айтканда,—қателіктері кандай болса ондай болсын, біз ол уғымнын туған орнын кадірлейміз. Туған арнасында кіршіксіз, адал, буралқы пікірден аулак, дегдар .көзкарасқа өзіміз ма- кулдамасак та, тіпті өз көзкдрасымызға карама-карсы болса да біз ықылас білдіре аламыз. Рухани және теориялык тар- тыстыд жаза баспас төрешісі — уақыт, ақыйкат кімніц жағьш- іа екенін 'сол өзі шешер. Қазір славянофильдердін тілі болып қалған жалғыз журнал1 бір кезде өзіне қарсы бағытқа «ке- лісімге келмес жау» екенін ашық жариялаған еді. Ал бізге келетін болсақ: біздің усгаған белғілі бағытымыз бар, нык көзқараеымыз бар, оларға біз дүниеде ештемені де тедемейміз, өз бағьітымыз бен көзқарасымызды біз бар күшімізбен корғау- ға дайынбыз, соиымен катар өзімізге қарсы бағьіт пен көзка- раска қарсы күреспекшіміз; пікіріыізді абыржымай аброймен қорғап, қарсыларға қарсы табан жазбай карсы турыақпыз, бірақ сабырмен істемекшіміз, жауласпақшы емсспіз. Жаулык- тық керегі не? Жауласкан адам ашуланады, ашуланған адам өзінікі дурыс емес екенін сезіп істейді. Өз көзкарасымыз түп негізінде дурыс дегсн сенім бізде нык, сондыктан жауласу, ашу шакыру бізге кажет емес, .идеяны жеке адамның кек, наммсммен шатастырмаймыз, тиісгі жолмен келісімді түрде пікір күресіи жүргіземіз, дара адамдардың менмендігіне сү- йенген пайдасыз, ерсі керіске бармаймыз... Дүниеде шектен тыс мәнді, я түкке турмайтын мәнмз ештеме болмайды. Бул акыйкатты бекер деп осы күнге дейін дерексіз қыялды куып жүргендіктен ғана акылды саналатын, ал әрнәрсені мүшелеп тануға келгенде яғни өмірге жанаскан- да, есінің дурыс я бурые екендігі кудікке айналатын кысыр теорияға кумарлар ғана таласа алады. Ондайлар туралы орыс макалы мыйы айналып кеткен дейді. Бул әрі тереқ иэнді, әрі әділ макал, өйткені бул макал ондай адамдарды мыйын. акыльщ, ойыд жоқ деп кіналамайды, машинаньщ екі доңға- іағы бүлінсе, бірінің орнына екіншісі айналғанымен машина- іы іске жарата алмайды, сеніц мыйың сол секілді деп акый катты айтады. Сонымен, кайталап айтсак, дүниедегі затшк мәнді, мәнсіздігі, улылығы я кішілігі, ескілігі я жакалығы жай көцілмен топшылай берілетін баға. «Не айтасыз, сіздіңше акьійқат та, кайырымдылык та шамамен бағаланатын шартгы нәрсе болғаны ма?»— деген сураулар койылар. Жок, олар шартты емес, белгілі уғым, пікір ретінде алып карасак,— акыйкат, кайрымдылык мэдгілік нәрселер, ал жүзеге асуына қарап, факті ретінде алсащ олар шартты нәрсе болып шығады. Акыйкат, рақмет, ракымдылык, қайырымдылық дегендер за- ман болғалы халыктардыц мадактап келе жаткан нәр- 246
телері, бірак бір халык ушін, бір ғасыр үшін талассЫз акыйқат, мархабат болып танылған нәрсе, екінші халыкка, екінші ға- сырға жалғандык, зулымдык болып көрінеді. Сондыктан кесіп айту, бір-ақ рет айту оқай кортынды шығарагын жол, бірак сенімді дурыс жол емес, ондай жол осы күні абстрактылык я дерексіз жол деп аталады. Адамның мінезі кандай болу керек екеиін айтып берудей1 оцай нәрсе жок, бірак белгілі адамның мінезі мінез-кулык. философиясьшын теориясында көрсетілгендей болмай, басқаша болу себебін айырып беру шйын. Конкреігті жағдайды есепке аламыз да, біз казіргі орыс әдебиетінің өміріндегі карапайым нәрселерді бағалай келіп, ол әдебиеттен жетіліп калғандыктыд белгісін табамыз. Көз тігіп караныздар, кулак коймп тыидакыздар: біздін журнал- дар осы күні не туралы сөзді көп козғап жүр? — Халыктык туралы, өмір, болмыс туралы козғап жүр. Журналдардын көптен-көп тілдейтіні немене? — романтизм, кыялшылдык. дерексіздік. Булардыц бірсыпырасы бурын да көп сөз болған еді, бірақ казіргідей макыз, мән берілгсн жок еді. «Болмыс, вмір» туралы уғым атымен ж ана нэрсе; «романтизмді» бу рын адамзат даналығының басы д а, акыры да деп санаушы еді, бар мәселеніқ түйінін сол аркылы шешеміз деп ойлаушы еді; «халыктык» деген уғым бурын тек әдеби мағанада гана колданылатын, өмірге жанастырылмайтын. Ол уғым әлі де көбінесе әдсби арнада ғана колданылып жүр; дегенмен бурын- ғыдан көп айырмасы бар, өйткені казір әдебиеттін, өзі өмірдік үніне айналды. Бул уғымдар туралы осы күні кандаГі көзка- рас барлығы өзалдына мэселе. Әдетте біреулер жаксы пікір айтады, екіншілер жаман пікір айтады, бірак өздерініц тірші- лік -кілті сол уғымдарды шешумен байланысты дсгсн пікірге бәрі де косылады. Әсіресе «халыктык» дегсн мосслс казір бар түйінді камтыйтын мәселеге айналып, карама-карсы екі бағытта койылып отыр. Біреулер халыктыкты каранаиым журттық арасында сакталған сскі одсттсрмсн іиатыстырады да ые баскан, ылас жер үй туралы, редька жәнс кнас туралы. ец акыры колдан жасаған коймалжык арак туралы жярат- пай бірдеме айтсак ренжіп калады; Оіреулер улттьщ басты мүддесін жаксы түсінеді, бірак оған кажсггі дерскті «мірдсіі 247
теориялык жағынан тамаша болғанымен тарихи фактілерге жіанаспайды. Біздіқ өткен тарихымыз бойсунушылыкпен • емес, көбінесе өркеуделікпен, жанжалқойлыкпен аты шыккан болатын. Татарларға біз бойсунғыштығымыздан бағынғаны- мыз жок (олай істесек, онымыз аброй болмас еді, баска халыкка кандай болса, бізге де сондай абройсыздык болар сді), ол кезде мемлекет системамыз руға, канға бөліиу негі- зіне курылғандықтан күшіміз бытырап, әлсіздікпен бағындык, Иоанн Калита бойсунғыш емес, айлахер адам болатын; Симе он тіпті «тәкәппар» деп атанған, ал ол князьдар Москва патшальіғынын күшін бастдп кураушылар еді. Дмитрий Донской татарларға Русьті билеп-твстеулерік енді бітеді деген хабарды бойсуну аркылы емөс, семсермен хабарлады. Иоанн III және Иоанн IV екеуі де «айбатгы» атанды, бой- сунғыштық мінез көрсеткен жоқ. Бул дәстүрден тыскары дәрменсіз тек Феодор ғана болды. Шағын Москва княжество- сы өсіп, әуелі Москва патшалығы болды, одан Россия импе- риясыңа айналып, Сібірді, Малороссияны, Белоруссияны, Новороссияны, Кырымды, Бессарабияны, Лифляндияны, Эст- ляндияны, Курляндияны, Финляндияны, Кавказды екібасты акиык өз меншігіндей игеріп, канатынын астына алды, будан бойсунушылыктын белгісін іздеу тідті кыйсынсыз нәрсе... Рас, орыс тарихында мемлекет адамдардынын және жеке адам- дардың тарапынан баска игі мінездермен катар бойсунушы- лыктық да тамаша белгілерін кездестіруге болады; бірак ондай нәрсе кай халыктык тарихында жок? Бойсунушылыкка келгенде IX Людовиктің Феодор Иоанновичтен несі кем?.. Суйіспеншілік славян халыктарының улттык өзгешелігіне тән нәрсе, галльдарда, тевтондарда, баска батыс халыктарында ол касиет кем деушілер бар. Бул пікірге кумарлык кейбіреу- лерді есінен айырған секілді, сол «кейбіреулердіц» ішінсн бірді-екілі адам баспасөз бетінде сөйлеп, орыстык жерін қан жуған жок, көздік жасы жуған, татарлардан, тігггі Наполеон- кық баскыншылығынан біз кан тегіп емес, көздід жасын төгіп кутылғамыз дегенді де айткан көрінеді... Өмірден аулак системаға, теорияға елігудіқ нэтижосінде мый айналудыц ед көрнекті үлгісі осы сездеи айкыи көрініп турған жок па?.. Біз сүйіспеншілікті бір халыктык жеке меншігіндегі иэрсе емес, демалу, көру, ашығу, сусау, акыл, сөз сыякты, жалпы адамзаттық бәріне тән касиет кой деп ойлаймыз... Біз тала- сып отырған адамдардық кателігі — олар шамалы нэрсені түп-түгел уласкан нәрсе деп бағалайды. Европа мемлекет- терінік негізі баскыншылык системасы аркьілы жасалды, ол система Европада өз тілегіне райлас етіп, занды салт курады, соған сүйеніп, куштеу мен езушіліктің өзі озбырлык емес, зақды нәрседей көрінетін болды. Ал славяндарда керісінше: 248
патррархтық-коғамдық қатнастан туған суйіспеншілікке,. моііакаядыкқа негізделген эдет-салт үстем болды. Ол патри- аретық әдегг-салт узақка созылды ма және одан біз не біле- иіз? Удельдік тәртіп орнағанға дейін де орыс тарихынан біз сүйіспеншілікке жанасымы ж ок нәрселерді кездестіреміз — айлалы жауынгер Олег, катал жауынгер Святослав, одан кейн Святополк (ол Борис пен Глебті елтірді), әкесіне карсы көтеріліс жасаған Владимир балаларын, тағы-тағыларды кездестіреміз. Оларды бізге варягтар әкелді деушілер болар, біз варяггарды косымша ғана роль аткарды, сөйтіп патриарх- гык әдет-салттағы сүйіспеншілікті ыдыратуға бастап себепші болды дейміз. Ендеше сөзді бекерге несіне шығын кыламыз? Сүйіспеншілік бойсунушылык дәуірінде кандай тапшы болса, удельдік дәуірде де сондай тапшы болды; удельдік дәуір дурысында кырылысу, .кандасуды әдетке айналдырған дэуір болды. Татарлар басқыншмлығы мезгілін сөз қылудың да кажеті жоқ: ол кезде сүйіспеншілік пен бойсунушылыктан гчрі бойсунған боп душпандыкпен көзді алдау тиімдірек еді. Москва патшалығы заманындағы, одан кейінгі уакытгар- дағы, тіпті Улы Екатерина патшалык курғанға дейінгі кылмыс зақдары, адамды азапқа салу, жазалап өлтіру сыякты фак- тілер ол заманда сүйіспеншілік болмағанын, сүйіспеншілікті тапқымыз келсе, славяндардыц мағлум емос көне тарихынак іздеуге тиіс екенімізді әйгілейді. Славяндардын улттык өзге- шелігі боп саналатын сүйіспеншілігіңнен сонда не тулға кал- ды? Сүйіспеншілік славякдардың ешуакытта улттык, өзгеше- лігі болып көрген емес, тек адамгершілігіне тон нэрсе еді. Щ сүйіспеншілік халыктың тарихи жағдайыиан, дурысырак. айтқанда, тарихтан тыс жағдайынан өзіне сүйеніш тауып келДі. Ж ағдай өзгерді, патриархтык салт-сана д а өзгерді, Сонымен өмірдің турмыс-салтымен байланысты сүйіспеншілік ге жойылды. Енді біз сүйіспеншілікті іздеп, өткен заманға оралмакшымыз ба? Шалға жігіт болу оңай болып, сол секілді бізге кейін кайту онай болса, істемейтін несі бар?.. Әрине, осындай ушкары пікір табиғи түрде өзіне карама- карсы ушкары пікірдің тууына себепші болады. Біреулер кыял жүзіндегі халыктыкла кумартуды шығарды, екіншілер. жалпы адамзаттың жоғын жоктап кыял куып, космополи- тизмге кумартуды шығарды. Сонғылардык ойынша, улт де- гаи кілец сырткы әсерден туады, ол халыктын бойындағы тартыншактык, өрескедцік, аісылсыздьік сыяқты мінезге УКсас, адамгершілікке ж ат ондай нәрсенік бәрі улт белпс: аркыльг қуралып, тулғасын көрсететін сыякты. Олар халык- тың денесінде улттык касиетке карсы адамгершілік касиег Те бар екеніне мойындайды, бірақ халыктын тутас денесш. көпшілік, азшылык деп екіге бөліп, азшылыктын касиеті 24»
көпшілікке карама-карсы дегенді айтады. Соныиен олар аяғын баскан сайын дуализмге кездесіп, жокты бар деп санап, аттаныс, шабуыл жасаймын деп жүріп, өздері ец ушкары дуализмге барып соғады. Олар — улы адамдар өз улттары- нан сырткары турады деп ойлайды. Улы адамдардык улылы- ғы, ецбегініқ аскарлығы өз ултына карсы шығуында, күре- сіп, ултын жеңуінде деген пікір бар. Міне осыны анык орыс- тык төл пікірі, акыйқат улттык пікірі деп айтуға болады, өйткені европалыктар мундай ойды ойлай коюы мүмкін емес. Бул пікір улы Петрдіц реформасы Россияда халыктыкты атымен жойды деген теріс уғымнан туып отыр. Бул пікір — халыктық әдет-ғурыпта, ескі сенімде деп танушылардын пікірі, мундай мінездерде халыктыктың белгісі бар екені рас, бірак кілек олардан халықтьік куралмаңды. Халықтык пен адамзатгыктьі біріне-бірін жат, тіпті жау етіп бөлу — нағыз дерексіз, кітап сөзін талғамай ереже кып устаған көзсіз дуализм болып шығады. Адамның ең ардақты, ен кымбатты қасиеіі неде? — Әрине, рухани әлемінде, адамзаттың мәңгілік, туракты, кажетті асу- лы болып саналатын сезімінде, ақылыида, талабында. Адам- нық бойында кунсыз, кезрейсок, жолсокты, тураксыз боп са налатын не? — Эрине, оның тәнЬ Рас, біз бала жастан кыял- ға берілемізде, өз тәнімізді өзіміз жете білмейміз, сондыктан ены корлауға, кемітуге әдеттеніп кеттік. Врачтар тәнді басқа- дан артық біледі, сондыктан баскадан артык кадірлейді. Сон дыктан да руханн аурумен сыркауланған кісілерге олар көбі- несе заттай дару істейді. Будан дәрігерлер тәңді кадірлсгені- мен жанды корламабтыны, жанды кадірлесе, тәнді корламай- тыны көрінеді. Врачтардың мунысы акылды агрономдардык мінезіне уксайды. Акылды агрономдар жерден өнген дәнніц мол болуын ғана ойламайды, дэнді өсірген жерді де есінен шы- ғармайды, жердін кунарлыльгғын арттырған былғаныш, лас, сасык кыйды да кадірлей біледі. — Сіз, әрине, сіз адамнык се- зімін өте жоғары бағалайсыз. — Әбден жаксы! — Адамнын кеудесінде жүрек деп аталатын жудырықтай ет бар, онық баяу соғуы я аласурып булқынуы сіздің жан кубылысыкызға карай болып отырады, сіз алдымен сол жудырыктай етті бағалай бі- ліңіз. —Әрине, сіз адамнык акылын өте жоғары бағалайсыз ғой? — Әбден жаксы! — Бірак түйінделіп жатқан мыйды та- машалап, кадірлеп, көз токтатыныз; акыл атаулының булағы осы мый, мыйдан інығып, енебойға жүйке тамырлары тарай- ды, сезім мүшесі сол тамырлар, олар мейлінше иозік суйык заттармен толы, олар қолға ілікпейді, ақылмен топшылауға йе не коймайды. Бул жағдайды іүсініп бағаламасаныз, сіз окьй- ғаның себебін ацғармай салдарына көз токтатасыз, нсмесе одан да жаман кателік жасап, өмірде жок себепті ойыцыздан 250
шиія жасап, соны канағат етесіз. Анатомияға сүйенбеген фи- имопм кандай дәрексіз болса, физиологияға сүйенбеген осиодогия да сондай дерексіз. Қ азіргі ғылым оны да к анағат кылмай отыр: химиялык анализ ж а с а у аркылы ол жараты- ЛЫСлабораторнясының жасырын сырын ашпак, ал эмбрионды (Жаратыла бастаған күннеп бастап) бакы лау аркылы рухани даыудық запы қ процесін зерттемек... Б у л адамнык физиоло- гшлык өмірініц ішкі әлемі; онын көз жетпес ішкі әлеміндегі арексттерініц нәтижесі сыртка шығып, жүзіне, ажарына, дау- сьяа, тілті өзін устауына эсерін тигізеді. Ал, бет, көз, дауыс, «анер дегендердің өзі немене? Соның бәрі — тән, сырт пішін, «вдеше өзгергіш, кездейсок, берекесіз нәрселер, ол жазған- лардыд берекесіз саналуы сезім, акы л, талап болып ж арал- иауынаншығар? Б ір ак осылар аркылы сезімді де, акылды да, іалапты да көріп, естіп отыратынымызды умытпауымыз ке- [**■Адаизаттағы ең кездейсок нәрсе — оның манері, яғни мін-өзі устау, мінезі, себебі бул тәрбие аркылы турмыс к а л лы, адамды корлаған коғамның эсері аркылы куралатын нәр- *; бірак кейде мужыктың өрескел мінезінен сіз адал адам «инін танып, оған алаксыз сенуге болатынын білесіз, ал жо- ирш қауым адамдарының сызылған манері кейде өзіңізді сак Упауға мәжбүр етеді, муның мәнісі калай? — Дүниеде жаны, “зімі бар адам сансыз, бірак сонык әркайсысының сезімдаін «зіндік ерекшелігі, өзгешелігі бар. А кылды адам да дүниеде №рак, бірақ ақылды атаулыньің акы лы бірдей емес, әркімніи. «інетэи ақылы бар. Әрине, будан әркімнін акылы әргүрлі де- гея у?ым тумайды: олай болса, ж урт бірін-бірі тусінісе алмас біз әр ақылдык өзіне тән өзгешелігі барын айтамыз. ьул ^Дайдан ор ақылдын белгілі шегі бары көрінеді, сондыктап Ивдай данышпан деген адамнык акы лы букіл адам затть к лкылынан әддеқайда төмен болады; әйткенмен аталған е - тел,к »Р акылдыц реальды, бар нәрсе екенін сьш пауаидьі; , “СІЭакьщ, даралық тулғасы ж о к акыл, канға әсеР жэне одан азы к алмайтын ак ы л болуы мҮмки' ^ с‘; «вдай ақыл бар деу — елі обстракты. А кыл дегеніміз —_мүшс * адам, дәлірек айтканда, тәнді адам яғни дара: дүниеде сансыз акыл, сансыз ж а н бар, ал ада тақ нәрсе— бір ғана акыл. Адамның табиғатындаі нешеалу 5 РУхани қубылыс бар: біреулердік акылы жүре «гаан з0рға көрінерлік халде болады, екіншк б |Реу; , ^ ‘ Р^п мыйына сыйып кеткен секілденеді; соқғылар ады' ВДр-ақ, бірақ жүрексіз болғандыктан түк жас • әл. «бастапкы топка жататындар Ж Ү Р ^ - * * е м е не зулымдык сондықтан олардык ісі не монсіз « * * * “ *• 1 езгешелігіг. °°Лып шығады. Сан миллион адам ны к якыл ез- ™пке алу мүмкін емес екендігі сыякты, әр жа
гешелігін есепке алуда мүмкін емес: канша жаи болса, сонша жүз өзгешелігі бар, біріне-бірі айнымай уксайтын жүз таба алмайсык, уксас жүз табу біріне-бірі уқсас ағаш жапырағын табудан да кыйын... Сіз әйелді сүйгенде, оған —сенін акылык мен журегіцнік тамаша касиетіне кумарттым деменіз, окып жүрген жаксы кітапты одан да кызғылыкты кітап тапсаң, окы- май коясын, сол сыяқты, касиеті артығырак әйел жолыкса, бастапкы сүйіктіңе сырт беріп кетуіц мүмкін. Сүйіспеншілік сезімге рухани касиеттің жасайтын әсерін елемеуге болмай- ды, бірак адамды сүйгенде бөліп-жармай, идея деп карамай, тутас, мушелі адам калпьшда сүйеді; суюшілер көбінесе бакы- лап болмайтын, ат койып, айдар тағуға келмейтін касиеттер үшін кумартады. Айталық, сіздік сүйіктіңіздіа саналуан жүз кубылысы, даусы яғни өзіне тан өзгешелігі бар, ол баска жан ра уксамайды, сол үшін сіз оны сүйдініз, бірак сіз оныд өзгеше- ліктеріне ен тағып, ат коя алмайсыз. Егер сүйіктіціздік дене қыймылындағы, мінезіидегі өзгешелігін ерекше бағаламаса- ныз, өлгеяде сүйегінід үстіне тусіп енірер ме едіңіз? —Оны.а бойыядағы ец ардакты, ец дегдар касиет, өзіңіз рухани касиет деп айтатыныкыз бірге өлген жок к.ой, өлген тек келісімсіз ма- териалдык нәрсе, тән яғни кездейсоқ нәрсе емес пе?.. Шыныи- да, сіз казаға ушыраған сол кездейсоқ нәрсе туралы енірейсіз: себебі аштан өлгелі отырған адамға өткен күндсгі мол тағам- ды жеп ракаттанғаиын еске түсіру азық болмайды, сол секілді өлген жаішың тамаша мінездерін еске түсіру оны сізге тіріл- тіп бермейді. Спирнтуалистер менің тенеулерімді өрескел деп 'кіналар, өрескелдеу екені де рас, бірак, дурыстыкка сүйеяген мысал, мен үшін дурыс болуы шарт..Державин былай деге» болатыи: Мен түгел влмеы, калган казнам Сақталып, жасар кейінгі урпакпен. Осындай өлмеушілік бодады, оны бекер деп ешкім талас- пас; бірак акынның жакын адамдарына ондай тіршілік уаныш емее; акын урпакка мура калдырады, бірак ол атаусыз мура емес, әр ақыиның өзіне тән өзгеше мура емес пе? Егер акын- ның өзіне тән даралығы болмаса, оның творчествосы көріксіз, кескінсіз болар еді. Сондыктан да әрбір улы жазушынын шы- ғармасы уқсасы жоқ өзалдына бір элем, Гомер, Шекспир, Вайрой, Сервантес, Вальтер Скотт, Гёте, Жорж Сандтын өза- ра уксастығы —улы акын екендігінде ғана, баска уксастыкты олардыц арасынан таба алмайсық. Сезімге де, ақылға да, ерікке де, данышпандыкка да реаль- дык негіз болатын жеке адам. Конкретті адамнан сырт алсак, акылык да, сезаміқ де, баскаларык да дерексіз әншейін кыял я логккалық абстракция. Бәріне уйтқы болып отырған дара 252
