С. Муқанов-Сырдария 4 том

Кызыл ер оны кергенде. Оттай шалдып кокет i, Гулденгендей o.Mipi, Кеудесй!де yKirriu, Жялындары жанады. Куанран жылы ажармен, 1шше толпэн хабармен, Кзйтуга кейш ойланып Тулпардык басы» бурады. Жарысты тулпар жолменен Б елесп б;пк донменеи, Тырна катар елменей, Копалы кзйран келменен, Коймады кызык кормеген, Жулдкздай болып арады. К ез ушында керген ж ер Кезд! ашып-жумганша, Дртынд?. жатып калады Буркыратып шандакты, Ветше\" алып тандакты К ара орыьта отырмай, О рда га кегап калады. Б!зд1к тулпар шып тулпар, ©TipiK емсс epreri, Ертепящ 6opi де; Саналига дерт ед1. Шын тулпарды кэрген сон Бетгеп сод журек олмесш. Бурады ко.тыр кушмен, Домбыраскд гасртед!'. ©TipiK e.vec атлеты , Карангы емес жарыкты, Т ш толгалып серпедк Тепли’к альш ел болдык, К ул ед-к eiiiii тен болдык, О сал ед!к, бел болдык, Кокет тынды азатпыз, А затш к. легси черт едк

СУЛУШЛШ РОМАН К1ЛТ (Талгау) Жалранда табынатын TSHipiM табым, Табы жокта «ronipi» жок куш жарым, Табым десем булактай таудан аккан ©нбойымды шымырлэп билейд]' aFbm. Кыяга ©рлеп, кырандзй кан ат жайып, Табым десем — козады «аруагым» Тупа'з кара туныкта суды кешсем, Таи колыма мсдеу Fbtn уетар талым, Кэзс!з к©рдей басыма кундер туса Табым ко’лда жарык кытг устар шамым. Менщ табым — ецбекпп— енбек ер!, Онсыз менде кергеп кун булдыр сагым. Бес1ктен-ак MaFan тап белп таккан Танты шаккан пждаИа Meni шаккан, Сап-сарыала, сяп-сясык жоргектерде, «1нгэ» орныиз умлдеи «тап» деп жаткам Ecti б iл !п етект! жапкзи кезде, Табыма оган аткэндар макан да аткан. Сакылдяран ©MipiMfiiH аязында Тапка муз боп каткая кек, маран каткан, МениЧ кепм мын жылдык таптын кеп', Ол кек кул, кул белгалк келе жаткан. Табым кегш алуга аттанранда Дурмекке epin, кектенгем, мен де шапкам Meni дары, меп суйген тапты даты. Квгендеуден октябрь таны агыткан. Жылы сута суык кол мэлынранмен, Томарясы *.©з?ма>к алынтанмен. IW

1лесе ал м а й калмасам е з !м шаршап. М а г а н а й к ы я журер ж о л сальтнганмен, К е ш е м з г а н ганандеп к о ж а болгаи. К у п и к у л боп бзс кш багынганм ен, K e u ie r i к у н курмелген у н с !з т Ш м , Б у г ш сы рьш актарып а гы л гя н м е н , К е ш е г! к у н бит теснен ж а у ы р ы н ы м , Б у л и б у т ш шуберек ж а м ы л га н и е н , K e u ie ri к у н 1здеген ж о гь ш т у ге л , B y r in к а й д а н болса да таб ы л ган м ен ,— K e u ie ri еткен eMipiM эл! ес!м ле, Ол е м 'р д е н бугшде ар ы л ган мен. 0 тке н ow ip уксайды ео ккан желге, Оны е с к е алзмыз — тап т а . м е н ле. Н е корм ед;, басынан не к еш пе д !? ! О ктябрьдш. откелш кешкен пенде. Бул ©ткелде юм елш, k im ош кен жок?! Ю м т у с п е д ! ©ткелде сергелденге? Ю м ш о пы л д ап батпады д а р и я га , Д а у ы л со к к а н кемелер тербелгенде, О к т я б р ь д т 0ткел1-н откенш е т а п , К у р б а н болды талайлар ерл ерден де. До.мбырада 6ip куй бар « К о к е й кескен»1 -<Квкей кескен» '/га ялсян ш ы к п я й л ы естен, Б !о кезд е сол «Кекей» л! я л м а с кзнж ар, Ж ыльт к а н ь ш яг-ызыя т я щ и ы п тескеи, Ж о к е й » ©лген, кеш к ап ком , турм ы с кешкен, Ж о к е й кескен» тупмыпрн r tin re кешкен, Д ом бы ра да зярланган к у й ! к ялы п, «К еке й » елген, суыиган ©Mipi ошкен. «К окей кескен» т ь т ы н л я А л т я й зары, «К окейш ен» ЛлтяГпын як.кян к ян ы , Тялпй-таляй жуз жылдзо ©т!п жятыр «Кокей кесксн» гол катил ж ы п л а га л ы . «0 л д!, © ш т!, журекте кеп кетт?, Кор бел ©л..л ей**?» ляп ымдаралы. Кашам та п ты н б'ткен!нше. таптык кеп, Талай ерлер бул куйд! ж ы р л а р эль ■«Кокой» лен сек! козле журокт! лйткан. 104

