В.Г.Белинский - Таңдамалы шығармалары

тегіліп жаткан сән ориында ысырап болып, текке шығын бо­ лып жатыр демекшіміз. «Граф Нуллнде» ақьга орыс өмірініц түйінді тулғаларьш капы жібермей, калай оп-оцай теріп алғанына таң каласык. Мысалға, Наталья Павһовнанын қызметші Парашанык ворт- ретін алайык: Парашаны білгін келсе, достарым, Ол он колы бәйбішеніқ асылда. Ісін тігіп, кірін жуып, хабарды Тасит;—сурап ескі-ускысын алады; Мырзаменен кейде оннап, кейде урсып, Оларға зу-өсек те айтып кояды. Ие, бул бейне — пансионная білім-тәрбие алған жаңа ба- рыняларға кызмет істеуші орыс кызметші әйелінік бэріне тән, ортак бейне! Поэманын өлеқі басынан аяғына дейін ееті, өткір ойлы, тілге жатык жеиіл екенін, жыры еркеленіп, куйылып отыраты- ньга, тілі улы кекесінді, сөз әлпі биязы екенін, өмір сырына ма- шык адамның жазғанын, шығарма нуры төгілген көркем жырдан куралғанын сез ғып жатудың кажеті бар ма? Пушкин баскаша етіп тіпті жаза алмайтын еді,— ал «Граф Нулин» — оныц сәтті шығармаларының бірі. Бул поэма бірінші рет 1828 жылы «Северные цветы» жур- налында басылыд шықты, ал 1829 жылы жеке кітап болыв шыкты. Шыға салысымен бойкүйез сыншылар поэмаға екіленіп жабыла тусті. «Граф Ңулинніқ» мазмуны тым карапайым деп тапты да, соны поэмаға бас кіна кып такты. Ол сыншылардың уғымына карағанда, поэма тек мақызды, байсалды нэрссні ғана жыр егуі керек; он- дай туздьпсгы мазмунды Ломоносовтың одаларынан, «Пет- риадасынан», Петровтыц одаларынан және Херасковтык жүз пут салмағымен жерді кауып жаткан зілдей поэ- Маларынан ғана табуға болады деп ойлады. Ал сол көкке сермеп, мактап, мадактап сөйлейтін жырларды тобымен алсан «Граф Нулинніц» бір бетіне татымайтынын сол епетейсіз. сыншылар сезген де жок. «Граф Нулинге» екінші тағылған кіна мынау болды. Поэманың мазмуны да, тілі де тізгінсіз- тежеусіз еркін жазылран, жарасымсыз еркіндік тым мол, му- нық бәрі жоғарғы кауымды корлау сыякты болып көрінеді десті. Ой, жазған сыншылар^ай! Ол сын байғус жуғымдылык- Ха кыздар белмесінде әдеттенді де, эдеппен сейлеуге караша Үйде отырып әДеттенді, сондыктан «Граф Нулин» олардын иә- зік сезіміне жағымсыз тиіп, қорлаушы боп көрінсе, оған та- Хырқауға бола ма? Байғуе сыншылар-ай! Ол жазғандар улкеи 'І96

кауымды жаксы білемін . деп жайбаракаттанып, осы кунге дейін өзінен-өзі коразданады да, әдепті сөз салтын буздық деп «Өлі жандарды» катал кудалайды. Ал жаксылыкты бағалап көрмеген үлкен кауым осы кунге дейін жазған сыншыларды ду- ниеде бар екен деп ескерген де жок, бір кезде «Граф Нулип- ді» каядай ракатка батып окыса, оокғы күндерде «Өлі жан­ дарды» да сондай ракаттанып окып шыкты. Ол үлкен қауым екі шьгғарманың бірде-бірінен «әдепті сөз», «сыпайы. мінез» деген уғымдарға кайшы келетін я корлайтын ештемені атымен кездестірген жок. ОНЫНШЫ МАКАЛА сБорис Годунов» «Полтава» мен «Борне Годуновтан» бастап Пушкинніқ жа- зушылық кызметінде атымен Жака дәуір туда. «Полтава» 1829 жылы, «Борис Годунов» 1831 жылы шыкты, алайда ол екеуін тустас шығарма деп айтуға болады, өйткені «Борис Го­ дунов» 1831 жылдан элдекайда бурын жазылды, ал Пимен мен Самозвансцтің арасындағы аты шулы көрініс «Московский вестник» журналында 1828 жылы жарияланған болатын; Кур­ бский мен Самозванецтіц араоындағы шағын көрініс «Север­ ные цветы» журналында 1827 жылы басылған. Талатын, мещ- сатқа жанасымы кандай болса, коркемдік жағынан карағап- да «Полтаванык» «Борне Годуновка» жанасымы сондай. «Пол- таваға» журтшылык Пушкинніц бурынғы поэмаларйндай емес, салкын карады; «Борис Годуновты» журт мейлінше кө- кілсіз кабылдады, көптеп шығарма жазған, әлі де көптегея шығарма жазады деп үміттенген улы таланттык қожырағаны ғой, мына шығарма сол кожыраудың белгісі ғой деп бағалады журт. «Борис Годуновты» бастап шыккан кезде де, осы күнде де, кумартып карсы алатын адамдар бар; бірак ондай дәріп- теушілердік саны бурын да аз еді, казір де аз, ал олқысынып, кемітушілердің саны — көп. Олардыц кайсынікі' жөн, кай- сынікі кыйсык? — Екі топтык_ пікірінік де жөндісі бар, терісі бар. Себебі Пушкин өзінік бурынғы шығармаларының бірде- бірінде «Борис Годуновтағыдай» көрксмдік шыкына көтеріле алған жок және дәл бундағыдай көптеген кемшілікке ушыра- ған жоқ. Бул пьеса Пушкинге Ватерлоо майданы сыякты бол- ды, ол майданда акын озініц данышпандығын мейлінше кең, мейлінше терсн ашып жумсады, бірақ соныц бәріНе карамас- тан кыйрай жекілді. Алдымен айтарымыз, Пушкиннін «Борис Годуновы» драма 197

емес; оны диалогпен жазылған эпикалык поэма деу орынды. Катнасатын адамдар ж алпи алғанда нашар суреттелген, олар тек сөйлейді, рас кейде тамаша сейлейді; бірак оларда өмір жок, жасап жатқан әрекет жок. Аскак поэзияға толы сөздер жиі естіледі,. бірак пьесада кумарлык дегенді, күрес дегенді, әрекет дегенді көрмейсід. Бул Пушкин драмасының бірінші және басты кемшіліктерінің бірі; бірак ол кемшілікке акын кіналі емес: кемшіліктің себебі орыстық тарихында, акын дра- масына мазмунды сол тарихтан алды. Улы Петрге дейіпгі орыс тарихының Батые Европа тарихынан өзгешелігі — орыста эпи­ калык яғни квиэтикелік характер басым еді, ал европалықтар- да кілен драмалык характер басым болатын. Улы Петрге дейін Россияда семьялык, рулык калып дамып отырды; даралык қалып атымен дамыған жок, ал, дара адам дамып, окшау- ланбаган жерде драма бола ала ма? Шекспирдің драма- . лық хроникаларынын мазмуны неден куралады?—Дара адамдар әкімшілікке таласады, сол әкімшілікті бірінен-бірі тартып алу үшін жүргізген күрестен драмалык мазмун кура­ лады. Ондай жагдай бір кезде бізде де болған: үдельдік дәуір- де улы князьдін және удельдік князьдардын араоында такты иемдеиу үшін тынбастан тартыс жүріп отырған; Москва пат- шалығының кезіңде такка үш адам катарымен таласады, әйт- кенмен, олардыц әрекетінде көзге түсер драмалык козғалыс жок. Удельдік дәуірде бір князь екінші князьді орнынан ай- дап шығып, оның уделін иемденеді, артынан өзі жеңіліп, бас- тапкы князьге орнын беріп, біраздан кейін тағы жекіп, тартып алып отырады; бірак ол тартыстан уделде ешбір өзгеріс ту- маған; адамдар ауысып отырған, ал істің мазмуны да, ағымы да калпынша кала бергеи, өйтнені жана адамда жана идея, жака принцип дегея болмаған. Сондықтан да княжество- лардын халқы ескі-жаца деп талғамай, жағдайына ка­ рай бірде ескі князьді қорғап, жана князьға карсы күрескен, бірде жаңа князьді жақтап, ескі князьға карсы күресксн. Егер цер кезінде татарлар келіп жауламаса, Русьтіц өзара қырқы- суы немен тыпары бір қудайдык өзіне ғана аяи нәрсе еді. Бірінші жағынан алып карағанда, татарлардыц корлап, ка­ тал канауы орыс халқынын рухани әлеміне бүліншілік жаса- ды, кесепатын тигізді; екінші жағыиан алып Караганда, ол ка- талдыктың игілікті пайдасы да болды. Ортак кауып, ортак азап орыстық қырык ру болған княжестполарын ынтымакгас- тырды, Москва княжествосынын жетекшілігімен кіндіктескен мемлекет курылып, дамуына көмектесті. Ол бірлік іштей кай- насып нығаю емес, тек кілек сырггай бірлесу еді, дегенмен Рос­ сия соиың аркасында жан сактап калды! Иоанн III ні тарих- шылардың бірсыпырасы улы Иоанн деп атайды, ол пікір негіз- сіз емес. Иоанн III шығыс абсолютизімі идеясына негіздеп

Москва патшалығьшыц мызғымас камалын жасады, абсолю­ тизм дәстүрі ол курган мемлекетте жалпы бірлікті нығайту үшін өте орынды болды. Тегінде сол улы тенкеріс ешбір ылан; сыз, тыныш, бейбіт кана жасалғаиға уксайды. Бул бағытта Иоанн Ш бірбет кыймылдап әрекет істеді, сол бірезу мінсзін- де данышпандық та кврсетті, оныц бірбеттігі кейде асаусо- кырлыкка да соғып, сонымен қатар, кайыспас белді, таймас табанды екенін сыйпаттап отырды; ол унемі бір нысанаға ум- тылды, карқынын босаңсытпай әрекет істеді, бірақ күрес жүр- гізген жок, өйткені жолында бетін бөгерлік күшті бөгет кез- дестірмеді. Ақыры іс күрессіз тынды, Русьтін көне тарихын- дағы жер тітірерлік драмалык окыйға сейтіп ешбір драмасыз жасалды. Драматизм — өмірдегі поэзиялык элемент, ол біріне- бірі қарсы идеяның өзара соктығысып, күшті кумарльіқ жа- лынды леп турінде күресуінен туады. Бір адамнык өміріне ба- ғынған Москва патшалығынын ынтымағын Иоанн III жасады; Кырық ру бытыранды удельдік система тозып бара жатты да, бір адамның аузына караған әкімшілікті кіндіктестіру ВДеясы шарілктап, өрге басып бара жатты. Тозған күш белсе- ніп, неге болса да басын байлап, өрлеген күшке карсы шығуға жарамады, ескі — удельдік олемнін күші бірен-саран көлде- нең келсс, бекергб курбан болып, тозып кетіп отырды, Рюрик- тердің әулеті, удельдік князьдардың тукымы азғындап, пат- шанык алдыпда кара халықпен катар мойынсунып туратыи карапайым боярлармеи бірдей болып кетті. Боярлар патша мен халыктың әредігінде болды, бірақ патша мен халыкты жаиасгырар дэнекер болған жок, араларын алшактатарлык асу болып килікті. Ертедегі Россияда дара адамның тук сал- мағы болмаған, бар береке руда болған, бояриннік аброй алуы бүкіл рудын абройын көтеріп отырған. Буған сол кездегі дәрежеге бөлу кітабы айқын дәлел. Акыры князь руларының Удельдік күрестері біртіндеп өзгеріп, бояр руларының сарай- лық куресіне айналады. Бірак ол күрес драмалык ақынға ке- ректі мазмунды туғыза алмады. Себебі Москва патшасынын сарайында бір ру екінші рудан үстем болса, тек патшаның рақъшы аркылы ғана устем болып отырды, бірақ сол үстем ру- лардың ешкайсысы думаға болсын, әкімшілік ісіне болсын түк жаңа идея, ж ана принцип, Жака элемент енгізе алран жок. Пат- шаныц колтығына жакадан еніп, кудіреттенген адам бурынғы өзіне қарсыларды олардық туыскандарын кайда болса да ку- ғынға ушыратты, зорлыкпен монахка айиалдырып, шашын кы- рықты, түрмеге отырғызды, аулак калаларға жер аударды, тілесе — корлыкка салды, тілесе сыйлы шеткакпайлыкка ушы- ратып, шекі кып устады. Соиың бәрінде тек адам адаммен күресіп, ауысып отырды, идеяда түк өзгеріс болғаи жок. Бо­ ярлар сарайы үшін, сарайдағы кым-кыйғаш тартыс үшін ондай

күресгін, адамдардың ауысуынык көп мәні болды, бірак мем- декет ушін түк мәні болған жок; ал тарихи драма мазмунды тек мемлекет өмірінен ғана алады, Грозный патшалык курған кез- де абсолютизм боярлардың душпандығына карсы аяусыз соғыс ашты, сондыктан драмаға материал ол дауірден мол 'табылуға лайық секілді; бірак сыртгай солай көрінгенімен, іс жүзінде тап олай емес. Себебі Грозный боярлык тәртіпті қу- ғынға ушыратканымен, оны жойып, орнына жаңа бірдеме ор- натайын дей койған жок. Корытып айтсак, Грозныйдық бояр- лар тукымына касастык пен каталдығы көрінеді, бірак сонык есесіне халыкка зәредей назар аударғаны көрінбейді; сон­ дыктан оныц әрекеті дара сезімнік жетілуінен туған болыгг көрінеді, идеядан, принциптен, саяси сенімнен туған ештеме жок болып шығады. Ендеше Грозныйдық маңында да Драма- ға азык боларлық ештеме жок... Акыры тарих сахнасына Го­ дунов шығады да, тақты иемденеді. Карамзин айткандай, жа- уыздықпен билесін, я кылмыс жасамай-ақ батыл, икемді акыл- мен билесін, — әйтеуір орыс өміріне ол да түк жана элемент енгізген жоқ; оның дәрежесі артып, көтерілуі де, кулауы да орыс халқының болашақ жағдайына түк эсер егкен жок: Го- дуновтык тусында болған нәрсе, Годуновсыз да, бәрібір, бо- лар еді Самозванецта эралуан саяси пікірлер бар еді, олар жүзеге асканда, біздің тарихтық барысына өзгеріс енуші еді; бірак ол пікірлер жүректі, қызу канды, акылды адамныд ба­ тыл кыялы еді, дегенмен тақ билеп, патша боларлык бастав туған пікір емес еді, сондыктан одан ештеме шыккан жок, де- рексіз қыял калпында калып койды. Шуйский бояршинадан аристократия курмақ болды; бірақ ол талап пікірдің жемісг емес, коркактык пен кунсыздыктың жемісі еді,—сондыктан ол Шуйскибдіц өзінің түбіне жегті де, мемлекетке түк әсерін тигіз- ген жок... Сонымен біз, жоғарғы үкіметті өз колына алуүшін- адам айткысыз әдістер колданған, жедел жасаған үш адамды көреміз. Олардық әрекеті мемлекет еміріне жаца негіз салуға ықтимал еді, бірак дәнеме жасай алған жок, тіпті дүниеде олар дәурен сүрмегендей, тарихта олардын әрекетінен түк із қалған жоқ... Батые Европа мемлекеттерінде жағдай баскаша болды. Англия патшасы Жерсіз Иоанн Арыстан- Жүректі-Ричардтың інісі еді өзі, болжыр, кунсыз адам болып- ты. Ағасы Палестинада пайдасыз данкка қумартып, күн өткізііі жургенде, Иоанн үкіметті иемденіп койыпты. Сол Жерсіз Иоанныц патшалык курганы ағылшындар үшін улы окыйға болды. Мысалға Францияны алайык. X III Людовиктің кімніа жетегінде болуы — өзініқ шешесі Катерина Медичидік жете- гінде бола ма, я кардинал Ришельенің жетегінде бола ма? —1 бул ерекше мацызы бар мәселе болды. Мундай мысалды көптеп

келтіруге болар еді, бірақ пікірімізді дэлелдеу ушін осы екі мысал д» жеткілікті. Сонымен, Пушкиниік «Борис Годуновында» драматизм жоқ болса,—оған акын кіналі емес, тарих кіналі, себебі—акын взінід эпикалық драмасына мазмунды тарихтан алды. Мумкін, соцдыктан да акын бул тектес шығармадан «Борис Годунов- ты» ғана жазып, сол жалгыз тәжрибеден әрі аяқ баспаған шы- ғар. Ал шынында, Борис Годунов орыс тарихындағы адамдар- дың бәрінен де өзгешо; ол драмаға жарамағанымен, драма тусті поэмаға жарарлық адам еді; ондай поэмада Пушкин сыякты акын күшті дарынына кең өріс беріп, драмасындары толып жаткан тарихи және эстетикалык кемшіліктерді жаса- иауға мүмкіншілік бар еді. О л үшін акын Годуновта не сыр барын өзбетімен ашып, бурынғы айтылған пікірлердін ешкай- сыныд беделіне карамай, ыклалына түспей, Годуновтьщ тари­ хи мәнінід сырын өзінін акындык сезім болжамымен бағалауы керек еді. Ал Пушкин Годунов туралы Карамзине!к айтканы- ның бәрін үлгі кып устап, кулша басын иді де отырды, — сон- дықтан онын драмасы мелодрама сыякты бірдеме болып шык* ты; онын Годуновы ардып азабын тарткан жауыз болып көрі- неді, ол өзініц жауыздығынан өзі жапа шегеді. А'қын бул ара- да мінез-кулыктың кубылысын көрсетем деп жаксы таланта болған, бірақ талай акын шыйырлап туяқкесті кылгаи пікір күигті дарынға тек өрісті кайдан берсін!... Қарамзинніц зор енбегін бағалай отырып, әділ көзбен ка­ рал, оның еңбегін көлемдеп, өлшеу, шек коя білу керек еді, олай істеу тікелей міндет еді. Карамзин көп кубылалы дарыны бар адам еді; ол өлеңдер, повсстер жазлы, орыс тілін кайта курды, публицист, журналист болды; ол орыстыд мәдени кауы- мын курды деп айтуға болады, сөйтіп ол орыс әдебиетінің тір- шілік ету, даму мүмкіншілігін нығайтты. Акыры Карамзин Рос­ сиянин тарихын жазды. Карамзин жазғаи тарих шыккан сон. бурынғы жазылған ол тектес шығармалардық бәрі та сада калып койды. Карамзиннік кітабы болмаса, орыс тарихы осы күнге Дейін журтшылыкка мағлум емес, тек ғылымды төкіректеп жүр- ген санамалы адамдарға ғана таныс нәрсе болар еді. Көптеген енбектерінік бәрінен Карамзиннің талантты екенін көруге бола­ ды, бірақ онда данышпандык жок, сондыктан орыс енбегінің ма- нызы өте зор, бірак өзалдына ерекше касиеті жок. «Россия мемлекетініқ тарихы» — Карамзиннік ең бағалы екбегі екеніне ешкім таласа алмайды. Онын баска шығармалары мезгілінде кунды, бағалы болғаны ғана есте сакталып, өздері умыт бол- аы, ал «Россия мемлекетінік тарихын» ж?рт осы күнге дейін кайта-кайта окып келеді. Шынында, орыс тарихы зор талантты адамның колымен аскан шеберлікпен баска туртыдан карап.