адамымыздың өзі кандай? Окушыларым. бул зкөндс мен сіз- дерге квп нәрсе айтып-ақ берер едім, бірак сырымды ашып айтайын: дара адамнық кандай екенін іштей толық сезінген сайыя, оған еөзбен анықтама бере алмайтын сыяқтымын. Же- ке ядам да жаратылыс сыякты 'купыя сыр: оны бүкіл журт көріп отырады, дара адам жаратылыс алкасында екенін журт сезінеді, бірак сол дара адамнын не екеиін ешкім айтып бере алмайды. Сондай-ақ галымдао д а жаратылыстын кайраткері санзлатын электричество, гальванизм, магнетизмдердін таби- гатын таныйды, барлығына шүбалаябайды, бірак олардың не нэрсе екеиін айтып бере алмайды. Гаңдануға турарлык нәрсе: дара адам туралы біздік мәліметіміз өте аз. Сезім, ақыл, кай- рат, ерік, көркемдік сыякты туракты мәнгілік идеялармен са- лыстырғаида дара адам кунсыз балып көрінеді. Бірак, сол турлаусыз, кездейсоқ саналатын д ара адам болмаса, сезім де, ақыл да, кабрат та, ерік те, көркемдік те, акмактык та, мінез турлауеыздығь' да, азғындык та, тәртіпеіздік те болмае еді... Дара адамның адам идеяеымен карым-катнасы кандай болса, халықтықтың адамзат идеясына карым-катнасы да сондай.'Екініпідей айтканда: халыктык адамзат алдында дара тулғалы адам секілді. Улттан тыс адамзат логикалык өлі абстракты болар еді яғни мағнасыз кур дыбыс сыякты болар еді. Бул мәселеде мен гуманист космополиттердін жағында калғаннан гөрі славянофильдердіц жағына шығуды макул көрем. Өйткені славянофильдер кателессе де адам секілді, «еудесінде жаны бар тірі зат секілді кателеседі, ал космопо- леттер ақыйқат туралы да өзін жаны бар адамша емес, баспа- дан шыққан кітапша я дерексіз логикаша сөйлейді... Б ір ак сә- ті болып, меи ешкімніц жағына шыкпай, өз орнымда калғалы ошрмын... Адамзатка тән мінез адамға тән, бірак, біріншіден, сол мі- нез эр аЛамнын дара өзгешелігіне карай, өрісіне, өресінің же- туіне қарай жасалады, скішіііден сол жеке адамнык ултгмк езгешелігіне негізделіп жасалады. Д а р а адам баска ада. - язрдан окшау, ол адамзат өлкесінің бір койнауы: дара адам канша данышпан болса да, өмірдік бар өрісін камтыи алман- ™яы былай турсын, тшті онын ж еке б<р саласын да камтыи алмайды. Бір адам барлык жаннык орнына жүре алмазу - лай турсын (бір данышпан туған екен деп, баска жан дуние с кажетсіз болып калмайды), данышпан өзшен өзге бірде-Оір жанныц орнына журе алмайды, акылы кем, рухя Р- идей адамдардын д а өмірде өзіие лаиы к орны, сыб Котамда қажетсіз ж ан жок: барлык журт бүкіл л Д. , Р а'мге де кажет. Адамзаттык бірлігі, туысканды пзделген. Адам коғам ортасында ғана күш альт, жабдыК бады; ал коғам күшті, жабдыкты болу үшш іштей табиғи тур
де біте қайпзсып, улт болуы керек. Улт — халыктын туа, та- биғи бірлесуінің нэтижесі, адамзатгык колдан жасаған нәрсе- сі емес: ешбір халық өзін-өзі жараткян жок, сондай-ак ол өзінін ултын да жасаран жоқ. Будан әрбір улт кан, ру бірлігі негізінде қуралғаны байкалады. Жеке адам я халык неғурлым жас болса; солғурлым ол жаратылысқа жуық болады да, жә- не сол жаратылыска кулдай бағынышты болады; ондай күйде ол ересек адак емес, — бала; халык емес, — ру болып табыла- ды. Балалык я рулық халдеи адамзат табиғи жол мен анайы калыптан алшактау аркылы кутылып, ілгері дамыйды. Анай- ылмктаи кутылуға -көбінесе түрлі сыртки себептер эсер етеді; бірак адамгершілік халыкка сырттан келкГейді, өзінік ішкі ку- нарынаң нэрлеиіп дамыйды да, улттык пішінде жарыкка шығады. Адамзатгык пен улттыктың арасындағы күрес дейтініміз шывында ойдан шығарған жасанды нәрсе, іс жүзінде ондай күрес жок. Кейде бір халык прогреске скіііші халыктык же- тістігін пайдалану аркылы басады, бірақ бәрібір, даму улттык түрде жасалады. Баска жолмен прогресс жасалмақ емес. Егер бір халық өзіне жат идеялар мен әдет-ғурыптыд ык- пальша түсіп, оларды өз ултыныщерекшелігіне райлас өзгер- тіп, игеріп, бойына сіқіруге күші жетпесе, онда ол халык саяси өмір сүре алмайды. Дүниеде «куыс кеуде» аталатын адам- дар көп: олар біреудің акылын малданып акылды болады, еш- теме туралы взіпе тәи пікір иемденбейді, ал вздері үзбей окый- ДЫ, дүниеде болып жаткан окыйғаларды таптындырмай бакы- лап отырады. Қуыс кеуде болатын себебі олар бөтендікін түгелімен пайдаланады, мыйы біреудікін игеріп, иемдене ал майды, біреуден алғанын өзгертпесген қалпынша тілі аркылы сөйлеп береді. Булар өзіне тан даралық касиеті жок адамдар, себебі эдамның даралык касиеті неғурлым күшті болса, сол- ғурлым ол бірсудікін өзіндік етіп, меңгере біледі, өз белгісін таға біледі. Даралык касиеті жок адам кандай болса, улттык белгісі жок халык та сондай. Буған дэлел: адамзат тарихында жетекші роль аткарған я аткарып отырған улттарда кэзге түсерлік улттык, окшау өзгешеліктер бар. Еврейлерді, гректер- ді, римдіктерді естеріңізге түсірініздер; француздарға, ағыл- шындарға, немістерге каракыздар. Халыктардык жауласуы, өзара бірін-бірі жек көруі осы күні атымен жойылды. Фран цуз ағылшынды тек ағылшын болғанм үшін жек көрмейді, французға ағылшыннын көзкарасы да совдай. Қайта халык тардык бір-біріне жанашырлығы, сүйіспеншілігі күн санап ке- бірек байкалып келе жаткан сыяқты. Бул көңіл куанарлык адамгершілік оқыйға мәдениеттін нәтижесі. Бірак будан мә- дениет халыктардын өзгешелігін жойып, халык атаулыны екі тамшы судың уксастырындай бірінся-бірі» айырғысыз қып жі- 254
береді деген уғым тумайды. Кайта керісінше, біздіқ заманы- мнз улттар тулғаланып, алды-алдына каулап, зор дамыйтын заман. Француз француз болғысы келеді, ол өз тарапынан не- містіц неміс болғанын жаксы көреді, неміске улттық тулғасы бар болеа ғана назар салады. Қазір Европа халыктарыныц бэрі де өзара осындай жағдайда. Ал олар өз ултына зыян кел- тіріп алам деп корыкпай-ақ бірінің-бірі мәдени жетістіктерін 'аямай пайдаланып жатады. Ондай қоркыныш тек рухани күші жок бейшара халыкка ғана кауыпты болуы мүмкін. Ертедегі Эллада өзінен бурынғы елдердің бәрініц мурагері болды. Онық негізі денесі пелазгалыктан куралады. Сонымен катар, оның бойында мысырлык, финикиялык элементтер де бар. Римдіктер ертёдегі әлемдердік мураларын түгелімен бойына сіцірді деуге болады, бірақ өзгеріп, өз келбетінен айрылып қалған жок, Рим куласа, оның кулауына себеп бүкіл ескі дү- ниені өз бойына сініргендігінен емес, ол ескі әлем ретінде өзі- ніқ бар күші тугел сарқылған, сөйтіп, ез орныи христианство иен тевтон ордендеріне беріп, жаңалауға тиіс болған, ескі олемніц ец соңғы өкілі еді. Француз бдебиеті кулша макулдап, узақ уақыт грек, латын әдебиеттеріне еліктеді, оларды тонап пайдаланды, бірак табиғаты өзгерген жок, француздык улт эдебиеті қалпьінда қалды. XVIII ғасырдағы француз әдебие- тіндегі келісімсіз козғалыстык төркіні Англиядан шыккан еді; бірақ француздар оны шебер игере білді, ағылшыннан алғаны- ның бәріне өзііііц ултгык белгісін таға білді, сондыктан казір француз әдебиеті төл әдебиет екеніне ешкім таласа алмайды. Неміс философиясы француз Декарттан ауызданды, бірак ол француздык болған жок, неміс философиясы калпында калды: Халықты біріне-бірі карсы турған кастас көпшйнк жэне азшьиык деп екіге белу логика көзімен карағанда дурыс бо- лар, бірақ акылға конбайтын ж алған нәрсе. Келісімді түрде болсын, келісімсіз түрде болсын, әйтеуір, көпшіліктік сыры азшңлык аркылы жарыкка шығады. Ал халыктык көпшілігіне кілец келісімсіз касиеттерді танып, азшылығын жаксы касиетке белей беру кыйсыны келмейтін нәрсе. Ьгер XV Людовиктің ке- зіндегі азғын дворяндарға карап баға берсе, ФРа«“УЗ Ул™ адам карағысыз болмас па! Бул мысалда*і азшылыкта улттың келісімді касиеті емес, келісімсіз касиеті басым балатыны ке- рінеді, себебі азшь/лык өзін көпшілікке карсь' койьш, ■эз _ д белек, жат бірдемедей устаса, табиғи е“ өс(|1 ^үстем ретін болады. Бул сырды біз осы күнгі Франииадағы үстем кауым буржуазиянык мінезінея көрш отырмыз Ал улы адам дарға келсек, олардын к ө п ш іл іг і-ө з ™ уқсас улы ада.чнык да улггык даралы ™ б аР '0„“ кн^ ЫпабП е “ ның шарты — ез халкынын өкілі бола білуінде. Д
халыктын арасындағы 'күрес адамзат пен ултгың арасындағы күрес емес, ол тек жананын эмпиризммен, акылдын ескі іта- ныммен күресі. Букард_ әрдайым әдетті ереже кып устайды, тек өзініқ әдеттенген нәрсесіи ғана орыиды, ақыйкат және пай- далы деп санайды. Жарты ғасыр бурын жаңа деп карсы бо- лып жан аяыай күрескен нәрсесін бір аздан кейін ол ет үйрен- ген ескім деп, жан аямай корғайды, Букараның карсы әрекеті кажет нэрсе; ол данышгіанға өзіншё бір емтихан: егер кандай бөгеу болса да, тайсалмай, данышпан ойға алғаныи орындап тынса, ол шын далышпан яғни отанынын тағдырын өз мойны- на алып, әрекет жасауға табиғи праволы болғаны, Олай бол- маған күнде, көрінген судыр сөзділер, қыялылар, философтар, көрінген шамалы ғана өрісі бар адам ойына келгенін істеп, халкын ауыздыкты аттай ол жак —бул жакка бурмалай бе- рер еді... Жака идеяыың көзін табу үшін халықтык шінара бөлініп — жарылуының қажеті жок- Бар жаңалықтың бастапкы шы- ғар көзі ескіліктіц өзіиде; дэлірек айтқанда, жаканыц өзі ескі аркылы дайындалады деуге болады. Данышпанныд тацданар- лық касиеті жаканы табуында емес, жананы ескіге карсы коя білуінде жэне ескі өліп тынарлык етіп, жаңа мен ескінід ара- сында күрес уйымдастыра білуінде. Жаңалық енгізу керек екенін Россияда Петрден бурынғылар да сезген болатын; ол жағдай мемлекеттіқ сол кездегі халінен көрінген еді; бірак реформаны Петр ғана жасай алды. Реформа жасау үіпін оған өзін өз халкына карсы қою кажет болған жок; кайта ха- -лыкты жакш біліп, сүйіп, онымен кіндіктес жакын екенін се- зіп отыру керек болды. Халык денесінде жол таппай, тек уй- кыдағы күш сыяқты коныстап журген нэрсе данышпан аркы- 1лы жүзеге асады, реалды болмыс ретінде көзге түседі. Өсімдік- ті өсіретін жер кыртысы, халықтың өз данышпанына да кам- корлығы сондай. Халық пен данышпан алшактап, арасын ашпайды, кайта ынтымақтасып бірлеседі. Қысыр теория куушылар, силлогистар, (тағы жака сөз!) бекерге арамтер •болады: улы акынға толық мағнасында улттық болудан артык абройлы нэрсе жок, улттық болмайынша ол улы адам бола алмайды. Кенеусіз көппе сөзге кумарлардын адамзаттық деп атап, ултқа царсы қоятындары, ескіге тікелей негізделіп өс- кен жаңалык; жаңаның ескіден бүтіндей безетіні бул арада ешкімніц көзін алдамауы керек. Бір принциптін ушқарылы- ғы шектен асса, онын шешілуіне жалғыз-ак жол бар, ол ескі коныстан кол үзіп, карсы беткейге шығып, қоныс тебуі керек. Бул жеке адамдарға да, халыктарға да тән мінез. Сонымен прогрестін куиары, ілгері дамудын кілті халыктардын екі дай болып, жарылуында емес, адамнын өз табиғатында. Адам табиғатында акыйкаттан бура баеуға, шабандыкка, керенау- 256
«сте бар, сол сыякты прогрескс, ілгсрі басуға ' мәселелердіц макыздылыгы олардын өмірге рына байланысты. Б іздііі орыс халкы үшін өте мйиЙиі саналатьін мәселелер Европада алдакашаи шешіл- то^,.йщд «лиәс&лелер өмірдіц айдан айкыи ақиқаты сскілді, «шЯм:іііубала>ібэбды, ешкім таласпайды, журттык бәрі ма- кулдайды. Ек келісімдіеі — онда ол мәселелерді өмірдің өзі шешие»; ал теория катысса, тек Оолмыс аркылы ғана катнас- каи. Вірак буған карап біз өзіміз шешуге тиіс моселелерді аямыратып, салаксымауымыз керек, батыл түрде тездетіп іс- теуіігізкерек, себебі өзбстімізбсн шешпейінше. ол мәселелердік Еврепада шешілгенінек бізгс пайда жок. Біздік конкретті емірімізге колдануға келгенде ол мәселелер баскаша жағдай- ға еяеді, я каллынша калып, танырлық болады, я өзгеріп та- нығыско болады, сокдыктан оларды ж акадан баскаша шешу корғк.^-Осы күні Европа жацадан улы мәселолчр көтеріп ошр, Оларды назар са.іып, бакылап отыруға біз міндетті.міз, вйткені біз адам болғымыз келсе, адамзат казнасындагыдаи жятыркамауымыз керек. Сонымен катар ол мәселелерді өз меишігіиіз деу де дурыс болмас еді. Онда біздін жағдайымыз- үйлесімдісі ғана бізге тон, ал баскасы біздік емес, бөтенді- хін өзівіздікі деп орынсыз омырауласак, біз Дон-Кнхоттарға Уксап, күлкі болар едік. Онда бізді европалыктар сыйламас *лі, келекеж кылар еді. Мзселелерді де, олардык шешуін пе біз вз елімізден. өз ленемізлен. е з айналамыздан іздеуіміз ке- 17-1101 257
елец —осынык бәрі ерекше назар аударагын, шу көтеретін. түрлі пікір, талас тудыратын, тандану, тамашалау квбейетіи. Өлеқ жазушылар саисыз болатын, жанбырдык артынан өскеа сакыраукулактай қаптап көбейіп жататын. Казір олай емес. Прозаға Караганда өлец екінші Орын алады. Өлёңді журт осы күні ыкылассыз оқыйды, жөнді елемейді, жаксысын салмақ- пен ғана мактайды да, орташаларын ауызға алмайды. Өлсн. жазушылар бурынғымеи салыстырғанда элдекайда азайды. Осыған карал біреулер орыс әдебиеті үшін поэзияныя заманы ®тті, поэзия енді оралмас болып, көзден ғайып болды деп корткан көрінеді. Ал біз керісінше ойлаймыз: бул факті орыс поэзиясынык азғындауьш емес, өрістеп өскенін сыйпаттайды. Өлецді жазуға және окуға кумарлыкты бәсендеткен, кейік атымен жойғаи кандай себептер? — Әуелі әдебиетке Гоголь- дің келуі, одан кейін Пушкин шығармаларыныц өзі өлгеннед кейін баспаға басылып шығуы, ақыры Лермонтовтыц пайда болуы. Пушкиннін акындык кызметін екі дәуірге бөлуге бола- ды: бірінші доуірінде ол тамаша ақын, бірак элі терен емес, өзіндік творчестволык жол гауып бекінген жок, онда еліктеу- дін, біреудікін пайдаланудыц белгісі бар; екінші дәуірінде оиы біз кемеліне келген, көркемдік терендіктік, кудіреттіліктіцжаи жетпес шынына көтерілген жағдайда көреміз. Бул кезде онык жасағаиын көшіруге де, оған еліктеуге де болмайды. Лермон- товтың таланты топ алдында бірінші көрінгенде-ак бүкГл журттык назарын аударды да, өзіне ешкім еліктеуге болмай- тынын бірдеп көрсетіп күдер үздірді. Осыдан кейін поэзияда даккқа ие болу қыйынға айналды, бурын айта калғаидай орын алатын таланттар жупыны ғана рольді канағат кула- тын болды. Будан біз журттын өленғе талғап карайтынын, бу- рьшғыдан әлдекайда катаң тілек коятынын көреміз. Бул өлен- ді бағалай білмеушілік емес, кайта шеберленіп дурыс бағалаіі білушілік. Осы күні журтты тандандырарлык, бүкіл әдебиеп і ілгері бастырарлык өлен тууы үшін жана Пушкин, жаца Лер монтов тууы керек. Акын мырзаларға осы күні берілетін атак, көрсетілетін сый олардьің талантына шак, ал устеме атак, үстеме даңк, орынсыз мақтан осы күні акындардын колына іүспейді. Талант енді әрдайым бағаланады, таланттын табы- сы журналдардың я көтермелеуіне, я кудалауына бағьінышты емес, (будан былай журналдар талантка зыянды мактауы- мен, я жамандауымен емес, үпдемей кою арқылы жасауы ык- тимал); талант тек акыйкат касиетімен ғана көзге түсіп, баға- лануға тиіс, орынсыз артык та, кем де баға берілуі мүмкік емес. , Өткен 1846 жылы Григорьев, Полонский, Лизандер, Пле щеев мырзалардың, Юлия Жадовскэя мырзашанык өлендері басылып шықты. Вельтман мырзаның «Троян және Ангелина» 258
атты балалар ертегісіне уқсастау, өлең реуішті ме я мөлшер- лі проза реуішті ме бірдемесі шыкты; Минаев мырзанык ко- лымен өзгертіліп жасалып «Игорь Полны туралы сөз> басыл- Ды; автор оны ертедегі, еекі замандағы тілекке икемдеп емес, поэма ж азу мода болған жуырдағы салтка ыңгайлап жазып- ты. «Игорь Полны туралы сөз» аумагы шагьш, сөз сарак кол- данылып, ширақ жасалған нәрсе. ғой, ал Минаевтын поэмасы ол шығарманы елгезек өлеңдермен шубалтып, суйылтып жі- берген. Егер Минаев мырзанық талабм журтка уиаса, Оіз куя- иуға дайынбыз; ал біздің ®з ойымызша, «Игорь Полны туралы сөз» өзінің табнғи калпында унасымды, оны өзгертіп жасаушы- ларға біз реніпгтІ сезіммен қараймыз. Біздің байкауымызша, ол шығарманы өзгертудік де, аударудын да, баскапіа етіп баяндаудыц да қажеті жоқ; өте ескірген және түсініксіз сөн- дерді халык тілінен алып болеа да жаиа сөздермен, жакп уғымдармеи ауыстырса болғаны. Біз Минаев мырзаныи өлек- дерін елгезек деп атадык; ол влсндерде екпіндеп сөйлеу ісагі- дай көп болса, көптірме сөздің де сонша көп екенін, онла поэзиядан гөрі риторика басым екенін коса айтуымыз керек. Минаев мырза «Игорь Полны туралы сөзді» шын ниетімен суюші мурит, акын оны Ломоносовтан бастап Лермонтовка дейінгі бүкіл орыс поэзиясынан жоғары бағалауға дайыи. Бул пікірді ол өз екбегінің аяғында «Білуге ынтык ж ас өспірімдер мен бозбалаларға» деген бейғам семинаристерге лайық жөіку сөзінде айтады. Юлия Жадовская мырзашаның өлендерін біздің журнал атаулымыздың бэрі дерлік мактады. Шынында да онык елеч- дерінде талантқа уксас бірдеменің исі бар секілді. Бірак ол іа- лангтың шабыттаиган кунары өмір емес, кыял. Бул кынжы- ларлық нәрсе, сондыктан оның өлекдерінін, өмірге еш жанаси- мы жок, поэзиялық жағынан кораш. Бул жағдай Жадовская мырзашанын коғамға әйелдік көзкараспен қарауынап тууы лайық. Осы сырды төмсидегі өлеқ айкын сыйпаттайды: й бул дүниеден талдым ті Жал к бассак, болған кез; пе күлкі, канкуы, Баркыт киіп, аздап жібек тартуы; -Р квкіла желбуаз, Қолмен жасап, сулуланып, Оолған мэ Дуниенің эбігерліг’\" ■■■\" беп унамак: Аспандагы күлген ясулдыз » Кең буталы ағаштардың ш у ~ —, Жасыл кілем аркрлардың көк нурі Күлііс судың мвлдір булақ ағыны, Ормандағы булбулдардың әні-үні.