Кытай менен Кырымныа арасында, Хандардык кан атызтан далсында, Ед!л, Жайык, Нура, ЕЫл, Ш у мен EpTic, Сырдария, Сары су жагасында. Орал, Алтай, Алатау аскарлардын, Би!К кузды салалы сапасында. Нелер Алтай ем1рмеи аОтыскан кош, Хан, батыр, бек пен байдыц таласында, MeniH жырлар Алтайым, сол Алтайлар, Bip Алтай болуы анык расында. Еск! ем ip курксын кумар емен, EcKire емес алдага купге сенем, BipaK, еск! ем:рдш муиды зарын, Ж ана ©Mipre беГгнелеп айтып берем, «Кекей кестЬ еткеиш'н айнасынлай, Уккандарта Алтайдын сырьг терек, Куйлш кыгпн осымеи бурап ашып, Енд'| к у й д т туя-тура ваше енем. I $вл!м САЙРАН Бай болтан лаулет! • •i Т1леуберд1. Байлыкпеисн мепгрг.еч тг.мчм м д ! Терт тул'к • - тм'рття.й кяйпап. Кумырскадяй жапклн жерди Тор-каскалы ка:*мс*йг: ; жмлнмллрмн EKi-yni МЫНЛЯП f.!! в:»ц: г,» •■ •орка бвЛД!. Туйслср’ туздер.че бота твуып. Койы журген жер1чен козы терд(. Т!леуберд| жаскнан ж!г!т жыйды, Токсан торка оргимп кнш киди Кыран тазы колыкда жубымом бои, Каскыр, тулк?, кинет! тпу сын уйди Ж аз карты.-и, ылашып. ту й ш н салып Дабыл капля еяеэтмп бойын шуйдк Keni.ai тускен iricire кыдыр болып, Tepic ынтайта келгендер отка куйд!.

Аппак майды атызып ауызынан. Пенде к.ылды елдег! батыр, бидк Айрырындай куланнын одьтрацдап, Бет алдына жаи шыкпай басын шп. Еспл менен Талас сай арасыиан, Tepic акканнык Tepic ж ак жакасынан, .Ж ет! атасы мекен гып келе жаткан Д аккты ата болтали о басынан. Одан кешсе Шортанды, Tew3.ni ©Tin, Bip мекея ап Соналы сакасынан, Кейш беттеп кайтатын кузге карай, Кулйн етпес, Нуранкц даласынан, Кыс Коргалжын басыка уш н Tirin, Коргалжыпмык кетпейпн саласынан. Ж ас кезшде кыз таадап кезш елдх, 0 з бой ын а л аатлеты |'здеп тещи, Мын. жылкыиы баржсла матап 6epin, Алтына й дейтш суду ды а л ь т еД1. Токсин нарга жук артып безеп, жасап, Алтынайга экоа кул, кун бердк Ш унак деген жхпт пен Телек атты Bip ж а с кыз, кул, кундер мен ере келдь Ш унак пенен Тезек те косты квшл, Кулдмк, кушак болса-.да к©рген ©Mip, вздершш е кызыктьг дэурен cypin, T airi ©wip Topi3.ai богды о 6ip. Шоккен туйе, кегехш козы арасы,— Ж ататугьш мекен! кул мен квм'ф. С ой тт Ш унак Тезекпен осы ©М1р' де Tipi ж апгя сез.^рыей жупл? уш-терт жыл. Содан кейпг курсакты болып Тезек, Торсык шеке, ак-сазан тапты 6ip ул Ул туды ден шаглулар нхашылраи жок, Катыи жыйып калжа да аеылгап жок. Шылдакана жасаута тукан куш F.Ki адамныц басы да коеылгэи жок. Ж.оргеН жок. кап-кара куры кга орап Ал;н: д а , жанпыч жаны апш ран жок- Алтай деп адюкалэй атьтп койды.