жаңадан жазылғанша, Карамзиннің кітабы тарихи шығарма- да океке дара болып калатыны сөзсіз. Әйткенмен қазірдің өзін- де-ак ол кітаптын жаксы жағынан гөрі жаман жағы көзге ш- бірек түсетін болып отыр. Фактіге байланысты кемшіліктері үшін авторды кіналауға болмайды: ол өзінін улы енбегін жазу- ға кіріскенде Россияда тарихи сын ж ақа ғана басталып еді; Карамзин тарихты жаза отырып, тарихи материалдарды өзі корытып, іріктеуге мәжбүр болды. Карамзиннің кітабында ав- тордың тарихты бағалау көзкарасынан туған кемшіліктер елеу- лі және салмакты. Біріншіден, оныд кітабы өткен ғасырдыд аяк кезінде журтқа кәнік болған көтерінкі тілді прозаға ук- сас жазылған поэма. Екіншіден, автор ертедегі Русьтің рухани емірімен жакындап таныса келе, жазу үстінде желденіп оты­ рып, өзі де аңғармай, орыстың көне замандағы өміріңін рухы- на елігіп кеткен. Иоанн III ден бастап Москва патшалығы Карамзинніқ көзіне мемлекеттіқ ең жоғарғы үлгісі боп көріне- ді. — Сондыктан Автор Петрге дейінгі тарихты жазбайды, сол дәуірді тек мақтаумен болады. Ол дәуір тарихьшдағы нәрсе- нің бэрі Карамзинге ылғый улы, тамаша, данышпан, үлгілі бо- льга көрінеді. Онын үстіне автор тарнхи адамдардын характе- ріне мелодрамалык көзқараспен карабды. Қарамзинде әрі-сәрі шаладүмбілез ештеме жок: онда карапайым адам болмайды, не шаладүмбілез геройлар, не кілек жауыздар ғана болады. Автордык мелодраматизмі бір адамды басында кіршіксіз пе- ріште кын, ақырында каражүзді албасты кып керсетуге дейін барады. Мысалы, Грозный дәл солай болып шыккан: Силь­ вестр мен Адашев билеп, машинаша басқарып жүргенде, Гроз­ ный — рақымды, инабатты адам; ал Анастасия ханым өлісі- мен Грозный халкына, бүлік болып тиеді, кілен жауыздыкка беріліп кетеді. Тарихшы Грозныйдык істеген сумдыктарын бір- бірлеп санайды, ақыры ол істемегенді істеді қылып, кайсыбір адамды екі рет те елтіртеді. Тарихшы Грозныйдыц колынан каза табатын адамдарды Тит Ливийден жаттап алғанындай етіп сайратып, өлер алдында әсерлі сөздер сөйлетеді. Карамзин Борис Годуновты да Грозный сыякты мелодрамалык жауыз етіп көрсетеді. Карамзин елігіп кетеді, елігу деген нәрсе тарих- ты ға зыян екенін аңғармайды, сөйтеді де патшанын баласы Дмитрийді Годуновтын өлтіруі анық деп, ол жөнде тук кудік жоктай-ақ кесіп сөйлейді. Годунов жігіт күнінде суду жүзді, ақылы жүйрік, сөзге шешен адам болған. Ол Малюта Скуратов жендеттің қарындасын алған күйеуі еді, бірақ опричинаныя катарында жүргенде де Годунов азғындыктан, жауыздыктан, қан төі-уден аулак, таза болды. Бул срекше жаннык мінезі! Рас, ол мінезде табанды, мол ракымдылыктын белгісі жок: эитеуір кекселенгенге дейінгі Годуновтың әрекетіи аткарып ка- рап, мсйрімді адамның мінезіне уксас журнак таба алмайсың.

Паша болып алған сок ол кудіктенген нәрсесін көп төзіп күт- пей, күш жумсап, азап егуші, катал әмірші болып кеггі. Гроз- кыйдың тусында ол денесін қанға былғамағанда, ракымы мол- дықтан емес, осыным тиімді деп, кулықпен, ептілікпен сақтык кылғаны байкаладм. Годунов аскаи акылды адам болған, сон- дықтан орынсыз, себепсіз жасалған жауыздыктан жиренбеуі мумкін, емес. Б ірақ біз бул арада Годуновты екіжүзді жауыз «ді демекші емеспіз; біз тек онық жауыз да болмауы, сонымен катар рақымды да болмауы мүмкін екенін, жауыздыкты жа- ратпауы да, сонымен катар тиімсіз деп тануы да мүмкін екенін айтпакшымыз... Карамзиннік Годуновы Грозный сыякты егіз мікезді адам: ол данышпан, сонымен катар карыс ойлы адам, сл жауыз, сонымен катар ракымды, ол періште, сонымен ка­ тар әзәзіл. Ол тактыц занды мурагерін, өзінік бірінші камкор- шысының баласын, екінші камкоршысынын інісін өз колымеи «лтіреді; мемлекетті данышпандықпен баскарады, тәжді алып жатып, менің кол астымда кайыршы, байғус деген болмайды, соңғы көйлегіме дейін журттын ортасына салам деп уәде бе- реді. Ол берген уәдесін булжытпай берік устайды: халык үшін күші жеткен, қолынан келген нәрсенің бәрін істейді. Бірақ со- иыц бәрі бекерге кетеді: халык оны жаксы көргісі келеді, бі- рақ жақсы көре алмайды.' Халык патшанын баласының өлімін оның мойнына артады: бар пәлені осы біле-тура істеп жүр, Россияға душар болған бүліншіліктін бәріне Годунов кіналі деп санайды; тіпті кыйсыны, жаяасымы жок кіналарда тағы- лады, өзінік туған кызынык күйеуін — Дания патшасының ба- ласын өлтіруші де осы Годунов дегенді де айтады. Годунов оокыц бәрін көріп, біліп отырады. Карамзин Годуновтың ха- лыкка деген өкпесін Пушкин т а к каларлык шеберлікпен сый- паттайды: Бақыт маран жок. Халюлмды мен Молдык пен данк аркылы тыншыктырам д Сүйіспеншілігін жомарттыкпеи алмак ем. Амал не, камкорлыгым бекерге кетті: Әрекетті үкіметгі кара халык жактырмаил Ол еліні ғана кадірлей біледі. Халыктық а оларра коймаыды аштым; алдарын Алтын шаштым; оларра жумыс та тапті Олар желігіп. маған карғыс айттыі Өрт жайылып, үйлері күйді: Өрт кінасін маған тактыі Тобырдын төрелігі осы: сен одан ыкыл 203

Бул тағдыр мен халкына орнымен өкпе айткан латшаныа сезі. Енді сөзді баска топка беріп, тугел халык болмағанмен, бір сословияның патшаға арнаған өкпесін тындайық. Олардыи сөзі де дәлелсіз емес: ...Бул да бізді Иван патшаша (Тек аты жамандыкка аталмасын) баскаруда. Рас. керіне кырғыиға ушырату жоқ. Журт алдында дарра асылып, Айсаға зікір аВтып турмаймыз, Бізді алацға апарып өртеыейді, патша Асасымен отты көсемейді, — Бірак соныц барінен бізге ае женілдік бар? Сорлы өміріміз кауыпсыз дей аламыз ба! Каһар ізімізді күп сайын андуда, Түрмс ме. Сібір ме. камау ма. буғау ма. Немесе квз көрместе аштан влу я дарға іліну ме... Арамьіздағы данкты аталылар кайда? Квязь Сицкийлер кайда. отаннык суйсніші Шесгуновтар, Романовтар кайда? Қарацрыға камалып, айдауда азаптаи өлді. Асыкпа: сенік де куяін сол. Оп-онай ма: үйімізде отырыв Литванын Я азғын кУлдардык коршауындағы адамдавмыз. Тілі бардың бэрі мемлекеттік жалдамалы Урысы, кыбыр етсең, —сыртықнан сатуға дайын. КУлға колыпды тигізіп квр — Басык пэледен арылмасын. Әмір етіп Юрьев күвін курытгы, Қазір ез поместьямызға өзіміз кожа емеепіз. Жалкауды енді куа алмайсың! Жаксыя, жакпасыя — Асыра оны. Унаған іскерді шақырып Ала алмайсыңі Қарсылассаң—жазаланасын. Бундай зулымдықты Иван патшанын Кезінде де көріп пе екі Халық жекілдікте ме? Сурап көр. Самозванец халыкка Ескі Юрьев күнін кайырып берем дел уэде байласа, Бориске буліктін туғанын соида көр. Годуновтық мінезінде, әрекетінде осындай кзйшылык бар, ол неден туып отыр? Ол кайшылықты туғызған себептер ту- 204

ралы тарихшы Карамзин және тарихшыныц пікірін талғамай «абылдаған ақын кандай түсінік береді? Соның бәрі — кіналі арды өкііііш кеміріп, азапка салудан туып отыр дейді олар. Кулша бас иіп, тарихшының етегінен устаған акын Годуновка иынадай сөздер сөйлетеді: А* дүнне уайыиынын аранынан ■ Бізді ештеме де арашалап ала алмайды; Жалрыз ар болмаса, басканын бэрі дарменсіз_ . Уйткыған жаланы да женіп шыгады. Ал ардын бетіне естеусізде Жалғыз дак түсіп калса, ІИтылмас пәлс: азап курты жегендей, Жан күйеді, журек ура толады, Крлағыкда сөііс сез балғадай такылдайды, Унемі жүрегін айнып, басын айпалады, Қанға былғанған нәресте квзіне елестейді... Қашура дайынсын, барар жер жок— Срмдық! Ары кірлініп күні каран. Неткен бейшаралык мелодрама десекізші! Адамныц мінез- і кулкына, табиғатына неткен саяз, неткен шолак. караушылык Десекізші! Ж ауыз бар амалын ідолданып, өзіиік әрекетін өзі макул деп бағалауға тиіс, онын орнына акык жауызды тәуба- ға кайттырып, өкініш сөз сөйлеттіреді,— неткен кораш пікір! Бул жолы акын тарихшынык колында әншейін ойыншык бо- лып отыр... Карамзинмен арасында бір ғасыр жатқанын умы­ тый, акыниың тарихшыға жакғырық болып, онын унін тара- туын қарасакызшы!.. Годуновка булайша карау келіспейтін. кате нәрсе. Годуновтын булай суреттелуін фнлософиялық жа- ғынаналып бағаласак, Сумароковтын момакан мінез «Дмитрий Самозванёцінін» пафосына уксас екеніи көреміз... Карамзин Годуновтың тустастарынын сөзіне елікті де, пат- шаның баласын өлтіруге Боріістың катнәсуы күмансіз акыйкат Дел санады; тарихшынын мунысы улкен кате екенін ескерте кеткіміз келеді... Бірак біздін сөзімізден ол кылмыска Годунов- тық тіпті жанасы жок деп, үзілді-кесілді актап, арашашы оо- ларлык пікір тумайды. Кіна тағып, тарихи сарапка салғанда Годуновты ақтауіиылардың да, қаралаушшардың да дәлел- Дері мейлінше жеткіліксіз,— біз осыны гана ескертпекпіз. Кьглмысты істі карайтын прнсяжныйлардьщ соты сыякты, та- Рих соты да салмақпен сақтана карап, әділ болуы керек. Бо­ рис Годунов сыяқты тамаша адамға тағылган дәлелсіз кыл- мысты күмансіз деп кол қою уят іс, зілді кіна. Патшаның ба- ласы Дмитрийдік өлуі — каранғы, кейінгі урпақ шешіп бол- настык шатак мәселе. Акыйкат деп тужырып айтпаймы'з, әйт- кёнмен Годуновты кіналі деуден гөрі, кіналі емес деген пікірді •өзіміз далелді көреміз. Бул пікірдін кыйсынды ёкеніне мынаны 205

алуға болады, Годунов — акылды, айлакер адам, өнерлі мем- лекет кайраткері, икемді нәзік дипломат, еондай бола турып қылмысты совдай олак, епсіз, именбей жасай коюы мүмкін емес. Ондай өрескел кылық Дмитрий Самозванец секілді, бо- лашаіуіен жумысы жок, тек көзінін алдындағыны ғана ойлай- тыи, көціл кумарлығынық минуттік лебіне елігетін, ештемеден тайынбайтын соткарларга лайык. Годунов кылмыс жасаса, ебін тауып, жасырын істеп, еш күдік туғызбастай етуге мум- кіншілігі бар еді. Ол. тілесе патшанын баласын акыры монах- тын шекпенін жамылып, монастырьга кетуден баскаға жара- мастык, стіп тәрбиелеуге тиіс еді; бала Иоанн Грозныйдын же- тінші токалынан туған болатын, оның такка отыруга правосы жок деп дәлелдеу де Годуновтың қолынан келетін еді. Осы жагдайдын бәрін ескергенде, балапың ажалыпа Годуновтыа өзі кіналі деуге кыйсын жок, Бул біздің тарихымыздағы бір күкгірт, жумбак мәселе. Овы төмендегіше жорамалдасак кый- сындырақ болар еді. Патшанын баласы Годуновтың такты иемденуіне бөгет болып жүргенін, сондыктан баланыц көзі жойылуы Годуновқа өте кажет екенін сезіп, бір топ адам Го- дуновка сырларын ашпастан, онымен акылдаспастан, сура- пыл кылмыс жасап, оған керекті істі өзбеттерімен істеп салуы ықтимал. Бул окыйға Шекспирдін Антони мен Клеопатра де­ ген пьесасындағы кеменің үстіндегі Помпеймен байланысты көрініске уксайды. Цезарь, Антоний және Лепид Помпейге күндес адамдар; олар кеменін үстінде Помпеймен бірге келе жатады. М енас. Букіл алемге патша бояғын келе ме? П о и п е й. Сен ве айтып отырсын? М енас. Букіл элемге эмірші болғыя келе ме? П омпей. Қайтып болмакпыл? Мс н а с. Меяін усыиысымды макрлда —мен саған букіл элемді оыйға тартайын,—мені ксдей деп санайтын еи.—бүкіл алемді мсігік колымван П омпей. Ссн не.чене, жығыла ішіп алганбысык? М еяас. Жок. Помпей, мен шарап ішкен жокпын. Батыл бол—сен бул дүниеде Юпитердей боласыд. Егер сен иемденуге талаптансак,—мухит- тардын коршауындағы жер атаулы, аспанның астындағы жердін бәрі се- П омпей. Айтшы. кайтсем иемдене алам? М енас. Дунне сенімен күндес үш адамныц колында. Олар казір сенін кемецде келе жатыр. Маған якорьді кыйып жіберуге руксат ет. Біз олардын басы жоғалар орын тапсак, бар дүнне сенікі болады. П омп е й. Ах! Ойына алғаиынды сен маған білдірмсстен орындап ан болар едік. Есікде болсын, мен пайда ізде [\"кылмаймын, аар үшін пайдалы істі қурбан қыламын. Тіліне ык орындалмайды, өкіне бер. Егер муны вз( білдірмей ісгесеқ, менн саған наград берер едім; ал казір ол талабь бере алмаймын. Пнді оны кыялдамай-ак қой, Іш мынаны. 206

/ Мумкін Годуновтык камын жеушілер Менастан акылдырак болуы жәие кенінен ойлайтын болуы. Б ірақ олардың Годунов- капайда істеймін деп, зыян істегеніі сөзсіз. Олар 1'одуновты тек руханнжағынан ғана зыяндандырып койған жок. Егер Годунов адардың кылығын іштей макулдаса, онда бір жолға кателесіп, білместік істегеніне мойындамауға болмайды. Ол кылыкка куану—жауларының кольша бір сенімді кару түскеніие, ол ка- руды жаулары кажет болған мезгілде өзіне карсы жумсайты- нына куану болып шығады. Қайталап айтам: Годуновтын он- дай іске арандауы мүмкін емес; одан да төмендегідей болжау жасау (мундай болжау орынсыз-ак көрінер) орындырак: пат- шанық баласы Годуновтык душпандарының колынан каза та- буы ыктимал; олар — бул кылмыс Годуиовка ғана пайдалы, тек сонык колымен жасалды деп ж ала жауып, Годуновты ку- рытпак болуға тиіс. Түрліше жору болуы мүмкін, бірак Россия иемлекеті тарихын жазушынын. да, кулша бас иіп онын ізімен кеткен «Борис Годуновтык» авторьшың д а Годуновтык кылмы- сы айкын дәлелденген деуіне, түк күдік болуы мумкін емес Деуіне еш правосы жок еді. Не айтып отырсыз, Карамзин бетімен сөйлемейді, тустаста- рының бәрі бірауыздан үн косып, Годуновты қылмысты деген, есмі замандағы барлык журт Годуновты кіналі деп санаған; Карамзин соларға сүйеніп пікір кортады, тәнірінік үні—халык- тың үиі емеспе!— деушілер болуы мүмкін. Бірак. Годуновтын кылмысты екеніне ол кездсгі халыктың көзі жеткен жок, тек оны кылмысты деп санауға бейім болды; ондай пікірдік тууы- на халыктың Годуновты сүймеуі, хатта оған өшпенділігі оебеп болды. Годунов халықты сүйді, халык үшін көпгеген_ екбек жасады, басында халык та оны сүйген болуға тиіс; сейте ту- Рып халықтык оған кейін өшігіп кетуін калайша түсінуге бо- аады? Сыр түйіні мыиада: халыктьгн; Годуновты сүюі де, Го­ дуновтык халыкты сүюі де тек көз алдарлык дәрежеде ғана болуы мүмкін,— Годуновтык карабасыяыц да, тағдырының да трагедиялык сыры осы жаймен байланысты. Егер Пушкин осы сырды түсінсе, онык жасаған характер! шала-шарпы мелодра- малық болмас еді, табиғи ашык келбетті, эрекеті көкілге ко- иарлык айкын, сонымен катар трагедиялык — аскак болын шығар еді. Рас, онда Пушкиннік шығармасы да өз мәнінде Драма бола алмас еді, бірак тамаша драмалық поэма я эпика- лык трагедия болып шығар еді. Сонымен Годуновтык тарихи мэн'н, тарихи тағдырын баға- лап шешу — халыкты аса суйген, хглыкка көп кызмет істеген Годунов халыкка неге жек көрінішгі болды? — деген сурауға Жауап беру болып шығады. . Осы сурауға өз уғынуымызша жауап берш байкалык. Карамзин мен Пушкин халыктын орынсыз өшпенділігі Го- 207