Бундай халгө түсіп, коғамнан сыртқары калдырылған я сырткары калған әйе.л кыялдын тар шеңбергне каыалуда, ол камаудан кутылып, өмірге кулаш сермеп, рақат табамын Деп үміт етпегенімен, күресемія деп белін байлал шыға коюға аса көп батылдык. батырлык керек. Жадовская мырзаша бул кы- йыи жолға баспай, оданда тымыш қана аспанға, жулдызға ка раулы мақул тауыпты. Жадовская әрбір өлеңінде көзін квк- тен, жулдыздан алмайды, бірак сбл көктен жака ештеменғ кө- зі шалған жок. Леверье ешкімге мәлімсіз Нептун планетасын ашқан еді, Жадовская мырзаша оидай ештеме таппапты. Өлен жазбаса да Леверьені біз Жадовскаядан гөрі тәуірГрек акыи ғой деп ойлаймыз. Жадовская мен Леверьені сальгстырудыц қыйсыиы жоқ деушілер болар, ондай пікірді макулдауға біз дайынбыз; бірақ үнемі көкке карағанмен дәнемені көрмей, уй- кясымды я уйкаеымсыз кенеусіз сөзді тізе беру—-нашар поэ зия демекпіз. Егер физикалык және астрономиялык жалпы уғымдардан хабарсыз болса, өзінін көзін тартып, таңдандырып турған көк күмбез шынында түк жок екенін, турған жерініц айналасы көз жегкен көяемде көмкерулі атрап болып көрінеті- нін білыесе, осы замандағы ақын не жаналык айтып жарыт- пак! Ынтыға кумарткан аспаны дәнеме жок журдай, суык, дем аларлық ауасы да жок екенін, ал бір жулдыздая екінші жулдызға нағыз жақсы деген аэростатпен мык жылдап ушып жетуге болмайтынын да айкын білуі керек... Ал жердін жайы атымен басқаша!.. Жердін үстінде бізге жарык та, жылылық- та мол. бізге бәрі жақын және түсінікті, жер біздін өміріміз- дің де, еленіміздіқ де мекені... Ал жердің қадірін түсінбей, оған сырт бергеи адам акын бола алмайды, суық аспанды шарлап, жансыз, кенеусіз сөзді торлаумен болады... Былтыр баспадан шыққан біз ауызға алып отырған кітап- тардын ең татымдысы — Апполон Григорьевич өлендері. Оның ішінде іске аларлық, екіишідей айтқанда, іс деп уялмай шуғылданарлык поэзияның уіиқыны бар. Бірак, амал не, он дай ушкын көп емес; Григорьев мырзаға Ломоносовтың әсері бар еді, акынның каламынан азды-көпті, татымды өлең шығуы сол жердің игілі нәтижесі еді; бірақ жағымды әсердіч белгісі жойылып барады, акыннык өзіне тән үні басымырак естіліп келеді; онда кулак кандырар ешге.че жок, булдыр туманды- мистикалы кенеусіз свзді оКығанда темендегі: Бнбрус жыр жазатын хак іілімев, Жав адам түк уішайтын ол тілінен, — дсйтін көне эпиграмма есіңе түседі. Бундай туздыксыз төл шығарма жөні бүтін еліктеудей де бола алмайды! Орыс эдебиетінік шын табысы деп айтарлык вәрсе еткен жылы басылып шыккан Кольновтін өлеңдері. Ол өяендер аль- манахтарда, журналдарда басылған, уакытында рқылған бо-
латын, эйткенмен бэрініқ басы куралып, Кольцовтің акыидык ейоегі жайында уғым берерлік болғанлықтан жана жасалғап нарседей болып көрінеді. Қольцовтін кітабы — орыс әдебиеті- нін іргелі, үлі ілі табысы; әдебиетте тіл тушытарлык азды-муз- ды бірдемесі болғанымен, көңіл токтатпайтын атүсті қарач етсец, жадықда сакталмай, естен шығып кететін кыска өмірлі нәрселер болады. Олардың бірде-бірі Кольцов кітабынык ка расьи көрмейді. Бул заманда акыидык талант таңырқарлык нәрсе ем ес— ол катардағы қарапайым нәрсенің бірі: акын- дык талант өзінің бағасыи көтеру ушін карапайым ғана болыи қоймай, кудіреттірек болуы, тың пікірлі, өмірге ынтыктығы кушті, өмір сырын терен тусінерлік кабілетті болуы керек. Журналдардың сапырма сөзіне қарап кейбір шарға бойлы та- ланттар бул пікірді өзінше уғьінып, біздіц кітаптарьшыз қа- зіргі бағытқа бейім демекші болып, бірінші бетіне эпиграф жазатын мінез шығарыи жүр. Олар кейде латыншалап: мен адпммын, адамға тән нәрсенің еиіқайсын жат көрмеймін1 де ген сыякты эпиграфтар да жазады. Бірақ жаратылыстан біт- пеген нэрсені ғылым да, оку да, латынша эпиграф та, тіпті ла- тын тілін жетс білу де бойға дарыта алмайды; сондыктан акындардыц «қазіргі бағыт* деп атайтындары әншеііін «бу- ғаудагы пікірді’ мазалау» болып шығады... Ал, балык саудасын кәсіп еткен шаласауатты Кольцов гы- лымсыз, окусыз-ак айта каларлык акынға кажетті жаракты тапты, Калай акын болғаиын Кольцов өзі де білген жок, ол влгенше небары екі — үш капа тәуір пьеса жазған тығармын, эйтеуір орташа ғана, тіпті күйкі ғана акынмын ғой деген се- ніыде болды... Достарының макгауы, тамашалауы оныц өзім- Шілдігіне жел бере койған жок... Осы куні тірі болса, ол өз кадырын өзі бағэлап, бірінші рет рақатқа батар еді, бірак, квп мехнат, көп кудіктен кейін еншігіне тигелі турған закды сыйға тағдыр онын колын жеткізген жок... «Кольцовтін емірі және шығармалары» деген макалада біз Кольцов поэзиясы туралы бірсыпыра пікір айткан едік, аған косымша айта коярлык жакалығымыз жок, ол макала- мыз Кольцов шығармаларына косылып басылған, окығысы келген адам содан карауына болады. Алайда, Кольцовтің та ланты туралы және онын орыс әдебиетіндегі маңызы туралы пікір корыту орынсыз болмас еді. Ж ске кітап болмай, түрлі жыйнактарда басылып шыққан өлекдердіц ішінде жаксылары төмендегілер: Тургенев мырза- ның «Помещигі», әңгіме («Петербург жыйгіағында» басыл- лы) және «Андрейі», поэма («Отечественные зЯпискиде»); Майков мырзаның «Машенька* атты поэмасы («Петербург 1жыйнағында»); Шекспирдін «Макбеті», еленмен жәнс проза- Нот о зшп, еі піЬИ һитапі ес т е аііепит риіо.
мсн аударған Кронсберг мырза. Усак өлендердіқ Ішінен сокғы уақыгта айта каларлык жаксысы аз болып жүр, откен жылы да тәуір өлең шамалы болды. Барынын ішіндегі ен тэуірі Май ков, Тургенев, Некрасов мырзалардык өлендері. Соқғы акынның өлендері туралы молырак пікір айтуға бо- лар еді, бірақ акынның «Совре.менникке» көзкарасы шешіліп сойлеуге бвгет болып отыр. Қлассикалық шығармаларды өлекмен аудару жайында 61- раз сөз айта кету орынды. Г. А. Григорьев мырза Свфоклдык «Антигонасын» аударды («Библиотека для чтения» журна лы, № 8). Біздін әдебиешіілеріміздің көбінде журтка алдака- шаи мағлум нәрселер туралы манызданып купыя, бүркемелі тілмен сөйлейтін және өзіне атымен жат іске кыстырылып, кі- рісе кететін мінез бар. Өзікіц шағын аудармасына жазған кі- ріспесінде Григорьев мырза «Грек трагедиясына өзімнік көз- карасымды уакытында баяидаймын», «Грек трагедиясынын басталу өзгешелігі — оның коне замандағы мистерия ғылымы- мен тура байланыстылығында», дейді. Бул Жайды гимназия- нын төменгі кластарындағы балалар да біледі ғой! Мысалға, «Антнгонада» адамзат өміріндегі екі бағыттыд —жеке адам- ның правосы мен міцдетінің және жалпы право мен міндеттін — арасындағы курес сыйпатталады деген идеяиы алалык; осыған сүйенеді де Григорьев мырза «Антигонадағы» квне түр- діц тасасыида баска дүниеніи елесі бар екені байқалады» дей- ді. Бул Григорьев мырзанын өзіне тән идея, біз оны козгамай өзініқ еншісінде калдыруға дайынбыз. Ал «Антигонанын» өзіи злсак, «аттиканың бал куюшы арасы» атанған Софокл Гри горьев мырзанық өркеуделікпен асығыс түрде айта салған пі- кірінеи кейін және өте жансак жасаған аудармасынаи кейін езін-өзі таный коймас. Коне заман поэзиясынан сакталып келе жатқан айбатты сенар (алты ырғакты-стопалы ямб) боршала- нып, бузылып коныр прозага айналған со«, үйкүшік боп өскеи драматургтердін «драмалық көріністер» деп аталатын шығармаларына уксас бірдеме болып шыкқан; қулакка жа- ғымды мелодиялы хорлар түк мэні жоқ сөздердік кокырсыған жыйьштығына айналған; ерге дәуірдіц өзіне тэн бону, эр кейіп- керге даралап мінездеме беру дегендердін ясі калмаған1: сон- дықтан Григорьев мырза ецбегін не үшін, кім үшін сарп кыл- ды? деген сурау туады. Классикалык мураға журттын Кумар- лығы әлі онша күшті емес. Олар ісімен мәнін де, түрін де төмендету аркылы Григорьев мырза ол мурадан журтты бурынғыдан да алшактата түсгіек болғаны ма?.. Корнем прозаға келсек, өткен жылы екі шығарма ғана 1 Сансыз катслгктерді тіпті айтал болғысыз, Григорьев мырзаньга аі- кіріншс, Арес (Марс) Арсс деп аТалуы ксрек осывдай ауа жайылу голы* .262
басылып шьіқты: ол Загоскин мырзаныц «Брынск орманы, Улы Петрдің патш алык куруынын алғашкы жырларыныц эпизодтары», деген романы және Бутков мырзаныц «Петер бург қыялары» деген романынын екінші бөлімі. Загоскин мырзанын. ж ац а романынык да бурынғм роман- дары секілді келісімді ж эне келісімсіз жақтары бар. Загоскин мырза ж ак а романында (нсшінші романы екені есімізде жок) ёзінің біріиші романы ;— «ІОрий Милославскийге» біраз елік- тейді. Б ірақ соңғы романның геройлары бастапқы романнык геройларынан өқсізірек және тулрасызырак. Ал әйел геройла ры тіпті ауызға алуға турғысыз: олар тіпті әйел емес, өте-мөте XVII ғасырдың акырындағы орыс әйелдеріне тү к уксастығы жок. Сюжет түйініне Караганда «Брынск орманы» өткен ға- «ырдағы сентиментальдык романдар мен повестерге уксайды. Стрелецтердіқ жүзбасы Л евш ин жердегі пәндеге уксасы жок бір кызбен тағдыр айдап коналка уйде душарласады да, ер- 'гегіоегідей ғашық болады. Романның біріиші бөлімінде боя рин Буйносов елу шақты кызметкер атқосшыларын ертіп, жо- л аушылап келё я.атып, Брынск орманына тынығуға токтаған- да кішкентай кызын ж оғалтканы айтылады. Буны білісімен-ак ■сіз Левшинді ынтыктырған сулу Буйносовтың кызы екенін се- зесіз, сонымен катар романнык кейінгі жағында не болатынын, окыйға немец тынатынын д а шамалаіісыз. Екі кейіпкердің сүй- ІспеншІлігі өткен ғасырдағы төмен колды романдардың жауыр болған тозынды тілімен суреттеледі. Романның тілінің ескілігі сондай, «мактау сөздердін және баскалардын калай жазыла- тыны туралы» деп аталаты н аты шулы кітапша шыкканға дей- ін XVII ғасырдык екінші жартысында жасаған орыстардың аузына түсе кояды деп айтарлы к емес. Романнык бағыты да нашар, себебі: автор ескі әдет-ғурып, мінез-кулықты мейлінше ссуас, надан, дөрекі болса д а, тамашалап дэріптейді, ескімеп жаскап, осы куигі әдег-салтты көзге шукыйды. Дегенмен бул ксмшілік онша мәнді ёмес: автор ескілікті шындыкка уқсас- сы з етіп, теріс, нашар суреттегенде окушынын тек ішіи пысты- рады, бірак ештеме эсер ете алмайды; ал дарынды жазушыдай •ескі еүйкімді команды табиғи калпында толык суреттегенде, — о л өзінің тілеген максатына карама-карсы нәтижеге лушар 60- лады , яғни, сендіремін деген нәрселеріне окушылардың сенімін кетіреді, я керісіише: жам андам ак болған нәрселерін окушы- л ар унатарлы к етіп сыйпаттайды. Романнык ондай жерлері аны қ дарынды колмен жазылган, өте кызғылыкты; Земск при казы және абройлы поддьяк Ануфрий Трифоныч туралы көрі- иістерді мысалға алуға болады; жеті нянька мсн елу негрдік кезінше кызының жоғалып кеткені туралы прикашик Буйно- совтыц айткан әңгімесі, әсіресе татар салтына уксас өткізіле- тін бейтараптар сотынын көрінісі аркылы (сотта боярин Куро- 263
давлевпен соттасуға онын алдына келген екі муасык арқы- лы) ескі салттың 'гамашалығы. суреттеледі. Загоскин мырза- нык жана романында әжептәуір, кейде Андрей Поморянин, Пафнутий карт, Филипп атай. Волосатый карт және жергілік- •ті менмендіктің азабын тартуга белін байлап шыккаи боярин Куродавлев сыкылды расколиііиктердің характерін келтіріп. сыйпатгайтын кезендері секілді тамаша жерлері бар. Аталғак адамдардык ішінде барінен келісімді еуреттелген Андрей По морянин. Бірақ Загоскин мырза өзінің романында сол кызык дәуірдің турмыс-салтыиық және тарихи окыйғаларының көрі- нісіи аз суреттейді, оның орнына әдеби геройынын мәнсіз, іш пыстырарлық сүйіспеншілік эрексттерін көп сөз кылады. Бул әрине келісімсіз нэрсе. Бурынғы романдары секілді Загоскин мырзанын жана романының да тілі айкын, жатык, сүйкімді, кейде көтерінкі, лепті. Бутков мырзанын «Петербург кыялары> детей кітабының бірінші бөлімі де жаман емес еді, ал былтыр басылғаи екінші белімі біріншісінен әлдекайда жаксы секілді. Біздін шамала- уымызша, Бутков мырзада роман, поеестер жазарлык талант жок; ол ез кабілетіне сай стиль жасап, көргенін айнытпай сый- паттайтын әқгімелер және очеркгер жазып жатыккан, сол ар- иадаи ауа жайылмауы дурыс здіс. Ондай шығарма әрине твор чество да, поэзия да емес, бірак онда өзіндік творчество, езін- дік поэзия бар. Статистиканын тарихка, өмірдік поэзияга жа- наеымы кандай болса, Бутков мырзанын энгімелері мен очерк- терінің роман мен повестерге жанасымы да соидай. Бутков шырармаларыида фантазия, кыял аз, бірақ онын есесіне ести- ярлық пен жүрек лебі мол; әзіл аз, бірак оның есесіне сүйвімлі көнілден туған кекесін меи өткір пікір квп. Мүмкін, оутков мырзанын таланты сыкаржакты шығар, оиша көлемді емес шығар; Бутков мырзадан басымырак, көлемдірек талавттар да болады, олардың ой-шункырынан олардан да астам талап- тар бар екені байкалыл турады, ал Бутков мырзанын талантын- да ондай ыйығы жоғары таланттын келеқкесі жок, онын вз тізгіні өзінде. Ол ешкімге еліктемейді, ешкім оғаи да елікіей коя алмас. Сондыктан да біз Бутков мырзанын талзнтын ба- ғалап, кадірлейміз. Бутков мырзанын шығармалары —әагіме, очерк деніэ, анекдот деп атаныз — бэрібір — здебнвгге- осы күнге дейін болып көрмеген.жана сала. Екінші кітапта біздін көзімізге ерекше түскен бір уиамды нэрсе: Бутков мырза карикатура жасауға онша кумартпайды, оғаш сөздерді аз колданады, тілі дзлдёнйі, айқындала т.ускеи, бірінші кітаппен салыстырғанда мазмуны терендеп, пікірмен, акыйқатпёи көп корланған. Бул ілгері басудыц белгісі. «Петер бург кыяларының» үшінші кітабыныц тезірек шығуына шыи көнілімізден тілектеспіз.