Шунактыц ак журен куанганнан Кепке шейш дурмлдеп басылган жок. Жан туды деп еш адам елеген жок, Шумен салып бесжке белеген жок, Ke3i керсе,— «Шунактан ш унак туды, О да не он,ар дейсш» — демеген жок. Кара курым Ынде lueri катып Жылагэнда, Tipi жан жебеген жок. Сондадагы елген жок, ecri Алтай, Торсык шеке, ак-сазак кебеген боп. Кун-кун санап толкыды тугаи айдай', Кап-кара коз, ккр муры'н, каска манда Каз мойынды, кен иык су д у тул л а Tin-TiK б о п тауд а ескеи клрпг-айдай. Kip кожалак, табакын тас тндсе де, Жудемед1, удед! гул боп жайнай. Козы бакты, кой бзкты, отын жакты, Ерте турып yticMi кешке жатты. Кулдан тукан кеме деп кезге шукып Kim кершген 6ip сабап шырьглдатты. Итке тогер !рктн oFan 6epin, Бай да жастан устады кысып катты. Сол бейиеттщ борт де кергешмен, . Болып ocri ер Алтай, ер сымбатты. Bip догал, жасыпаи 6ip бети болды. Кекмлл каскыр сыкылды кеки болды. Аузынаи шыккяи создсп кайтпайтугын Сез устагыгп кажырлы, ссртн болды. Сол 6ip беткей беннен кайтлаймын деп, Жасыида талзйлардэя тепк! корд!. Бала куннен элд|'н1Ц кьглыры от in, Жас кунТнен езег? enrri болды. И Ею'-уш жылдай отасып Илеубеод!, Туцташы, АлтыкаЙдан бip к.ыз корд;. Сулушаш к,ой::.'п .тын улая-асыр' Той жясап avrfi'.TeTT! б у е л д З

Ай мен кундей куры бар жалрыз ару Бесжтен-ак бал болып мэпеленд!. Ержеткенде кун туеin бутарынзн, Т ан к,ылды сулулыгы кергсндердк Он алтыга келгенде кемел жасы, Салбырап т!зес:не туст! шашы, Каламмеи жалрыз сызык тарткандай боп, Кыйылды кап-кара боп кыйташ касы, К аракат коз, кыр мурын, узын KipniK, TicTepi меруертпк лзгеч тасы. Бетшен куры бортш, капы тамран, Толкыган сулу айдай кесер басы. Мойьшы шрглген акку сынды, Тамары торрыпдаЯ боп тяоттьт кутай Кан-кызыл жука ер!н. о Г;мак ауыз, Кыйылып кумырыскаяай бел! уз;лдь С уй piк саусак, жуп-жумыр жуысак, б!лек, О рта бойлы, шалкактау ер пшггндг. Коз караси кергендг кундей ертш, Тшпей-жсмей мае болып коз in жумды. Еаркеп, элдекллай куты тусгп, Н е керек, ен тябпглт берген нурды!.. Басьша бэт-кун.диалап ran i борж, Тгзеясн кара га Шсбспге ШП1СЫ1! ь'лрыЯ маржаидатты. Bin рет ©preimic•бгр пт бергп. Bipi купи, 6ipe;ei нокер болып. Соцыкак кокер кычдар журя! epin. ©з алдына очагпа 6ip ауыл боп. Алты отауды яг{ кумбез TJKT; болт. виш ен торы Kmжвлы жоргаларды. Кай уакыттл се:руеггге пгыкам лесе. Bopi дяяр, керег■ i. езшлз ергк. Сандалды ел миТгааеы болып рг.шык. Талай жорга, inлкт! tokti ташып, Бетпе-бетте 6ip ауыз сэз каталмай, Сулудын мапай;т ам журя? кашып, Бетше сулу жагеды кэратпады. Сезге тешен, як; жаркын. мгнезг ашык,