дуновтык кылмысы ушін жіберілген жаза деп бағалайды. Го- дуновтың Самозванецке карсы босақ кыймылдауы, батыл ша­ ра колданбауы, ары уялып, жіпсіз тусала беруінен дейді олар. Борис озат туған адам еді. Сондыктан Годунов туралы мундай қөзкарас тарихи жағынан да, поэзиялык жағынан да таза ме- лодрамалық екені сөзсіз! Пушкин поэмасында халыктын өшпенділігін Годуновтын өзі былай деп түсіндіреді: Әрекетгі үкімет кара халыкка жакпак емес, Ол тек еліні ғана унатады. Халыктын шаттанып шалкығанына Я ашуланып наразыланғанына Жүрсгіміз селт етсе, біз акмақпыз. Бул сөз—акыйкат үні емес, — шамданған менмендіктік үні, улы адамнық жігерлі сөзі емес,—данышпан боламын деп бола алмай калып, сәтсіздікке ызаланған адамныц буркылдап сөй- леген күйініші. Умытпау керек: іс басындағы үкіметті халык жек көрсе де, жақсы көрсе де кателеспейді, жаза баспайды: оньің үкіметке деген сүйіспеншілігі я жиреніші — тужырымды укім! Тәшрінін үні — халықтың үні. Адамның бойындағы кумарлыктың менміендіктен кейіигі күштісі — әкімшілікке кумарлык. Адам баласы ешкайда да әкімшілікке қумарту жолындағьідай азап шегіп, кдн төккен жоқ шығар десек кателеспеспіз. Мәдениеттенген замандарда, өнерлі халыктарЦа әкімшілікке кумарлык аброй кумарлыкпен сабактасып отырады, тіпті кейде сол екі кумарлыктыц қайсы- сы басым екенін шамалау қыйыиға абналады, әкімшілікке ку­ марлык абройқумарлыктан туып отырғандай болып көрінеді. Варварлык замандарда мәдекиетсіз халықтардыц әкімшілікке кумартуынық басқаша мәні бар еді, себебі ол абройкумарлык- пен ғана емес, бас сауғалау сезімімен де байланысты болатын: ол кезде басшы болмаған адам текке өліп калу каупы таяу болушы еді, сондықтан әркім өзгеден корыкпас үшін, кайта өзгені кор'кытып, бас идіру үшін басшылық орынды иемденуге екі есе кумартатьш. Журттың бэрі бірдей үстем бола бере ал- мак емес, сондыктан тарихи ағымда бірінші орын мура ретін- де я аңыз бойынша табиғи түрде бір атанын меншігіне айна- латын. Заман ағымы іріктеп келіп, үстем болу правосын сана- малы адамның ғана колында калдырды. Сонын нәтижесінде әкімшілік орынға таласамын деп, көптеген жан, кайсыда ту- тас бір халық бірін-бірі кыру дегенді койды. Жазмыштан ус- тем болуға лайык атанын правосына таласу калды, оның ал- дында күншілдіктік уні өшті, мансапкорлык басын иді: үстем ата тәнірінің буйрығымен келген әмірші болып танылды, ка- рапайымдар үстемге калткысыз бойсунды. Ал ғасырлар бойы 208

тукьшкуып патш алык кУрған а та өліп таусылып, мурагео калмай, куш кеше әміршініц алдында баскамен барабар ад?м жоғарғы үкш етті иемденіп алып, ж а н а патша нәсілін қурмак оолғанда, б арлы к журттық мансапкорлығы жақадан коза- тыны сөзсіз. О л сайланған екен, оньщ орнына мен нсге сай- ланоаймын? деген пікір оркімнің ойын билейді. Оның менен несі артык, мен неге одан арты к болмаймын? Бірақ бакытты максапкор куш пен амалды катар жумсап, борін де бағынды- рады; кумарлык атаулынын уні өшеді, бірак мәщгі емес, уа- кытша ғана, кезеңі келгенше ғана тыншығады... Әрине, ж оғарғы өкіметті ата меншігі ретінде ғасырлар бойы патша туқымы мурагер гаиа иемденеді, ал ондай правосш жок адам журт өзіне үкіметті урлыкпон иемденген деп карамай, заңды әмірші деп бағалауы үшін баска правоға сүйенуі ке- рек—баскадан озык, данышпан болуы керек. Азаматтык кал- пына карағанда куні кеше езімен т е к турғаи адамньГң бүгін эмірші болуына ж урт оның даныш пан еюеніне көзі жетсе ра­ на мойындайды. Годуновта бул право бар м а еді? Жок болатын! Онық тарихи мәнініқ және тарихи тағдырының жумбагына шешу міне осымда: ол бойында данышпандық жок бола ту- рып, данышпанның роліи аткарм ак болды,— сонын кырсығы- иан өзі де курыды, өзімен коса бүкіл әулетін де куртты... Бундай а д а м — трагедиялык адам деп аталуға тиіс; бун- лай куйге ушыраған адам, сөз ж ок, трагедияга азык болуға лайық. Борис Годуновтыц идеясына осы тургыдан караса, Пушкин өзініқ поэмасыи нешік етіп жасар сді! Данышпанның орны ерекше. А’дам өмірінік кай саласында «ренет істесе де, ол рухтық творчестволык күші, өмір жаңалы- тының жаршысы ретінде көзге түседі. Оның міндеті — өмірге жана злементтер енгізу, сол аркылы өмірді ілгері, жоғарғы сатыға бастыру. Данышпанның тууы — халык өмірінде жака бір:дәуір. Данышпан өліп ж оғалады, ал халык оның жасан хеткен өмір арнасымен жана данышпан туғанша узак уакыт жасай береді. Мысалы, Москва патшалығы түрлі жағдайлар- дыц ыкпалымен Иоанн Калитанык тусында туып еді. Ионн III Данышпандығы аркасында нығайып еді, ақыры сол калпымен Улы Петрге дсйін жасады. Данышпанра сын жасалған нәрсе «мес, жасалганнын өмірлі болуы. Ісі артында калып өмір шек- вей, өзімен бірге өлген адам данышпан емес: данышпаннык тарихка саліан терен ізі өз.і өлген сок да кепке дейін сайрап жатады. ■ Борис Годунов асқан акылды, кабілетті адам болған. Ка­ тал патшаның сарай кызметкері бола турып, ол денесін бір тамшы канға былғамай, арам іске араласпай отырып, патша- Н -.1101

ға жағудың ебін тапқан. Ебінің келуіне жендет Малюта Ску- ратовтың кызына Бористың қыбын тауып үйленуі де біраз эсер еткен сыякты. Бірак мунык бәрі айлалы сарай кызметкерініи әрекеті, данышпаннын әрекеті емес. Грозный патшалык кр- рып турған заманда айлалы адам акылы шамалы болса да, он- дай кызға үйленудін. тиімді екенін уғына білмек. Бірақ бола- шакка арнаған кең көлемді жоспары бар данышпан адам тиім- ді екен деп, ондай кьгаға басын шатастырмас та еді: кейінде Годунов халыкка эмірші болды. Сол халықтың алдында жен­ дет Малюта- Скуратовтыц күйеуі деген атак, жексурын атак, еді. Кайталап айтамыз: үйленудің тиімділігі нэзік амалмен есептеяген, бірак ептілік кана,—данышпандык емес, ол әре- кеттен сарайды сал кьіларлық суркыяны тануға болады, бірак. болашак улы патшанын тулғасын коре алмайсын... Годунов мурагер күйеу болады. Грозный өлісімен — жоғарғы думанын. мүшелігіне өтеді;—Грозный аға-боярларды есепке алмай, мем- лекетті басқаруды Бориска талсырады. Жднадан пайда болған Макбетке болашакта улы адам болатыны жайында ешбір жын аяи бермейді; бірақ ол тасып куанып, басы айналарлык. нэрсе ешкім аян бермей-ак жеткілікті еді! Ғайыптан душар болған- дай ғажайып бақытты ол аян беру атаулынын бәрінен де гө- рі жақСы карсы алуға тиіс еді! Ол жоғарғы думаны жойды да, ресми түрде мемлекетті баскарушы боп атанды: журтка көз қылу үшін патшалык. думала іс істеп, үнін естіртіп отырды, бірақ бар мәоелеиі Бористын өзі шешті, елшілерді жеке кабыл- дады, олармен мәсеЛелер шешті, елшілердін нөкерлеріне ко- лынаи сүюге руксат етті... такта отырғанныні патша деген қур аты, ал іс жүзіпде ол тек унсіз табынушы болды. Патшасы- мағымыз «дүниенің карбаласы мен азабынан аулак болып», туысына және сүйіктісіне өз колындағы әкімшілік жумысын түгел тапсырды. Годуновка енді жетпегені немене?— Так ка- 'на... Годуновтын, қолы оған да жетті. Үкімет баскару, патшалык куру ісінде Годунов өзінін мол акылды аса кабілетті екенін көрсетті, бірақ данышпандык іс- тей алған жок. Мемлекет баскаруда да, патшалык куруда да ол тек акылды, кабілетті министр ғанд болды,— адам болжа- маған жердей мемлекет күшінін жака корын аша білген жок; , Сюлли я Кольбердей бола алған жок; ие, Годунов мемлекеттГ бурынғы тәртіппен, ескі, жатылған арнамен шебер алып жүр- ген министр еді. Патшаяын баласы кісі колынан каза тапты, кім кіналі болса, ол кіналі болсын — әйтеуір баланык өлімІ Годуновка күдік турызды; ол күдікті Годуновтын душпандары — боярлар бар күшін салып коздырып, колдай берді. Өздері- мен барабар Борис укімет тізгінін иемденіп кетті, оны сырып тастап, укіметке мен т бсміам деуге әрбір боярин праволы еді* сондықтан төтеден киіп, такты иемденіп алған Бористын кіна-

«1н ешқайсысы кецііргісі келмеді. Годунов мемлекегті баска адамның агынан баскарды, мемлекет жумысына ол жана эле­ мент енгізе алмады. Ж аналык енгізем деп талаптанса, ол бар жоспарын шатыстырып алып, өзі әурелікке тусер еді. Ал өзі патша болып алған сон, халыкка да, душпаны боярларга да азінің күні кеше солармен тен бағъшышты халде болғанын Умылыру үшін, ол жаналык жасаушы реформатор болуға міндетті еді. Ал Годунов патша боп алғаннан кейіи Россия үшін не істеді? Ол каһары катты халыкка егкен әмірі кудай- дыд әміріндей кудіретті патша болған жок па? Егер даныш- пандыкка сүйенсе, мундай әкімнің колынан не келмес еді! Бірақ Годунов патша болғаннан кейін де Феодордык тусында- ғыдай акылды, айлакер әкімші калпында калып койды. Өзін коршаған боярлардан онын озыктығы тек олардың намысына тиіп, тоғышарлығы, қодығылығы үшін корлап, шамдандырар- лық дәрежеде ғана болды, ал өресі жоғары болып, боярларды бағындырып, өзгелер өзін жоғары санап, тізе бүгіп, бас иіп, алдына келіп жығылып жатарлық дорежете көтеріле алмады. Ол тажді көргенде, стаксшдағы шарапты көріп тыржыйғин маскүнемше тыржыйып, комедия обмнын келістіріп ойнап берді, дейді Пушкин Годунов туралы. Тауып айтылған сөз. Ол өэін патшалыкка сайлауға журтты мәжбур етті, мен патша- мын деп өзі жариялаған жок; ол жоғарғы үкіметті баска- РУдегенге көпюе дейіи шошына карағансып, журтты уза к уа- кыт жалындырды. Бул комедия да мейлінше нәзік шеберлікпен ойналған еді, дегенмен бул арада д а Годуновтын әрекетінеи Улы адамныц образы елестемейді, (улы адам айлалы жолмен басса да, нысанаға именбей тура тартар еді). «Кішкене улы адамның», тайынбас суркыянын образы ғана көрінеді. Сайлау мәселесі шешіліп, тәж кигізу мэселесі кейінге калдыра турса да, еш кауып тумайтын парыз түсірерліктей ырымға айналға- ны аныкталысымеи, бул сыр бірден ашылды. V Сикст конклав болып сайланған сон бурынғыдай емес, денесін жазып, гік ус- тап: «Тәқірім, сені мадактаймыз»,— деп эндетіп жіберген екен. Бул асығыстыктан максатына жеткен, үкіметті тыйын алған кайыршыдай бас иіп алмай, салмаклен, күшіне оеніп иемдену- ге праволымын деген, нык сенімді улы адамн.ьщ мінезі көріне- Ді. Сикст: ананы істеймін, мынаиы істеймін деп уәде беріп, шығынданған жок; ол ешкімге әмірі жүрмегендерге, эміршінің алдында әрдайым калтырап эдеттенгендерге баса-көктей әмір етіп, бірден бола да. ісіей де басгады... Годунов оны істеген жоқ. Танка отырарда ол халыкка оке болам деп уәде берді; көйлегін көрсетіп, маған бағынышты ең дәрежесі төмен жан- мен осыны бөлісуге дайынмын дегенді айтгы... Годуновтан 0н- дай уәдені, ондай ойды кім тілеп еді? Ол уәдеде, ол антта не. «ыр, не мән бар? Қашаннан арман еткен мақсатқа жеткенге т

мейлінше куану, сол куаныштын нәтйжёсінде алғыс айту — күш жетпес тамаша ауыр жук артылғаны үшін, лайыгы жок зор атак тағылғаны үшін, ең жоғарғы үкімет еңбексіз, колға келгеиі үшін алғыс айту емес пе?... Улы адам, данышпан адам үкімегті олайша кабылдамайды: ол укімегті заң бойынша өзі- не меншікті нәрседей иемденеді, ешкімге бас имейді, ешкімге ракмет те айтпайды, бойын керген куанышты жөндеп бүркей алмай есіріп, ешкімге уәде де, ант та бермейді. Орыс та- рихында Годуновтан кейін уәде, ант беру сахнасы тағы кай- талады: кунсыз Шуйский тәжді өз бойына лайықсыз дәреже деп санады да, сол тэжді колына бергені үшін боярларға кен праволар усынды, олардың ештеме тілемегенциен, алғысы кел- мегенімсн жумысы болған жок,- Ақыры Годунов патша тағы- на отырды. Халыкка деген игілікте шек жок, кайырым деген журттык бәріде өзендей куйылып жатады... Годунов орыс пат- шаларынын ішінде бірінші болып калын букара халыкка, ха- лыктын ец төменгі, ек мол тобына назарын аударды, жэне ол боярлар аркылы баспалдактағаи жок, халыкка колма-кол өзі бет бурды... Оньщ мінезінде туысқандық нэзік қамкорлык бел- гісі бар еді, онык әрекеті патшанық әрекетіне емес, жанашыр әкеніц әрекетіне көбірек уксады. Халык Годуновты кудайдай кошеметтеуге тиіс еді, Годунов өзіне дейін патшалык курғав орыс патшаларынық ішіңдегі ен. халықшылы болып саналуға тиіс еді... Олай болса, боярщинаның купыя касастығы, күншіл- дігі, душпандығы оған қанша кауыпты! Ол абыржымастан бояршинаны елемей отыра берое болмай ма: оны коршауға алып, корғаушы күш — халыктын суйіспеншілігі еді, ол күш Швейцария гвардияларынан да, басқа мактаулы гвардиялардан да тыңғылыкты екені даусыз болатын... Шынында халык патшаны кенбейіл, мейрімді, әділ, мархабатты, кішіпейіл деп мадактады... Халык Годуновты суйгісі келіп отырысты, күш жумсап ықылас қойды, бірак суйе алмады... Ал халык Годунов бірер минут суйген болса, журек сүйіспеншілігімен емсс, акыл сүйіспеншілігімен сүйді: халыктын акылы мен кыялы Годунов- ты тамашалады, ал журегі сыздап үн бермей, акылы мен кыя- лыйа карсы турды... Сонымен жасанды түрде, акылымен суйген сүйіспеншілік минуті де вггі; Борис халыкка арнаған қа- йырымын үстей түсті, ал халык кайырымын пайдалана отырып, Бористы карғай берді... Такка мінгенге дейін-ак тек үкіметті баскарушы боп турған кезінде де патша баласының елГмімен байланысты күдік Годуновтык макын торлаған бола­ тын: омыраулап, баскыншылык жасап, орыс жеріне суғынып, Москваның іргёсіне таянған Қырым ханына Борис келістіріп тойтарыс берді; ал халык Қырым ханын Борис өзі шакырып ал- ды, онай жеңіспен отанды корғаушы атағын иемденіп, патша баласынын өлімінен журттык көнілін бурмак деп жорыды: Ха- 312

иым кыз тапты: онын тапқаны ул еді, Борис орнына кыз салып, ауыстырып койды деп өсектеді; ал кішкеие ханша өлгенде, Фе­ дор тақты соған калдыра ма деп кауыптеніп, кызды Борис улан- дырып влтірді деген сыбыс тарады... Москва ортке ушырады. Борис өрт салушыларды ж азалап өлтіртті, ал халық өртті салу- шы Бористын, өзі деп кіналады, жазықсыз курбан болды деп жа- заланып өлтірілгендерге аяушылык білдірді. Годунов осек та- ратушыларды кудалап, жазалап өлтірте бастады: онысы ойлап тапкысыз кателік болды — ол әрексіі тараған өсекті растаған- дай болды... Рас. өсекті боярлар таратты, бірак халык кулағыи ынтыға тосып, еміне тындап отырды... Ақыры ГоДуновтын такка мінуі халыктық көзін тундырды: Борис та, халык та таңырқауды сүйіспёншілік деп уғынды... Ко­ медия тек бір жылға ғана созылды: Борис өз роліне төзе ал- май, пердені у зак киіп журуге сабыры жетпей, сыпырып тас- тады. Сурқыя өзгеріп, тиран — катігез әкім болып, Грозныйга уқсап кетті._ Муның да М алюта Скуратовы болды: ол өзінін жексурын, бузық інісі Семён Годунов еді. Ол журттың көзінше жарылкап, наградтап отырып, купыяда азәптады, жазалап ел- тірді, сонық бэрін өсекке шамданып, патшаға өшпенділігі бар, қасастыгы бар деген күдікпен істеді. Бурын бір жер аударыл* ған Бельскийді тағы ла жер аударады, сакалын талдап жу- лып курытады: татар дәуіріне тән нёткен қатал ж аза десенші!.. Түрме атаулы кісіге сығылыса толады; шпиондык. тиімді ғана емес, ардакты кәсіпке айналады... Көріне жазалап влтіру аз болады; біз ажалынан өлгендердің көбі кенег өлімнен каза- ға ушырайды: Годунов тирандықты Грозныйша ашык та істей алмайды, каранғыда, купыяда жасайды... Россия сурапьіп ашаршылыкқа ушырайды; халык мындап кырылады, тонағыш- тар тобы түк бегеусіз талап, өлтіріп жатады; Борис астықты сатып алып, колына жыйнаушыны катты жазалайды, халыкка ақшаны аямай береді, аштар мен кайыршыларды орналасты- рады, тонаушыларға карсы отрядтар жібереді; халыкка жумыс табу үшін Улы Иоанныд мунарасын салдырады, әйтеуір ол уә- десін адал орындап, сонғы көйлегін халыктыц үлесіне салады... Сонық бірде-бірінен түк пайда көрмейді, бәрі желге кетеді!.. Самозванец туралы өсек тарайды; акыры Самозванецты Поль­ ша колданбайды, ол Россияға аттанады, орыстар топ-тобымен оньщ жағына шығады, ал Годунов түк істемейді, түк шара кол­ данбайды, бар бітіргені Самозванецтың манифестерін жы- йып отка жағады, патша баласының өлгені анык деп ант бер деп Шуйскийге тілек кояды... Неткен кунсыз патша десе- Нізші! Онын Самозванецты табанына салып, таптарлык мүм- кіидігі бар еді — акыры оны к соккысынан взі кулады. Ол өзі уланып өлді деген кудік бар: мүмкін нәрсе, бірак ішкі әлемі ала жаулы боп, арпалысудын нәтижесінде шектен тыс күш 213