©ткен жылы жыйнақтар мен журналдарда басылып шыккан квркем прозада ғы тандаулы шыгармалардьщ ішінен біздін кө- зімізді өте-мөте тартатын шығарма «Кедейлер». Ол роман бу рый атымен белгіеіз автордың атын журтқа бірден әйгі етті. Дегенмен ол роман журнал атаулыда ете көп сөз болды, енді- жаңадан еөз көтеріп, тәптештеп талкыласак, журтка кызғы- лыкты болмауға тиіс. Сондықтан ол жөнде біз көп сөз кылмай- ақ коямыз. Достоевский мырза сыякты тез уакытта зор дакк- қа ие болу орыс әдебиетінде кездеспеген нәрсе. Достоевскийдіқ таланты күшті, терен, оригиналды, айта каларлық екенін журт- тын бәрі бірден таныды; бір тамаша нэрсе, — зор таланттык лебін сезінгендей халык елегізіп, Достоевский мырзаға шама лан тыс тілек койды, оның кемшіліктерінс қадала карап, ка тал сынады. Достоевский мырзанын «Кедейлері» журтты тандапдырса да окығанда жалыктыратын ауыр нәрсе деген пі- кірді журт бір ауыздан дерлік айтысты, біреулер оны романныц шубаланкылығынан, екіншілер — мейлінше терең мәнділігінен десті. Шыиында да, «Кедейлер» көлем жағынан он есе шағын Аолып, автор укмптылық істеп, романын орынсыз кайталайтын сөйлемдер мен сездерден тазартса, — бул міні жоқ көркем шы- ғарма болар еді. Достоевский мырза «Отечественные записки» журналынын екінші кітабында «Двойник» деген романын жа- риялап, өзіне назар аударған журтшылыктың сарабына тусті. Голядкин мырзаның басынан кешкендер — ғажайып окыйға- лар. Бірідіші шығармасы ааторға жетістік жолын даңғылдап аршып беріп еді, суйте турса да «Двойник» журтка атымен унаған жок. Осыған сүйеніп, Достоевский мырэанык екіншГ шығармасын соге коюға я нашар деугс, тіл үйірер түгі жок. лей коюға болмас. дегенмен журттыц пікірі де негізсіз емес. «Двойниктен» автордын гворчестволык күші мейлінше зор екені бабкалады, геройдын характері өте терек, көзкарасы бү- кіл орыс әдебиеті мактаныш етерліктей батыл жэне айкын; ес- тиярлық жане акыйкат дегендерің бул шығармада шсксіз, көр- кемдік шеберлік те сондай; сонымен катар бул шығармадан автор өзініц артык күшін үнемдеп пайдалана алмайтыны ай кын көрініл тур. «Кедейлердегі» бірінші тәжрибе үшін кешірім- ді боп саналған кемшіліктер, «Двойникте» адам айткысыз өрескел мін болып отыр. Соның бір ғана ссбебі бар: тасыған күшті талант ойға алған идеясыНын көркемдік дамуын акыл- мсн шек койып, тізгіндей алмайды. Пікірімізді мысал келгіріп түсіндіріп көрейік. Хлестаков характерінік идеясыи меиілінше терен етіп, жандандырып жасағандыктан Гоголь оны турліше жағдайда бірде күйеу етіп, бірде бір әйелге ер етіп, бірде бірде помещик, бірде карт етш, Иван семьяға камкор ә Александровичті диялардын геройы ете алар е
кілді тамаша болып шығар еді, бірак окушыны «Ревизордзй» кызыктырмас еді, унамауы былай турсын, журтгы зеріетірер ■еді, себебі бал да болса бір тағамды жей берсен, жалыктыра- тын әдеті. Акын шығарма аркылы белгілі бір идеяны сыйпат- тап берсе, ез борышын өтегені, ол идеяны енді кайтып маза- .ламауы керек, себебі кайталаған нәрсе журтты зеріктіреді. Оси дкөнде тағы бір мысал: Гогольдін комедиясында окыйғаны баяу- лататын екі көрініс бар еді, автор оны алып тастады. Бул көр- некті сабақ емес пе? Ол екі көрініс мән жағынак салыстырған- да комедиядағы баска көріністерден олкы да емес, соған ка- рамай Гоголь неге алып тастады? Себебі* Гогольде көркемдік іиекті сезіну мейлінше күшті, иеден бастап, немен тындыруды ■білуі былай турсын, ол оқыйғаны артык та, кем де етпей, дәл кажет мөлшерде гана етіп дамыта біледі. Романнык шамадан тыс шубалацкы және көлемді болып кеткенін сезіп, Достоевс кий мырза да «Двойниктен» бір тамаша көріністі алып таста- ғанын біз білеміз, егер жақсы екен деп жасканбай «Двойник- тін» үштен бірін кысқартса, романның журтка унамы баскаша болар еді. Бірақ «Двойник» баска да елеулі кемшіліктен кур «мес: оида фантастикалык, кыялдық бояу бар. Бул заманда кыяли нәрсе әдебиеттс емес, жындылар үйін мекендеуі керек, ол акыннык бағуында емес, врачтардыц бағуында болуға тиіс. Сондыктан «Двойникті» әдебиетке тек ракаітану жарағы деп карамай, зерттелуге тиіс нәрсе деп бағалайтын көркем сөзге үйірлігі бар адамдар ғана бағалады. Ал журтшылыктын бәрі эдебиетке үйір емес, олар өздеріне унағанды ғана окыйды, осы маган неге унады деп тексеріп жатпайды, ал жалыктыра бас- .таса. кітаптың бетін жаба салады, осыны неге унатпадым деп іе ойға түсіп, әуреленбейді. Білгірлерге унап, көпшілікке уна- маған шығармада өзіне тән жаксы касиет болуы мүмкін; ал анық жақсы шығарма екі топка да унауға тиіс, тіпті болмағаи •күнде, білгірлерге унап, журтшылық окырлык болуға тиіс: мы- салы, Гоголь журттык бәріне бірдей унаған жок, бірақ оиы •окымай қалған кісі де жок— «Отечественные записки» журналыныц оныпшм кітабында Достоевский мырзаның үшінші -шығармасы —«ПЛхарчин мырза» деген повесті басылып шыкты. Ол шығарма Достоевс кий мырзаныц талантын кадірлейтін адамдарды келісімсіз түрде тандандырды. Шығармада зор талант ушкыныныц жар- кылы бар, бірак кою қаранғылықтык ортасында болғандыктаи -ол ушкын окушы бірдемені көріп-білерлік сәуле бере алмай- ды. Біздік шамалауымызша, бул повесть жазушылык шабыт- тан я алды-артын андамаған анкау, еркін творчестводан туған жок, бул не сыякты... не деп атаған жөн болар екен?— Не біл- гішсінгендіктен, мен пәлен болам деп күпсіигендікген туып •отыр... Мүмкін біз кателесетін шьіғармыз, бірақ повестіқ сонша
'дайаы. боямалы, түсініксіз болумныц, поэзиялык шығармаға Йейм#, вмірде акыйкат болған, бірак шым-шытырмк адам тү- .■сівгісіз окыйғаға уксауынын канша кажеті бар? Искусствода күкгірт, түсініксіз ештемс болмауы ксрск; искусство шығар- ишрында акын кыял жалынымсн саулслсндіріп, геройлары- ВД журегіндегі калтарысги, орекспидеп купыя себептерді зікьш көрсетеді, сыйпатталыи отырған окыйғаны кездейсок. мрселердік бәрінен тазаргады, сөйтіи біздіц көзімізге дәлелді ^вегген туған кілек кажотті пзрссні ғана слсстсді. Сондык- гаада искусстводағы окыйга «күидсліктсгі анык окыйға» деп ггадатывдардык бәрінен жогары. Достоевский өзіне унаған сөздерді (мысалы, П рохарчин іҺінышішн/ дсген сыякты) кай- іа-кайта колданып, сонын иотижесіидс сөздіц осерін олсіретіп 'алаіыпын біз ерекше сөэ кылгымыз кслмейді; ол екінші дәре- жедегі кемшілік жәнс жоюга болатын ксмшілік. Гогольде он- лзй кемшілік жок екенін сездіц ыигайына карай тек ескерте кегеміз. Эрине Достоевский мырзаиың шығармалары Гоголь- лің шығармаларыидай терт кубы.іасы түгел болс.ын деп тілек коюға біз праволы емеспіз, дегснмсн зор талант өзінен де зор талаитіан үлгі алуы пайдалы дсп ойляймыз. «Отечественные записки» журналыныи өткен жылғы нөмір- -іерінде басылған жеңіл жанрлы одебисттік тәуірлерінің ката- Рыяа косылатындар Луганскиндін «Болғандагы болмас іс якн болчастағы болғйн іс» атты тювссті мен Григорович мырза- ВЫЯ«Деревня» деген повесті. Ол екі шы.ғармаға ортак бір ка- «ет бар. Повесть ретінде куны шамалы болғанымен, ел тур- «ысынын шебер жазылғап физиологиялык очеркі рстіндеол \"Шғармалар қызғылыкты норселер. Жекелеп алсак Лугэнскии- ліңповесті кызғылыкгы емес деп біз айта алмаймыз; оірак оіз «л романдық сюжет түйінімен емес, сюжеттен ауа жайыльш. тУРМыс- көріністерін сыйпаттауы аркылы кызгы л ы к т ы Д . «екшіміз. Украина хатасы мен катар берілетіи кыима әипек-п *еР Үйдің суреті бүкіл повестей багасы аргык болып. көрк1-” шыққан. Рас, ол сурсттер жолсокты эпизод, повестт ішк маз мунынен байланысты емес, эйткенмен көз тартар '•/ гакскнйдің повестінде топтештеп ж азған жеке көріністер к щ « , ди; «Болғаидағы Оолиас .с якя «\"»«■ і™ яыэғылыкты жене к е р і я і т р й. кизғылыкты жерлер бар, бірак олар сурет емес, Т'И « «УРЧ ретінде р«іь .\"кары п тур. № * • “ « *“ \"ІГга болар еді, бірақ біз казак Луганскийдііі жа'\" ганамалы м«і туралы пікір айтпакшымыз, соидыктаи осы санама ж°лдардЫжазумен сөзді доғарамыз^ . онда повесть Григорович мырза туралы бірден айтамыз эпебиетте Жззарлық талант атымен жок, оныи есесіне ос Ү' -н жа3у. Физиологиялык, деп аталатын коғам турмысының Р
ға икемді тамаша кабілет бар. Бірақ ол өзшің'«Дер«£ВЯСШ» повесть етпек болған, сондыктан енбегі олкьі боп шыккан; егер ол окыйғаиы желілендірем демей деревня шаруаларм емірінід көрінісін байланыссыз түрде суреттей берсе, ондай кемийліктен қағас болар еді. Автордын повестей герой әнелдік ішкі элемін терец ашам деген талабы да сәтсіз болып шыккан, оның Аку- линасы өнсіз, келбетсіз адам, бул да автордын Акулинаны ерек- ше бір кызғылыкты адам етем деп тырмысуынан болыя отыр. Автор жаратылысты жасанды, боямалы көркемдіішен, кейде әлеміштеп суреттейді, бул да повестің кемшілігше жатады. Ал шаруа өмірінін очерктеріне келсек — ол Григорович мырэанын повёстініц та маша көркем жағы. -Бул жөнде автор өзіңін ше- бер бакылаушы, білгір ісші екенін керсетіп отыр; кертев-білге- нін ол дэл, айкын, карапайым образ аркылы тамаша талант- тылықпен суреттеген. Оның «Деревнясі» —өткен жылғы көр- кем шығармалардың сқ тәуірлерінін бірі. «Новоселье» журналынын үшінші болімінде Лугаыскнйдін «Орыс мужығм» деген макаласы басылды, Бул терен маиді шығарма, окыйға аскан шеберлікпен баяндалады, бул мака- ланы жазушынын фнзиологиялык очерктерініц ішіндегі ен тэ- уірлерінін бірі деуге болады. Фнзиологиялык очерктер жанрын- да Луганский мырзанын таланты тендесі жок озык. «Библиотека для чтения» (оку кітапханасы) журналь®да алтыншы нөмірінен бастап Вельтман мырзанЫн «Өмір тенізі- ніц күнделігінен көзге ілінген ғажайып окыйгалар» десен ро маны басылып келеді. Журналдын өткен жылғы сонғы немірік де роман басылып аякталған жок. Вельтмав ыырэаиьш мебер- лігі, кабілеті арта түскен сыякты, онык жана романы. 6уры|,ғ“ шығармяларынан элдекайда тчуір. Дегенмен ез талавтын өз'г билеп, менгере алмау сыякты бурьшғы кемшілігше» автврдың әлі арылмағаны жана романнан айкын корініп тур. Оные «Ға- жайып окыйғаларында» адам саны есепсіз квп, олардыв көп ніілігі аскан шеберлікпен сыйпатталған, кааіргі орыС халкы емірінің көптеген тамаша көріністері бар, бірак шығармада бірсыпыра адамдар емірге жанасымсыз, жағдай жаеанлы. көп- теген окыйғанын мейілінше шиеленіскен түйінлеріа автор кол- дан жасалған кудайды араластыру аркылы шешеді. Вельтман мырэа қазіргі дарынды жазушылардың бірі. Романиыи-жаксьі жактары Вельтман мырзаның талантынан туған вэрсе, ал «Ғажайып окыйғалардағы» нашар жерлер еекі -салт жака салттан артық екенін дәледдеймін деп Вельтман мырзанын адейі тырмысуынан туған. Танырқарлық талапІ Біэ кдзтр орыс коғамынын салтын дәріптеушілердін катзрына косыямаймыз, ол салттың оғаш жактарын, кемшіліктерін баскадан кем нөр- мейміз, кемістіктерін жоюға тырысамыз. Славявофильдер сы якты біздің де өзіміз арман еткен салтымыэ бар, соғаи жету
үшіи кемшілікті жоймакшымыз, бірак біз арман еткенімізді «ткеннеи іздемейміз. казіргіге сүйенс отырып, болашак- тан іздейміз. Алға басуға болады, кейін шегінуге бөлмай- ды, өткен заманда бізді қызыктырар нешік тамаша нәрсе болса да, енді кайтып келмейді, өткен келмек емес. Көпестің бала- лары жана салтка елігіп, дүниені судай төгеді, олардың тап- қанынан шашканы көп екеніне біз мойындаймыз; олар ескі салтты жактайтын әкелерінен әлдекайда төмен, ақылсыз еке- ніне де біз қол қоямыз. Б ірақ олардың әкесі адам тацыркарлык акмақ емес еді дегенге біз косыла алмаймыз. Көпестердің жас урпақтары көшпелі дәуірде, олар нашар калыптан алыстап, тә- уір калыпка карай жылжуда, бірак олар жаксыға көшудің нәтижесінде жетпек, ал көшу процссініц өзі ескідеи жаман болмаса, жаксы болмауға тиіс. Сатираны курал етіп, салтты түзеуге эсер етіңіздер, казіргі өмірді, казіргі салтты дурыс су- реттесеңіздер, — сатира атаулынык бәрінен күшті курал сол болады, бірақ әрекетті ескіліктің игілігі ушін, булдыр кыял- дағы келмеске кеткен ескілік ушін жасамаңыздар, бүгінгіге сүйеніп өсіп, дамуға ТИісті болашактың игілігі үшін жасадыздар. Жаңалыкка болсын, ескілікке болсын аса кумарлық нысакаға жегуіе бөгет жасайды, себебі ондай ку- марлық адал сеніммен әрекег істеп, акыйкатка ынтыккан адам- ды әдастырмай коймайды. Вельтман мырза өзінің жаца рома- нында дәл осындай күйге ушыраған көрінеді. Ол романындағы мінез-кулық жағынан азғын адамдарды жаңа салттық әсері- нен сондай күйге ушыраған сыякты еғіп суреттеген, ал олар ескі заманда жасаса, өнегелі адам болып кегетін секілденеді. Өзінік ескіні дәріптейтін, жаканы жек көретінін автор әр- дайым именбей сөйлейді, соған сүйеніп, жоғарыдағыдай кор- тынды жасауға біз праволымыз ғой деп ойлаймын. Мысалы,' автор ақыйкатка сүйене отырып, көпес Захолустьевтік керемет баюынык себебін бурмаламай жаксы суреттеген; бірак ол За- холустьевке Селифонт Михеичті карсы коюға тырыскан. Се- лифонт Михеич адалдык, укыптылык арқасында, әсіресе, «орыстык ескі салты бойынша өмір сүру» аркасында зор ба- йыған болып көрінеді. Сондай әділ, адал жолмен байлык калай куралатынын біздің көпестер айтса екен... Вельтман мырзанын ойынша, орыс француз тілін білсе — онбастай болып азғаны, курығаны...’ Ақылды, дарынды адамдардын жокты калай ырым кылатынына- ойлап, тусініп болғьісыз!.. Дмитрицкий атты романдағы Ванька Каин секілді жаңа заманда туған геройлардын я, французша айтканда, мал тап- қыш ерлердің болуы ыктыймал, оларды автор аскан шеберлік- леи суреттеген. Ал француз тілін білетін, жана салттың өкілі болып шығып, аныры сол жаналыкка өзі курбан болып тына- тын Саломея Петровна деген геройдык образы тек ертегіге
рана жанасымды парсе. Басында ол өтірік кылымсыған, ал- даишы әйел, адам жиренерлік икемсіз актриса болып көріне- ді, ал кейін адам айтып болмас нәпсікумар айел болып кетеді. Романный окыйғалары—шым-шытырык; романда канша адам болса, сонша эпизод бар, ал адам дегенің, біз жоғарыда айт- тық, сан жеткісіз. Романда бір жаца адам пайда бола калса, автор сөз кылыл отырған кейіпкерлерін тастайды да, Жака ко- рінген адамныд тарихын окушыға баяндауға кіріседі, баяндау жана адамнын туған күнінен, кейде онын ата-анасыныц тугаи кунінем басталады. Осындай косалкы адамдардык көбі аскан шеберлікпеи суреттелген. Роман қызғылыкты курылган, окый- ғаларында шындық коп, сонымен катар акыйкатка жанаспай- тын нәрселер де көп. Түйінді табиги жолмен шеше алмай кал- ғанда я жанадан түйіп жасай алмай калгаида автор колдан кудай жасауға кіріссді. Мысалы, Киев губернасындагы поме щик Филипп Савичтыц холоптарының Саломеяны алып кашуы талантты жазушы батылы барып істей коймайтын кыйсыны жоқ жасанды нэрсе. Дмигрицкийдін өміріне байланысты окый- галарда осындай ертегіге уксас кыйсынсыз нэрселер коп; онын колыиан келмейтін нэрсе жок, мейлінше кыйын, келісімсіз кезецдсрдс ол реіін тауып, өзіне колайлы жагдай жасап оты- рады. Ол тук кағазсыз, калтасына жалғыз червонец салып Москваға барады, гостиницаға туседі, сапырып ішіп, жейді, — акыры тағдыр оған әдебиетпен шуғылданушы біреуді душар кылады, бір күн бурын сол нөмірде бір^рдебиетші'турған екен, келген адам Дмитряцкийді сол әдебиетші деп ойлайды, үйіне 'алып барып, квартярге ориаластырады, акша береді. Соныч бэрі іиортан бальщтың эмірі бойынша, менің ті.іегім бойыншч дейтін ертегі әңгіме реуішті.болып шығады; соның нәтижесін- де Вельтман мырза тутас көлемді нэрсе жасаудан да, жеке коріністерді суретгеуге кабілетті екені, роман жазудан да, ер- теп' жазуға кабілетті екені көрінеді; жазушының тамаша та- лантына система мен кыйсын залалын тигізіп жүргені байка- «Финский Вестник» журиалында басылған «Венгерлер ту- ралы» деген физиологнялык очеркгі атап өтіп, өткен жылы кор нем әдебиетке косылған жаксы шығармаларды санамалап сөз қылуды доғармакшымыз. Біздің атаған нәрселеріміз онша көп емес1, көп нәрсені біз атымен атамай отырмыз, бірақ аталма- ғаннық бэрі жаман дегеидіктен емес, ерекше жақсы нәрсе- лерді ғана сөз қылайық деген ниетпен істедік. ча* нәрсе себеп болды. Көптеген көркем шығармялар, ..........Гсты окыйғамен байлаиысіы пи ол істен бастартып, жыйнаған тапсырды. 270