Толган айдай толыксып гулдей жайнап, Куннен-кунге сулудык ерлед! асып. III Сулушаш бала ед! бес жыл бурый. Балалык ем!рдш жай терген гул in, Не дегешн icreTin, еркелет!П, \"Плеуберд! «кыз» демей, дед'1 — «улым».. Нешетурл! куырМак. icren сулу, Огауда отыратын жыйып «жугш...» Сол кезде козы баккая Алтай бала, (Сауыс боп уст!-бзсы кара курым), Соктыгып ойнаран боп нарыл кетш, Керетж Сулушаштьщ тартып сырыя. Сулушаш элденеге кул1мс!реп, Алтайга аударатын козд;ц кырын. 0 йтетш1, Алтайга бггкек тулга Байланбагаи мушел! сулу кулын. Ол кезде ei<eyi де кулын сд!, Кулындай ойнан нана кул]млед1. Ержеткенде ол ойьш у болуы Оларга бала кезде б!дн:5сдй Кызарып шыра калган кос кызгалдак, Суык желдз ©лмрмсн урКлмсди Неге екем'ш сезбед! оздер! де, Карасса журекгср'1 д!piлдедi. Ойнакшып кара кездер жаутандасып, Кып-кызыл cpiiwepi куирледк Жастык-мастык, балалык 6opin жсюп, 0Mip,ain шын пердеа туpiл.мед!. Маи туып, жер кулпырьчт, шошек атты, Даланы жасыл-ала плюш жапты. Сай суларга молтидеп, езеи даги, Сылк-сылк кул!п бурандап томен акты. Жылы жаздын vefiipi агаштарра Сылдыраган, топлген толпы такты. Ой да, к.ыр да сайраган эиге толып 109

В улбул даусын кубылтып балбыратты. Жамды-жаисыз, жал тобы я карсы алып, Р а к а т к а белшсдеп хедо батты. Басталды ел ншнде а < а :п ы сайрап Кымыз галер кун гуды ж арлы байдан. К уры к керш, куландай ж ытса да гы, Байланбаган аз каллы кулын-тайдан. Ж ы л тэулж боп желшщ басын керд|\\ Лашык. уидеи биелер, ж алын жапган, Талай-талай айрырдык сауырына Жылдары ырым,— ак -ал а куйылды айран. ©зеннщ енебойы елге толды, К ы с бытырап кеткендер коксы конды. Кезек-кезек ерулж экелгЫп, Ел менен ел журпзд! «ата жолды*. Ж а с та у жары кымыз бел кызды багып, Koptaepi кездш ап жая жонды. Кымызы бар, ет! бар, аты барлар Р ак ат к а белешп карык болды. Сэске e;ii. Нуры балкып, кайнады кун Ж ел ire Алтай эуел байлап кулын, Уйге карай кайтканда, а к отаура Ж урил деп журек сокты бермеп тыным, EciKTi ашып уйге Kipin келсе, Сулуш аш шашыи тарап отыр кырын. Суйржтей саусарымен шашын ашып, Жымыйды келгенд1г1п керш мунык. Канш а арбап кылмындап журсе дары, Булай карап кермеген будан бурын. Мандайы сыкылданып KyMic тенге, Ж ар к erri шашын ашып ж1бергенде, Бота коз! жаркылдап, жанган шамдай М елт1лдед1 6erreri кара мен де. Буындары aicipen, рашык Алтай Сулушаштыц касыпа барды терге: — «Сулуш аш !— дед! акырын езу тартып,—

