танданарлык! Су- ретке канша қарасаң да,— козің тоймайды. Суретке карап тур- ганда Пушкин есіме түсті: акышіың шығармасы сыякты мына

сурегтің до ім|>г к\\Г/.-,<.-іасьі угол болып кслуімен катар, көр- КІИЛР СуГіКІМДІ ||\\ р ' км'іг.1 •!ы, жакоы ККрГСіІ Ж-',.. '.II:,ің . і бар. Пушкин Рафаэльді бекерге ііпо жаратылыстан жакын екеніп сезлі. .................................... :ода деген суреті аккумен ушыра- сатын ко.юцін.іо маі.чм ні» унады; 7ӘНІНІК сулулытыи нгеін ойтанин І.кіросе |о> Гох.іов! кыллык жузіігдеті азап, ракатка ело ЖП.ІЛ.Щ і»>м аріу і.-ічічі ; ду.ч түсірілгеи. Баска да бірсы- пыр.ч нарее.юр унл-іі.. бір; .. борі жайыида жазгым келмей Өзім Марина п ке■гііініі бларпа жатырмын, онда жабыіатынымды КҮНІ бурыіі СС.ЮМІН. С.аІІйІТтІаШм айдап эрнеме маған кесе-көлденеи ксле бе|Н'ді. Петернбургггоеч аттаиар алдында Тркшатный мен Добрынин, басни аіиіі \\хры..тптіп шайкасы туралы естіп едім, ал, Парижгл блрган оиіңц уріы.і Т'1ест туралы, баска урылар туралы жоію кон. гіпушія бойііьыіішпниа конылган мннистрлср туралы ку­ Дік куіиоііін. <*>.;;>і іални бакыллаулагы. бірақ элі зшкереленбеген УРЫ Э.миль !,Т!і гуралы сансыз өсекті тыңдайтыи болып ОТЫрМЫН О а! '■>. іпогсь! (О, мундар заман! О, мувдяр болтан оал. .......... (1...X....I.X.....гас-ыр. ! 0.- маскаралау мси корлану- дың мсксііі болтан Франция! Фраііцняныц беті осы күиі Евро­ па мемлскоггорііііц тукіргішіне айііалып отыр. Еріншек біреу болмаса осы куиі Фрлнцияны урмайтын жан жоіс Жуырдп Португалия Франшіяга интервенция жасады; узамай Швсиа- рня интервенция жпсанды дегенді аіітысып жур; ол ннтервен- шія Фрпшшяні.іц ііброГіьш арттырады-ак дссіп жур. _ Мсн Л он Плапныц кітабын окып шыктым. Ол мыили да. жьілы журекті до адам, оның басы мен ж урепн жаратардл табигат сараисымаі ан сыяцты; бірак. ол акылымеп ж^регш өз кушімен толыктырмак болыпты,— сондықтан оііыц мын іі «ея журегі ёлы болудың орнына кур ісініп, карамм Ү-І|Ку \"‘' шығыиты. Оныіі кітабьшда пайдалы. кызғылыкты норіглер көп: ол кітап тамаша болып шыккандаи ске||' ^ ^ п “ , ка оны адамды зсріктірерліктей етіп. ластап та улг.р . Л■нйәмаютпмдиідошжиаеш^исІктіінмдФЧйе.ІрІм.4аіИ/ончнЦціаіШпвряпІхДдүнДаізг1тмы»шні/чнд*і“на■бд'*о*ірОоЙР-йЫиымНннТтіиүҮсС.іШбриі.ШплпГі.Іп--мМнеІСя! ой^айуан-ай У• У ІТОНІ.шіІ Кітапта буржуазия Д У \"« ж асаз. астая буры,. «»•» заттыя жауы б о .іы і жураяаылнктык я г л ж т “ V ™ ” * * “ РГ к асты і ка.члип жүрге»' Луи Блан сол кітаптыц өзіігде ө „|Я __буржуазиянык буржуазия болмасп ж асалм ас еди Р£в<^ иИ к$ ітед і. Уай. габысы - оныц кызметінік зац ды ж ем ісі, д Лама ртиниш. шіркінніц әумесерлігі аитып болгысыз. О ^ Ц Ү окь)йга туралы каны окып о тыр мып; ол к;'тап « ян Ор^бе ^ нд ^_ бет,нде бурын- 1 о ьі„ . ...... міжындаі білмей-ак койдым:

ж арты лап кана акылды, не келешекте министр болам деп дэ- меленіп, партия атаулынын бәрінің көнлін табам деп жүр. Бул соғылғандар мені жалыктырып-ак болды: көнлім калып зері- гіп жыл агандай болам, бірақ амалсыздаи оқып жатырмын! Мен су аркылы емделуге арналған кундерімді бітірдім, өзім а з д а п оиалдым. Су ішіп колдана бастағаннан кейін біраз уақыттан оо« жаксы эсер етеді десіп жүр, әліде онала түсермін деген д әм ем бар. Ал, Парижға бара салысьшен аты шулы Тира де Мальмороға бірден көрінбекшімін! Әйелімнен хат алып едім, Қраевский казір Москвада деп жазыпты, сенің үйіце тускен көрінеді. Ж ақа дос тапкаи көрі- несін, кайырлы болсып. Бул әлемде дос табу — улы іс деп Шиллер с а н рет айткан болатын. Ал, А. А. КраевскиГ сыякты жүрегі кайырымды дос табу — зорчолжа, Ол канышер менін шалзжансар жүрген денсаулығымды сорып-ак болып еді, енді өзінің д е Ьсі кері кетіп, журттың бәрі манынан кашып тарап жатыр деседі. Егер журттың айтканы рас болса, мен куанар едім, себебі дүниедегі кырсық соның маңын торласа екен деп тілеулімін. Хош бол, Боткин. Біз дегеннің бәріне — Кавелин- ге, Грановскийге, Коршқа, Кетчерге, Щейкинге, тағы-тағылар- ға1 сэлем, айт. 8.Б. В. П. Боткмнге. Декабрь. 1847 жыл. СПБ. 1847, декабрь. (Үаікділер) Енді Герценніқ хаттары туралы1. Ол хаттар Коршка, Гра­ новскийге, саған және баскаларға зор эсер еткен көрінеді. Бу­ гаи Караганда москвалык сендер бойымыздағы ен басты қа- сиетіміз деп санап жүретін сабырлылыктан айрылып калған сыяқтысындар. Сенің берген бағаида сабырлылыкка уксас бірдеменік журнағы бар секідді: сен әйтеуір хаттар өзікнік ой- лаған жеріцнен шыкпағанына шамдаиып ашуланбапсын, Коршка уқсап ыза буып кызармапсыа, хаттағы калжын, кағыс өткір тілмен жазылған, педантизм мен семинаризм әдептілігі сакталмай еркін сөйленген жерлерді ашу, ыза төккен сөздер деп бағаламапсың. Меніц шамалауымша, өз пікіріке, өз көз- карасыка қарсы пікір мен көзкараста тиімді, жаксы ештеме жоқ дегеіще сенін сөзіц жөн емес қой деймін. Герцеи ол хат- 1 Содан Кейін Аииеяковтың кояымен: «Сол адамдарға тағы басқа- ларға мешк аггымнан, кадірлі досьга Василий Петрович, сэлем жеткіэерсін... Ал кеашгі оеттері жок»,—деп жазылыпты. А. Пыпипнің жасаған ескертпесі. 316

тары», әсіресс, соцғысын мсиіи көзімшс жазған «ЛІ. ол хгп- тар адалшіетті фрапцуздар кызараіідаи жоргс карагаи, тіиті сумыраіілар да лбыржып квзін кынылыктаткан окыіігаларлыи осерімсн жазылган болатын. Егор Гсрікчшін хагында агыра сөГілоу болса, — жасаган-ау, — омың по аііыбы Пар? — Мінеі.і іөрт түлігі түгсл больш турған ешіеме жок. ной. То.тык акыйкат каПда бар? Герцепніц квзкарасыи аіымен каго дсм угыну. гіііті карсы сөйлсп дәлелдои жатуга іурімсыз леи багаляу. - жок, мырзалар! буларышіыи мЭііііі мічі түсіне алмаймын. мүмкін, сендсрдікі ж«и шыгар, бірак, меніи акмақтыгым сон- дан — сендердің ланалыктарыцпан сінтоме ангара алмайтыи сыяктымын. Мен Гсрцсішің квзкарасы міиеі.