^сумсап, соған төзбей кенет оліп кетуі де ыктимал. Сонык пай­ сы болса да Годуновтың өлімі ердік өлімі емес, коянжүрек коркактың өлімі. Самозванец туралы бірінші хабарға Годунов абыржый коймайды; бул фактіден Годуновтын патша баласы- ныц өлуі анық екенін білетінін ғана емес, ол өлімнен колы таза екенін де байкауға болады; сонымен катар Годуновтыц алысты болжай білмейтінін де. жағдайдыҢ нешік екенін бай- кай алмайтынын да көруге болады. Өз колымен өлтірсін, өл- тірмесін, әйтеуір патша баласьінық өлімі көлеңке болып басы- на оралған сон —ен кауыпты жауы сол екенін Годунов білуі керек еді; егер колы кірлі болса, өсектіц аяғы жазығына сай жаза болуға, ал колы таза болса,— өсек халықтыц өшпенділігі- не сылтау болуға тиіс еді. Боярлар Годуновтын кінасіз екенін білуі мүмкік, бірак олар халык Годуновты жақтырмаса, — бай- ланған осек Годуновтыц қылмысын күннен де айкын кылура жеткілікті далел деп санауға тиіс. Патша баласы шешесімен бірге Углмчте турған кезде оған ешкім назар аудара койған жок: ол Грозныйдың жетінші некелесінен туған бала бола- тын, ал шешесінің мінезі журт баланы бар деп я жок деп елей коймастай жағдай туғызып еді; Грозный ол әйелді аулакка жіберіп, сегізінші рет үйленуге камданған, бірак өлім ол ниетів жүзеге асыртпады. Ал бала өлгеннен кейін, халыктыц өшпен- ділігі аскынған кезде, — нәресте азап шеккен әулие деп таны- лады да, бүкіл журт оның аруағын кошеметтей калды... Бористың бар әрекетінде, тіпті ек тамаша әрекеттерінде де кайырымсыздыктыц таабасы бар. Онын бар ісі сәтсіз, игіліксіз, себебі бәрі де жалған, жағымсыз кордан нәрленіп жасалған нәрсслер. Онык халыкты сүюі сезімнеи туған емес, пайдалы- лығын көздеуден туған, сондыктан оның сүйіспеншілігі түлк! булак, жағымпаз, жарамсак болып шыккан, сол себепті халық оған алданған жок, өшпенділік сезім мен жауап кайырды. Ха­ лык дегеніқ тамаша нәрсе гой! Ол әрдайым надан, дөрекі, со- кыр халде дерлік, оңыц өріссіз,— бірак ол әрдайым кіршіксіз адал, өзінің карадүрсін жорамалымен дурые топшылайды, жа- цылмайды. Егер халык осы бағытта адасып, алданса. тек бі- рер минутке ғана алданды; өзін біреу ішкі әлемімен адал бе- ріліп, жан-тәнімен шын сүймесе, мейлі ол акшаны төбесіне де- йін төксін, жанын қурбан кылсын, — халык оны кошамет- тейді, мадактайды, бірак ешуақытта сүймекші емес. Егер біреу пайдасын көздеп, кулык істемей, өзін шын жүрегімен, табиғатыныц кумартуымен беріле сүйсе, мейлі ол бар істе журттын. тілегіне кайшы жасап жатсын, — кыйсык мінезі үшін і^ілдейді, наразылык білдіреді, бірак халык оны, сөз жок, сүйе- ді. Бірінші мысалға дәлел Борис Годунов, екінші мысалға дә- лел Улы Петр. Петр адам шошырлык реформаны колға алды, халыктың рухына, салтгына, тарихына, әдет-ғурпына карсы 214

шыкты, — ол кездегі ақылы мол адамдар оның реформасын вмірі жүзеге аспайтын, акылға конбайтын дерексіз кыял деп бағалауы занды нәрсе еді, ол, олма, Петрдіқ өзінде- де талай толғанып, ойын кудік билеп, сан рет өкінген кезеңдер болған шығар. Онык реформасына кастас стрелецтер мен надан рас- кольниктер ғана карсы болған жок. Петр әрі мурагер еді, эрі данышпан еді, осы егіз правоны бірдей иемденгсндіктен ол именбей әкімшілік жүргізуге праволы еді, ондай мүмкіншілігі бар адамға стрелецтер мен раскольниктердік наразылығы дә- неме емес еді. Петрдің реформасына бүкіл халыктың тарапы- яан зор наразылык болды: Петр халыкты жалкаулык пен на- дандыктың жылы төсегінен сүйреп алып, әрекетті, жемісті еңбекке косты. Халык оған тіл катпай бағынды, сөйте отырып онық қылығын сөкті, наразылық білдіріп буртыңдады, сонымен катар соңғы тамшы канын жолына жумсарлык. болып, оны суйді... А л Петр оларға ешуакытта уәде, ант беріп, дәмелен- Дірген жок, тәкәппарлыкпен өр басып, бағын деп әмір етті, бағына көр деп жалынған жоқ; бірак. онынесесіне Годуновтын сөзбен уәде қылғанын ол іс жүзінде орындады, тіпті әлде кай- да асыра орындады, себебі ол көздегеи жок,- жуііектің дегенін істеді... Данышпанның ісі сол: ол акыл тезіне салғанда есуас- тық боп көрінетін нәрсені колға алады да, бөпеу агаулыныц борінен өтіп, орындап тынады... Бул женістін түп сыры кайда? Ол сырдың түйіиі данышпанның табиғатына тән творчество- лықкүште, баска ештемеде де емес! Данышпан квбінесе ойлан- бай, соқыр сезіммен істейді, — бірак ж аза баспай орындап шы- ғады; ал талантты адам дурыс мелшерлейді, нәзік ойлап, жос- парлайды, әрекетті данышпандыкпен жасайды,— журт оны ко- Рія отырады, онын, көздеген максагын да, колданған әдісін де макулдайды, орындап тынатыиына ешкім күманданбайды,— легенмен, аз кідіріп карасан,—сол данышпан істіцесуас іске ай- -‘млғанын, ерекше еңбек жасап соккан тамаша сарайдык қағаз- Дан жапсырған куыршак уйшік болып калғанын көресік. Жсл кыбыретсе, одан түк калмайды... Данышпанға лайык істі ісга- мек болып әуреленген таланттың халы осындай мүшкіл болады! Борис Годунов жартымсыз я карапайым адам емес еді; шынында ол зор акыл иесі, халкынан 'өресі әлдекайда жоғары жан болатын. Ол, ол ма, Борис өз заманындағы ескі салтгын іиырмауынан да шыға білді: орыс патшаларынын ішінде бірін- ліі болып. ол кызын діні баска шетелдік принціне берді; бала- сыи да шетел принцсссасына үйлендірмек еді деседк ол ниеті орындалса, Россиянын Европамен карым катысы бурынғыдан ^Декайда күшейер еді, сөйтіп Годуновтын семьясында колдан- ран жаналык Россиянын болашак гағдырына зор эсер еткен «олар еді. Борис агарту жумысын кадірледі, қолынан келгенш ■аямай балаларына, эсіресе улына тәрбие беріп бакты; Москва- 216

да университет ашпақ болып, ғалымдар әкелу үшін Европаға кі^ сі жіберді. Ол көбінен-көп халықтың сүйіспеншілігіне сүйену керек екенііі -уғынды, бакытты сүюші бакытсыз Годуновтыц акылды екенін осЬідан да айқын көруге болады. Тағдыр толкы- нынык ағымына сәйкес Борисқа данышпандык кажет-ак еді, ал онда акыл ғана бар еді, дапышпандык жок еді; сондыктан (баскаша себеп жок) оның арман еткенініқ бірде^бірі орын- далған жок. Егер ол ата куған, мурагрр заңды патша ретінде такка мінсе, орыс патшаларынык ішіндегі тамашалардынык бірі болатын еді. Оңда Бориска реформа енгізіп, азаптанудын да кажеті жок еді, бурынғы тортіпті өзгертпей, тек жаксартса жеткілікті еді; ол үшін данышпандыктың кажеті, шамалы, ка- білет пен акыл Годуновта жеткілікті болатын, ол Россия үшін талай игілікті істер істер еді. Годунов жетесіз туып жетіп еді, сондықтан ол не данышпан болуы, не кулауы керек еді — акыры кулап тынды... Русьті ескі жолмен алып жүргендіктен ол сол жолда өзінсн-өзі сүріиуге тиіс еді; себебі Руське ол бір- деіі патша дәрежесінде көріпген жоқ, боярин күнінен таныс еді, сондықтан Русь оны патша деп мойындай койғысы келмеді. Өзі такта бекініп, патшалыкты әулетіне мура ретінде калдырарлық болу үшін ол Русьті кайта курып, жанаша тор- биелсп, өміріне жана элементтер енгізуі керек еді. Бориста он- дай әрекст істеуге жарарлык тук идея, түк принцип болғая жоқ. Ол өз заманынан тек акылдырак еді, бірак одан жоғары емес еді. Оныц өз кеудесіне де ескі Русьтін рухы берік уялагаіт болатын — оныц каталдығы, тирандығы және Бельскийдін са- калын жулуы буған толык айғак. Неше дегенмен ол өзіиік ха- лын шамалап, өзі душарласып отырған жағдайда жацалык жасаушы болу керегін оезді; бірак данышпан болмағандык- тан' ол ескіге жамау салып, жартымсыз оны-муныны жаңадан үстесе де жеткілікті деп ойлады. Ол Москвада дінбасы патру- архка арнап тақыт орнатты, діни адамдардьщ ішінен тәуірін отырғызған жок, өзіне тілектесін отырғызды; акыры Борисгың басына тәжді сол патриарх кигізді. Бористық дін саласындағьг жацалыгы сол заманныц тілегіне сәйкес еді. Онын өз заманы­ нан жоғары көтеріле алмағанына одан асып, ештемені көруге өресі жетпегендігіне осы да бір тыцғылыкты дәлел... Годунов- тын екінші жаналығы сол заманға тым райлас болды, сондык- тан ол сол ғасырдағы Россияға да, жана РоссияКа да зыянды еді, Голуновтың өзінін түбіне жетерлік қырсык осы болып шыкты. Біздің сөз қып отырғанымыз орыстың: Мәссаған, ше- шей, Юрьев күніі деген макалы аркылы өшпес боп есте калған заң. Годуновтыц екінші жаналығы осы зақ еді. Бул жаналығы- мен Годунов помеіциктердік де, шаруалардың да шамына тидГ. Помещиктер мына заң колымызды байлады, жалкау я бузык холопты поместьемізден куып жібере алчайтыи болдык, холоп 216

түк істемейді, я урлык. кылады, маскүнемдікке салынады, ал біз- вны асырауға міндеттіміз деп нараэыланды. Шаруалар Году- ковтын зады Рим правосьшыц тілімен атағанда — адамды зат- ка айналдырды деп назаланды. Шынында, Годуновка дейін біз- де крепостмиктік сословия жок еді, бул жөнде біз Европадан емес, Европа бізден пайдал.ы үлгі ал.уіа тиіс еді. Бізде крепост- ғвктік правоныд ориына поместьялык право бар еді, ол пра­ во бойынша помещик жер иемденетін, пролетарлардык күшін жумсап, ол жерге егін салдыратын; пролетарлармен ауьіс-түйі- сі дәстүрге айналған ерікті келісім- аркылы жасалатын. Году- иовтыд жана заны заманға сай болды да, нығайып, салгка еніп кепке дейін — Екатеринаныц заманыиа дейін колданыл- ды. Тек Екатерина ғана «кул» деген сөзді де жойып, ол сосло- виякыд турмыс халыи атымен өзгертті... Міне Годуиовтыд. урпақда калдырған мураоы осындай. Улы адам улы жүректі де болады. Ол өз жолын тауып жу­ рил де, өз күшіне сүйенеді, ештемеден корыкпайды; ол душ- пандарын качыстай жапырып отырады, бірақ кек сактамайды; жаудыд жеқілуін ол өз ісінін өрге басуы деп таныйды, в з басы үшін кек алу деп санамайды. Улы Петр өз ісіне жау адамдар- ды жазалай да білді, бірақ кауыпты емесі анықталғанда кеші- рім де жасай білді. Оныц жазалауЫ карабасы үшің кек алу емес, әділ соттык үкімі болды, ол талтүсте журттың көзіише жазалады, каранғыда уландырған жок, біреуге тағылған кіна- ні ол топтың алдында карады д а, кіналі екені аныкталса, топ- тык алдында жазалады. Стрелецгердін буліншілігі шыкканда, ол сапарын тастап қайта оралды, — айбынды патшаның көзі- нін алдында стрелецтердін қаны өзен боп арып жатты, журт мені катал, канкУмар тиран дер-ау деп ол каймыккан жок, өйткені ол тиран емес еді. Годунов олай істеген жок. Басыя- Да ол жакын тарту, жаксылык, істеу аркылы өзіне купыя душ- пан адамдардын кегін таратам, өзім жайлы жагымсыз өсек- терді жоям делен сеніммен нығызсыды, кейін онысынан ештеме- шыкпайтынын көрген сон, сабырынан айрылып калды.. Содаи кейін террордың, тыншылыктың, жасырын өсек жүргізудін,. азаптаудын кенет өлімнің дәуірі басталды... Годунов мол жу- ректі адам емес еді, сондыктан ол кудіктену азабына тусгі, кдсастық жасаушылар бар деп сескенді, жеке кек алуға елі- гіп кетті, акыры тиран болып алды. Корытып бір сөзбен айт- сақ, Борис тамаша адам еді, бірак улы адам емес еді, акылды, талантты әкімші еді, бірак данышпан емес еді. Годуновты тарихи жағынан да, поэзиялық жағынан да осы- лай дурыс бағаласак, оның кулап тынуға тиіс екенін ашамыз. Патшанық баласын өлтіруде кіналі болғаны я болмағаны есеп емее. Ж ағдай онып данышпан болуын тіледі, ол данышпан емес еді, қулаудын бас себебі осы\\ Бул айдан анык нәрсе. 217

Пушкин неліктен муны түсінбейді? Я онык суретшілік ал- ғырлығы, акындык ебі жетпеді ме? Ж ок, ол Карамзинныа беделіне елігіп кетті де, соған үнсіз барынды. Жалпы ескерте кететін нәрсе, Пушкин нөғурлым орыстын рухын, өмірін те- рендеп уғынран сайын, кейде солғурлым каталасып та кететін еді. Пушкиннін, орыстығы өте-мөте басым еді, сондыктан ■орыска жанасымды нәрсенің бәріне бірдей пікірді дурыс корыта алмайтын. Бірдемені акылмен бағалау үшін, оны езіқиен ау- л ак койып, өзіцнен жат, бөгде нәрседей салкын канмен қа- рау керек,— ал Пушкин олай істей алмады, себебі орыс алемі оныц кан-тәнімен кайнасып калған еді. Мысалы, Пушкиннін рухында помеіциктік, дврряндык басым болатын. акынла .он- дай мінез болады деп адам ойлай коймастай дәрежеде еді. Мьісалға мынадай фактіні алайык. Пушкин аталарының хатта- рын сөз кылады. Қарттардык бірі ертеде жергілікті ауа жайы- лушылық тәртіпті жойып, орталыққа бағыну тәртібін енгізетін зацға кол койған екен. Қолды бекер қойған деп, Пушкин картты сөгеді. Бірінші өлендерімен Пушкин орыстын Байро­ ны, ескіліктен бевуші болып аты шыкты. Бірак ақыида ондай мінездің исі жоқ болатын: байронизмге Пушкиндей карсы, Пушкиндей консервативтік адамды іздесең таппассың. Оньщ «өлеңсым,ақтары» колжазба күйінде елге тарады, жастар оны кумарта окыды. Қазір сол «елеқсымақтар» есіңе түскенде, ақынныц баладай барыксыздығына күлкіц келеді де, дәтін шыдамай: дейсіц. Бірссс кан кайнайды, біресе күші тасыйды! Пушкин ескі дәстүрдік адамы еді, бул бағытга оны осы күнге дейін жете түсінбеушілер бар. Онык «өлеқсымақтары- ның» базары тез өтті, себебі Пушкин өзінін суретшіліктен баска ешкім болуының кажетсізін, табиғаты суретшілікке жаралғанын, сондыктан табиғи міндеті де суретшілік екенін узамай-ак түсінді.. Ол әуелі Карамзинге эпиграмма жазудан бастады, Россия тарихына кіріспей коя тур, алдымен «Илья Батырды» жазып бітір деп акыл айтты; ақырында өзінін ең жақсы шығармаларының бірін сол тарихшынык ыкпалымен жазып, «бул еңбек россиялықтарға кадыры аскан Николай Михайлович Карамзинге арналады, соның данышпандығымен рухтану (нэтижесшде жазылды» деп арнау жолдады. Бул ар- нау Ломоносов сөйлемдерікіқ курылысына негізделіп жазыл- ған; «сей» деген көне свз де колданылып отырады, сондык­ тан арнаудың тілінде және қурылысьінда кенселік ресми бірде- ме бар екеніне келіспеуге болмайды. Ауызға алған соқ «сиг», «оных», «таковых* туралы да бір — екі ауыз бірдеме айта ке- 218

телік. Балға баруға камданган кербез адамнын; киіміне жук- қав кіршік каншалық жарамсыз болса, Пушкиннің әсерлі, жыйнакты, айқын, лепті тіліне жоғарыдағы сөздер де сонша- дык жарасымсыз. Ал Пушкин ол сөздерді ардайым ескілікке «умарлыктан қолданатын. «Библиотека для чтения» журналы аталған көне сөздерді кудалай бастап еді, Пушкин ерегесіп, «з тіліне көріне зыян жасап, ескі сөзді бурынғыдан көп және жиі колданатын болды. Бул кылыкты негізсіз, әншейін кай- шылык деуге болмайды; керісінше, ол кылык ескі дәстүрді аэріптегйн сокыр сезімнен туып отыр. Ескі дәуірді дәріптеген- діктен сим, оным, таковым, коим деген сөздерді көп колдан- ган Пушкин орыс одебистіндегі беделділердін өлі, тірісін асы- Ра дәріптеуі табиғи нэрсе. Пушкин Баратынскийдің акындык. талантын қалай көтермеудіқ әдісін таппай кыйналды, тіпті Дельвиггі де зор акын деп санады; Катенин мырзанық аркасын- Да асқар данышпан Корнель тіріліп келгендей болды дегенді айтты. Бул әншейін кысыр сөз емес пе!.. Ескі беделділерден Пушкиинін жаратпағаны жалғыз адам, оны ешбір дәлелсіз тіп- чі Тредьяковскнйден де төмен деп санады. Белгілі беделділерді Йреу кенірек талдап, батынкырап сынаса, Пушкин жаратпай, івл әдебиеттің абройына, дацқына кір келтіру деп бағалап, *ейіп қалатын. Ал Карамзинді ол шектен тыс қадірлеп, К а­ рамзин дегенде майдай еріп туратьш болды. Буған Пушкин- вік Карамзин дәуіріндегі адамдардын коршауында болуы жә- ие өзініц сол дәуір рухында тарбиеленіп, білім алуы белгілі «мрін тигізуі Ыктимал. Пушкин басым күшпен өз дәуірінін РУхын жарып шыкса, жетекші пікір иесі ретінде шыккан жок, акындығымен шыкты, оиы улы адам еткен пікір емес, акын- Дық сезім, Әрине, Карамзиннік шағын шығармалары _Пуш- ичіді муншама күшті еліктіруі мүмкін емес; Пушкин Карам- зиннік өлендерінен, повестерінен кызығарлык поэзия таба алмайды, Карамзин макалаларынын сүйкімді, тәтті жэне ус- таған бағытыиа да елікпейді. Пушкинді, тіпті жалғыз Пушкин Дана емес, талай урпакты Карамзин өзінік «Россия мемлеке- тініц тарихы» деген кітабымен еліктірді. Кітаптык тілі кыз- ғьілыкты, журтты еліктіргек сол көркем тіл деушілер бар, шьшынла кызыктырған тілі ғана емес, көбінесе кепке эсер ^ткеи кітаптын рухы, бағыты, принцип!. Пушкин кітагітың ру- Дына эбден уйыды, сондыктан ол Карамзиннің тарихын аян- бЗй жақтады, тек тарих деп қана колдаған жок, саясат *ане мемлекет ісінік кураны, ол біздің заманымызға жетекші болуы сөзсіз, мәңгі сол жетекші күйінде калады деп бағалады. Сондыктан. Пушкин Годуновты Карамзин үлгісіне карап бағаласа, ақыйқат пен поэзиянын камын ойлап онша кыинал- ■ай, бар күшін «Орыс мемлекеті тарихынан» ауа жайылып, Дате жасамауға жумсаса, оған таныркауға бола ма? Сон- 219