«Петербург жыйнағыньщ» улгісімен Москвада «Москва- лык әдеби және ғыітми жыймак» басылып шықты. Ол жур нал славяиофильдік бағытта, дегенмен оида бірнеше қызғы- лықты макалалар басылды, М. 3. К-' деп үш әріппен кол қой- ған автордыц «Тарантас» атты макаласы шебер жазылған ете терең мағналы норсе. «Фаддей Булі аршшік өткендегіні еске түсіруі» (Өмірде көр- геннін, естігсннін, б акы лағапн ы н жеке көріністері) шын монін- де ғылми одсбнеткс де, поэзияға да жатпайды, ол жекіл жанрлы эдсбнетке ж ан асы м д ы нэрсе, сонымен катар көп жа- ғынан алып К араганда кызғылыкты, там аш а да иәрсе. Ол рзы- ғарманыц ж уы рда бпспадаіі шыккан үшінші бөлімі туралм біз төменде пікір айтпакшымыз, ал эзірше тек атап кана өтеміз. Малиновский мырзаимн «Доктордык запискасы» атты шы- ғармасын жогарыля аталған арнадағы әдебиеттің катарына қосуга болар елі. Бірақ ол запискалар жақсылап белгілеген нысанасынан алшактал кстксн, сондыктан записка емес, та- лаитсыз адамныц олак колымен жазылғандықтан роман болу- ға өресі жстпсіі калган мслодрамаға уксайды. Кілец әдсби шығар.малар туралы сөзді осымен дағдарып, сн- ді ғылми яғни мопі салмакты шығармаларға көшейік. Сөзді өткеи жылда орыс тарнхы туралы жазылған шығармадан бас- тамакпыз. «Современник» тарихн мәселеге әрдайым ерекше назар салмп отыратынын бул арада ескерте кетеміз. Біздің журнал орыс тарнхы туралы макалаларды жариялап отырмак, сонымеі! катар толык библиография бере алмағанымен, орыс тарихы тVралы жазылған тоуір інығармалар жайында багалау' пікір де \"айтып отырмақ. Өткен жылы Шевырев мырзаныц «Орыс әдебиетінік тари хы, көбіиесс көне дәуір әдебиеті туралы» деген XXXШ лек- Циясы жарнялака бастады (баспадан екі бөлімі шыкты). Ьул орыстык откен жылдағы ғылми одебиетінің ішіндегі бір та- машасы. Бул шығармадан автордын әдеби және архивтік кор- лаомен жякгы таныс екені көптен окып, мол мәлімет курағаны көрінеді. Шевырев мырзадай білгір болуды немістщ сарылып отыра беретін окымыстылары өздеріне зор дәРе*® *®Р®Р *£'; Шевыоевтін адал нык сенімі барлығы, колға алғанын адал СнөийГтсееГдХетаарГдкаокйтыы пп^рсотфеейсстоіри іим«енГбейк^аТк фа а^к^шн. өГз ГоиыМмен Пішіп, бурмялап жіберіпті. Бул а д а м І І Г Ж л ы А і ™ ы адам Дма белг/ілімбір кнөзкара-ск•аИуйыГп сЗен Зд ,’ макуЛДаран Кез'окра-- Л Е Г , Й с 'Й Й .Л Х * ™ көқіліне * » » 1 1 Ю. Самарнн,
идеяны мүлтіксіз акыйкат деп санайды; сөйтіпі байеалды акыл- ды дайын система, дайын идея билеп кетеді. Шевырев нырза- ныд фактіні бурмалауы осындай жағдайдан туғаи. Соидыктан Шевырев мырза көне Русьтіқ діни шығармаларын халык әде- биеті деп бағалағысы келеді, орыстык ертегілік батыры Илья Мурамец испандыктардың улттык романстарынын геройы Сидке жанасымды дсмекші болады... Жалыкпай істейтін ғалым Венелия Атиллаиы славянин деп, франктардык Меровингілерін славяндардык «казысы» (төрешісі) деп танымак болған бола- тын... Будан оқымысты мырзалардын да адамзатка тән осал- дыкка жол беріп, карапайым сауатсыз адамдарға уксап, ада- сатынын көреміз. Мүмкін, окымыстыларды оқумен басы цати- ііы деп карапайым халык айткандайын, мундай жағдай мика- талыктан туатын шығар; мүмкін, баска себептерден туатын шығар — анығын біз біле алмаймыз; әйтеуір системанын, көз- қарастык идеялык бағыттык әсері аркылы жаркын даналар- дың да санасын тумандандырып, кыялға еліктіріп жіберетінін біз білеміз... Неше дегенмен, Шевырез мырзанык кітабы, сла- вянофйльдік бағытын есепке алмасак, сыкаржактау болғаны- меи айта каларлыктай іскумарлыкпен адал ыкылас жумсап жасаған ғылми еңбек ретінде көптеген унамды қасиеті бар нәрсе. Кітаптың ескертулері өте-мөте бағалы. Автор ескерту- лерде өте кызғылыкты материалдар келтірген, ол материал- дар жаңылыс идея үлгісімен пішілмеген, бурмаланбаған. Ше вырев мырзаныц кітабынык тағы бір игі жағы —оған арналып жазылған төрт сын макала жарияланды («Отечественные за- пискийдін» 5 және 12 нөмірінде, «Библиотека для чтения» жэ- не «Финский Вестник» журналдарында). Оку куралына жататын орыс әдебиетінде былтырғьі жыл- дык ғана_ емес, жалпы орыс әдебиетінің тамаша табысы деп айтуға турарлык нәрсе — профессор Лоренцтің былтыр басы- лып шыққан «Жалпы тарихка жетекші» деген кітабынын екін- •ші бөлімі. Ол кітапта орта ғасыр қамтылады. Бул тамаша ек- . бектіц тезірек аяқталуын шыдамсывдана күтудеміз. Тьердің «Консульство мен империяныц таряхы» деген кі- табы екі адамнын колымен аударылып, басылыпшыкты. Бек- кердің «Әлем тарихы» дегеН кітабыныц алтыншы бөлімі шықты. Семён мен Стойкович мырзалардын баспасынай ‘шықкан «Жер шарындағы халмктардын салти, өдеті жане ескерткіште- рі» леген кітап Россияда зейнёттеліп, көркем суретТермен бе- зеніліп басылып жүрген кітаптардын бэрінея аСтам. Кітапта- ғы иллюстрацнялар, типографиялық сэндіктер тецяесі жок ше- бер колмен аса көркем жасалған. Кітаптык Маэмуяы көркіне сай, онык ерекше бір маныздылығы — ол аударма емес, орыс- тың екі литераторының холымен жазылғая орйгииалды екбек. -272
И автор пісіе.т одсбнеті ідсі і моліметтерді пайдалана отырып, ютаптарын бірн.іскті идс ім он рухтпндырып жазған. Басылып і туралы Тютчев мырза жазған, За- ' іікошіч мырза жазған бөлімдер бар. \"• шыгатыи кітапта Қытай мен Япо- Өтксн жы.ты л ірда гыл.ми мазмунда оригиналды юне аударма іур ен ч і кызғылмкты макалалар басыл- лрдан срскше атап көрсетуге турар ДЫ. ОрІІГПІІЛ.І.ІЫ ,\\ І;и 'ч іг;п ты зсрттеу туралы хаттары- іші хаттары, барон Ф. А. Біолердіц лыктары: ІІек.чідс ігы көшпслі және отырыішіы бурата- ның» ЖОТІІІШІ ЖОІІ мір жолдары, тарнхи, географиялык «Астрахань губсрн гарынан сыйпаттама («Отечествен- На елдсрі»; Инрпін і). С. С. Куторгтың «Адамның аяғы жэне стптнсінкалі • («Библиотека для чтения» журна- «ьіе записки: 'Рча/ ней колы» д лында); Ушаков мыргі.тныц «Жылпниыц емірі мен мінезі). «ормекіиіиіц нмірі мои мінезі» деген макаласы («Финский осстннк» журналында). Аударма мақалалардын ішіндегі ен жақсысы — Оливер Кромвель («Отечественные записки» жур налында басылды). Гумбольдтің аты шулы ғылми еңбегі ау- Дарылып «Отечественные записки» журналында Космос деген атпен, «Библиотека для чтения» журналында Козмос деген ятлен басыдып шыкты. Улы ғалымнык түсінікті тілмен жазыл- ған мацызды ецбсгін орыс журтшылығына тез уакытта таныс- тырам дсу екі журналға да унасымды талап; бірак екі журнал Да кездеге.ч нысанасына жсте алмаған сыякты. Гумбольдтіц тілінің тусініктілігі кілең немістерге лайықталып жасалған Яэрсе, оны жаратылыс ғылымдарымен, астрономиямен арнап шугылданып журген адамның гана түсінуге шамасы келеді. Осы жағдаііды ескс алғанда, екі журналдык аудармасынан да «Северная пчела» журналында (№№ 175— 180) басылған «Атександр Гумбольдт жэне онын Аслан әлемі (Космос)» да ген макала элдекайда пайдалы. Баска тілден аударылғанын е Жанадан жазылғанын біз білменміз, ал ғылым сырына канык *мес адамдарды Гумбольдтік кітабымен таныстыруда кітаптык «кі журналда басылған аудармасынан ол макала көп артык. «Финский Вестн.чк» журналында Тьерридің «Англияны нор- «анлардың жаулап элуы» деген аты шулы шығармасы аудары- лып басылып жур. Ол шығарма баска елдерге таныс болға- нымен, Россия ушін тын жаналы к, сондыктан «Финскии^Бест- нкк* журналынык оиы аударуға кірісуі іақтауға турарлык Соңғы кезде арнаулы пәндер жайында көптеген кітаптар, брошюралар. макалалар шыға бастады. Рас, шын мәнінде жак- сы дерлік нәрсе олардын ішінде ксмде-кем-ак, әйткенмен ол
еқбектер әдебиетгіц іспен шуғылдана бастағанын сыйпаттай- ды. Былтыр осы бағытта бірнеше тамаша кітап басылып шык- ты Олар туралы баспасез бетінде көп пікір айтылғандықтан, біз тек атап кана өтеміз. «Орыстық географиялык коғамы за- пискасынын» бірінші кітабы; Бутурлин мырзанын «Бүлінші- лік уакыттыц тарихы» деген кітабынын үшінші бөлімі; Жу равский мырзаның «Статистикалык мәліметтің куралу жолда- ры және оны колдану туралы» деген кітабы; Мельников мыр- »анык «Нижегородтағы 1843, 1844 және 1845 жылғьі жармен- келер» деген енбегі, тағы-тағылар баспадан шыкты. Өте бір унамды ңәрсе, ауыл шаруашылығы туралы көптеген кітаптар, брошюралДр, макалалар шығып, оларда ауыл шаруасынық техникалық жағы ғана емес, ауыл шаруашылығы ендірісінде ерікгі, саналы күш ретінде ерекше орын алатын әралуан тапка жіктелетін адамдардың өмірі сыйпатталып отыр. С. А. Маслов мырзаның «Московские ведомости» журналынык 103 нөмірін- де басылған «Жазғы шағыл және егін ору ісі» (Москва губер- ниясындағм жазғы заметка) деген мақаласы ерекше назар ау- даруға турарлык нәрсе. Журтшылыкка жапы ашыйтын адам бул мақала үшін авторға алғыс айтатыны сөзсіз. Макала үкі- мет қарамағындағы ведомстволар тарапынаи шығатьін жур- наллардың бәрінде кайталап басылды. Өткен жылдыц акырында шыккан бірнеше тамаша кітап- тарды біз атамаб кетіп отырмыз. Ондағы ойымыз —«Современ- никтің» «Сын және библиография» бөлімін соларды талдаудан бастамакшымыз. Әзірше журналдың сол бөлімі туралы алдын ала айта кетелік. Баска журналдардын бэрінде дерлік сын дербес бөлім'етіліп, библиографиядаи белек беріледі. Осы ма- қаланык авторы жеті жылдык ауыр тәжрибенід нәтижесінде ондай әдіс колайсыз екеніне көзі жетті. Сын дегеніміз — бел- гілі кеяемді, рецензиядан сөз әлпі де ерекше келетін макала. Байсалды сыннын таразысына түсерлік жаксы кітаптар бізде өте аз шығады, көптеген тәуір нәрселер журналда басылып ту- рады, сондыктан ай сайыи сын жазып отыру —ауыр борыпі секілденіп кетеді. Ал біз журтшылыкка орыс әдебиетіндегі унамды жақалыктар туралы мәлімет бергенде, талдауымыздан сын шыға ма я рецензия шыға ма деп ойланып жатпаймыз. Ол маселені өзінін тілегіне, уғымына карай окушыларымыз өзі шешетін болсын. Біздің булай істеуіміз окушыларға пайдалы. Ал журнал сынды екі дәрежеге бөліп, көлемді сын яки анык мәніндегі сын және шағын сын яки рецензия деп жіктеп жата- тын болса, орынсыз наштанып, шубалак сөзден кутыла алмас еді. Сын мен рецензияны косып, бір бөлім кып беру аркылы ондай пайдасыз жүкті көтермейтін болып отырмыз. Жоғарыда айтгык, біздіц сынымыз орыс тарихы жөніндегі тәуір деген шығармалардын бәрін қамтымак; содан кейін назарын кілең 274
эдеби мәндегі шығармаларға аударып отырмак; бірақ оларға да толық библиография беріп отырамыз деп уәде бере алмай- мыз, себебі кунсыз кітап туралы жазып та, оқып та еңбек сарп етудің кажеті жок, кой деп ойлаймыз. Біздің окушы журтшы- лыққа да, өзімізге де жанымыз ашыйды, күш бекерге шығын болмасын деген максатпен біз кыркын мінсе қыр аспас жазу- шысымактардыц тіл уйірмес шығармаларын атымен сөз қыл- иауға тырысамыз. Ол жазушылардың сүйкімсіздігі журтка зйгі боп болған. Олар өмірді булжытпастан суреттемек бола- ды, бірақ оған дәрмені жетпейді, сөйтіп олар өмірді емес, өз- дерін айнытпастан сыйпаттап береді. Сонда олардың даңкку- марлығы, ой-кабілетінін өріссіздігі, дарынсыздығы, ластығы, жарыиестігі айқын көрінеді. Екінші ескеретін нәрсе, біз эи- циклоледиялық біліміміз бар, ғылымнық бар тарауын білеміз деп айта алмаймыз, олай болса, біз өзімізгс таныс емес арнау- ды білім тарауыиан жазылған шығармалар айта каларлык жаксы болса да, ештемс пікір айтуға мүмкіншілігіміз жоқ. Әрине, журыалда ауылшаруашылык бөліміи ашып, оида сырт адамныц макалаларыи басып, сырт адамның колымен оған жазылған сынларды жариялап отыру оңай нәрсе. Бірақ соны істеу үшін де журналды басқарушы адам ауыл шаруашы- яығы туралы молырак білімді болуы керек, астыктың суға емес,1 курғақ жерге ғана іпығатынын білу жеткіліксіз: білімсіз бас- карушы кызметкерлерінін тізгінінде болады, олар жалған сөй- лссе, дате жіберсе, өзі жазасыз, жазыкты болып отырады, журтшылық журналдың ондай бөліміне пайдасыз мысал деп дарайтын болады... Біз уәдені өз тарапымыздан аз бсріп, ісгі көбірек істеуді макул кврдік. Жекіл-желпі кітаптар «Созре- иенниктің» «Курама» бөлімінде және фельетондарында сөз болып отырады. Уакыт-уакыт журналға косымша кітапша шы- ғарылмп, онда Россияда орыс тілінде шығатын кітап атаулы- выц басылған типографиясы, форматы, бетінің саны, мүмкін- дігіне қараб бағасы көрсетіліп, толык библиографиялык тізімі беріліп отырылады.
БЕЛИ ИСКИ ИДІҢ ХАТТАРЫ М. А. Бакушшге. 12 — 24 октябрь, 1838 жыл. Москва, 1838. 12 октябрь. (үзінді) Улы, зілді өткір тілмен жазылған хатыннын басыида бір сөйлем бар. Өзалдына алып карағанда ол сөйлем онша мәнді емес шығар, бірақ ол мен.ң кытығыма жаман тиіп отыр. Сев былай деп жазыпсын: «Шиллердін трагедиясы дуниеде бар әйелді, жанды әйелді ксйіпкер етіп жасалған нэрсе емес. Шил лер трагедияларының терец мәнін түсінбейтіндер жамандап, сөгіп жатады, бірак. олардын кадірі төмендемейді, ол траге- диялар искуссгвонык сыйкырлы пердесіне бөленіп, өні тай- май, жаркырап көркем болады да турады». Мишель, осы адям- ның атын атамай сырттан оспактап сөйлеуді коятын мезгіл жетті ғой деймін; әркімніи калай ойлаймын десе де ойына да еркіидік беретін мезгіл жеткен сыякты. Сеніқ Шиллерді кадір- лейтініне күманым жок: ал менін де Шиллерді кадірлейтініме сен де куманданбауын керек. Екеуміз де өзімізге.тән себептер- ысн жаксы көреміз, екеуміздікі де өзімізше жөн. Әринс, бул мэсслені уғынуда, абкын пікір, яғни айішн акыйкат болуға тиіс, мүмкін, екеуміздің біріміз сол тубекке жетіп жүрген шы- ғармыз; бірак әзірге келісімге келе коюымызға жағдай бол- мағандықтан, бір-бірімізді бетке какпауымыз керек. Мумкін, мсн кателесетін шығармын (кателесу деген адамға тән мінез дейді Енжілде, ал эмпирикалык тәжрибесіне сүйенген кара- пайым халық та осыны айтады); мумкін мен кателесетін шы- ғармын, бірак, шынымды айтайын, мен ушін көркем кейіпкер ретінде слесарьша Пошлепкина1 Шиллердіц он рет тузетіп, то- лыктырып, жаксартып, қарап шығып, өңдеп жазған Текласы- нан’ элдекайда артык. Ал Орлеанканы3алсақ — меніқ оны кор пи келмейді. Өзіме өзім не шара істейін. Мен ушін өзалдына ерекше мәні бар лирикалык біраз жеріи былай койғанда, Ор- 276
леанка кошкардыц куығы секілді кунсыз дегеннен баска епгге- ие антя алманмын Тағы да аіітам, мен кателесетін шығар- мын, Шекснирді, ІІушкшіді тусінгеніммен Шнллерді түсінер- лік дэрсжсге жстксн жоқ шыгармын; бірак менің менмеидігін . намысконлыіым сенікінсн олкы емес; жасаған әсерін уғынбаиыішіа нскусствоны түсінуге болмайды десек, ис- кусствоныц осерін тікелей сезінуде өз кабілетіме риза- лығымды да сснікінен төмсн деп айта алмаймын. Искус ство туралы сөз козгағанда, осіресе, искусствоны тікелей Уғыну дегснде, ягші эстетикалык сезім дегенде, немесе көр- кемдікті сезіммен кабылдау жайында сөз козғағанда, — мсн оатыл, жаужүрск болыгі кстем, мснің батылдығым менжау- журсктігімніц куштілігі сонша, мен тіпті Гегельдія де бед.елі- не кара май кетем. Мсіілі, Гегель Мольерді суретші деп санай берсін: оғаи орем деп, мсн жасағанныц дснеме дарыткан ду- рыс есі мсн сезімінен анрыла алмаймын. Устазды шәкіртгіц кадірлеуі дегеп не норсе скепін мен сезсмін, бірақ толык мо- ніндс такірт болмағандыктан, Сеидтін4 ролін аткарып, бас шо- ді борышы.м ден санамаймын. Гсгельді де, оныц философия- сын да өте багалаймын, бірак ол тіл тигізуге болмайтын киелі, тузеудГтілсмейтін мінсіз деп санамаймын (мүмкін, менің пікірім кате шығар, бірак, не ылаж істемскпін?) Жеке адамнык мәкгі жасауы жайында Гегель ештемс дс айтқан жок еді, бул мәселе- ні канағаттанарлық түрде шсшпейіншс философиянын міндеті орындалмайтыны сөзсіз, осы улы міидетті шешуді Гегельдің шәкірті Гешель колға алды. Рёгшер «Лираға» философиялык, абсолюттік турғыдан талдау бёрді; ал Бауман ақындар патша-. сынын, искусство тәнрісінік б?л шығармасына бірнеше рет кез токтатып карады да (әсіресе, Корделиянын характеріне токта- ды да) Рётшердік көзкарасыныц тамтығын калдьірған жок. Буған карағанда, кемшілік, түсінбеушілік асқан даналарда да, теорияны дәріптеген ойшыл азаматтарда да болуы ыктимал, ендеше кімнін айтканын болса да басынан аяғына дейін ма- кул деп сене беруге болмайды. Марбах пікір өлкесінік фило соф-акыны еді оны мен өте кадірлсймін, жаксы көрем; бірак онык «Фаусттын» екінші бөліміне бсргсн түсінігін ойдан шы- ғарылып жасалган кортынды, ссзімнік катнасынсыз көк.лмен сырттан пішкен нәрсе ғой деп ойлаймын. Тағы ла ескертемін, - мүмкін, бул мәселеде де менін кателігім бар шығар, бірак __ .- ------- ига аллегорияларды (астарлап.