і дурыс, мін-олічііц сгжсіі-тсгжейін түгел камтыды лей алмлйммм; буржуазия туралы моссле — әлі кезекгсгі моселе ексніие, оіім ешкім осы күше дсйін шсшпсгенінс, тіпті сшкімніц иіеше алмайтынына. оиы шешу адам баласыныц сіі жосаргы соты — тарихгын Га­ на колынан келетініис мсн мойыидаймын. Г>ірак, мсніи анык білетінім: капиталистердің үстемдігі кязіргі Фраііцняиы моцгі- лік маскаралыкка ушыратты, Фрашшины Лиглияга сырғынаи сатып, өндіріс иелерін кутыртып кагусыз жіберген рсгент бн- лік курған, Дюбуа баскарган заманды секс түсірді. Франиия- да казір онған дәнеме жок, бэрі дс көц-кокыр, кунсыз кырык ру каишылыкта: улт намысы, улт мақтанышы дсгсн сезім жо- галған. Әдебиетіне көзін сал — көзіне не ідінср скеп. Ө.мір уш- кыны мен таланттын журнағы бар көз тартатын шыгармапыл бэрі оппозициядағы адамдардың колымен жазылып отыр; оппо­ зиция болғанда—парламенттік окбаған оппозиция емес, ол оп­ позиция тігіті консервативтік партиядан да жаман, буржуазия— Франшіянық тоніне мерез ж ара деп санайтын баска оппозиция- дағы адамдардың қолымен жасалады. Ол опиозішияның бур- жуазияға айткан карғысында ессіз есуастык көп,— бірак, не- ше дегенмен, өмір мен талантты сол қарғыс сөздердіц гана ма- нынан табуға болады. Париждык театрларында не болып жа- тыр екен сен оны байка. Сахна атаулыны мәнсіз, кунсыз, жек- сурын бірдемелер билеп кеткен. Соиын барін кен акылмсн кя- дағалап койылған постановка, актерлердіқ тамаша ойыны, француз акылыныц жібектей созымдк, нксмді өткірлігі гана көрсетпей тасалап отыр. Искусствоныц бар окей: Кейде Ра­ шель мен Расин аркылы ғана байкалады, ксйде Леметр, немесе Феликс ГТий сыяқты, «Ескі-кускы» жыйиаушылардыц сцбегі аркыды көрініп отырады: Феликс Пий талант дсгсннсчі атымои кенде адам, бірак, ол талантты буржуазняга жаулыгыиыц кү- шімен тауып жүр. Герцен француз прокурорлары — шуттар. акмақтар деп ешуакытта аііткаи жок, тек бір прокурордыц кылығын ғана сөз кылды (Бовалоновтын сскундапгы сот бей­ канда катнасатын прокурор туралы)3. Ол прокурорами кы- 517

лығы шутка, акмакка лайык. тіпті, бузыққа лайық кылық еді. Герцен ойынан шығарған ж о қ — ол факті француз журналда- рының бәрінде жарияланған болатын. Айтпакшы, француз журналдары туралы. Герцен фактіні француз журналдарынык бетінен теріп курастырады деген пікір бар көрінеді. Бундай пікірге қарсы таласып, сөз шыгын қылудыц да кажсті жок кой деймін. Француз туралы сөз козғағанда Франция жур- ііалдарыныц бетін көрмеген бірде-бір факті табуға бола ма? Бірак, әңгіменік туйіні бул мәоеледе емес, алынган факті ав- торға қандай эсер еткендігіяде, фактініц калай баяндалуында. Осы пунктке келгенде Герцен ежелгі әдетін істеп, соқғы хат- тарында да өзініц талантты екенін көрсетті, сондыктан, онын хаттарын оку — осындай асыра сөйлру бар деген адамдарға да, тіпті келіспей наразы болган, көзкарасы авторға карсы адамдарға да кызғылыктм. Өзің білесіц Арапетов мырза, Ан- ненковтыц хаттарын Париж журналдарыидағы фельетондар- дан кыйындастырылған куранды деп келемеж кылған жоқ па еді^. Герцен туралы ондайды батылы барып ешкім айта ал- майды ғой. Ал, Н . Ф. Павлов Сретенский бульварынан алып Париж туралы хат жазып журген көрінеді, мен оғаи ондай кәсіпті кой, Гогольге жазған ушінші хатыцды айналдыра бер деп акыл айтар едім; Павлов сол хатпен өзініц барлык калам кызметін аяктауы керек, одан жоғары кетерілуге