Бул уйде жав жок. екен 61здеи ецге. Сен! ойлап, журек толкаю мазаыды алды, Тыйыш кыл меш cay.тси коя.1д бел де. Болмаса, ез ©ртше eai куй in Шок болып бфаздан сон сенш ел де». Сулудын уялганпан беи куйд{, BipaK айткан зарлы наз жылы тид; . Kerapi емеспгш бшгенненсон, Алтай кеп Сулушашты бет ген суйдь.. Не керек узын сезд! кыскартканда, Сол тунге куа кылмак болды ак уйд5. Ак уйден Алтай шыга келген кезде, Сулудан баска 6ip ой туей лезде: Ата, eHeciH сулудын ата, eHeci «Кул, кун» деп кунде-кунде шукып кнзге, Урып-согып, Алтайдын езш даты, Жасынан кой бактырып кылFan кезбе, Мойнак тесел, иыгына курык Lain, Денесш жарытпаган бутш безге. Табанын инедей бон iiierip и'лген. Налет камыт мойиыиа мьгкгяп Lireи. Баккнн койдак Cip козы жатып калса, 1шкен асы бойыпа зорка сшген. «Куннен тугаи ит, шошка, шунак кул» деп, \"Плеуберд| шагатьш улы ттл.мен. Ер Алтайды улы oii жепдей жеп,— «влген артык — дейтугын — буйткен куннен» Сулудын рас болса берген cepxi, Алтайдын шыкпак 6yrin injTcn дерть Кулдык кунде кожаный кызын суйсе, О заманда басына алгагг «еркЬ. Солкылдаган, мыкынын басып журген Мырзалардан 6ip озбак e3i келкь Эттен «кул» деп танылган атак кана, Эйтпесе кем туган жок акыл, KspKi. Уйше карай Алтай койды бегл, Хыял шарлап шыркады тегиреки, «Дешм сау боп, Сулумеи кош'л коссам, Ежелдеп алам foh байдан кектЬ. Деп у м т умтылып кекке ерлеп.

Dip жак, рты шубалып кунге ж ел т Сол ойда келе жатып, каракурым, А ск а тж кен куркеге тур гаи ш е т а ,— О тау жакты айналып б;р шолды да К аска макдай каскыйып Kipin Kerri. Тун болды, ауыл-аймак, т у г а --. жатты Ж улдыздар элдекеге жымык какты. Туи кузетш, Алтайдык ж ас журеп Тыным бермей ойFa да, кырга шапты, Б ip кезде толган afiFa ТЭЖ1М кылып, О тауга eHin Алтай есж жапты. Алдынан айдай Суду карсы шыгып Сыбырлап — «мунда кед!»— дел колдан тартты. Bip суй in бота кезд! куралайды. «Так атты, енд! жату унама.йды»— Дед1 д с турды Алтай, С уд у сснда: «Журег1м шыдамайды, u.ыда м а й д ы !— Дей 6epin, ак бклект! Алтайка артып Алтайдык ыстыкжаспен б е т т шайды. EciKTen шыкса Алтай, а л т ы н т а к да, Кызаркан алтын сзулс берген MaHFa. Сыйыр Meiupen, кой макырап, туке боздап, ©picKe ер.п барады барлык. мал да. Ауыл олж, тук норсе сез!нбестей, Малшылар жур ояигап мал ж ак манда Баса карал ер Алтай бар олемд! ©3IH бугш санады муцсыз жанра. IV ' Баскапы Сулушаштын cyiiepi жок, Алтайдан баска квнш иерi жок, Ксздескен кай мырзага коз салса да, 1шшде тап Алтайдай жуйел! жок. Алтайдык Ti.Ti oi ап булбулга уксас, Сойлесе т iл i майда cyiieri жок. TaKipici табынатып жалгыз Алтай, ©зшше одан артык кнел1 жок. Алтайды Kepv.ereai коптен 6epi, Ж урекке сагыныштын то.т1ды uiepi, 112