дыктан да трагедияда Пушкиннін ақындык сезімі толык тул- ғасымен көрінбейді, жай шетпушпактап каиа көзге түседі. Годунов арынык азабынаи арыла алмаған мелодрамалык. жауыз болып көрінеді де, кесек калпымен толык болып козге- түспейді; кейіпкер көз тартар тутас сурет болып салынбай,. кырық ру заттан куралған сурет, яғни куранды статуя секілді болып шыккан; кесек мрамордан емес, алтын, күміс, мыс, ағаш, мрамор, балшыктын косындыларынан туған статуядай болған. Сондыктан Пушкиннін Годуновы окушыға біресе- адал, біресе азғын, біресе батыр, біресе коркак, біресе да- нышпан және кайырымды патша, біресе ессіз жауыз болыіг көрінеді; бул кайшылык кулпының кілтін автор Годуновтын кіналі арынан ғана табады; сыр түйіні жалғыз-ак сол кіналі' арда болып шығады... Поэзиялык, жанды идея жок болған- дыктан, трагедия кесек, толык болып шықпаған. Сондыктан: Пушкинніқ Борис Годуновы жаркыи образ емес, ол журек селт етерліктей эсер етпейді, коз тартпайды. Трагедияныд көркемдігі айта каларлыктай, жеке көріністерінік та'маша сулу- лығы окушыларды тандандырып отырады. Соған карап оку- шылардын Годуновты толык, жаркын кейіпте көреміз деп дэ- меленуі зацды нәрсе. Шынында да, трагедияда коптеген кемшіліктермен катар абтып болмастык тамаша көркемдік те бар. Кемшілік драма жалған идеяға негізделгендіктен туып отыр; ал көркемдік — драма тур жағынан шебер жасалғандықтан туған. Пушкин ерекше акын, ерекше суретші еді, ол келісімсіз идеяны алса да, оған келісімсіз түрді каптай коя алмайтын. Орыс эдебие- тінен азды-көпті мәліметі бар адамдардан сурап көрейік. Орыстыд окушыларынан, акындарынан я әдебиетшілерінен су- ралык- Петрдің заманына дейіигі орыс драмаға кейіпкер бол- са, кандай тілмен, калай сейлейтіні туралы Пушкиниід Борис Годуновы шыкканша ешкімнің зередей хабары болды ма екен?Тіпті Борис Годунов шыкканнан кейінде мазмуны орыс тарихынан алынған, орыс кейіпкерлері орысша сезініп, сөй- лесіп, бірін-бірі тусініскея бірде-бір драма орыс тілінде шыкты ма екен? Үстіміздегі ғасырдын отызыншы жылдарынан бастаіг Ляпуновтар, Скопкин-Шуйскийлер, Баториевтер, Иоанн Үшіниіі- лер, Самозванецтер, Патша Шуйскийлер, Елен Гл'инский- лер, Пожарскнйлер, орыстық әдебиетіне және сахнасына толып'кетті. Ол шыгармаларды жазушыларды біздін заманы- мыздың Сумароковы демесек, баска деп айтуға ауыз бара ма? Пушкинніц Борис Годуновына дейін шыккан орыс траге- дияларын сөз кылмай-ак коямыз: баскаларынан не күтуге болады! Ал Борис'Годуновтан кейін шыккан трагедияларда орыс өміріне жанасымды түк табуға бола ма? Оларды орыс дәстуріне икемдеп көшірген неміс пьесалары деп атау орынды

«нес ііе?Көптегеіі трагедиялар аты орысша болғанымен, заты «рысша емес, олармен салыстырғанда Пушкиннің «Борис Го­ дуновы» көркемдік стилініқ кол жетиес сулулығымен, ала- танына ашып устаткандай классикалык тусініктілігімен ас- кактанып, айбаттанып, кыл-кыбырдың арасыкдағы бәйтерек- іейөресі аспанға көтеріліп, огаш көрінеді. Чудов монастырында Пимен атай мен Григорийдіи арасында болған көрініс жа- 'йында жаза-жаза сыншылар мактау мен тамашалауды сар- кьш-ақ болды.„ Ол көрініс трагедия түгел басылудан торт —бес жыл бурын Москваның бір журналында басылып шықты. Шығысымен-ак журт оны таңыркап, шу көтерген бадатын. Шынында да, ол көрініс көркемдік жағынан, сти- лінік уқыптылығы жағынан, шебер колмен еркін жасалған, түсініктілігі жағынан мактап сөз жеткісіз нәрсе. Ол ешуакыт- та болып кермеген, ешкім ешуакытта сезінбеген аса улы, аса зор, аса көлемді бірдеме. Рас, автор Пименді бірінші моно- логінде тым көтермелеп жіберген, Пименнік сөзі неғурлым поэзиялы, нерурлым көтерінкі болғаи сайын, соғурлым автор «мір шындығына кайшы кателік жасайды. Орыс болсын, «вролалық болсын, әйтеуір ол кездегі өмір окыйғаларын тір- кеумен ғана шуғылданган шежіреші-сопылардык ешқайсысы- иың ойына төмендегідей пікір келе коймас: ...Узак жылдардың айғағы етіп Тәңірім мені бскерге койған жок, Ол маған кітап өнсрів берді. Кнбсккумар бір сопы кундордін күнінде Менің атсыз калдырған енбегімді табар; Мына менің иіырағымдай етіп жарық берер. Колжазбаларды ғасырлар тозаңынан арылтар, Көшіріп, ақыйқат хикаялар оказар. Картайғанда мен жанадан жасап отырмын; Өткенніц бэрі кезімнін алдыида елестейді! — Окыйға кернеген жылдар теніздей толкыл Өткен казір үнсіз, тыныш. Жадымда санаула ғаиа адам сакталды, Менің қолыма санамалы ғана сөз жетті, Ал басқасы колға түспес боп Курыды. XVI ғасырдың аяғындағы, XVII ғасырдыц басындағы «рыстыц шежіреші-сопысы осындай сөзді айта коюы мүмкін ймес; ендеше осы тамаша сөздер, жалған сөздер... Б ірак жал­ кая болғанымен шынға турарлық: ол поэзияға шебер бөлен- і'ен ақылың мен сезіміңе суйкімді эсер етеді! Корнель мен Расин да ондай жалғандьіктын талайын жазды ғой эйткен- мен Европадағы ең мәдениетті, ең білімді улт сол жалған- Дыкха осы күнге дейін жалыкпай кол шапалақтап келедіі 221

Тандаиуға болмайды: ол жалғандыкта уакытка, орынға және- дәстүрге байланысты адамнын жүрегін, адамныд табиғаты» сыйпаттайтыи акыйкат бар. Пушкиыніц жалғандығында да, көңілмеи шамаларлык шартты болса да, өз шамасынша акый- қат бар. Сопы Пимен өзініц шежірелік кызметін соншалық. жоғары бағалауы мүмкін емес; бірақ ол заманда солайша бағалауға жағдай болса, Пимен баскаша сөйлемей, дэл Пушкин жазғандай тілмен сөйлер еді. Тағы да ескеретін бір нәрсе: біз трагедиядан ол кездегі орыс өміріне жанасымсыз- жалған деп кіна тағарлық жерінің бәрін жазып алдык. Ал калғДн жерінің бәрі акыйкат орыс рухына үндес жазылған, та- рихи шындықка коян-колтык келіп отырады. Ондай нәрсе- орыс ултынын тән ул.ы Пушкин данышпандығынын кудіретінен ғана келуге тиіс. Пименнің төмендегі сөзінде орыс рухыньің. тулғасы шебер және дэл суретгелген: Православвялыктар урпағы елінін . Өткеидегі халін білетін болсык. Екбегі, дацқы, мейірі ушін Рлы патшаларын еске алсын,— Ал кікасін. сүйкімсіз кылыгын Кеш дсп бір тәкірінів өзіне жалбарыисын. Жалпы бул керіністе Пимен мен Григорийдін мінез-кул- кыныд карама-карсылығы тан қаларлықтай тамаша сурет- телген. Бурышта Византия суретшілері жасаған иконанык алдыида шамшырак уйткымай, тып-тыііыш кана маздап жа- нып туратын. Пимен сол шамшыракка уксас — акылы, жү- регі орныкты, сабырлылыктын үлгісі дерлік адам; ал Григо­ рий алып-ушкан алакөкіл беймаза жан. Бір кыял үш рег кай- талап Григорийдіқ түсіне еиеді. Ояиа келіп ол салмакпен шежіресін жазып, жайланып отырған қарттың сабырлылығы- на ғажаптанады,— сол арада Григорий ол заманда туа коюы мүмкін емес тамаша тарихшынын келбетін суреттейді, яғни аскар поэзиялы жалғандықты сөйлейді: Калың ойдыц хабарын сезуге болмайды: Бір калпы — монтыйғаи айбатты келбет. Мекемеде сарғаюмен картайған дьякка уксап Кіналі, кінасіз деп абыржымайды; Аяныш білдіру я ашулану дегеннен хабарсыэ, Жаксылык, зулымдығыда селсок карайды. Содан кейін Григорий «сумдык кыялдар» уйкымды бузды деп, картқа әнгіме айтады: Түеімде тік сатымен мунарзға Шығып барады екем. Биіктен Москва мағая Кумырысканын ялеуіндей көрінді; Томен карасам алан толған кісі.екен. 222

Мен уялдым және үрейлендім. Зымырай куладым да, оянып кеттім... Бул дүрлікпе түсте болашақ Самозванец өзініқ бар тулға- сымен елестегендей болады... Акын оны кандай келістіріп, на- шзорыс бейнесінде, қалай тамаша суреттеген; эр тулғасы кан­ дай дэл берілген! Төмендегі екі монологтан мінездері карама- карсыекі орыстын бейнесі аскан шеберлікпен табиғи орыс тул- ғалыболып, терең және дурыс суреттеледі: Пяи еп Жас кан шалкып, тасыйды: Дуғамсн, оразамен өзіңді тізгінде, Сонда сенік тусія Де түзеледі. Уйкы басып кажығанда, Мея осы күнге дейін Менін карт уйкым да кінасіз жап-жайлы емес: Түсіме біресе дүбірлі топ, Біресе саптағы әскер. біресе белдескен урыс, Жастыкты сен кандай көнілді ө рып ішпенмін? Казан мунарасыныц түбінде соі >ап үлгеріп, Шуйскийдін тусында Литва эскі Сен Иоанның сарайын, салтакаі Бакыттысын! Ал мен жас басыь Мен неге урыета жубаныш таун Патша дастарханына отырып, с; Одан кейін Пимен дүниенік әбігершілігін сөз кылады; айтапӘЭ,с-Н’Ө31 больш> буйығып өмір сургені артык дегенді л тДЫі■БУЛ сөздер — акын шеберлігінің аскар белі! Бул шын Опь Ле °Р“ <: РУхынД ағы іырсе, будан Русьтін исі аңкып тур! рыс емірінік рухани тіршілігін мына сопыныц бетімен ба- біг>КСЫЗ 0ТЫРЬІП көйіткендегі суреттеуіндей етіп ешкім ле, еш- Р тарихи кітап та суреттеп бере алмэйды. «Сопынын кәсібі- «өо'■=ЛС ®'Рдемеден тыиыштық іздеген Иоанн Грозныйдың Рішсі; Федорға берілген мінездеме, онын өлімі туралы ба- ^ а у -м у н ы ц бәрі ғажайып искусство, булар Петрге дейінгі йуірдагі орыс кауымына тән образдар! Пушкиннен баска ан нундай уксастырып жасай кою мумкін емесі Жекелен ^ сак« оол теңдесі жок тамаша көріністің взі езәлдына то- ык\" түгел мушелі, аскан көркем шығарма. Келешёкте орыс РИДЫ жөнінде драмалық шығарма жазыла калса, қалай 223

және кандай тілмен жазылу керек екені сол көріністен айқын көріиіп тур. Ол көріністің жарыкка шығуы жазушыларға жағымсыз тиді. Орыс әдебиеіінде ол реуішті көріністі енді атымен ешкім жаза алмайды дсп кесіп айтпаймыз. Бірак жа- кын арада ешкім жаза коймайтынына күманіміз де жок. Се- бебі,— Пушкиннен кейін ол майданға белсеніп шыға доярлык талантты табу оңай емес... Пушкин «Борис Годунов» траге- диясында Петрге дейінгі орыс өмірінін мазмунын сарқа су- реттеген жок па? Сондықтан басқа дәуірді, баска тарпхи оқыйғаларды сөз кылу — ГІушкинде айтылған негізгі бір пі- кірді баска атпен, баска сезбен кайталау болып шыкпай ма? Өйтіп, біреудің пікіріп қайталаған шығарма іш пыстырмай ма?— деген сурау өзінен-өзі туады... \" Енді трағедиянык майда-шүйделерін сөз кылайык- Тра­ гедия жеке бөлімдерден, жеке сахналардан куралатын сыяк- ты, ол сахналардың әркайсы өзалдына бөлек мүшелі, арала- рында еш байлаиыс жок сыякты. Бул факті де Пушкин тра- гедиясы драмалық хроника екенін дәлелдейді. Ондай шығар- маға үлгі салған Шекспир болатын. Пушкин трагедиясында Пимен мсн Острепьевтің арасындағы окыйғалар суреттелетін Чудов монастырындағм көрініс — тамаша көркем сахна. Он­ дай керкем перделер трагедия'да көп. Мысалға біріііші, екін- ші, үшіний сахиаларды алуға болады. Бірінші сахнада Кремль палатасында Воротынский мен Шуйскийдіқ карым — катна- сы көрінсді. Ол сахнада Шуйскийдіц мінез-кулкы тарихи жагынан да, поэзиялык жағынан да дурыс суреттелген. Екінші сахнада халык пен дьяк Щелкаловтың аландағы көрі- нісі; үшінші сахнада патшалык куруға ризалык берген Борис пен патриархтыд және боярлардын арасындағы көрініс. Мун- да Годуновтың адал, арлы, екіжүэділігі тамаша сыйпатталған, — арынан адалдығы, ол тек талант кана бола турып, даныш- панмын деп желігіп, басканы алдаумен қатар алдымен өзін- өзі алдайды. Осы сахнаиыд аяқ жағында Воротынский мен Шуйскийдік сөйлескені суретГеледі. Бул да трагедиянык та­ маша көркем шықкан жері: Шуйскийдіц мінез-кулкы терен ашылып, кең сыйпатталады. Оныд: Осы күні ештемені есте‘сактайтьш заиан емес, Қвйіа умытканынды макул санаймын,— деген сөздері кундердің күнінде Шуйский сыякты акылы ту- рақты, сақ адамдар суйсініп колданарлык макалға айналуға тиіс. Патриарх пен йгуменнік арасындағы прозамен жазылған көрініс те тамаша: ол трагедиядағы баға жетпес кунды жер- лердің бірі. Біз алтыншы сахна туралы да, түгел трагедия туралы да пікірімізді айттык: Борис онда жауыз болып шыкқан. Біресе

ол ісівінондалмауын, өзінің мехнатка ушырауын халыктыц тымаксыздығынан көреді, біресе — арын адал устамағаи адам Мкун болмайды деп көйітеді. Бул шығарма бізге драма емес иелодрама болып көрінеді: шын драмалық жауыз арды кір леіу тиімсіз, мейрімділік сүйкімді нәрсе деп өзімен-өзі сөй лесіп жатпайды. Шын жауыз сөзді корек кылмайды,— мақ сатқа жету ушін, жетсе,— бекіну үшін белсеніп орекет қылады Литва шекарасында корчмада көрсетілетін жетінші көрі яіс тамаша шыккан. Бірак, өкінерлік бір нәрсе бар. Отрепь еатік өттілігін баса көрсетем деп, акын мелодраматизмға соға ды. Ол Отрепьевке тауық зорға өтетін терезініқ көзінен Самоз- ванецті нукмп шығарттырады. Сегінші көріністе Шуйскийдік үйікдегі окыйға суреттеледі. Бул д а трагедиядағы жаксы сах- аалардың бірі. Бул сахиада акын Шуйскийдіқ сөзі аркылы халықтьщГодуновқа наразылығын айтып жеткізуге болмайтын шеберлікпен тамаша етіп суреттеге-н. О л монологті біз жоға- рыда кеятірдік. - Одаи кейінгі үлкен сахна екі бөлімнен куралған. Бірінші бөлімінде Борис үлгілі семья бағушы, мейрімді әке болып, келісімді суреттелген: ол күйеуі өліп, жесір калған кызы- ньін көқілін жубатады, ғылым жемісінің тәттілігі туралы, мемлекег басқару ісіне ғылымнын кандай көмек ететіні тура­ ми баласына әқгіме айтады. Соның бэрі байсалды, табиғи тУРде сейленеді, сөйтіп ол көріністе Борис ең жаксы касиет- терімен жарқын келбетнен көзге көріиеді. Көріністін екінші ввлімінде Борис Шуйскийден Самозванец шығыпты деген ха- ®арды естиді. Ақын Бористы бірден әбігерлендіріп, абыржы- тады да, ары кірлі, сондыктан абыржыды демек болады. Ал Бористық асығыс батыл шара колданбак болуы тарихи шын- Дыкда жанасымсыз: Годунов басында баяу ғана шара кол- Даиған болатын. Ол сыр журтка мәлім. Шамасы, ол Отрепь- евті әуелде қауыпты жау деп санай коймаған болу керек. Дегеимен, осы сахнаны Пушкиннің көзі мен алып бағаласак Драмалык. кыймылдың, драмалык. кумарлыцтың көп екенін көреміз. Борис жаман абыржыган, ал Шуйский бул абыржу- Мн өз басына өлім қаугіы туып калуы мүмкін екенін біле ТУРса да, саспай, өзін салмакпен устап, сарай гулкісі болуы- *ан танбай, булаңдай береді. Годунов Шуйскииден патша оа- ЛаЧының өлімі туралы тергеу жүргізіп едін ғой, өлігін анык, көРіп Пе едін, орнына бөтен біреудіи өліпн тастамадь^ ма ек«н?-деп сурайды. «Жауап б е р !» -д е й д і Годунов ЧІуйскийге. Ш уйский 5- 1101

П атш а ■> Жок. Шуйский, ант етпе. Өлген патшанын баласы ма еді? Соны айт. Ш уйский Сол. П атш а Ойлан князь. Саран мсйрімді төгуге уәде етеи, Бурмнғы жалған свздеріц үшін Бекерге жазаламай-ақ коям. Ал егер қазір де Меиі алдап жүрсек,—• сенід корлыкпен влетіиіқе Баламның басын тігіп ант етем. Саған берілешек жазаныц каттылығы, Тіпті Иван Васильевич патшамыэдыи Өзі де шошынып кабырыида төнкеріліп түсерлік болмақ. Ш уйский Краковта, Вишневецкийдік үйінде Самозванец пен иезуит Черниковскийдіқ арасындағы көрініс те тамаша жаксы; тек ақынныц Ломоносовка еліктеп, Самозванецке «славян улда- ры» дегізуі жараспай тур. Көріністің соцгы жагында және ең ақырында Самозванец Курбскийдіц баласымен, өзін іздеп келген әртүрлі орыстармен сөйлеседі, поляк Собаньскиймен және акынмен әцгімелеседі; бул көріністерде ерекше көзге түсе коярлык нәрсе шамалы. Самбордағы Мнишектіц сарайындағы көрініс шағын бол- ғанымен өте көркем, одан кейін фонтандағы аты шулы көрі- ніс келеді. Ол көріністе Самозванец сүйіспеншілік үшін бар ісін естеи шығаратын бір бет адам болып, ал Марина — суык. канды, баққумар әйел болып сыйпатталады. Жалпы алғанда, бул көрініс өте жақсы, дегенмен онда бірдеме жетпей калған секілді, немесе жалған-жасанды бірдеме бар секілді, мынау деп этап көрсету кыйын, дегенмен сол кемшілік сахнанын көрінісіне мін келтіргенін сезгендейсің. Акын Самозванецтін Маринаға сүйіспеншілігін тым зорайтып жіберген жок па, сезімтал адамнык минуттік нәпсісін терен сүйіспеншілік етіп дыйпаттаған жоқ па? Ол жерде Самозванец тым адалкөцілді, тым зат мінезді болып кеткен; оньщ қумарлығы тым таза: онын мінезінен болашакта Годуновтың кызын аздырушының белгісін кере алмайсьш... Бул сахнадағы жанасымсыз жалған болып көрінетій нәрсе осы кемшілік болуға тиіс. Самозва- нецтіц акмактығы, патша баласымын деп журтты алдап журмін деп Маринаға өз аузынан айтуы — мунық бэрі Са­ мозванецке лайыкты мінез. Ол кызба, батыл, өжет, неден 226