оған жазмыс буйырмаған болуға тиіс. Біз Парижда жатып, Павловтыц твртікші хаты басылған «Современник» журналын алып окы- ғанда мен каркылдап кулгемін,— Герцен Павловтыц ушінші хатын цензура баспаға жібермепті,— деп салмакпеи түсінік беріп мені токтаткан болатын. Мен болжауымныц ерсілігіне уялып, тіпті кызарандаған да болатынмын. Бірак, Питерге кайтканнан кейін меніц жорамалдауым дурыс болып шыккан; менің айтканым акыйкат екен: баска толып жатқан мәселелер сыякты әдебиет мәселелерінде де москвалыктар дурыс ойға еркелік істеп, ерекше правомен лайдаланып, шығармаларынын әуелі аяғын, онан кейін ортасын, ең щырыида — басын жа- риялай береді екен. Казіргі Франциянын жексурын, масқара күйге ушырауын тек буржуазияныц ғана кырсығылап деп санауға болмайты- вын, бул мәселенің шатыскан кат-кабат қыйын екенін, оған ал- дымен, бэрінен бурын — тарихн жағдай, содан кейін — кулык- тык, философиялық және талай жағдайлар себепкер болып отырғанын тусінемін. Буржуазияныц кездейсок иәрсе емес екенін, оны тарихтың езі тудырғанын, ол саныраукулак сыяк­ ты жердің жігіяен куні кеше ғана шыға калмағанын, оиып өткен дәуірінін улы мәні болғанын, буржуазияныц сәулслі жаркыи тарихы барын, адамзат коғамына оныц зор пайда келтіргенін — міне, осыныц бәрін мен жаксы білем. Анненков 318

буржуазия деген сөз ал кауымның кец кемерін, созымды мол атрапын түгел камтый алмайды дейді, мен, тіпті, сол Аннен- ковтыц пікірін де макулдаймын. Буржуа және казіргі Фран- цияныц тағдырын еркін басқарып отырған капиталистер, оқыііганын ағымына жартымды эсер ете алмайтын жэне взде­ р и те де тапшы ғана право бар капиталистер мен меншік не- лері, акыры түк меншігі жок, дәрежс атаулыдан сырт турған адамдар бар. Буржуа емес деп кімді айтуга болады? — Өэ те- рімсн басканын егінін суарып жүрген жумысшыны айтпасак кімді айтамыз? Осы куні буржуазиям жау болып, халыктын мүддесін корғап жүрген Робеспьер, Сен-Жюст сыякты адам- дардын өздері де хнлыктан шыккан емес. буржуазііялзн шык- каидар. Міне, буржуазия дегсн сөзліц осындай күцгірттігін, туракты түйіні жоктығын сске алғаида Герцен хаттарынын әлсіздеу жсрі бар екені рас... Осы жагдайды Сазонов тпбан аузында айткан, онык сөзш Ашіснхов та куатгап, Мишельге4 (әлгі мистик, идеалист, романтик болып тургаи неміске, жоме сол калпыиан өлс-өлгеншо өзгсрмснтін нсміске, гсбебі, фило- софиядан безгенімен өз жаратылысын озгсртс кою оныц ко- лынан келмейді) қарсы сөйлсгсн болатын, Герцен де Сазонов пен Анненков пікірін макулдзгт. Мншелі.ге карсы болган. Бі- рак, ондай кемшіліктер бар екен дсп Герценнің хаггарын жз- ман деп санауға болмайды гой. Енді бул жагдайды жыііып коя турайық. Сонымен аты буржуазияга емсс, казіргі Франциянык ленесіие чума я холера қусап жабысмп жатқан ірі капиталис- терге шабуыл жасауымыз керек. Франция казір солардыц уы- сында, шынында олай болуға тиіс. емес. Өз максатына жету үшін күресте, таПмай ілгері басуда ек күшті тап — орта тап. Бул бағытта од тап кенпейіл де, айлакер де, батыр да, өзімшіл эгоист те бела