мыйы метен каблеггі. Сол Кудрявцев Марбахты жуырда оқыа тамашалаған екен, ол жөнінде менің де пікірім өз шкіріне уқ- сас екенін естіген сон, ол өте қуанып калды. Кайшыласып, шайкасканда, қателіктер жасағанда серіктін табылуы вте сүйкімді нәрсе. Болмыс жайында меніцжаэған диссертацияма карсыжаз- ған антидиссертацияца таласып ештеме жазбай-ак койғьш ке- леді; таласпайтын себебім: сен менің басты деректі дзлелде- рімнің мацына барған жоксын, санамалы жауап бершбактыц, бірак жауапты не меніц ойламаған мәселем туралы, сгер ой- ласам, сенің айщаныңдай емес, басқаиіа ойлаган мәселелерім туралы бердік. Мен тек атүсті ғана шолып, карсы пікірімді Болмыстык маңызы мен касиетіне берілген аныктамада мен саған түгелімен косылам: ол аныктама өте жаксы, бул мәселе женінде көнілімді толғантып жүрген нәрсені енді жак сы түсінетін болдым. Сен меніқ сөзіме сүйеніп, — «болмысты түсіну онай, дайын пікірге арка тіремей-ак оғантектіке карасац жетіп жатыр»,— деп кортынды жазғаныц ағаттык болған. Сенің пікірінніц ду- рысы мен бурысы бірдей. Мон болмысты жалпы және абсо- люттік мағнасындіа алғам жок, адам меи адамныц қарьім-кат- насы мағнасында алдым. Менің хатымды кайта окып байкан кара, сен мені жаңылыс.түсініпсіц. Әрине, әркім болмысты вз ойынын өресі жеткенінше түсінеді; ал көп мәселелер мсн әрекеттерге Крыловтын: «Сандык оп-онай ашылып жатты» — деген сөзін ереже кып колдануға болады; Хемницердің мета- физигі жаиын сактап калу камын істеп, уақыт пен арканды пайдаланудык орнына, шуккырға отырып алып, уакыт пеи аркан жайында пікір көйітеді, будан сорлы жанды іздесең де таппассын. Жай ғана көз салсаң түсінікті бола кететін мәселе- лер толып жатыр, мундай жағдайлар, әсіресе, күнделікті істер мен карым-катнастарда өте көп. Бул арада факті келтірген жөн болар еді, бірақ фактіні мен бурынғы хаттарымда жаэ- ғам; олар жайында сен ештеме демеген соң, мен үндемей отыр- мын, аякталмаған таласты және ешуакытта аякталмайтын та- ласты жакалауды макул көрмеймін. Рульсіз, компассыз кеме- ге мініп дария кешуге болмайды; бірак, менін. ойымша, дария- га рульдің орнына үйректік кауырсынын устап, компастың ор нына калайы сағат устап түскеннен де, кур колмен көз жумып койып кеткен абзал. Мен пікірді кадірлеймін, багалай да біле- мін, бірак дерексіз пікір мен үшін эмпирикалык тәжрибеніа ең сорлы дегенінен де төмен және пайдасыз, сол сыякты шала философ та карадүрсінімен жүрген жігіттен төмен. Пікірді де дамыту керек, оку керек; ал біліп жетілмей жатып дүниеиі және баска журтты өз көнілінмен қайта пішпеу керек. Бул 278
арада да факті келтіру керек еді, бірак ол фактілерді оен ме чен естіген болатынсык... Мені,— пікірді бір жакка жыйып койған, одан атымен без- геи жан, деп атауыц орынсыз. Бул үстірт пікірге карағанда, и«н жазғаи хатты сенін тынғылыктап окымағаныц, жаксак пікіріе суиеніп өзіңше бір елес жасап алғаның, мен деп сол елесті іс-міс жок соғымдап жатканың байкалады. Мунын адам күлерлік, көнілді жабыктырарлық нәрсе. Тағы да айтам: мен пікірді қадірлеймін, бағалай да білем, бірак дерексіз пікірді емес, коккретті пікірді кадірлеймін, мен пікір атаулыны кадір- леймін, кейбіреулердей взімшіл боп өз пікірімді ғана кадірле- меймін. Бірак, өзімдік ссзімді әбден кадірлеймін, оған мыиадай себеп бар: менін оезінуім әркашан кен көлемді келеді, ал, ал- дын ала сезінуім мен тікслсй сезінуім орқашан меніц пікірім- мен дурыс болып шығып отырады. Кесіп айтамын: сезіммен дүниедегі бар ллемді сезініп жургсн адам пікіріне сүйеніп елес элемінде қалықтап дүниедегі бардан сырт жүрген адамнан эа- деқойдп жогпры; ил, бар деректі әлемде сезініп жүрген адам пікіріне (конкретті пікірінс) сүйеніп әрекет жасаған адам. тек қана жадагий сезіміне сүйенген адамнан әлдеқайда жо- гары. Түсінікті ме? Пікірім айкын ба? Тағы да мысал келті- ріп тусіндірейін (мысалсыз, фактісіз мен түк істемеймін, өйт- кені оларсыз мен ештемені түсінбеймін). Улы Петр (ол—өте нашар философ болған адам) дүниені Фихтеден гөрі молырак . та, жақсырак та білді. Тарихтағы кайраткерлердің кай-кай- сысы болса да дүниені Фихтедеи артык түсінеді. Менің ойла- уымша, дуннені саналы түрде танығысы келген адам оны Ге гель сыякты болып таиуы керек, бірак Гегельдей таныйтыи адамнын саны канша? Мүмкін, бүкіл әлемде ондай адаинын саны елушакты ғана шығар, ал баска журтты адам емес деу- ге бола ма> Менін эмпирикалык тәжрибем, Мишель, онша эмпирикальік та емес; бул жөнде сен үкімді асырыстау шығарған көрінесік. Сонык бәрі мені түсінбеудін салдары. Мен ойлаимын (өз әліме карай), ал меніқ ойым сезіміме кайшы келсе, немесе фактіге жанаспай бетімен кете берсе, мен оны уйдің кокымымен бірге сыпыртып, далаға шығарттырып тастаймын. Мунымды фактімен түсіндірейін: бір кезде мен, акын өленнін шумағын да, сөзін де өзгерте алмайды, деп ои- лаушы ем; талайлар маған Пушкиннін колжазба дэптерлерше карағанда, өлекге көп өзгеріс жасалады екен деп айтысыи жүрді, мен журтка осы сөзді маған Пушкиннің өзі келш аит- са да сенбес едім деп, ырык бермедім. Міне, бул сыяқты шкір- ді мен осы күні колдамаймын және бір тыйын куны бар деп те санамаймын. . сыякты,— бунык да Сенің ойыңша, менде даму : 27»
орынсыз пікір; былтырғы ыасленицадан бастап (сенің Беерлер- ге жүріп кететін күніңнен бір — екі күн бурын болатын), осы саған хат жазып отырған минутке дейінгі менін дамуымдай Журттык бәрі дами берсе жаман болмас. Сені тан- дандырған менің хаттарым, меніц журналым' одан да сен таныркарлык көп нәрсе тапқан көрінесід (оларык не- гізінде менің жазғаным) — менің дамуым бір щарабасыма жетерлік екенін толык. дэлелдерлік айгак. Ие, Мишель, бір кырсык кездесіп бөгеліп калмай6, осы калыппен ілгері баса берсем, — мен ризамын. Мені Шевырев пен Погодинге уксап кетеді деп корыкпай-ак. кой: мені жақсы көретіндіктен кауыг,- тенесін ғой, бірак, ол атымен орынсыз кауып. Меиік Шевы- ревтердей болып кетуім мүмкін емес, оған мынадай себеп бар: олардын азған себебі — олар өздерінін шексіз бейбіт сезіну әлемінен шықты да, пікір әлемініц соцғы саласына енді. Жок» Мишель, мен ешуақытга да әріпке бағынушы, немесе кітапка суйеніп теория жасаушы бола алмаймын. Тағы да айтам, ме- ніқ дамуым бітуге жуык, немесе бір уакыттарда бітеді дегек пікіріцді жалғак және қыйсынсыз деп лақтырып таста: мен табиғаттан тынышсыз жаралған жанмын, жеткен жердо да- мылдап токтап қала алмаймын. Мен өзімнін болашағыма кый- налмаймын, өйткені кандай болуға тиісті болсам, сондай бо лып шығатынымды жақсы білем, бірак ез тілегенімдей болмак емеспін. Ойсыз кара халык айтатын,—«Бэрі де қудайдың буй- рығымен», — деген сөз бар; мен сол пікірге иланам, сол пікір менің дінімиің казығы. «Тәнрінід буйрығы деу» —Шығыс дәс- түрімен жазмысқа сену, ертедегі кауымнын дәстүрінше — фа тум, хрестиандардың сенімінше — қудірет, философия бойын- ша — қажеттік, ақыры ол — тулгалы болмыс. Мен дара адам- ның тәуелсіз еркі барлыгына мойындаймын, бірак, сонымен катар, бәрінен жоғары улы күш бар деп білемін. Коллизия — қайшылык — осы екі карсы күштін өзара соктығысы. Сондык- тан дүниедегі бәр окыйға өзінін болатын жолымен бола бе- руге тиіс. Төзе алсам — куба-куп, кулап калсам — не ылаж бар. Мен кудайдык соддатымын: ол команда береді, мен марш жасаймын. Меніқ ез тілегім, өз талабым бар, оларды канша занды болса да кудай қанағаттандырғысы келмейді: мен бур- тыцдаймын, бойсунбаймын деп ант етем, бірак іс жүзінде оның әмірін орындаймын. Қалай болып, калай коятынын озім де білмеймін. Мен болашакка көз тіге беруге кумар емеспін; бар мақсатым — бірдеме істеу, крғамның пайдалы мүиіесі болу. Ал, мен колымнан келгенді істеймін. Осы іске кумарлық тіле- гімді жүзеге асыру үшін мен аянбай шығындандым. Сол ті- лек үшін мен үстіме кенеп киіп, муктаждыкка батып жүрмін. Ал мен кажымас каламымнан жыл сайын он мын сом кіріс алып отыруға мүмкіндігім бар адаммын. Бул сөзді мен мак-
тану үініп антып отырғаным жок, сен кытығыма тиіп, менің көзге көріиерлік талассыз беделімді елемегеніке кызы- нып антып отырмын. Мені осы күнге дейін қоғамның мүшелі- и ! 1 Ка\"Л\"Л'1Т кг!\"п дсп °0лам а, мен казір қоғамның толық мүшссімш, ө.іімді нотам тәнінде, коғамды өз тәнімде деп са- наішын, өзім Олр денеммен коғам мүддесіне сікісіп бірге өсіп, өміршс араласып куймлып, коғамныц өміріне өмірімді түгел косып, өзімді коғам мүддесіне түгелімен арнаған сыяктымын. Мен жағымОы, урыниіақ мінезді, адам күлерлік жанмын ғой, ал, тэнрім маган нс жансы әйел душар кылмай, не кішкене балалар бсрмсй, пс мол доулст бітірмеген (азамагтык жөнмен ардакты ат немдснугс кумар емеспін, өйткені атақ маған кы- ймнға түсіісіітінііі білсм, атанка тіпті казір де иемін) күнде азімніц нс күйдо болатынымды мен білемін; -ие, жағьмды. урыншщ мінс:»)і, аіһіуМ күлерлік Белинскийдің қандай күйде болатыпы мағлн аіікын: вмірде маған рақат болмақ емес, өмір- Ді мен ракат үшііі жасаман емеспін, бірақ ракатты минуттер менде әркашанда болып отырмак — бочке карамайда бір там- шы бал. Оган кспіл менің езім , улы адамдарға түсініксіз ооын- дай журт күлсрлік шһіллчплык, жағдайдан тыс ешбір рақатты менің көргім келмейді. Ие, мен бурынғы калпыммен істеймін де, ойлау жзне мехнат ш егу үшін өмір сүремін, мүмкін көпте- ген адамға ракат жолын көрсетіп жөн сілтермін, көптгген адамныц ракатна жетуіне көмектесермін, көрмеген, білмеген көп адамды өзімді сыйлауға мойындатармын, өздерінік өсуі, рақатты мннуттер өткізуі менің аркамда болған нерсе деп танығандай етермін; ал, өзім ракатты минуттеп кана татып, баска уакытты мехиатлен өткізетінім сөзсіз. Солай өмір өткі- зуімді қудай өзі қалаған иіығар. Журттың бәрінің өмір жолы, тағдыры бір бола бсрмейді ғой. Бул жөнде мен мысалға се- ніқ өз семьянды алғым келіп отыр, өйткені бул сөз сенік де, оның да намысына тимеуге тиіс. Сенік төрт карыидасын бар; олардыц әркайсысы өзінше, өзалдына жақсы жандар, бірак біреуі баскасынык бәрінен бөлек, окшау, ерекше болды. Менін айтып отырғаным сенін өлген карындасык, оны сендср бәрің ғулие деп атайтын едіндер7. Ол ракатты өзінін меншігшдей пайдаланатын еді: сүйкімділік, гармония, жібектей жатық мі- нез, сүйіспеншілік ол кызды көркейткен касиет кана емес еді, олар түгелімен алғанда жанды болмыс курайтын еді, ол оол- мысты сенлер карындасымыз деп атайтын едішздер. Іштей алалыктын, көиіл кумарлығынык нәтижесінде «схнат шегу оныц жаратылысына ж ат нэрсе еді, ал, басқа қарындастарың- ды алсак: олар мехнаттын не екешн жаксы біледі, мехнат олардын тіршілігіне керекті шар-г сыяңты. КөР'', ^ “йрЯыі ' ^ ; гдамнын бэпі бір уста соккандай болып жарала бермейді, біреу. ІГн күн савьш пс пен ауа орнын., еркін п.йд.Р.ны п жүрге» и=р- 281
еесі, басқаға жексембі күні мейрамға арналған тағам ретінде ғана аузына тиеді. Менік бул сөзіме сенін абыржый коймайты- ныңды білем, кім де болса рақатты пікірден таба алады, пікірге сүйенген адам абсюлюттік, толық арналы өмірді ракатсыз-ак үздіксіз тауып отырады, дейсін сен. Бул сөзіне карсы мев іштене айта алмаймын, өйткені бул менің сезімім мен ойым- ның өрссі жетпейтін мәселе. Мен (кілең) пікір аркылы кыйыи- шылыктан кутылып, жөн табам деген сенімде смеспін, аз ба —і көп пе өмірде әрекет істеу аркылы жвн табам деген сенім- демін, жэне әрекетгі оймен емес, іспен жасау аркылы деп уға- мын. Бірак мәселе мунда емес, сондықтан өзімнін салысты- руыма оралайын. Ал шынынан карасақ — дүниеде ракат де- генің некен-саяқ нәрсе, ракат сыякты касиеггі, көктегі пгріш- тедей иэрсе арман еткенін зор шығын шығару аркылы кллы- на түсіруге тиіс еді: тапкднын баянды етуге, терен сырлы қыялдарыи жүзеге асыруға тиісгі нәрселердің өзі-ак ракаггы титығына жетіп қур-гты. Акырында мехнатка баткан ракат канша тамаша болғанымен кедей екен деп тапты да жерді іастап, аспанға ушып кетіп қалды, өзің бір хатында: ол жер дей емес, өзіне крлайлы, сүйкімді қонысқа кетті, деп ете орынды, өте дурыс жазып едің ғой. Енді біз сөз кып отырғаи мәселеге өте жақын жанасымды нәрсені мысалға алайын. Мінезі екі басқа екі адамды алайын: мысалы, Боткин8 жэне мен. Ол әрдайым рухымен үндес, көңлі орнында болады: бар мәселеге назарын салып отырады; бүкіл журтпен сыпайы сөйлеседі; не мәселе болса да көкіл бөледі; Шекспирді және иеміс кітаптарын окыйды. «Наблюдатель» кітаптарының таг- дыры жөнінде ол, кебінесе, менен гөрі артығырақ болыстык істейді; Шекспир драмаларына арналып жазылған очерктер- ді сатып алады; сембі, жексембі күндерінде квартет обнатты- рады; скрипкаиы тамағыныц астына қысып алып өзі квар- тетке косылады; орыс, француз театрларына барып тура- ды,— бір' сөзбен айтсак,—ол осы өмірімнің акыры не боп кетер екен, деп кыйиалмайды; дүниені жалпағынан басын жүре береді, ол әрдайым көнілді, жүзі жаркын, жабығу де- іенді білмейді; ой мен сезімге көцілі ашык, егер кейде жа- быға қалса, рухын кыйнарлықтай мехнат тартып жабыкпай- ды. Мен оны көргенде таң каламын. Ал, маған келсек — мехнат кана емес, тіпті рақаттың өзі де реніш туғызарльщ зілді, ауыр салмак, болып шығады; сүйіспеншілік жэне өш- пенділік, жаңа пікір, жаца жағдай — осьгаыц бәрі де маған ауыр, зілді, уайымды нәрселер. Тек окта-текте барьщсыз гзуір жігіт болып, ой-пікір дегеннің бәршен безіп, ешбір се- бепсіз көцілденіп, кеудемнен ән қуйылып туратын санаулы минуггерде ғана мен еркін отырып, куанышпен дем алам. Жуырда Боткин маған: сен еле калсац қабырынныц басына
бару м ағаы кыйынға түсер еді, өйткені кабырда өмір бойы рақатты ынтыға іздеп, бірак ешуакытта кездестіре алмай куйіне кеткен жүрек жатқанын білетін маған окай емес кой, деді. Менік не ылажым бар? Қудай оған аямастан берді, маған түк берген жок. — ерік жасағаннық өзінде/ Сенің: бәрі- не оймен жету керек дейтінің белгілі... мен жауап кайырайын ба? жок, мен саған түк те жауап қайырмаймын. Өмір драма- сы орнымен жасалған: оған түрлі кейіпкер керек, тегі менін де ролім каж ег болған болу керек. Егер гағдыр кілті маған байланысты болса, мен баскаша жағдай сурап көрер едім, 61- рак оц'.айға кулак аспады, үлесіне тигенді иемдене бер, өз сйлананымдай болады деп арамтер болма дейді. Сонымен мен өзіме арналған рольді аткарам, сөйтіп өзіме арналған тү- йіннің шешілуіне карай беттеп жылжый берем. Ал, меніц да- муыма келсек — ол осы күнге дебін бар болса, будан былай да бола беретіні сөзсіз, жок, ол токтап калады деген сеиікі ка- телескендік. Ж ок, ол бурынғы жылжыған қалпымен жыл жый береді, бурын жылжыды деп сен өтірік айтып жүрме- сен, — енді токтап қалуы мумкін емес. Менің ойға көзкарасым бурын кандай болса, олі де сондай. Мен бурынғы әдетіммен өмір болмыстарына көп квціл бөлем: тарихта болсын, искусствода болсын, күнделікті тіршілікте болсын,— әйтеуір болмыстық мәселе маған кызғылыкты; мен бурынғы калпыммен оларды өз шаруамдай карап, олар жөнін- де пікір айтамын, қортынды жасаймын, таласамын, қыйнала- мын. Бірак. меп ешуакытта д а логика аркылы кураскан дерек- сіз ойды деректі сезімімнің мәліметінен артык бағаламаймын, өзімнің тапшы логикам аркылы жасалған кортыидыны дүние- нің сансыз болмысынан акыйкаттырак деп те санаймын. Бар деген сөз мен үшін кашан да білемін деген сөзден бағалы, ал, аскан дана Шевыріевтін: логика бойынша осылай, а л іс жүзін- де басқаша деген аскан дана сөзі мен үшін сол дерексіз аса дана қалпымен калмак. .„ Тек көңілін жабығып ашулы отырғандыктан, дәлірек айт- сақ — намысыңа тигснім ушін маған ыза болғандыктан, сен о Ьоп үіуапі и Ьоп с а та га б е 1 дегенді айтып^ Беранженік Дінін менің дінім етіп, ж ала жауып отырсың. Буныңа карсы акта- лып сөз шығын кылуды да орынсыз көріп отырмын. Хаттарым- да жазған сөздерімде ондай кортынды шығарарлык дерек жок екені былай турсын, менік сокыр сезіммен жаратылысган француздарды және француздарға тән нәрсенік бәрін жек кө- ретінім — мені сен жасағандай түсініктерден арашалап алу үшіСнежн емтекніліңікдтүіндиеергеекквездкіа. расымды механисті.к көзкара_ д_е.йа* * Селсок сері жэне тәуір жолдас.