йжсэ’Дй тайынбайтын, бірақ бірде-бір улы іске кабілеті жок, «штенені акыл тезіне салып, терен жоспарлап жасауға ша- иасы келмейтін адам. Айуанша сезімкумарлығына еріп, желі- ге калу оның мінезіне үйлесімді, бірак әйелді адамша сую оған жанаспайтын міиез. Ал Маринапык мінезі бул сахнада лайықты көрсетілген. Литва шекарасында, жас Курбский мен Самозванецтің арасында болатын окыйғаны суреттейтін көрініс тым жасанды, кысыр сез көп, лептеніп желденген көңіл сырыныц орнына ке- неусіз декларация толып кеткен. Ақырында ол перде Пушкин жазды деп айтарлықтай болмай шыккан... Патша думасында Годунов пен патриарх және боярлар арасындағы көрініс Годуновты патша баласын өлтірісуге катнасты деп қарайтын Пушкиннін көзімен қарағанда ғана жаксы, хатта, та.маша деп бағалауға лайык; ал баскаша карасақ, бул сахна жасанды, сондықтан, жалған болып көрі- неді. Бірақ сол сахнанмц ішінде де патша баласының жур- нағы кандай керемеітер жасап жүргені жайындағы, карт иалшының сокыр көзі жазылып кетуі жайындағы патриарх айтатын эцгіме сыяқты тамаша жерлер бар. Сахнадагы екін- ші көркем жер — патриархтың кенет усынысынан саскан Го­ дунов™ айлакер Шуйскийдіц еппен жалтарып, әбігерліктен кугқаратын жері. Новгород-Северскийдің жайындағы жазықта болатыя кө- Рініс көңілді, онда Маржереттік характері көрсетіледк алуан түрді жан, алуан турлі тіл — бәрі де тамашалауға турарлык «рсе. Кремль алаңындағы диуананың кврінісі Бористың ары кірлі деп карайтын Пушкинніқ көзімен карағанда ғана мак- тарлық нәрсе. Севск тубіндегі көріністе Самозванец келісімді сурегпиіген, әсіресе оныц өзіне тән өзгешелігі төменде жақсы берілсен. . Сенік ракымды екенінді сөз кылады, Каракшы (бул сөзге шамданбаныз), Әйтсе де жігіт-ак деседі. Мен ісіммен Патша 'палатасындағы көріністе Годунов пен Басманов ■ЧРН&80;-,ч1жЗе аонЛноЛ 'нәлпаәзсіөя иіігіхә. ігаиэәсів іігсіАхсІір

корғап, тырна қатар би болатын тәртіпті жоймак ('^.Б асм а­ нов ондай шараны, әрине, қуанышпен карсы алады. Екеуі де халықты басқару мәселесін әцгіме қылады; Годунов тужы- рымды шешім жасайды: Қайырым істесец—ол ракмст айтпайды; Тала, кырғшіға сал—саған зыян болмайды. Осы пікірі үшін Басманов Годуновты «айбаттым, мемлекет билерлік зор рухтым» деп атайды, Отрепьевті тез қуртып, содан кейіи «рулық боярлардын мүйзін сындыруыңа» тілек- теспін дейді. Акыры Борис елім халінде, ол өзшің мурагері- не есист айтады: ол өсиетте ерекше көңіл бөлерлік нәрсе бар ма? Өсиеттің ішінде бір ғана тамаша жер бар: Істіа дардылы ағымын бузба. Одет — Мсмлекстгің жаны... — дейді Годунов. Өлгелі отырып баласына абтқан өсиет сөздеріиен Году- новтың акылды, қабилетті, тэжрибелі патша екенін, егер пат- ша тағы ата мурасы ретінде тиген болса, орыс патшаларыныц ішінде е« тэуірі боларлык екеиін көрсміз; сонымен катар онық ақылы басым болып, иемденген такты меқгеріп қалар- лыктаб өрісті емес екенін де байкаймыз... Мужык жазалап өлтіретін орындағы мінбеде турып: «Бо- ристық күшігін байландар!» —деп айкайлайды. Бул адам шо- шырлык дауыс, бул халықтык даусы, дәлірек айтсак: күші жетпес жүкті мойнына артқан мансапқордық әулетіи әлекке ушыраткан тағдырдын, даусы... Бул арада Пушкин патшаныц баласын өлтірген жауыздық әулетіне қаһар төккен тағдыр- дың үнін естіртпек болған... Мүмкін Годуновтың колы кан- ды екені рас та шығар; бірак аныктайтын нәрсе кай Году- новтыц образы трагедияға бейім: патша баласын өлтіріп, жауыздығы үшін жаза тарткан Годунов бейім бе я туысы кәміл болғанымен, дзныщпандьіғы жетпегендіктен кулаған Годунов бейім бе? ТрагедиялыК адамға журттың қабырғасы кайысуы керек. Ричард III адам айткысыз жауыз, бірақ ол айбатты, алып журектілігімен өзіне журттың ыкыласын бу- рады. Ал Бористы алсақ, ол жауыз, бірак оған ешкімнің бүйрегі бурмайды; себебі ол куисыз, жүрексіз жауыз; егер оны келісімді адам калпында алып, тағдырдын ағымына сәй- кес, ©зіне лайыксыз рольғе иемденісн түрінде карасак, оған біздіц бүйіріміз әбден-ақ бурар еді: оның қалай да кулайты- нык сезесін, дегенмен оған жаыын ашыйды... Трагедиянын аяғы тамаша болып шыккан. Мбсальский ха-

йода Годунов балаларынын өлгенін жариялағанда,— халы к, түриііге шошынып үндемейді... Н еге үндемейді? Годунов тукы- иынык куруын халыктьщ өзі тілеп, «Бористіқ күшігін байлаң- дар!» деп өзі айқалаған жок па еді?.. Мосальский еселеп сөй- леп:«Неге үндемейсіндер? Патшамыз Дмитрий Иванович жаса- сыв! деп айкайлаңдар», — дейді. Х алы қ үндемейді... Бул трагедияның тужырымды соңғы сөзі. Мунда Шекспир Шамына лайык. терең мән бар... Халыктық бул үндемеуінен жақа Немезиданыц коркынышты, трагедиялык үні естіледі, ол үнде Годуновтың тукымын куртушынық өзін садакаға шығарған ауыр үкім бар.

1846 ЖЫЛҒЫ ОРЫС ӘДЕБИЕТІНЕ КӨЗҚАРАС Бүгінгі бурынЕЫныц жемісі және болашактыджолбастары. Олай болса, 184б жылғы әдебиет туралы сөз козғаған адам жалпы орыс әдебиетінін казіргі халык оөз кылуға тиіс. Ал ондай іргелі мәселені орыс әдебиеггінің бурым не күйде бол- ғанын, келешекте кандай болуға тиіс екенін таразыға салып салмақтамай турып шешуге болмайды. Бірақ біз өзімізді узақ сапарға альш кетерліктей тарихи талдауға шуғылданбакшьі емеспіз. Біздің макаламыздыд бас мақсаты —«Совремеішик- тід» орыс әдебиетіне көзкарасын яғни журналдыд рухани жолын, устаған бағытын окушыларымызға сыйпаттау. Прог- раммалар мен хабарламалар бул жөнде ештемеге дерек' бола алмайды: олар тек уәдемен ғана азыктандырады. Сондыктан да «Современниктід» программасы сөзді көбейтпей, қыска кайтарып, көқіл жубатарлықтай ғана уәде берумен тынған еді. Осы макала және журналдың осы номерінід екінші бө- лімінде басылатын редактордыд мақаласы «Современниктід» екінші программасы яғни турлаулы программасы болып есеп- теледі. Окушылар бул макалалардан уәденід белгілі дэре- жеде орындалғаныи да көруге тиіс. Егер бізден қазіргі орыс эдебнетінід басты ерекшелігі не деп сураушылар болса,— оныд басты ерекшелігі өмірге, тір- шілік болмысына қоян-қолтык келіп, күн сайыи жакындауы, кекселеніп, әбден жетілуге жуыктай түсуі дер едік. Әрине, ондай мінездеме жуырдағы жас әдебиет және өзалдына төл туып-өспей, еліктеу нәтижесінде дамыған әдебиет турасында айтылуға тиіс. Төл әдебиет ғасырлар бойы жасап жетіледі, ондай әдебиеттід жетілу дәуірі көптеген тамаша шығармалар туу дәуірі болуға керек (сһе/ й'осиьте). Мундай дэуірге орыс әдебиеті жете койды деп айтуға болмайды. Жалпы Россия та- рихы сыякты орыс әдебиетінід тарихы да ешбір елдіц әдебие- тінід тарихына уксамайды. Орыс әдебиеті уксасы жок өзгеше нәрсе. Сондыктан орыс әдебиетіне Европадағы баска елдердід 230

. қатар койып берілген баға үйлесімсіз, түсініксіз, ЛгтГаііэнсіз болып шығады. Қазіргі Россияда Улы Петр ре- форкаеЬшаи туған өмірге икемді, көрікті, орнымен жасалған жаңа Нзрселер көп. Біздің әдебиет те сол Жаңалыктыц бір ^Трі. Рас, Петр әдебиеттің камын жеген ж ок және онын тууына арнапештеме жасағаи жок, бірак ол орыс рухынын. кунарлы алкасына ғылым мен мәдениеттің урығын егіп, ағарту жумыоын дамытуға еңбек сіцірді; сонын нэтижесінде лдебиег Улы Петрдыц қатнасынсыз, бірак. соныц жаса- ш істерінің жемісі ретінде, өзінен-өзі туды. Петрдің әре- кетівід нэтижесінде оның өзі жоспарламаған, тіпті туа кояды деп ойламаған көптеген нәрселер туып өрбіді. Орыс коғамь» «иіріве Улы Петр енгізгек жаналыктардын болашағы мол екейіне сондай фактілер жеткілікті айғак. Кантемир дарынды, ақылды адам еді. Ол эдебиетте өзбетімен тыциан жол тартып хете алған жок; ол еліктеуші және бөтендікін көшіруші гана «ДІ- Ол Рим ақындарына еліктеумеи, олардыц сатираларын (әсіресе Горацийдіц) орыс салтына сәйкестеп көшірумен бол Ды. Кантемир Рим ақындарымен катар оларға еліктеуші « шығармаларын француз тіліне аурарушы Буалоға да елік теп, онын жазғанын да орысшаға аударып отырды. Кантемир елеқ ырғағын буынға негіздёһ ж азды , онық тілі жартылай ю- тапша, жартылай халыктык болып шубырланып келетін еді шубар тіл сол кездегі мәдениетті кауымнык тілі болагыі Кавіемнрмен тетелес әдебиет аланына Тредьяковский ш ы о т Тредьяковскийдің ғалымдығы жеміссіз, еңбегі кабылетсіз бол ДЫ. Ол кунарсыз, жетімсіз бірдемеиі тәптештеуге кумар **\"■ Ол орыс өлеңін екпінді ырғакка және көне гекзаметрге лыптасгырмақ болды, онысынан ештеме өнген жок. *азған жырлары кедір-будыр тілге оралмайтын өрескел келу «ді; ол Ролленді екі рет аударды, екеуінде де іск<- алғы- «й болып шықты. Кантемир меи Тредьяковский өздеріне таорчесгволык беті жок. осындай әлсіз болды, эиткеимсн ЭДебиет өріне бірінші ізді сол екеуі салды. Сөйтш кан- «мкр мен Тредьяковский орыс әдебиетіши әуелгі Оета щары, кіріспесі сыякты болды. Кантемирдік өлгенше жүз жылдан аз-ак асты (ол 1744 жылы, 31 \" аР Г Жыллан болатын); Тредьяковскийдін өлгеніне жетпіс ,п аеыңқырап барады (ол 1769 жылы, 6 . авгуС^ : Г , е н алып Доносов— орыс әдебиетінщ 5>лы П сір і О І. \" бамлагаңд, оның .Хотяяяяін алынуына шЯаэрмасын орыс әдебиетінің басы деп аД|; журген » • « » аталғаи од.сыя поэзия Уацышнда жазып жібергея ед). О л уакытта і ң а «ВД* шарыктап турған, өзін «Ш еше\" “ 3^ ж ы л болған; внершің профессоры» деп атағаны на алты к

жасы жас болғанымен ауру, әлсіз. өлім табалдырығына жуык журген Кантемир де әлі тірі еді.1Кантемирдін істегенінін бэрі әдеби әлемде із, эсер калдырган жок; ал Тредвяковскийдін жасағандарынын бәрі де сәтсіз болды, орыс өленіне екпінге негізделген ырғакты қалыптастырам дегенінен де ештеме шықкан жоқ... Сондыктан Ломоносовтык одасы журттық бә- ріне орыс тілінде дурыс мөлшермен жазылған бірінші өлсц бо- лып көрінді. Жалпы Россияға Улы Пегрдің әсері қандай болса, орыс әдебиетіне Ломоносовтық әсері де сондай болды. Орыс әдебиеті узақ уакыт Ломоносов көрсетіп кеткен жолда болды, акыры Ломоносовтық ықпалынан босады да, жана жол тап- ты. Ол жолды Ломоносовтык көруі де, сезуі де мумкін емес еді. Ломоносов орыс әдебиетін кітапшыл, еліктеушілік жолға салған еді, ол жол жеміссіз, өмірсіз, сондыктан зыянды, кесе- патты болды. Бірак бул ақиқат Ломоносовтык улы енбегінік ба- ғасын кеміте алмайды; Ломоносов орыс әдебиегінік әкесі бо- лып калады, ол прәвоны онық колынан ешкім ала алмайды. Біздін ескі әдеби дәстүрді жактаушыларымыз. Улы Петр туралы соны айтып жүрген жок па? Олар катені Улы Петр туралы және онык колымен жасалған Россия туралы айткан сөздеріндс жа- самайды, Петр реформасынан кандай жеміс туды деп қортынды шығарғанда кателеседі. Олар былайша ойлайды: Улы Петр- дің реформасы Россияда халыктык негізді жойды, соның нә- тижесінде өмір рухы дегеннін бәрі сөнді; енді Россия курып кетпеу үшін Кошихин дәуіріндегі жарты патриархтық сүйкімді дәсгүрге қайта оралуы керек. Кайталап айтамыз: кортынды жасауда кателескенімен, олардык усынған ережесі дурыс, Улы Петр реформасымен Россияда жасалған жасанды евро- пашылдық, шынында да, іші нәрсіз тек көз алдарлық сырт керініс еді. Ломоносовтык поэзиялык және шешендік женін- дегі барлық тәжрибесі туралы да соны айтуға болмай ма? Әдебиетте ескі дәстүрді қолдаушылар неліктен өз көзкараста- рына өздері қарсы шығып, Ломоносовтык атын ауызға алған- да майдай еріп, поэзияда да, шешён сөзде де жасандылыктан кутыла алмаган Ломоносов туралы еркін пікір сөйлей баста- сак, неге тітіркене калады? Олар Ломоносовты Улы Петрді бағалағанындай бағаласа, логикаға да, дурыс пікірге де үй- лесімді, жүйелі болып шыклас па еді?.. Сырттан, жаттан алған нәрсеәдебиет те болсын, өмір де бол- сын улггык өзіндегі олкылыктың орнын толыктырарлык бо­ лып кәдеге аса алмайды; адамнык сырттан пайдаланып ішкеи тамағы канына, тәніне сініп, күш беріп, саулығын, тіршілігін сақтайды, сол сыяқты жаттан алған мәдени мазмун да күн- дердің кунінде өзгеріп, сіцісуі мімкін. Гіетрдін колымен жа- 1 Кантемир 31 жаста, Тредьяковский 36 болатыи.

салғаи Россияда, Ломоносовтыц колымсн жасалған орыс әде- биегінде өзгЬру, бойға тарап, сіңісу процесініқ қалай жүріп жатқанын көп сөз қылмай-ақ кояйы к; әйтеуір өзгеріс болып- жатқаны даусыз, айдан айкыи тарихи факт. Крыловтың мы- салдарын, Грибоедовтың камедиясын, Пушкиннін, Лермонтов- тың, эсіресе Гогольдің шығармаларын Ломоносовтың және оның мектебіндегі жазушылардың шығармаларымен салыстырсаңыз, араларында түк уқсастык, түк байланыс жоқ екенін көресіз; орыс әдебиетінде талант та, данышпан да кездейсок. нәрсе ден ойлайсыз; ал кездейсок нәрсе байсалды бола ма: кездейсоқ сы- якты көрінген кур елее, бос қыял емес пе? Бір кезде, шынында да,—бізде әдебиет бар ма? деген сурак. ешкімге ерсі көрінбейтін, жоқ деп жауап қайгарылатын. Орыс эдебиетіне Европа әде- биетін бағалағандай ережеге сүйеніп карасак, олай деп к,ор- тынды жасау табиғи және орынды болып шығады. Біздін за- манымыздыц рухани зор табысының бірі Россиянын өзіне тән, Европа мемлекеттерінің бірде-біреуінің тарихына уқсамайтын тарихы бар екенін ашканы деп айтуға болады. Сонымен Рос­ сия тарихынық Европа халыктарының тарихына уксастығы да, онымен бабланысы да жок екені аныкталды, Россияны өз та­ рихына сүйеніп эерттеу керек екені ашылды. Осы ережені орыс әдебиетіне де колдануға болады. Жоғарыда аталған жа- зушыларды бір дай қып, Ломоносовты әдеби мектебімен ко- сып бір дай кып алып салыстырсақ, арасында түк байланыс жоқ екенін көреміз; ал орыс жазушыларын Ломоносовтан бастап, Гогольге дейін хронология бойынша зерттей бастаса- ныз, Ломоносов пен кейінгі әдеби урпак арасында тамыр-та- мыры араласып жаткан тығыз байланыс бар екеиін көресіз. Сонда сіздер Пушкинге дейінгі әдебиет караңғыда түртінек- гаі, эрекетті уғыпбай істесе де Ломоносовтың ыкпалынан бо- сануға тырысканын, өмірге, күнделік болмыска жуыктауға иумартканын, соның нэтнжесінде өз тізгінін өзі алып. орыстыц улггық әдебиеті болуға талпынғанын көресіздер. Замандаста- ры орынсыз мадакгаған Херасков пен Петровтыц шығармала- Рында бул бағытта ілгері, прогреске баскан ештеме бола кон- гаи жок, прогресс, ілгері басу Сумароковтыц творчествосыида бар. Сумароковта данышпандык та, акындык сезіну де жок еДі, таланты да жоқтын косы еді, бірак замандастары оньг Ломоносовпен барабар дсп бағалады . Сәісіз болғаиымен иу- мароковтық орыс салтына негіздеп комедия жасамак Оолуы, оның сатиралары, әсіресе, шала молдаларға, жемкумар төре- шілдерге карсы. жасаған кексіз — улы әрекеттері, « У Дағы өмір мәселелерін азды-көп козғаған прозалық макалала Ры-ооЬның бәрі әдебиеттің өмірге жуықтауға іырысканын сыйпаттайды. Осы жағдайды еске алсак, Сумароковтың көр- кемдік және әдеби жағынан мәңі ж о к шы.ғармаларын зертт у 233