алады, өйткеиі, эрекет жасап, өздерін курбан- дыкка шалып, өлімге ушырайтын ол таптыц тандаулы адам- дары, ал, ерлік пен жеқістің жемісін бүкіл тап ортак пайдала- нады. Орта сословняда сословиялык сезім күшті-ак. Л'далын апту керек, ол сословия Францияда кыбын тгуып кыймылда- ды да, халыкты талай рет канал жүрді; халыкты колтығына су буркіп желіктіріп коятын да, артынаи сол халыкты зенбі- рекпен атып кыру үшін Лафайет пен Бальиді жумсап отыра- зын. Осы турғыдан карағанда, Луи Бланнык буржуазиям көзкарасы кыйсынсыз емес; бірак, ол тым ушкары кетіп өнін айналдырып алггн; шамадан шығып кетсе, кандай дурыс тп- кірлердіи де мэні кзлмай. адам күлерліктей өрескел күйге же- іетія әдеті. Лун Бланнын тағы бір кателігі — ол талабым орындау жолында күресте жүрген буржуазиямен женістік же- місін жеп, салтанат курып отырған буржуазияны бір саиап шатыстырып адды. козғалыс әуел басталган кезде буржуазия жупыиы елі, өз муддесін хзлы к муддесінен бөліп-жарған жок

еді. Т іп т і, курылтай жыйналысынын, тусында да буржуазия колы ж етк ен ге мәз боп отырып калғысы кслген жок, жещсгі ны ғайтудың камын карастырумен болды. Буржуазия правоиы өзіле ғ а н а алып койған жок, халыкка да алып берді: бастал- кы к е зд е ол правосы бар халык нан жемесе де ток болады деп кателесті, ал, казір ол халыкты біле-тура аштық пен капи- талдың буғауында катырып отыр, — бірак, казіргі буржуа­ зия күресуш і емес, салтанат курушы буржуазия. Ал бул сөйлен оты рғакы м саған айтам дегенімніц өзі емес, тек беташары ғана, ер тегін іц өзі емес, тек кіріспесі. Ертегінін түрі мынадай: мен м ем л екет капиталистердін колында болмауы керек дедім, енді ол пікіріме үстеме рстінде айтарым: капиталистердін би- лігінде б о л ға н мемлекеттік күні қараи: капиталистер патрио­ тизм д е ге н д і білмейтін, аскак рух, аскақ сезім дегеннен маку- рым калякай жандар. Соғыс я бейбітшілік дегенде олар бай- лығын м олайту турғысынан карап кана бағалайды — одан тыс еш темені де көрмейді. Пайдакумар саудагер — жараты- лысы а зғ ы н , оңбаған, жексурын, кунсыз жан, өйткені, ол Плу- туска б ағы ны п кулшылық етеді. Плутус кудай атаулынын ішіндегі еңө зім ш іл кызғаишағы. соидықтан: «Мені қолдамағав- ды мен ө з ім е душпан деп таныймын!» — деп аузы-мурны кый- саймай а й т у ғ а ол праволы. Ол адамның өзіпе түгел берілгенін, басқа е ш ж а к к а алацдамағанын жақсы кереді, өзінө біржола берілген эканды ол жомарітыкпен жарылқайды; ал, шала- шарпы ғ а н а бағынуды жактайтындарды ол банкрот етеді, содаи кейін тү р м еге тығады, ақырында кайыршылыкка ушыратады. П айдакум ар саудагер—пайда түсіруді өмірініңбас максаты кып койған а д а м , онын пайдақумарлығыиа шек коюға болмайды. П айдакум арлық теңіздік суы сыяқты, қанша ішсең де сусы- ныд канбайды , кайта шөлдей бересін. Пайдакумар саудагер өзінін; калтасым ен1байланысты емес мәселеге бурылып та ка- рамайдЬі, ол акшаны каржы-курал деп карамайды, өмірінің бар а р м а и ы — деп санайды, адам атаулы да оған — тек ныса- на; ол ад а м д ы жаксы көру