Отарга айдап жылкы кеткен Алтай Жыл болды Mine елге келмегелк Алтайдыц косы журд|’ Нураны ерлеп, Жылкыны салган кыска жайлы жер дел. Сол бет алран жагыпан жазштурым Кос кош in Кулан отнес ж акка келмек. Coyip туып, кар бет кабыршыкка Лйналранша, кошт! ол косын текдеп. Бул бет алган макайда, ат жетет!и Орында, катынасар ешб!р ел жок. Кыс маужырап, жылкыны кысып кеглей, Кыс тентеп — бораи да зэрш токпей, Жылкышылар жайлаиды ракатта Бip адал)га батыра суык отпей! Жер отты, кыс та жайлы бодра ндыкгаи. Селпздщ басы жерге калды жетпей. Быртыйып жылкышылар ce.\\iipia ап, B en ep i кара-курен, болды орггей. Алтай да оеылардыц арасында, Ж апаш ш н ак кебшдей даласыпда. Ойынан жатса-турса шыкпай суду Кою'лаз косылып жур карасьшга. Тун болса «кузетке» ден коска келмей, Кетед! eid iitipain шамасында. Ж урсд! туш боны жулдыз еапап, Гашыгым пдеп, кезш кокке кадан, Ермег'1 супб!-сынды Торытебел Октаудай ниш тартып каткам жарап. Koine суду Tycin кеткен келде, Ккш'имсп тыркан турып опте салад... BipKyfii жургеншде жылдай болып, Жаз жакындап, жылыды кар да epin. Кыстай кошкен кос та сыдi кеШи карай Бстш бурды ел жакка бейгмдешп, «Сулуыма 6ip табак жакындадым» - Деген жаиша, Алтайга ажар еиш, Кущиз-туш ат ycTin босатпастан, Ж уре берд: куаиып, кощлдешп, Кос сол кошкой боЛымен жер карая, I С %*•№■.

Кулан етпес тубше карай кел in, Т1г1лд1де, жылкыны токыратты, «Келдпс» деп иесше хабар бе.рш. Туе ед!, жылкы 61'ткен ж усап жаткан, Алтай ?vien 6ip жолдасы ж ылкы баккан. Аттарьш кантарысып отыр ед?, Kepirfai 6 ip салтатты ауыл жактап. Алыстан аттын туе! кыланданып, Кара куйрык желпеидеп булан канкан «Бул ю'м!» деп коз Tiricin отырканда, Bip ж н тг келе калды жоргалаткан. Терлеген боз жортасы бул кiл каш и. Толныкам то.'ткындай 6oiи ырралаиып, Аузынан ак Ko6iri бурк -бурк етш, Тайнандап «8|» дегеише iкелд! калып. К араса Сей!л дейтж ж5гit екен. Атынаи туе ip icri булар т анып. Жайлпсыи, а;аандыкка келгеннея сон. А.тгайды п.'ыь;ты Сейм oiнаша алып. «Ксл'ш ем — дед! Cefii.i эдей саган, Тапсырдьг dip аманат суд у макан. «Алдымиаи жума кун! карсы шыксьш Алтайды сай басыида тоеып алам» Деп меи! хабяршьпа салып отыр, Соз1мде жалкаи бар деп болм а алан. Сынмен осы арада уэделecin, Д уш н а коп кдармей кайта барам. Алгайдыц тула боны шымырлады, Журе-ri дуро-дурс согып жыбырлады. Ж алгыз-ак сыр сактагыш сурш а бет[, Ш.'МНрмей саскапдыгын кубьглмады. Бул ха бардып не хабар екешн'п, г)pi о)'-лап, 6epi ойлаиып угылмады. Ой келдп «бул сулура не бон кетп, Бул калай тыы ыстыктай сукынканы?!» Ер Алтай BriMipseHin кабак катты, Ш ижыадап ыстык кунге тер де акты Кенсттен келеек хабар, туенпкею... Inline косымша ran тары от жакты.