керек екені аныкталады. Сумароковтын аты бастапш кезде орынсыз мадакталды да, кейінгі уакытга жазыксыз корлана- тыи болып жур. Өзінік заманымен байланысты алып карасак, Сумароковтын өзі де, шығармалары да кейінгеурпак тарапынан қадірленуге тиіс екені талассыз. Тіпті Херасков пен Петровка да бекерге жасаған пабдасыз жандар деп карауға болмайды: замандастары оларды данышпан деп санады, мадактап көкке көтерді, ол мінезді олардын шығармаларын окығандыктан. істеді, көпшіліктен окушы тапқан сон ол жазушылардыц шы- ғармалары Россияда журтты эдебиетке шуғылдануға, окыға- нынан рухани ракат табуға жатылдырды. Заманында Сумаро­ ковтын астарлап сөйлейтін жаман өлендері керкем көрінді, Хемницер мен Дмитриев француз мысалдарын аударды, ал кейін Крылов мысалдарыныц аркасында мысал дегеніц халық- тық тамаша шығарма болып кегті. Державин Ломоносовқа еліктеді, тіпті Херасков пен Петровтыц атына да ол тағзым ететін еді, дегенмен ол орыс поэзиясында ёзбетімен жол сал- маса да, бурынғы өткендердей сөздіқ қур сыртын сырлаушы ■болған жок. Державин денесіне табиғаттан ақындық даныш- пандығы дарыған адам еді, орыс поэзиясында өзіне твн жол сала алмағанда ол табиғи күші, қуралы жетпегендіктен емес, жаңа жол туарлық мезгіл жетпегендіктен істей алмады. Орыс тілі ол кезде төселген, жатыккан жок еді, әдебиегге кітапка, жасанды ережеге еліктеп сөйлеу басым болатьш; ол кездебар кунар мемлекет өмірінде болды да, әлеумет өмірінде ештеме болмады, өйткені ол кезде әлеумет жок еді, бар өмір сарай төнірегінде еді, сарайға барлық журт кез тігуде бонды, бірак оныц сырын қарым-катысы бар адамдар ғана білді. Әлсумет те, әлеумет өмірі де, элеумет мүддесі де ол кезде жок болатын; поэзия мен эдебиетке мазмун тағылмады, сондыктан олар өз •бетімен тіршілік еткеи жок, күштілер мен біліктілердін суйеуі- мен күнелтті де, ресми кейіпте бодды. (Міне біздін дәуірі- мізбен салыстырғапда ол заманға осындай баға беруге тиіс- піз; ал Ломоносовтық заманымен салыстырғанда, оны айтуға болмайды: Ломоносовтыңтусында біраз прогресс болды. Толык мәнінде элеумет Ломоносов тусында да жок еді, бірак ол туа бастаған, өйткені сарайдың салтанаты мәдениеті орташа дво- ряндарға да сәулесін шаша бастаған, қазіргі біз көріп отырған салт-сана сол кезде қурала бастаған. Сондыктан Державин ғылым, білімсіз болғанымен Ломоносовка карағанда акындык дарыныныц артықшылығынын үстіне поэзиясына керекті дайын мазмун болғандыктан ерекше колайлы жағдайда еді. Сондыктан Державиннын поээиясы мазмун жағынан алып ка- рағанда Ломоносов поэзиясынан әлдекайда бай, куатты, кө- ңілге жылы тиерліктей болды. Бул айырмашылық Ломоносов- та акындық дарыНан гөрі өлең жазу шеберлігі басым болған- 234

даКЯн, ал Державинге акындык. данышпандығы туа дарыған дйгагйна емес, Анна мен Елизавета патшалык курған заман салыстырғанда Улы Екатерина тусында коғам дамып •вдкайда ілгері кетіп қалғандықтан туып отыр. Сой себептен Екатерина заманыныц эдебиеті өткен заман вд эдебиегін бойымен басып, тасада калдыра береді. Эдеби егке Державинмен катарласа Фонвизин шықты, ол орыс эде бтетінде бірінші сыкакдіы еді; Фонвизиннің творчествосы зерт- геуге де кызғылыкты, ал, окысаң ж аны ң шын мәнінде ракат табады. Фомвизиннің аркасында орыс әдебиеті өмірге жанасу жөнівдө мезгілінен бурын жетіліп, ілгері кадам жасады-ау деп Ойлаймын. Фонвизииніқ шығармалары сол заманның күн- делік дэптері сыякты. Бурын біздің эдебиет семинарияларда «минария салтына сай окылатын ерте заман әдебиетіне үйір •болушы еді. Фонвизиннің тусында эдебиет ол дәстүрден безіп, Француз әдебиетіне үйір бола бастаған еді. Соның нотижесін- к жеңіл-желпі әдебиетке кумарлык. күшейді, жеңіл стильді шығарма жазуға каламы жүйрік адам ол кезде Богданович талатын. Екатерина патшалык курған дәуірдік акырты ке- аадівдс Карамзин шыкты да, орыс әдсбиетіне жака бағыт бер дь Ол улы еңбектер жасады, әдебиетімізге зор әсерін тигізді, свйтіп біздіц коғамды мәдениетке көтерді, бірак ол жөнде біз «штеме айтпай-ак коямыз. Карамзиннін жолын куған жазу- ®ьиарды да сөз кылмаймыз. Қыскартып айтканда: олардык эркайсысының творчествосынан Ломоносов бастаған кітапшыл, Ряюрикалық бағыттан біртіндеп босанып, әдебиеттің күн са- нап Коғамға, өмірге, болмыска ж ақындай түсу жолында бол ганыкөрінеді. Пушкинніқ лицей дәуіріндсгі өлендеріне жән «3' бастырған шығармаларының бірінші бөліміндегі пьесала Рына қарасаныз, Ломоносовтан бастап Жуковский мен Ба Оковке дейінгі акындардыц борініц оссрі бар екенін көре йз-Хемницер мен Дмитриевтің ізін б аса шыккан мысал жазу ШыКрылов Грибоедовтың мәнгі өлмес комеднясына сөз бен адеаДі сайлап бергендей болды. Сонымен біздің әдебнетте та Раи жанды байланыс бар екеніп көреміз, жака ескіден туады *ейшгі бурынғы өткен аркылы түсінік табады, кездеисок еш 1емеде жоқ. «Ал, —деп сурауы мүмкін бізд ен,— кейінгі жазушылар ецбегі әдебиетті Ломоносовтың ыкпалынаи біртіндеп бо 'З’Уымен, оған еліктемей, баскаша жазуға тырысумен баға- ^натыц болса, Ломоносовтыц енбегі не үшш дәріптеледГ? Өздеріңіз ритор еді, жасанды ережемек жазуға кумар еді деп ^ “РЫП, Ломоносовты кадірлеп, екбегін. жазушылык даныш- ^адығын бағаламақ болуларьіңыз,— көрше кайшылық емес Біріншідея, жаратылысында Ломоносов риторлыкка, жа- 235

санды ережені дәріптеуге лайык адам емес едігол усақ-түйек- ке колын байламайтын өте улы адам еді; оны ритор еткен тарихи жағдай. Ол ғылми және адеби шығармалар жазды: соқғы салаға оның одалары, «Петриадасы», трагедиялары,. бір сөзбен айтканда, тәжрибе ретінде жазған барлық өлендері және мактау сөздері жатады. Оныц астрономия, физика, хи­ мия, металлургия, навигация жайындағы ғылми шығарма- ларында сөйлемдер латын-неміс сөйлемдерінің курылысына уқсас узак жасалады, етістік свйлемнін. ақырында келіп оты- рады, бірақ ол шығармаларда риторика жок; ал Ломоносовтык өлендері мен мактау сөздері толған риторика. Муның себебі не? Ломоносов неміс жерінде журіп, ғылми. шығармаларыиа керекті мазадунды ғылымын, еқбегін жумсап, өзі жасап алды, сондықтан оны өз отанының болашағынан тосудын я іздеудін кажеті болмады. Ғылым мен енбек арқылы курастырғанын ол данышпадығын жумсап дамытып, молайтты. Сондык- тан ол не туралы жазатынын жаксы білді де, риториканы колдануды кажет таппады. Ал поэзиясынә керекті мазмунды Ломоносов ез отанынын әлеумет өмірінен таба алмады, себебі журтта санавын жоктығы былай турсын, тіпті саналы болуға талаптану да жок еді. соиың нәтижесінде ешкандай рухаии ті- лек бол.маған еді; осының салдырынан Ломосов поэзиясына бізге жат, дайын турған мазмунды арқау етіп, өлекдерінде біздік елде, біздің жерде туған емес, жат уғым мен идеяны жыр етті. Сондықтан Ломоносов ылажсыздан ритор болды, өйткені жат өмірдік уғымын өз халкыныд өмірінен туған уғым деп жыр ету эрдайым риторикаға апарып соғатыны даусыз. Ол кезде европалык шекпендер, камзолдар, башмақтар, париктер, раброндтар, мушкалар, ассамблеялар, менуэттер, тағы тағы- лар барып турған соракы риторльіқ болып көріиуші еді. Казір европалык киімдер меи дәстурлер орыс коғамының мәдениегті тобы үшін тума улттык болып сіцісіи кетті, сырттан келіп сі- ңіскен киім мен дәстүр рухани дүниеде ештемені өзгерте алған жок, орыс орыс күйімен қалды. Буны теорияшылар мен кыял- шылардан баска ешкім бекер дей алмайды. Мен одан да зор- ды айтайын: Петрдіқ заманынаи бурынғы орыс өміріидегГ, уғымдар мен аттаулар казіргі орыс коғамнык мэдениетті тобы ушін ғана емес, бүкіл орыс халкына кілек риторика болып кө- рініп отыр. Егер біздің әскери және азаматтык чиндегі адам- дарымыздык аттары өзгертіліп, ерте уакытгағыдай стартиг, бо­ яр, стольникдеп агалса, карапайым халық түк түсіне алмас еді. Ломоносов әрекетініц нәтижесінде эдебиетте де Петрдіц рефор- масына уксас өзгеріс жасалды. Жасанды турде, колдан икем- деп халыктык етпек болып жазған шығармалар осы күні арамза туғандай кодығы болып көрінеді, влгенніқ унімен, өткеннікті- 236

ліменсейлеймін деп орынсыз терлесе, дарынды жазушылардык «бегі де жеміссіз, кур риторика болып шыкпак. - «Сыртган, жаттан жалғастырып алып, ата қоныска ж а- сэндытурде әкеп еккен нәрсе кандай сыйкырдык, не кереметгщ даімен табиғылыкқа айналып, ж анды жеміс берді?» — дсп су- раушылар болар. Ондай сурауға біз жоғарыда берген жауапты нйталамакшымыз; мундай мәселені шешу кызык екендігі та- лассыз,бірак оған біздіқ катысымыз шамалы: біз өмірдс сондай иубьілысгар болып жатканын, онын, тарихи факті екенін тек айтып өтуді жеткілікті санаймыз, біздің айтқанымыз ақыйкат екеніыкөзі бар кісі көреді, кулағы бар кісі естиді, бекер деп таласпайды. Орыс әдебиетіи Ломоносовтың ыіуіалынан боса- 'ып, прогреске жетелеуге. катнаскан жазушылар ойлап, жос- аарлап істеген жоқ; білмей-сезбей істеді; олар заман рухынын иушесі еді, оларды заман рухы өзі билел, өзі икемдеді. Ло- ионосовтыд ақындығын олар жоғары бағалады, онын даныш- пандырына бас иіп туратын болды, Ломоносовқа еліктеуге жрысты,— бірақ ілгері баскан сайын Ломоносовтан алыстай ^РДі- Бул жөндө көрнекті мысал — Державин. Европанын *ацалығы біздің. халкымызға Улы ГІетрдін колымен егіліп ЗДі, ол жаңалық бір калыпта сіресіп турып калған жок, өмір- геикемделді, ілгері бастап, дамый өсті. Егер Ломоносов ода- ларын өз заманындағы неміс акындарының жэне француз лнригі Жан Батист Руссонын, үлгісімен жазбаса, «Петрнада- сьш» Виргилийдіқ «Энеидасына» еліктеп жазып, поэмасында 6ас герой Улы Петрмен катар Нептунды кейіпкер етіп, оны тратондарымен, нимфаларымеи косып, ызғарлы Ак текіздін губіне отырғызып коймаса; егер, дейміз біз, Ломоносов осы акктыйітапшыл, шала шәкірттіи есуастығына колын бөге- Иесе. тура халык поэзиясынан «Игорь Полкы туралы сөзден», орыс ертегілерінен (осы күні Кирша Даниловтың жыинағы аФпкъы-ылшы. о--л-а--р ж....у...р..т..қ..а .м..а..ш....ы...к\\). халы.к. лө»лчеоіцігдтеАрпіінііерніі ннэәпр ааллссаа.. “«арға сүйеніп рухтанып, орыс әдебиетін халыктык негізге 5Фса, нешік болар еді? — Бул мацызды сурау, бірак. Улы Петр Францияда туса, Наполеон Россияда туса, не болар еді. 237

луы мүмкін еді; немеое Ревль мен Риганын бірін Жака аста- на етуі ыктыймал едк муның бәрі де кездейсок нәрселер, бу­ ран түрлі жағдайлар эсер етуі мүмкін; мәселенін негізі аста- наны кай жерге салуда емес еді, жаца астананы Европамек тез, окай катнас жасап туруға мүмкіншілік беретін теаіз жа- рына салуда еді. Бул мәселеде я болып, я болмайтын, я булай бола салатын кездейсок ештеме жок. Тарихи улы окыйғалар- дыд өмір тілегіне райлас өзі икемделіп жасалатыньГна ден кой- майтын адамдарға: егер Ломоносов орыс әдебиетін халықтык. негізге курса нешік болар еді? деген сураудыц мәні бар шы- ғар. Халык шығармасына негіздеп Ломоносов түк те жасай алмас еді, деп біз жауап бергіміз келеді. Халық поэзиясы бір түсті және кедей еді, ол ескі Русьтіқ жарты патриархтык» ру-руға бөлінген, табиғи турмысының қораш мазмуныи сый- паттауға ғана жарайтын еді; ал жака мазмун халық поэзия- сына жараспады, оның шеңберіне сыймады; жақа мазмунға жака түр де керек болды. Сондай жағдайда біздіқ дамуымыз халыкшылдықпеи емес, европашылдыкпен байланысты болды. Болашактыц игілігі үшінхалыкжасаған казнаны тушпыктыру я кыйрату кажет емес еді (олай істеу мүмкін де еді, мүмкін болған күндезор кесепатка соғатын еді), уакытша оныя өсуін' баяулатып, тежей турып, онык конысына жаца элементтерді егу кажет еді. Ж ака элементтер’біздің төл казнамызға май мен судай болып жаиаспады, сондыктан біздің дәстуріміз де, онык тілі әдебиет те біраз уақыт жасанды, риторика болып кө- рінді. Бірак өмір өз ісін істеп жатты, жаттан алынған тәнге сі- ңіп; төл қазнамен тамырласып, бірге өсе бастады, сүйтіп әде- биет жансыз еліктеуден аршылып, бойын билеп, өз тізгінін өзі иемденуге бой урды. Акыры біз сарғайып күткен арман шегіне жеттік: Гогольдін француз тіліне аударылған бірнеше әқгімесі бүкіл Европаны тандандырып орыс әдебиетіне на- зарын аударды. Таңдандырып дейтін себебіміз орыстыц романдары мен повестері шет тілге бурыннан аударылып кел- ген, бірак шетелдік назарын аударудың орнына, біздіц әдебиет- тіқ атына кір қелтіріп, сөгіс еститін, себебі орыс тілінен ауда- рылған роман, повестерді шетелдегілер өз тілдерінен орыс тілі- не аударылған нәрселер деп бағалайтын. Шынында да, шетел- діктердін сөзі кыйсынсыз емес еді: ол кездегі роман, повестері- міз орыс өміріне жат, улттык сыр-сымбаттан жадағай болушы еді. Карамзин орыс әдебиетін Ломоносовтың ыкпалынан түгел арылтты, бірақ будан ол әдебиетті риторикадан да түгел арылтып, улттык әдебиет жасады деген уғым 'тумайды: осщ бағытта Карамзин көп екбек істеді, бірак әдебиетті улттык ете алған жок, себебі ол алі ат жетпейтін аулактағы қыр еди 238

ОйҢық бірінші улттык акыны Пушкин1, біздің улттык әде- бйег п Пушкнннен басталды. Карамзин дәуірі Ломоносов дЗЯІрше кДрама-карсы еді, екеуінін арасында көп айырма бар УІ, ал Пушкин дәуірінін Карамзин дәуірінсн айырмасы одан адеқайда зор болды. Қарамзиннің эсері біздін әдсбнстте осы кунге дейін бар, ол әсерден түгел арылу біздін әдебиет үшін улкен табыстық белгісі болуға тиіс. Бірақ будан Карамзин енбегініцкуны төмендемейді, кайта онын. аскар улы екепі ашы- лады:жазушының ыкпалы кенже к алган, артта калган бірдеме- кен байланысты болса зыян келтіреді, заманы өткен нәрсе төрді алып, бөгет жасамас үшін, ол ықпал жаца, куатты, Вдірегті эсер жасауға тиіс. ' Осы күні әдебиетте, искусствода, поэзияда, творчествода Карамзиннік әсері атымен жойылды, тук із калдырган жок. Бул жағынан алып карағанда біздін. әдебиетіміз пісіп, кәмә- лагқа жетуге жуық, сондыктан біз макаланы да сол туралы гозғай бастаған едік. Риториканы болмысты бурмалау, өмір- ДІ колдан ажарлау деп бағаласак, натуральдық мектепті ри- торнкара жанасымы бар деп кіналауға болмайды. Мунымен біэ натуральдық мектеп-гіқ тобына косылып жүргеи жазушы- лардыд (қосушылар не мактау, не мукату үшін косады) бәрі бірдей данышпан я асқан талант демекші емесиіз; ондай ба- лаға тэн кызбалыктан біз аулакпыз. Гоголь Россияда жана искусство, ж ақа әдебиет жасады, Гогольдің данышпанды- ғын Россиядан баска елдер дс алдакаш ан таныған болатын. Ал нагуральдык, мектептің тобындағы Гогольден баскаларды алып қарасақ, тамаша таланттармен катар карапайым талант- ты жазушылар да бар екенін көреміз. Біз эдебиеттін. прог­ реете басуы талантка я таланттылардык санына байланыс- ™ Деп санамаймыз, жазушылардын устаган бағытына, жазу канеріне байланысты деп білеміз. Талант эруакытта да болтан, б,Рак бурын олар тавиғатты сырлап-сыйпаггаумен, болліысты Шрелеп ажарлаумен болды, ягни өмірде жокты жазды, бол­ т а н нэрсені әнгіме етті; ал казіргі таланттар өмір мен Сол­ исты табиғи калпында алып суреттейді. Сондыктан журт- ■пылық алдында әдебиегтің беделі артып отыр. Журналдар Да орысша повестер аударма повестердея артык б°лды, бірак ол повестер орыс жазушысы жазды де ' Біздіц ез сөзгмізге сүйеніп, бірінші акын Пушкин *ес Крылов ПушкиншН баска түрлі цьійналмай- \"Ойвядій’1еҮмте10< ^ н \\а ж е п іа да”ынаімазмУнды °Р“ С ’ ісалдарын «йушИбктуамііібтоулсаыгынндаеджіа. зЖдыэ,ЯоелКайрыблоолвсаекКрылов с®ң жжааккссыы шы_р_.ағрмаларын “УМКкнорыс поэзиясына жака козғалыс туғызғаи к і 235