дегенді білмейді, адамға жана- шырлық істеу де оған жат мінез, ол — жырткыш акнан ка­ тал, өл ім н ен де мейірімсіз, ол кандай жамандыкты болса да жиренбей _ істей_ береді: өз пайдасына жумыс істеттіріп, бала- ларды ө л ім г е ушыратады, пролетарийды аштан өлу қаупымен ығыстырып кысып отырады (яғни, дурелеп отрады,—ж олау шылап _к^здескенімде бір орыс помещигініц айткан сөзі), төлеуге' гітамасЬі келмесе,— несиесі үшін жумысшының жоны- нан үйек алйды, азғын, арам ооекеттерді пайдаланады, аз- ғындық ү ш ін қызмет істейді, кедейді.жеп баиды... П ай д ак у м ар с$догар.|і)рда ^бекуласаң, біріңгай шектен аса бойды билегең_.^щзв^ык4 ^ододы . бузбай кобмайтынын 830

кзретан, ал, адамнын. деньеіиде пайдага жшсіктіктеи баска да толып жатқап хумарлыктар бар. Бірак, сол квп ку.мар лыктын ішіидегі ец жексурыны пайдакумарлык, біраздэіт кейін ил букіл сословняның тулғасын, дәстүрін қальЭлтаеты рады. Ол сословітяныц кескіні кандай болуға тніс? Оцдай сословмипыд бнлігінде болғаи мемлекеттің күйі не ^олмак^ Англняда орта кллстьщ салмагы едәуір — төмеигі паГшта со- лардын. екілдерінец қуралады; ол палатаиык эрекетінДе алуан асқақ кыйыылдар толып жатыр, ал, патриотизм дет ей йі. гіпті шексіз. Бірак, Англияда орта сословияга ак суйектср тенбе- тсң тусіп отырады, осы жағдайға орайлас ағьглшын укіметі «емлекеттік дәрежеде, улы гулғалы. данкты, ал, ФратСцияүкі- меті - - либоральдык, коран;, азғын. кунсыэ, абройсыз болып отыр. Англияда аксүііектер өткен сок халық орта слхгловня- нын таразысын тек басып туратык болды; олай бт.лцзгаіі күндс Англияныц халі казіргі Фракциядан да төменде ц. адам карағысыз болып азын кетуі ықтыймал Буржуазия— зулмаі. оны қурту керек. тек буржуазия болмаған жерде гаітя м* ойдагылаіі алга баеады дегсн пікірді алацеьтз акыйК;г-г дчі санайгындар бар, мен ондайлардын, катарыиа косылйіяймын. Біздің неміс — Мишель, солай ден санайды, Луи Блат» да осы иікірді жактайды. Ондай пікірді мен өзім буржуазияибтЯ бас- гауымен орта тапсыз-ак карқ болып, табыска жетіп укагкан мемлекетті іс жүзінде өз көзіммен көргенде ғана мйКУлдар- мын. Әзірше мен орта тапка суйенбеген мемлекетт'Н емірі оқбай келе жатканын көріп отырмыя, сондыктан. өміР тэж- рибесі шешетіп мәселені мен күнібурын көкілімнен юешуден бастартамын. Буржуазия іс жүзінде бар болып жәтГр күнггі болатын болса,— ол тіршілік етугс тиісті, тіршілік еРцей-кои алмайды деп білем. Өндіріс — аскаи зулымдыктардьП» була­ ты екенін мен білемін, бірақ, өндіріс кот-ам ырысИтШн да шексіз булағы екенін білемін. Шыныида, буржуазия капи­ тал кожалығыныи, капиталдын еқбек әлемін езіп татПЗУыныи сокғы зулымдығы. Капиталистердін. жексурын, тіпті еяден шықкан э.уЛеті де ковам жумысына өзінө үлесгі әсерін жасауға тніс д-еГен ні- кірге мен косылам, бірак. баскару жумысында кілен буржу ­ азия турған мемлекеттін куяі каран! Ө зіңдік В. БеМііЧскин. 1101

ЬЕЛИНСКИИДІН ХАТТАРЫНДАҒЫ КЕЙБІР СӨЗДЕРГЕ ТҮСІНІК 322



Ш ‘ІІіііШ РІ II 1т 1 1ПІіі

о п 'л д а ои;*//лл а. .? Г Г « '.ьЛ ’ нп- ф- -^вавЕ-дйм