сің. Өзім олай деп бағаламаймыи, ал, сенін сезіңе таласпай- ақ коям. Логикаға мен күшті емеспін, ал фактіиі сен жарат- пайсын. Шынында екеуміздін арамызда оидай галас мәселенің шешілуі өте кыйын. Сабыр етіп тоса турайык: кайсымыздын теориямыз дурыс екенін, өмір өзі көрсететін болсын. Шолак оймен шамалауымша, адамнын дүниеде барлығы дүниеде өмір сурумен дәлелденеді, ал өмір сүруі сөзі мен ісінің кабысып отыруымен а^кындалады. Адамйың табысы дүниеде табыс табам деген бағытта әрекет істеумен байланысты. ОсындаЛ шолак оймен жүріп әрекет жасап, тек көн-кокыр от басы мә- селеде ғана табысты болып коймай, адамныц дуниедегі адам- гершілік міндеттерімен байланысты мәселелерде де зор та- быска жеткен адамдардыц талайын мен көзіммен көрдім. Бөлініп, бытырау, турлацсыздык,— дамудың кажетті ке- зецдері дейсің де, мені бөлініп бытырауды, турлаусыздықты танымайтын адам деп санап кіналайсын, — буның да мағаи соккы беру максатымен өз ойыңнан шығарып жасап алған елесті соғымдау болып отыр. Бундай таякменің денеметимей- ді, ал, сен бскерге шаршап, колықды дүңкітіп аласын. Даму- дын кажетті кезеңі болып саяалған бөлініп бытырау, турлау- сыздықты керек емес десем мен есімнен айрылғаи болар едім де, сөйлесіп сөзді шығын кылуға, таласып уакытты, кағаздк, сыяны шығын кылуға турмайтын жақ болып шығар едім. Жок, сен мені түсінген жоксық, немесе —түсінгін келмейді, себебі мені түсініп, уғынудан да тусінбегенік, уғынбаға- ныц өзіңе тиімді, пайдалы болатын болды. Менің ең бы- тырап, турлаусызданған кезецім Прямухинде турған шағымда 1836 жылы болған еді. Ол бытырап, турлаусыздану мезгілінде ғана менін жанымды катты кыйнап, азапка салды, бірак ке- йінде маған сүйкімді жеміс берді, бурын жанап кана ойлап өтіп жүрген нәрселерімді ой елегінен жақсылап вткізуге, акта- рып-төнкерістіругө мүмкіидік берді, ойымның бағытын логи- қалық желіге тартып кәмілдендіріп, толыктыруыма жол аш- ты. Сондыктан, Прямухинде турган кезімде бытарап, турлау- сыздықка ушыраған екенмін деп өкініп кейімеймін; менін кыйналатыпым — сондай бытырап, турлаусыздыкка ушырап жүріп, сырымды ашып устап адал болмай, сыртымды кампый- тып журттың көзін алдауға тырыса бердім, — міне осыгап өкінем. Бір күні ас ішіп отьшғанда менің аузымнан кандай сөз шықканы, ол сөздіц Александр Михайловичке кан дай эсер еткені есіңде бар шығар. Ол сездіқ аузым нан шыкканына мен өкінбеймін, оны есіме түсіруге де уялмаймын: ол сөз аркылы мен сол кездегі рухани жағ- дайымды10өзімнін табиғи кызба мінезіммен жасырмай, бүкпей жаркыратып айтып бердім. Ие, мен ол кезде солай деп ойла- ған болатынмын, себебі фихтианизмді робеспьеризм деп түсін- 284
Г м Лег\\.“ тсорнядан канны., исі шығып тур деп шамала- дым, Ьоліан порее болуга тш сті болғандыктан болды, ал ка- і тура и порее жаксы да, кайырлы да. Қайталап ай- дым. | мен өзімиің рухымнын арпалыскан куйін 'Шіічі меміц рухым қалай да өтуі қажет сді. л л мсп сыппйылық лостурді умытып, аяулы карттын жак,- сылығьша жпмандық ісгсп, ол жакын тартып, ыкылас көрсе- ттоіы рганл а опык оопіп, ардактап отырған нәрсесіне тіл тигі- зіп, корлан жирр.ііш білдірдім; карттын үйіиде удайы турып, онын ыкыласымеіі боргсн ас-тузын татып отырып тым бол- маси ядсп сақтап. дспі дурыс адамның ісін істеп, біраз мәсе- леде бсіітарантыкжасамадым, ішімнен канша зілденіп отырсам да корер көзгс устамды болып көнілін жубата алмадым; сенің карынластарыц ол кезле каннен-катерсіз, баладай маужырап, меніц тусімс кіріп-шыкпаган ақыйқат әлемінде ракатка батып, оарыксыз сайраіідан журген жандар еді, мен олармен устаз адамдай сөіілесіп, кекете күліп қарадым. Міне, бунымнык бәрі ■арсыздык, азғындық, оңбағанцык еді. Егер буным ойланбаған • туйык көцілден шыгып ж атса, окасы да болмайтын еді — онда ол мінез рухтыц азғын калыпта екенін дәлелдеп кана коятын еді; сц жа.маны сол: мен езімнің кылығымды, булта- ғымды сезіп, біліп отырдым ғой; ар мен естияр ой (ол жағ- Дайда бар дуниенің туткасы естияр ой болатын еді) екі ку- лағыма тынбай яйкайлап, сен бекерге керіле бересін, көппе «өзге кумареын, шутсың, деп жатты, бірак мен езім көріне көзге кулағымды кағазбен кере тығындап алдым. Жасаған-ай! екінші макаланы оку барып турған онбаған, азғын, өрескел Мінез болатынын сезіп отырғаным әлі күнге дәл казіргідей «сімде; бірак мен жаза білетінімді, ок,ый білетінімді жаркы- ратып көрсетіп қалғым келді ау... Мен сол макалаиы олардың жеке өздеріке ғана окысам болатын еді, олар мен сенен бас ка ешкім білмейтін де еді, ал олардың, өздеріне ғана окуға берсем,— тіпті он болатын еді. Ал, мен не істедім? — Москва- Дан кайткан Татьяна Александровна мен Любовь Алексан- дровнаға11 иакаламды екінші рет окыдым; сол қарғалған оку- га уакыт табудың кыйын екенін де көрдім, олардык тартпак- тап, тіпті ықыластары сокпай отырғаныи да сездім, сонын бэ- рініц себебін де біліп отырдым... бірак, мен өзімнін акымактык ролімді сүйемек болдым, өзімнің сезіміме, ойыма көріие кар- сы журдім, сонда Фихте жасаған теорияға адал болам деу емес, өзімнің сөз қумарлыгымнан, орсыэдығымнан пэлендей болып көрікуге ынтығуымнан туған теорияға адал боламын деп кимеледім... Ол роль жаратылысыма, адал сезіміме жиренішті, жат еді, бірак мен өзімді-өзім зорлап сол рольді аткаруға ты- рыстым... Сонымен мен макаланы екінші рет окуға кірістім
карт залдан шығып, конақ бөлме аркылы жататын бөлмеге беттеді (конак бөлмеде мен өз кылығымның азғындыкодбаған- дык екеніне мойындауға батылым бармай екілене сөйлеп ше- иіенсіп жатырмын), карт жүріп бара жатып какырына берді,— бір мсзгілде ол токырап, эдеппен сызыла сөйлеп, менің оқып турғаным өзіне сүйкімсіз екенін еппен сездірді... Мен өзімнен- өзім жиренгендей болдым,—бірак мен сол минутте философ бв- лып отырмын да, сол көптірме философтықтьіқ жолына арымды да, байсалды акылды да курбан кылдым, (ал адал ой меніқ ол әрекетіме кіналі емес еді). Байкал отырсын ғой, Мишель, бір кезде канкумар пікірді кеудеме уялатқаным үшін мен өзімді-өзім сөкпеймін, өйткені ол пікір сол шақтағы менін сенімімнен туған еді және менік даму сапарымдағы қажетті кезең еді; екінші жактан алып карап, мен көптеген оңбаған- дық мінездерімді өзіме кешірім етем: ол кезде, неше дегенмен де бэрінің себебі болып еді, тіпті мені жындандырып жіберуі де ыктимал еді, әйткенмен уятты ойлап, өзімді сағырак уста- сам, — оибағандыктың көбін сол уакытта да жасамаған бо- лар едім. Ал көп кінамді мен өзіме кешпекші емеспін, өйткепі олар меніц рухымның кажетті кезені емес еді, әншейін арсыз- дык еді, олар тек логикалық кыйсық кыйсынға ғана сүйенген болатын; ол көптеген күнадан аулак болуға да болатын еді. ол үшін тек ашық сезім мен жөнді акылдын үяіне кулак кою керек еді. Айталык, бір елегізген сезімді, акылды, көппе сөз- діц, көркем ереженіц каншалык куны барын жаксы айыра білетін адам кенеттен, бір кызды суйеді, кыз өзін суйетін, сүй- мейтінін сурап білмей жатып, ол топ журттын квзінше кыз- дың жанына барыл, Жан-Польге уксап, көркем сөзді сапы- рып, өмірі айнымай сүйемін деп ант етіп турса, — сол мінездіц бәріи дәстүрді, ар-әдепті аякка басып корлағаидыктаи істесе, ' — ол адам шын-ак Хлестаковка уксамай ма? «Мен аскак бірдемемен шуғылданғым келеді, бірак, жоғарғы кауымнын топастары меиі уғынбайды», — дейді Хлестаков өзі туралы желпіне сөйлеп. Мен дәл осындай болғам, Мишель, бул жағ- дай менің бір кездегі тарихым, бір кезде мені азапка сялған да сол жағдай болатыя. Соның бәріпің себебі не еді? Себебі мынау болатын: сезім бір түрлі сөйлесе, логика оған карама- карсы баскаша сөйлейтін; екінші сейебі: мен өз намысымды колдап, взіме кыйғаш келетін мәселеден көріне аулах, қашып отырдым. өзімді-өзім зорлап, онбаған идеяны жүзеге асыруға жектім. Сонын бәрін касиетті кезен деп айтуға бола ма? Не ьшаж бар — кажетті кезең деп айтуға болар да? Бул мағна- да алып караса, адамнын, мастык күйі де кажетгі кезең болып саналады да. Ал мый туралы сөйлегенде менін сезімім меи акылым біздікі жөн деп, алаксыз сенімде болды, сондыктан дерексіз ой конкретті ой болып көрінді, — ондай адасуыма 286
мен өкінбеимін. Ал нанбай турған нэрсе нанбак үшін өзікді- озщ зорлау, сезімде жоқ, я сезімге көріне карсы ойға берілу,— мше, буның бәрі логикалы қ айлалы жалтарысқа берілу еді. Бул түбектен арсыздыкхың, көплөсөзге кумарлықтың, жел- буаздыктың арасы бір-ақ қадам, өйткені, логикалык. жалта- рыска елігіп, сенімің мен иманың тізгінін бір босатып алсан, сонсоқ кайтып акыйкатты кол токтатпай ойьіншық етудін ка жет! шамалы. Вульфтер, Дьяковтар сыяктыларды акыйқат жолына саламмз деп, бәріміздің кумарта әрекет жасағаны- мызға мен өкінбеймін, ол тіпті жарасымды әрекет, өйткені ол, сөз, жок, кажетті кезең еді. Ол жағдай есіме түскенде мен езімнен-езім отырып кулемін: бірак бойында ақыйкат, мейрім, сүйіспеншілік дегеннін бірде-бірі жоқ боп отырып, кеудеңнін кенеусіз куыс, әншейін надандыктын уясы екенін сезіп оты рып, устазша сөйлеу жәнс меп сендсрден артыклын деп кеу- дені кере сөйлеу — буның бәрі кажетті кезен емес, окбаған- дык, диуаналық. Ж әне бір ескертетін нәрсе: өзім ар нәрінен куралакан отырып өсиеггі бойын сүйіспенішлік пен мейрім кернеген, адал көнілімен барықсыз ғана ақыйкат әлемінде шомып жүрген адамдарға айттым-ау. Сонсоң мендей болып әдеп дегенді умыту, адам күлерлік акмақтыктар жасау, бі- реудің үйінде отырып шешенсіп есу, көрсетюен ыкыласы мен жаксылығына, дәм-тузына соткарлыкпен «сый» тарту—адял ыдысын түкіріп-түкіріп, нәжістін ортасына лактырып жібер- іенмен бір ғой. Әйтсуір каңліме медеу қылатын нәрсем: Бог- кин мен Ключниковтың бірде-бірі (ал Станкевнчті тіпті сөз кылмай-ак қоям, оның көқіл сезімі — мистицизм деуші едік кой бір кезде, сол көңіл сезімі мен ежелгі устамдылығы оным кыялға еріп, желігуінежол берген жок), ие, олардың бірде- бірі мендей лағып, ол кезеңге жетпес еді. Кезең кажеттілік- тен туады, ал, елес — кездейсоктан туады, сондыктан кезен мен елестіц арасында кеп айырма бар. Сонымен, шынымды айтсам, Мишель, мен өзімнін. даму кезендерімді сөге кояиын деген ойда емес едім. Мен тіпті өзімнің католиктер дәстүрінде болған кезеңімді де макулдап қойғанмын. Ол кезенде мен езімді-өзім қорлап: менде сезім де, акыл да, талант та, еш- Кандай каблет те, өмір де, ушкын жігер де, ыстык кан да, мейрімділік те, ар да ж ок деп санадым; кудайдын пендесшін ішінде менен жаман ж ан ж ок деп ойладым; мен дүниедегі ең онбаған, еи кунсыз айуанмын, мәнсіз, сезімсіз, адам кара- ғысыз малмын деп уғындым. Ие, ол кезеднш кажетті ^кеі де, зор пәйдалы болғанын д а мен казір уғып, білш отырмын. казіргі өзіме деген нык сенімім, казіргі боиымда бар не .как- еылыктын бәрі сол өткен кезеннік нәтижесіаде туды, ол ке- зенсіз менің бойыма ешкандай жаксылык уяламайтын еді. Мснів шдай\" дағдарыс кевеи Иван Петрович Ключшшовка ткм
ауыр соқты: онын не өліп калу, не жынданып кету сысякты ушкары мінезге урынуға лайын жүрген күндері де болды. Бірак ондағы мехнаты текке кеткен жок: казір Иван Петро- вичтін тулабойы толған гармония, мейрімділік жэне шарапат. Фихтианизм маған зор пайда келтірді, со- вымен катар зыян да істеді, мүмкін, зыян — менің фихтиа- низмді теріс түсінуімнід нәтижесі шығар: фихтианизм менін көкілімді желіктіріп, каймағы бузылмаған тың сезімді зорлап, кымсынбай колмен пішуге үндеді; абстрактылы өлі ойға сену- ге жетеледі. Болмыска дерексіз жалпылама нэзкараспен ка- рағанымен, сол болмысты жанды, әрекетті деп караған адам өзініц еткен өмірін карғамау керек, кайта рақмет айтуы ке- рек; ал, ойдың байыбына бара алмай, акыйкаттығына ішкі се- аіммен сеніп болмай, ойдық тек логикалык сыртқы кый- сынына еліккен адам өзіп калай сексе де орынды. Тағы да айтам, фихтианизм менін ойлағанымдай емес, баска мәні бар нәрсе еді: оны сен тереқірек білесіц— ол саған бір ке- зеннеи екінші кезенге көшу дәуірі болып еді ғой; ал меи са ган көңілсіз болмасын деп әншейін жолдас болу үшін фихтиа- низмніц үстімен серуендеп кана еттім. Сені күшпен сүйреп фихтианизмге телимін деген ой менде болған жок еді дсп сен кайта-қайтә айта бересін: онын рас, өйткені олай істеу сеніц колыңнан келмейтін еді; мен бала емеспін де, сен жезөк- шелер үйінде байлауда болып, шынжырды үзіп кашып шыккан жынды емессің. Бул арада мен ылажсыздан осымен байланыс- ты екінші мәселеге соғып отырмын. Әцгіме былтыр көктемде сенін мені мен Боткинге камкорлык жасап, беделінді жүргіз- гендігің жайында. Сен бул кіналауларың есуастык, оған кар- сы лэлел келтіріп сөзімдг шығын кылмаймын деп жазасыц. Сеніц ішкі жаман ойың маған түсінікті: мен ынта койып, кү- шімді шығындап, әдейі істегем жок, өрем жоғары болғандык- тан менің беделім оларды өзінен-өзі баса берді, демекшісік ғой. Шынын айту керек, бул пікірдің акыйкатка жанасымды жағы да бар: сенің рухыңның күшті ағымына ойыннын алуан алыгітыгына, өз ойыңа ез иманын кәмілдігіне, алактап толқы- мас сеніміце елігіп біз сені жоғары, өте жоғары бағаладык, — онымыз унамды мінез еді; бірак біз балаша жасканшақ- тыкка, уялшактыкка салынып, сені көтерген есемізге өзімізді тым төмендетіп, сонын салдарынан бар Істі бүлдіріп алдык. Бірінші әрекетіміз жөн еді, өйткені біз бағалаған касиеттін бә- рі де сенде түгел бар, ол касиеттер үшін сені аса жоғары баға- лау орынды,— сен біздіц кадірлеуімізді занды дгп таптыа да, оны өз меншігіқдей пайдаландың; ал екінші әрекетіміз орын- сыз, жалғаи нәрсе еді,—сенің кателігіц: өзімізді-өзіміз те нен сапап, корлап жүрген теріс уғымнән алып шығып, біз.-е жөн көрсетуге сенің мойынык жар бермеді. Мүмкін бул мәсе-
ле туралы сен ештеме ойламағандыктан үндемеген шығар- сын, ал, көкіліц өзбстіыеіі е з кортындысын жасаған шығар. Сенің көшліц кор гырдысы төмвндвгідей болуға тиіс: «тендер өздеріц де солмақты, касиеттерің мол адамсың- дар, карлпайым әлдакалам біреу емессіндер, бірак, өзім- нің сопдсрден артық еісенім ■өзіме аян» Бунын үстіне, барлык талас сөздерде сснің жүзінде, кыймылында, міпе- зіңде төмендсгідсіі арам ой байкалып (өте айқын) отыр- ДЫ: «меніц аіігканыма нанбасаң нанба, тіпті менімен келіспеуіие дс бЬлады,— ерікті адамға — еркіндік, пәле- ден куткарылғанга — ж ум ак, бірак, будан сенін оңбағанды- ғык көрінелі». Ал біз саған оңбаған адам болып көрінгіміз келмеді, ондай болып квріисек біз, шынында да, анык оңбаған болар едік, — сонымсн біз сенің идеяң мінсіз ақыйкат дев еенуге өяімі:н)і-ө;ііміз зорлст бакрык,. Әрине, олай істеу—иық* ты езерліктеіі ауыр сал м ак еді, ондай салмакты өз тізгініне ®зі ие адам узак уақыт аркалап жүре алмайтыны түсінікті яәрсе еді. Міне, фихтианствоны мен сенеи осылай кабылдаған болатынмын (аршіе, түгелімен дәл осылай деуге болмас, 61- рак, жарым-жчріылай осылай екені даусыз); ал, Боткин кам- баны тастауьш керек, музыка жазуды коюым керек, филосо- фняны үйренудіц сокына түсуім керек, деп бекінген болатын. Міне, сонлыктан біз саған үнемі жаулык көзкараста болып отырмыз. Мсн өзалдыма өмір жасағым келеді, өз акылыммен жол тапкым келеді, өзімдік жол ашып дамығым келеді, жур нал шығарып, ештеме білмесем дс ешкімнен үйренбей-ак жур- налдык бетінде пікір сөйлеп, өз кеніліммен кесіп-пішкім келеді дегенімде сенін мейлінше салкын карап, мені комсынып қорлағаныңды ешуакытта умытпаспып (ешуакытта умытыл- майтын нәрселер болады ғой). Бір күні сен моншадан келіп, Боткиндікінде отырған мені көріп, маған бір ауыз сөз айтуға мойынын жар бермей, кекесінді кескінмен күлімсіреп кітап окуға кіріскенінді, ол кітапты, әдеттегідей Боткинмен мылжын- дасу үшін, мен кетісімен тастай бергенінді мен дүниеде де Умытпан. Міне. сенін бізден астам беделіянін жаман жағы нінді, жаксы көргенінді карап, назар аударуға, з 19—1101