Рана ие болып коймай, орыстын өмірін сыйпаттайтын болуы керек. Орыс повестеріи баспайынша осы күні бірде-бір жур­ нал табыска жете алмайды. Бул орыс повестерін басуды сән көргендіктен емес, тереқ мәні, турлаулы негізі бар тарихи жакдай соны тілеп отыр. Ол тілектен орыс коғамының өзін- өзі тануға умтылғанын, оның рухани тілегі, акыл-әлемі оянға- нын көруге болады. Шетелдің орта колды бірдемесі орыстың талантты адамынан артык саналатын заман келмеске кетті. Осы күні орыс коғамы біреудікін әділ кадірлеумен Катар, өзі- нікін де бағалай біледі, казір орыс коғагіына мактаншактык та, өзін-өзі крр санау да жат мінез. Егер орыс кауымы бөтен әдебиеттіқ тамша романьшан орыстьщ жақсы повестін артык көретін болса, онын көп өсіп, марқаланғаны деп білу керек. Біреудікі өзінікінен артығырак екенін багалай білу, сонда да өзінікіц жүрегіне жакын тарту — бул жалған патриотизм я көзсіз кумарту емөс: бунда өзін-өзі танып, бағалай білуге умтылған қасиетті табиғи сезім бар. - Натуральдыи, мектепті біреулер дүниенін бэрін келісімсіз жағынан алып /суреттеуге кумар деп кіналайды. Әдеттегідей: бул кінані біреулер касакана жала жабу үшін тағады, ал •біреулер шын ниетімен наразылық білдіреді. Калай дегенмен, ондай кіналаушылардың барлығы натуральдык мектеп табы- сы көп болғанымен, туғанына көп.болмағанын сыйпаттайды; оған журттың элі көзі үйренген жок, бізде әлі де Карамзин тэрбиесін көрген риторикадан көніліне жубаныш табатын, өмір акыйқатын көрсе, кеитін адамдарда көп Эрине, натураль­ дык, мектепкс тағылған. хіпаніц бәрі жалған, ол мектеп мін- сіз деп айтуға болмайды. Бірақ ол мектептің суйкімсу багыты бірбеткей ушкарылыкка кумарлығы болса, соның өзінше пайдалы, тиімді жағы бар: өмірліц колайсыз жағын дурыс суреггеп дағдыланған жазушылар және олардың жо- лын куушылар мезгілі туғанда өмірдің келісті жағыи да келістіріп суреттейтін болады, олар жасандылыкка бармайды, сштемені асырып айтпайды, риторика жолымен сырлан, боя- майды. Қөркем әдебиеттен баска рухани әлемде Карамзинніц әсері әлі күнге дейін білініп отырады. Бул жағдай әсіресе Славянофильмдер деп аталатын партиядан айқын көрінеді. Карамзиннің Иоанн III Улы Петрден жоғары, ал Петрге де- йінгі Русьті. жаңа Россиядан артық деп балағаны журтқа бел- гілі. Ал славянофильдер осы көзкарасты рухани тірек етеді; славянофильдердін шығуын біз елеулі окыйға деп танып, әде- биеттің өсіп, жетілуге жуық екенін дәлелдейтін оқыйғанын 'бірі ғой деп санаймыз, Әдебиеттің бала шағында журт өзал- дына алып карағанда мацызды, бірақ өмірге жанасымы жок •мәселелерге қумар келеді. Ал славянофильдік деп аталатын- ‘240

дар біздік коғамнык өміріндегі ең маңызды, іргелі мэселе- «рді козғап отыр. Қандай турғыдан карайтыны, калай баға- лаитыны баскаша мәселе. Славянофильдік — белгілі көзка- рас, сондыктан макулдамасак да оған әдеппен қарау орынды. славянофильдер бізде көп, олардың саны артып барады: бул факты да славянофильдердіқ абройын көтереді. Біздід бүкіл эдебиет, онымен коса кауымның біразы славянофильдер және славянофиль еместер болып, екі тоііка бөлініп отыр. Славя- нофильдікті туғызған оебептерді текоерігі, славянофильдердін ,пайдасына көптеген сөздер айтуға болады; дегенмен жакып- дап үқіле карасаң, ол әдеби ағымның зыянды роль аткараты- нын көресін; ол ағым өзі үшін вм ір сүріп отырған жок, ба- сында өзі карсы болып, күрескен идеяны енді арашалап, актау үшін өмір суріп огыр. Сондыктан славянофильдердің нені ар- ман ететіні жайында сөз шығын кылғыд келмейді; олардын вздері де ол жөнде көп сөйлеуге, жазуға кумар емес. Деген­ мен олар сырлармн жасырмайды. Олардын ғылымының бар унамды қунары Батысты Шыгыс женеді деген туманды мисти- калы күқгірт үмітте кврінеді. О л үміттің дерексіз екені жеке- леп те, топтап та өмір шыидығымен айқыидалып отыр Әйткенмен славянофильдер ғылымыиык көкіл аударуға ту- ратын жағы бар, ол сыр шіри бастаған Батысты сөз кылуын- да емес (славянофильдер Батысты түсінбейді, себебі Батысты Шығыстыц елшвуіне сап елшейді); олардын, пікіріндегі тіл үйірер нәрсе — орыс европеизміне карсылығы. Бул жөнде оларі көп мәнді пікірлер айтады, ол пікірлері жарым-жартылай мақулдануға тиіс; орыстың коғам өмірінде екі жактылык, әрі- сәрлілік бар, ЬонЫн саЛдарынан рухани бірлік ж ок дейді олар, осыныц нәтижесінде бізде аршынданып кезге түсер улт- тьіқ тулға жок. ал Европа халықтарында бар; ақырыпда біз- ДІН адамдарымыздың ақылы шекаралык күйде, олар фран- пузша да, немісше де, ағылшынша да ойлай біледі, бірак орысша ойлай алмайды; осынық бәріне Улы Петрдіц рефор- масы кіналі дейді олар. Аз ба, көп пе, әйтеуір осы айтылған- Дардыд кыйсыны бар. Бірак жеке фактінін кыйсынды екеиін зйтып канағаттанып коюға болмайды, оның себебі зсрттеу керек, зулымдыктың өз денесінен кутылар куралын табам деп эерггеу керск. Славянофильдер оны істемеді, бірак озіие кар­ сы топтың кытығына тиіп, істеп тастай коймаганымеи іске кірісуге мәжбүр етгі. Міне, славянофильдердін тигізгсн пай- Дасы осы. Күпсініп, кыялға беріліп (мейлі, ол кыял біздін халқымыздың данкы туралы болсын я біздегі европеизм ту- ралы болсын) убкыға бату жеміссіз және зыянды нәрсе, өйт- Кені уйкы өмір емес, тек өмір туралы кыял; ондай уйқыны бузған адамға ракмет айтпауға болмайды. Анығында орыс та- рихын зёрттеу сонғы уакыттағыдай терек түрде ешуақытга

колға алынып көрген емес еді. Біз өткен тарихтан бүгінгін» түсіндір, болашакты нусқа деп тілек крйып, талап етіп отыр- мыз. Біз өмірімізге, тарихтағы орнымызға, өтксндегімізге, бо- лашағымызға кауып туып, шошынып калып: еншілі мүшені иемденіп жасаймыз ба, жоқ па? деғен улы мэселені асыға шешу әрекетінде сыяқтымыз. Бул арада әқгіме Варягтардық кайдан келгені туралы емес — олар Батыстан келсін, Түстік- тен келсін, Балтык теқізінік я Қара теқіздіц аржағынан кел- сін, — бәрібір, — әңгіме біздіц тарихымызда табиғи жанды пікірдің тутас аркауы бар ма, бар болса кандай екендігі жай- ында болып отыр. Біз. бурынғы ел казнасынаи кол үзгендей- міз, Батыспен тығыз байланысқа енген сыяктымыз, ендеше соларға қалай қарауымьіз керек? Осындай әбігерленіп, мех- наттанып іздеву нэтиже бсре бастаған сыяқты: біз бурынғы- дан онша кол узбеген сыяктымыз және Батыспен тығыз бай- ланыса коймаған сыяктымыз. Орыстар шетелде болғанда Ев­ ропа мәселелері жайында турліше сөйлейді. Біреулері таза европалықтарша сөйлейді, біреулері Европа мәселелерін орыс тезінен, орыс таразысынан өткізіп, орысша сөйлейді. Орыс европалықтарша сөйлесе, шетелдегілер оған кулак та коймай- ды, ал орысша сөйлесе, шала, жалған, бірбеткей айтып тур- са да, уйып, тындап қалады. Сондықтан шетелге барран орыс өзінік ултітық тулғасын иемденгісі келеді, тәуір ештеме табы- ла коймаган соң шетея адамының көзін токтатарлык біреу болып көріну үшін өзін-өзі алдап, уакытша славянофиль бо­ ла қалады. Екінші, бүгінгі күйімізге көз салып, оған күдікте- не қарап, зертгей келіп, біздегі орыс европеизмі орыстыц бой- ында кемшілік көп деп көцілімізді бекер алдағанын, бар кем- шілікті өзі жоймағанын, тек ағартып, ажарлап кана койға- иын көреміз. Осы турғыдан карағанда, шетелге барып кайту бізге өте пайдалы: орыстьіқ көбі шетелге аттанғанда шаң ти- гізбес европалык болып кетеді, ал кайтканда кім екенін өзде- рі де білмейді, бірақ орыс болуға шын ниетімеи бекініп кай- Бунын бәрі нені көрсетеді. Улы Петрдіқ репормасы бізді халыктык негізден ада кылып, шынымен әрі-сәрі күйге түсір- ді ме? Қейін оралап ертегімен үндес Гостомыслдык я Алек­ сей Михайлович патшалық курған заманынық (соқғы айтыл- ған заман жөнінде славянофиль мырзалар өзара бір пікірге келген жок) коғам тәртібін, коғам салт-санасын орнату ке­ рек деген славянофильдердін пікірі дурыс болғаны ма?.. Олай емес, қазір орыстык рухани төл қазнасын молайту дегеннің мәні атымен баскаша. Қайта курылу дэуірінен Россия өтті, ол дәуірдід бар кушін сарыкты. реформа Россиядағы істеу- ге тиісті жумысын тындырып. істеді, жасауға мүмкіншілігі бардын бәрін де жасады; енді Россия өзбетімен өзіиен-өзі 242

всейв иезгіл туды. Реформа дәуірінен аттап өтіп, одан бурын- И доуірге кайта оралсак оны езбетімен өсу деп тануга бола' ііа? Жаздыц артынан кыс, куздің артынан жаз туғызып, жыл ікзгілдерін ауыстырам деу іске аспас қыял болар еді, ескі ааАы замавға кайта оралам деу де сол секілді орындалмаіі- мн іс, сондықтан оны сөз чы лудык өзі адамиың күлкісін іитіреді. Кері кайтам деу, Улы Петрдің шығуын, опыц ре- формаларын, реформадан кейінгі Россиядағы окыйғаларды (мүмкін тіпті 1812 жылға дейінгі оқыйғаларды, ал 1812 жыл- дан бастап Россия өмірікде жана дәуір басталғаны журтка малім) кездейсок нәрсе, ауыр түс, оның борі уйыктаған адам івзін ашқан минутте ғайып болады деп санау болып шығар Мі. Бірақ булай ойлау тек Манилов мырзаларға ғана жара- сады. Ол оқыйғалар халык тарнхында өте зор орын алады. оаардық кездейсоқ бола коюы мүмкін емсс, халыктын вмірі көрінген адам еспені жеңіл серпіп жіберіп, тілеген жағына % а салатын кораш кайык. емес. Болмысты ойлап, орыіісыз араөкіректікпен тарихи тағдырға араласам дс_п журтты күл- ДІргевнен де, болмыстың бурылмас бетіне мойындап, Мани- Л|>втык кыялына ермей, за.манныц ағымына ынғайланып, тіз- гіяді акылға беріп, іс істеген ок болар еді. Біздін. еркімізден тыс жасалған, біздіц әлсіз тырмысқанымызға жаксылап күле иараран болмысты өзгертемін деп әуре болғанша.бізден ку- Діретті күштіқ көрсеткен жолына нкемделіп, өзімізді өзгерт- хеніміз ыакул болар еді. Мен пәлен боп көрінемін, деитін маая еггі, енді көрінбеу ксрск, б о лу керек, сөзге мэз Оола- шя, европалык тур мен сырт көріністі европеизм деп таныи- ™н жаман әдетті тастайтын мезгіл жетті. Одан да зорды айтура болады евоопалык, норсені тек азиялык болмагоны Му .... \" ----- • ' болмаған нәрсе жеміс берсе 243

екен дейді, жапырактыц дәмсіз екенін көреді де жемісті. шірік деп жариялайды, көз жепіес өлкеге өскен ағашты баска орынға көшіріп, кайта отырғызып, басқаша күтім уйымдастыруға уйғарады. Олардың ойынша, буны істеу жеңіл жумыс емес, бірак істеуге боларлык жумыс! Петр жасаған жаңа Россия Солтүстік Америка сыякты жас екенін, онык бурынғысынан болашағы әлдеқайда мол екенін славянофиль- дер атымен умытады. Процесс біткен соқ атымен жоғалып кететін нәрселер даму процесініц қызу кезінде көзге көбірек түсетінін, дамудың тәжрибесінде пайда болатын нәрселер ба- сында көзге түсе қоймайтынын да олар умытады. Бул жекде Россияны Европаның бурынғы мемлекеттерімен салыстыруға болмайды, олар біздід тарихымызға қарама-карсы жағдайда өсіп, алдакашан гүлі де, жемісі де піскен мемлекеттер. Орыс- ка өзбетімен, өзалдына орысша ойлаудан гөрі француздык, ағылшыннын я немістіц көзкарасын иемдене кою әрине же- ніл. Себебі, ғылым аркнлы және күнделікті өмір жабдығы арқылы орілс шетелдердегі дайын көзқараспен окай танысады, ал орыс өзіне-өзі шешілмес жумбак; себебі.өз отанынык ма- цызы мен болашағы жумбак, Россияда өмір саласынын бәрі де жана тукым жарып, жақа кылтанактап келеді, мушеленген, жетілген, айкын тулғалы ештеме жоқ. Әрине, мунда адамды кейітерлік те нәрсе бар, сонымен катар мунда көқілді өсірер- лік нәрсе де көп! Емен шабан өседі, оның есесіне ғасырлар бойы жасайды. Қалаған нәрсесінін тез піскенін тілеу адамныц бойындағы үйреншілікті мінез, бірак тез піскен нәрсе турлау- лы болмайды: бул акыйкат баскадан гөрі айкынырак болуы керек. Француз, ағылшындар, нөмістердіц улттык өзгешелік- тері күшті, олар бірініц жайын бірі түсіне алмайды, ал фран- цуздардыц әлеуметтік мәселелерге, ағылшындардыц практи- калық әрекетке, немістердің туманды философияға бейім екені орыс атаулыға кашаннан айкын. Осыған карап біреу- лер орысты баска халыктардан артык деп бағалайды; біреу- лер бул мінезді Петрдіц реформасы сүйекке сінірген ауру, орыста ултгык тулға жок деп кортады. Себебі, дейді олар, өзіне тән емір салты жок адам біреудіц салтына икемделе салады, өзіне тән мүндесі жок адам басканікін онай түсінеді; бірак біреудіц өміріне икемделгенмен оныц мүддесін тусіне алмайды, жат мүддені өз бойына жарата алмайды дейді. Соңғы пікірде көп шындык бар, бірак канша көпірме сөз болғанымен, бірінші пікір де шындыктан кур емес. Біздін бі- рінші айтарымыз: улттык уйтқысы жок, тек сырттай ғана ептегі-септеген халык .мемлекет курып, туракты саяси өмір су­ ре алады.дегенге өзіміз нанбаймыз. Европада осындай кепте- ген улттардан..куралған, бір мемлекет бар, бірак оныц күші 244

■КдоіКМіч уакытша ғана екені айкы н1... Біз, орыстар, Рос- М Й^еаяси және мемлекеттік мәніне кудіктенбейміз: сла- елдердік ішінде біз гана берік, айбынды мем- лййЯЧболып қуралдық. Улы П етрге дейін, одан сои, осы кагШгё дейін біз тағдырдың талай катал емтиханынан сүрін- бвв^етгік, талай рет өмір шегіне жуыктап жүрдік, зрдайым кайгадан орнымызды алып отырдык. Ие бізде улттык өмір бвр,Йз әлемге өз сөзімізді, өз пікірімізді айтуға тиістіміз; кандай саз, кандай пікір — оны сөз кылуға әлі уакыт жеткен йоқ. Біздіқ немерелеріміз я шөберелеріміз оны күш кетіріп корымай-ақ біледі, өйткені жаңа сөз бен пікірді айтуш ы со- ир.Вояады... Біздің макаламы зды н сөз кылмағы орыс әдеби- «і.еді, сондықтан пікірімізді әдебиетті айғак қыла отырып, йлмдёгеніміз орынды болар. О рыс әдебнетінің туғанына жүэжеті-ақ жыл болды, сөйте турса д а біздін адебиетте бір- неше іргелі шығарма жасалды, олар шетел адебиетіне уксас аивс, орыстың улттык. өзіндік касиетіне бөленіп ж азылға» нареелер; сондыктан да оларға шетелдіктер назарларын ауда- РУлы. Ал орыстық сол улттык өзгеш елігі кандай екенін бү- гінгі таңда аныктап тануға болмайды; бізді Улы Петрдік раформЗсы еліктеушілік салтыііа түсіріп, улттык өңімізді кс- гіріп еді, ал улттык элементтер сол сырттан алып, бойга «араткднының бәрін тесіп шығып көзге іліне бастады, бул күмаисіз нәрсе, біздін пікірімізге осы жеткілікті дәлел. Адорыс халқы баскд улттын адам ын бар жағынан таныи алатыньгна келсек, бул мінезден орыстық әлді жағы д а , әлсіз да көрінеді.. Әлсіздігі, сегіз кырлы болудыц нзтнжесш- * орыс өз улты мүддесіиіқ біржактылығынаи тэуелс.із оо- лады. Бірақ бул тәуелсіздік орыстын сегіз кырлы болуына юмегін тигізеді, бірак тәуелсіздіктен сегізкырлылык тумаиоы. Габнй дарындылыктан тууға лайы к нәрсені жағдаидан тудг. «пайта салу акдамай сөйлеу болар еді. Бал ашуды, Л<фе «<ялды өзіміз унатпаймыз, оймен піішп, кортынды ж У • ^атылымыз бармайды, сондыктан орыс халкының У РУ *анн казнасында ек бай, көп кубылалы мазмун бол у іа тиісп жайыида. сондыктан онык бөтендік.и кабылдап, де- сіндре білуде ерекше кабілеттіл.п « айы нда кссш «пене айтпаймыз; бірак м актаншактыкка, фанатизмлык<. 'алывбай айтылса, ондай пікір негізсіз депміз келмеид^... Ерер біз славянофильдерге өздері ойламаған я У ®ан шыкпаған бірдемені байкамай таңып койсак ^ ”ме. «РДан кешірім өтінеміз. Егер олар бізд» осы ж Д Р Ар дев йналай қалатын болса. арты кексіз әніпеиіі мнайтын болсын. Славянофильдердш уғымдар ,