бекерге алдап жүр екенсін. деп сді ғой. Акыры андаусыз свйледіқ бе калай, сырынды сен өзінде еөйлеп салған бола- тынсыц. Бірінші рет, кайымдасып жазысқан хаггардан кейін Москваға келген жолы, Боткин екеуін ас ішіп отырғаидл: «Васинька мен Васяша маған акыл үйретпек болды ау!»— үепсің. Әрине олай істеу біздің тарапымыздан кешірілместеч соткарльіқ еді. Біз тек сенен үйрене беруіміз керек елі, ал, біз оны канағат қылмай өз тарапымыздан сені де үйретпек болдык- Екінші жолы ол сырды маған айттык (немесе аңдау- сызда сөйлеп салдыц), Прямухинде, өзіннің бөлменде кешке мен үшін өте макызды мәселе туралы бел шешіп сөйлесіп отыр- ғанда айтып едік ғой... есінде бар ма?.. Осы арада сеніц прозелитизм1*туралы пікіріне карсылығым- ды айта кетуді орынды тауып отырмын. Сен де маған косыла жындандын, сеніц бойыцды да сол жел биледі, маған жіберген хатгарың сенің жүрналистігіинен туып отыр, деп жазыпсыц. Солай болса солай шығар, бірак, мәселенід түйіні, көбінесе. істе болмайды, сол істін. жасалу манерінде — бабында болады, немесе адамның дара мінезінде болады, іске бояу бітіріп, ба- ғыт беруші сол мінез болады, істің басқаға жаксы я жаман эсер етуі де сол мінезбен байланысты. Әнгіме өмірге жанас- пай, тек идея туралы ғана болып жүрген кезде де прозелитизм жолына менін батылдығым селен олкы емес еді, ал сөзді іске асыратын кезедге келгенде — естиярлылык істедім — өзің бі- лесін ғой, мен аздап шеттеп жүрдім, устазша біреудіц соңыиан калмай меи нускаған жолдан бура баспа деп өкшелеп журуге ықыласым да, қумарлығым да болып көрген емес. Ие Мишель, канкумарланып кыял кернеп жүрген 1836 жылдыц тусында мен кандай рухани ауруға болса да ем усынып, талайдың бү- тін өмір сапарына жол кагаз беріп батыл кыймылдап жүрдім, Бірак сол кезде де өмірдін мацызды мәселесі туралы менен бі- реу акыл сурап калса, меиік бергеи акылым ол адамныц тағ- дырын шешетінін білсем, мен... (казір ойлағанда төбе шашым тік туралы), бәрібір, акыл бергеп болар едім; бірак, акыл берген күнде де мен өзімді ащы умен уландырған болар едім. Ал, осы жылдың үлкен оразасынан бері карай мен саған кар- сы көтерілдім де, енді кеулеген кыялға жол бермеймін деп бе- кіндім. Журналды алсақ—ол атымен баскаша мәселе: жур нал кепке арналған, ол белгілі бір адамның карабасына ар- налған нэрсе емес. Ал саған жазған хаттарға келсек, менін калай арандағанымды төменде өзін де көрерсін, мен жаман арандадым... «Сенің карындастарьщ жөнінде және м#н туралы опьщ (Ключшіковтын) жәие сеніқ пікіріннін жалған екенін дәлел- деп жаткым келмейді; мүмкін, сен оны дәлелдеймін деу — бекер ецбек, тэлып жатқан дэлелдерге негізделген жғне тобыр 290
соидыктлн, мен одаи үзінді келтіріп, сыйға сый етіп сенін ли- рикалык мінезіне гарту студі макул кврдім. Бірінші сенің узак хатыцның біріпші жартысында трансцендентальності мен логи- калық нәрселср шын-ақ көп екен, бірак оның ішінен менің бо- лар тісті, Салат тущты темір болмысымды талкандай кояр- лыи сштсме таба ялмалым; кайта ол болмысты нығайта түсетін талай нәресні таптым. Пкіиші, сен өз пікіріиді кандай кадірле- сси, мсн де өз пікірімлі сснен кем қадірлемеймін деп тағы да айтып жатуды лаііыксыз д а, орынсыз д а көріп отырмыи, бірак, мундаіі жағдаііды аіітпан кстуге болмайды. Менің пікірім ақ- мақ гобыроың иікіріне сүііеніп куралған пікір емес, менің кө- зіммсн керіп, көціліммеи сезінген нәрселеріме негізделіп және талай алампыц пікірлеріне негізделіп куралған болатын. Ол адамдар, оріше, сенен әлдекайда төмен жэне акмак екені та- лассьп нзрсе, бірак, неше дегенмен, олар меніқ бағалауымша ©те қадірлеуге лаііыкты адамдар еді; олар менен төмен немесе жаман едіесі өзаддына турсын, кайта менен әлдекайда жоға- ры, жаксы дсп айтуға боларлыктай еді. Үшінші, сарайға ері- гіп, аладда кянғырып, ішімхананы кезіп сөз бағып, мзнсіз улЫ тілмен әйелдің арын, еркектің бакытын, семьяның дәулетін тоздырып х<үрген тобырдык пікірін мен ешуакытта бағалайын деп ой.чап көргеи емеспін. Бірак, ереже бойынша, — «халықтын үні, — кудайдың үғгі», — деп аталатын халыкты мен кашан ла ардактағам; ол халык — адам кауымынын негізі, ал, мәдениеі- ті адамдар сол кегіздің аныктауынша ғана, жеке адамдар пай- даланатыи жәие жүзеге асыратын идеялар мен әрекеттердін уйыткысы сол халыктын денесшде. Тобыр менкауымчыц — және халыктын арасында айырма бар. Саған осы мзселе нызды; ол сарайда туған шакпа өткір, сөзді жақтырмаиды, ші улы болмыстарды терен, мистикалык пікірлермен түсшдіреді»... В. П. Боткинге. 10 — (үзінді) адам танығысыз боп өзгерудемін; бі- . _- ......... глооіпгі тібяғаН 291
әлеуметтік тәртіппен арам ашылып алшактап барам, денемде кызу мен жігер кун санап артып бара жаткан сыякты, ез сені- мім үшін мехнат шексем де, өліп кетсем де тайынбайтын батыл- дық та, бойымда өсуде. Өткен өмірден мен екі жағдайды ой- ыма алып кыйналам: бірінші, маған ракат есігі ашылыл еді, 61- рак, мен қазіргі әлеуметтік тәртіпті міисіз деп тауып жаскан- шақтык істеп, ол ракатты пайдалана алмадым; екінші, мәнік жексурындык істеп казіргі әлеуметтік жексурын тәртіпті ма- кулдағаным. Жасаған-ай, мен шын жүрегімнен уйып, алансыз беріле сеніп баспасөз бетінде жүрек айнырлык кандай маска- ра сөздер свйлемедім. Мишель туралы жазған жексурын ма- қаламда Мицкевичке тілімді тигізгенім есіме түскенде осЫ кү- ні мен жерге кіргендей болып кыйналам: улы акынға бүкіл дүниеде, мәигілік әлемде ен кымбат нәрсе — өзінің туған елі, туған отаны; сол отаны кыйрап, талкандалып жатады, улы акын кабырғасы сөгіле налып, отанынын тағдырын жырлап дауыс етеді, отанның жендеттеріне карғыс айтады; мен барам да оны ауызға какпак болам. Неткен сумдык десеңізші! Акын- ның карғағаны кандай жендеттер десенізші?— атты казактэр, калмактар. Олар колдарына түсіп курбан болған адамдардан акша алу үшін тамык азаптарын ойлап шығарыпты (каздың ка- натымен борбайға урыптьг... балдырған кыздарды әкесінік кв- зінше, баяу жанған отқа кактапты — міне мунын барі біздін Польшада жүргізген свропалық мәдениетті соғысымызтың нә- тижесі, бул фактілерді мен өз көзімен кврген адамдар іан ес- тідім). Сол касиетті улы акынды мен баспасөз бетінде айкайку- мар, уйқасымды памфлеттік' акыиы деп атадым. Одан кейін мен «Горе от уманы» тілдепеніме жаман кыйналамын. Ол шы- ғарманы мен көркемдік жағынан мінеп, сөгіп, корлап, менсін- бей сөйлеген болатынмын. Онын барып турған дегдар касиет- ті гуманистік шығарма екенін, ресейдегі жексурын әл?умет тәртібіне карсы, чиновниктерге, паракорларға, зинакор мыр- заларға, біздін аксүйектер кауымына карсы, надандыкка. көрі- не кул болған жарымпаздарға карсы, тағы-тағыларға карсы жасалған батыл наразылык және бірінші рет жасалған нара- зылык екенін бағалай алмадым. Баска күналарым жөнінле: әрине, біздіқ жарым-жартылап кытайлык, жарым-жартылап византиялык монархизмніқ Улы Петрге дейін өзінше мэні бал ды, көркі болды, бір сезбен айтқанда,— тарихи заңды болды; бірак, сол бір белек тарихи кезенге суйеніп абсолюттік ереже жасау, оны осы заманға колдану — шіркін-ай,— соның бәрін мен калай жаздым екен?.. Ал, Глинканың Бородино урысы туралы кітабы жабында жазған макаламда менін дәлелдемек болып күш жумсаған идеям негізінде дурыс еді. Бірак, мен безу (отрицание) правосында дамытып айтуым керек еді; өйт- кені, безу де — тарихи занды право, онык мапызы біріншіден. 292
аякы емес, безу болмаса адамзат тарихы ағынсыз тура-туоа быксып-сасыған томарға уксар еді,— ал, оны айтып ашып жа- зуға иүмкіндік болмаған күнде, арды сақтап ештеме де жаз- бай-ак кою керек еді. Казір еске түскенде. сүйегім сыркырап, журепм ауырады. Денемді жел билеп қызып алғанда мен ау- зыинан көбік шашып француздарды кандай балағаттадым? Ал, француздар өздорінің адамгершілік праволарын корғау үшін кан төгііі жаткан жігерлі, дегдар халық еді; үш түсті туларын колларына устап шықкан француздар — адам коға- мыныц алдыңгы колоннаеы еді. Мен ояндым, енді кубыжык. түсімді оймма алуга да еескенем... Мен бір кезде Ресейдік жек- сурын әлеумсттік тэртібін унатпасам да өзімді-өзім куштеп макулдамак болдым. Ресейдегі әлеумет тәртібі дегеніміз — кытайлык, айуанлық топас өмір, чинкумарлык. . крес тағуға кумарлык, акшага кумарлык, паракорлык, дінсіздік, азғындык, рухани тілектіц боріпен де куралакан журлайлык, дөрекі ак- мактыктыц, өрссіз жабылыктын, дарынсыздыктың өріс алуы; Ресейде адамгершілігі бар, аз-ыуз болса да ақылды, касиетті, таяантты жанның бәрі де қаналуда, мехнат шегуде; Ресейдө цензура әскерден кашқандарды жазалайтын әскери устав сыякты болып оіыр, пікір еркіндігі деген әбден тоналып бет- пен, Панаевтын иовестінде «Измаилов офицерінін маңынан Жуков темекісінің нсі шығып турады екен» 2 деген сөйлем бар екен, сондай кексіз сөйлем де либералдык болып көрі.че- ді, (соя сөйлемнен букіл Питер әңкі-тоңкі болды, бізді қор- лады,— деп Измаил полкы улы князьға ресми шағым жа- зыпты, Панасв корганда камауға алынды деп өсек те тара- ды), бул Ресейде Пушкин кайыршылык халде болып, зулым- дыктык курбандьіғыпа шалынып өліп кетті, ал Гречтер мен Булгариндер доносқа сүйеніп бүкіл әдебиепт баскарады да, шалкып, тасып өмір сүреді... Лайымда, бундай тәртіпті ма- кулдаған адамның тілі такдайына жабысып катып қалсын!— егер менік тілім катып калса,— оған өкінбеймін. «Бардык бәрі— мінсіз, орынды»,— деген формуланы алаиык. Дүпиеде жендет те бар. оның да бар болуы орынды. бар жендетті ешкім ж ок деп таласа алмайды, бірақ каиткен күнде де, жендет жексурын, мүртет калнында калмақ. Ал, будан булан мен либеріы леген сөз бен одам деген свзді парапар уғым патш» « р е . І . І Л . ЛРтяД « ДІП. взіве кайырып 'беруді Г: к Т І ™ » * ' калпына салуды максат етед • ^ ядамның карабасының ер- жерге түсіп дап шеккен болатын. Әрнне. кіндіпн өзше каиырып берем Д абсолюттік дс- француздар искусстводағы, діндеп, Оіл д
генді түсінбейді, француздардың тарихи міндеті ол емес; ал Германия — абсолюттік улт, бірак, мемлекеті — жексурын, нэ- жіс- Әрине, айқайқумарлар, сылдыр сөздер француздарда да көп, бірақ Гсрманияда да гофраттар, филистерлер, колбасник- тер3 тағы да толып жаткан турлі-түрлі жексурындар аз емес. Француздар немістерді ғылымы үшін кадірлеп жүруші еді, акыры немістер де француздардың кім екенін түсікген көрі- неді. — Сонымен немістердіи арасында да «жас Германия атты бостандыкка ынтыіщін талапты топ курылып отыр; ол топ- ты Гейне бастап отыр; Гейне — жаркын каснетті, тамаша жан. Бір кезде біз өзіміздік сыңаржак көзкарасымызғ.а балаша на- саттанып Гейнеге де жиренс карап жүрдік-ау. Өзім өткен өмі- ріме карап тан калам: мен талай бураң-бултак жолдан өту аркылы дамыдым, акыйкаг менің колыма зор шығынға бату- дык нәтнжесінде ғана түсгі — ал, бүкіл дуниеде, әсіресе, біздін маңымызда толған жамандык... Менің бірінші мезгілде Питер- ден жазған хаттарым есінде шығар, — соған жауап хаттарын .меиіц көцілімде ауыр зіл калдырды, өйткені ол хаттардан мех- натка батып шыдамсызданған жаннын, тісінін шыкыры меи ыңыранған үні естілгендей болды, деп жазып ен сен. Неліктен мен сонша ауыр азап шектім?—езім мінсіз деп санап дәріп- теген әлеумет тәртібінен азап шектім... Таңыркарлыктай кай- шылык! Катковтык келуіне карсы мен канатымды комдап дайын отыр едім, ол келісімен жөнді карсылык білдірмей бір- інші кағысуда-ак оған пленге берілдім4. Адам кулерліктей жағдай болды: таласпакка ннетім соғып еді, бір мезгілде бай пасам денемде күш те, кызу да калмапты, 15 мннут ішінде мен Катковқа косылып алып, өзім адастырган адамдарға кар сы майдаиға шыктым... , Сеиен Джемсонныц портреттері келеді деп шыдамсыздана күтудемін, ол портреттер маран өте кажет болып отыр.8 «Он екінші түнш» окыдым — ғажайып тамаша, бундай н<еніл нәр- сені жасау тек салмакты данышпаннын колыяан ғана келеді. Рётшердің «Лираны» талдаған шығармасы да мсні кызыкты- рулы, бірак, Джемсонға тенеуге болмайтынын жасырмаймын. Герцен Рстшердің <\\УаһІуег-1Уапіі зсһаҒІеп» деген макаласына карсы айкай көтеріп жүр; сен қадзй ойлансыц? — Герценнік пікірін менің мақулдағым келеді: Рётшердіц өміріндегі суб- станциялык элементтерді3 двріптей беруі маған унамайды (мүмкін мен казір баска бағьітка шығарып, баска беттсгі уш- карылыкка урьшып жургеішіктен солай көрінетін шығар); ал, Шекспирдін 4 драмасы жайындағы макаласында оныц Люция- ға берген бағасы меніи намысыма тиді. Люция Флоуерденді еуймейді, сейте турып, ол адал жуп сыяктанып онын, кыр со- ңынан калмайды.7 Менің бағалауымша, суймеген адал әйелден де баядерка мен гетера артык, ал, неке женінде Гегельдіц кез- 294
> ж 1,1,1 Гегеладікі деп уғьівып жүрген чіьш да) сонсимошістердіц көзкарасы әлдеқайда і.*м ,ік -і үрлі ко::к.ар;:с. Мсмлекет абстрактылык, нске- \" і'1:1 ч4>пгі.іік ою ді окон,— мейлі, онда менің нс ша- Ші.ніыіілл. чіе.чі.тскет колына камшы устаған жен ин «чир сүрін тур. Гйрак, жендет бәрібір жексурын. I гичііц ріім.тіп.іп түсінген жок, ол роман апология •г пен дііиіііі колдасуыка кареы і мічі йу.т /конінде л іучіпп гі.тііда.ты.тіііқ жағын ескере келгенде некеніц ыіііні коллизия тугандыгын дәлелдеп, Рётшерді осы ба/і.таныеты сыпан, жаман отырғызып кетті ғой. Кронсбсрггі....«..Л..И|>лі» аударуга көндіріп көр, Якимовтың ауда- руыиа, Кара и,■;шінмц к.ыііып-пішуіне ушырап «Лир» біздін з болып ж ур ғоіі. Кронеберг маған жазған чатында «П — Рнчардты» аударуға кірісуге кушім бол- чай жүр дсп жазмпгм, «Гамлеттіц» I актісін жіберіпті. Гиздщ журіпіь і-іык ол пьссаны әулекі шығарма деп уйгарып жүр гой. сопдыктан мына ж алаң үзінді кал- чьінда жарнял:іуіа болмас. Сен грек әлеміне әбден сі- нісіп алдыц гоіі — омыц ж арайды — ғажайып әлем. Бір кеш боііы одігс окып . бір кезде мен де ракатқа баткам. Автордық і.тсіітііі бір есуяс кітаптар бар, бірак, ол факті- мснік а/ітып отырғаным Шевыревтіи: -Поэзия і ыпың сртедегі және жана халыктарда тарихи .иідіуы» дегсц кпабы. Сол кітапта (17— 19-беттерінде) Гезиод- тыд музаға арнаган гнмні бар,— жасаған-ай, не деген ғажай- ып! Дотім шыдамай еаған үзінді келтіргелі отырмын. «Олар дауеын баяулатиастан м актау айтуда: бірінші жасағаннын ка- снетті оулетіне аіітады, алдымен кең кемерлі Ж ер мен Уран жа- ратдандарды жыр етеді, содан кейін олардык әулетін мадак- тайды — олары — пғілікті үлестіретін кудайлар; екінші кудай- Дар мен адамдардыи әкесі Зевесті көтермелеп, өленнің бэсы- нан аяғына дейін оный баска кудайлардан күштілігін, кандай улы әмір несі екендігін ж ы р кылады. Содан кейін адам әуле- тін, күш алыптарын жырлайды. Олимпте Дийдік, оның Олимп- тегі кызы Эгнохтыц көнілін көтереді, ол Пиэрияда әкесі Кро- «ндк? Мнемозннаны, көк майса сайлардыц кожасы Элевфирді жыр етеді; Элсвфир баска іс түскенде, кайғы басканда көшлге жубаиыш болады екен. Өлмейтіидерден аулак жерде киелі тө- сек-орынға көтеріліп дегдар Зевес Элевфирге тоғыз реткосыл- ған екен. Сағагы, жүмасы, айына дейін түгел өтіп жыл толған- ла Мнсмознна тоғыз кыз тауыпты, оларда шкір таласы бол- майды, -зрлайым олардын а қш ы н д и өлең, кеудесінде барықсыз журек б.ч.іап жагады екен. (Дәл В. И. Красов сыякты болғаны гой)... Улы Дийдіи кыздары сыйлаған жанның жылушырап көз
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