i ойлам, Oepi ойлаи келгешнде, К'айеарди бугж Алтай клевала Ол оран тачу курбы бол гаи ко. ггрч. Сей!лд1ц согни антыя Кайсарга Алтай. Актарды сырки тугел судам тею.еи: — «Сулушаш жангаи жулдыз ;,гпгг.н бола. Корсет!п жарккн нурын ауре еткен. Жасырып сеней сырды не кылпйын. Сулуды аламын деп мая амт еткем. Адам болып ем'рле ж асау к.ыйын, Таятып болсам стер осы серттен. Кане, Кайсар. айтатыа ак алы к не? Жэрдем т!леп, алдына жолым шеккен» — «Муныннын 6api макул — дед1 Кайсар. Б!рак, icKe атыкпай Kipic еппен!» V Кеш болды коктщ жузш булх жанты, Азырак булт шыгып дауылдатты, Ымыртта атын ертгеп Mium Кайсар, Э к ел д ! жапап жургси ек! атты. Кос алдыкда жалынлар жали-жапп жаныи, Бакырда ет бурнылдап кайнап жатга... Ет жед! жылкышьгляр майдан муртты, Ак майга томнанлатнп толтырды уртш. Алтай етгси дом тптпяй оттлрыя кпд, CiMipifi жадгыз аяк кымыз жугш'. Алда гы 0Mip.4epin елестетш, Козiмен санзн отыр дара бултты. Тортобел кайшылаиып кулактарын, Касыньш эрткы аякпен тырс-тырс жадин, Пыскыонп туятмеи жерд! тар:леи, Шелсктей жсла1лд<п!п таиву-сяцмр. Ecinen желге Mpati !шш тартып, Керьшп тест!итей бон созды таиын... 115

Ер А л тай Тортебелге кезш кадап, Деп отыр «Жолыц болсын жануарым!!» Б ip кезде Алтай, Кайсар атка .\\пн;п, К арута карларьша сойыл ллдл. «Кузетке барамыз» деп с у р а т а т а , Перде рып аттанысты кара туп дь Булардьщ кандай жакка баратыныи CepiK боп 1лесетш жел-ак бьпдк 'Гобеден кап-кара боп булт конгп. Ыскыртып аттык жал.ын ж ел де ecTi. Карандап кара курай тэш ректе, Буларта «жол болсын» деп ессндееп. Кыл-ушы куйрьп'ынын арарацдап, Жолшыбай косаяктар алдын кестк Сарлатып кос Тортэбел тартты желin, Тор шырып бойларыиа KipAi же.шк. Аузымеи ауыздыкты сузе шайнап, Ойиады устерпгде апнак к©бж, Танаудан будак-будак дем шьиарып, Желшлдеп желбезеп делеуяешп, Туйьтпп кайшылатып кулактарын, Келаткапдан б1рдеме коз! Kopin. Пыскырып аида-санда бас изендр Шаршамай колемin дсп дыбыс берш. Сарлатып талай-талай жерден ©гп, Жазык дала, бслесп ©рдей отт! Ж арыскап жолмен 6ipre отты журск, Алтайды элдеаегс д1ркпдетт1. Кара ту п кап-кара боп маужырап тур. Тyuopifi терт кубыладан тощ'рекп', Сар ж е л т сол агызган бойымеиеи, EKeyi уэде кылнан жерге ж е п -i. Так атып келе жатыртущО кулап, Жер ж уз in ышык баскак калын; булан, Бет а л ь т куп шыгыстан кун батыска, Бултгар кош in жатыр будак-будак. взеипеп кошеметан'л кэп кустары, «Хош келдщ, жолыц болсын!» десп шулап. ив

0 зен де жар астында сар-сар арып, Kenipiuin элденеге жатыр тулап. Тук дыбыс, кулак турд!, быпибед!, Ш ы дамай шерл! журек д!р!лдед! «Асыкпа, кешшпейд!', келед!» деп. Мянда жел кулагына куб1рледк «Е ю жас уяларсын, мен кетсйш» — Д еп шолпан езу тартып кул!мдед!. К,оныр каз долы езеин'т жагасында, «Муншама ерте журген бул к!м?!» дели Ж ан-жакка Алтай коз1и сап туррэндз О н жактак естшд! атткн дуб!рлерь Дуб)'рге Алтай, Кайсар кулак салды. С о жактан аттыларды кез1 шалды. Т а ц еркш бозармаран, ала соуле, O yeai аныкталмай, булдырланды. У калап кез!н тары карап сл!, Боз жорга коз алдында оттай жаиды. Устшде Сулушаштыц ак. yKici Тскселш самал желге булгалаплы. Иксу! Сулушашты ен/й 6i.'ui, M inicin аттарына карсы журд!, Сулушаш жакыи келнт аттан тусш. Ллдына Алтайынын тэгюм кылды. Кушактап eKcyiuiii KonioKcuiii, 0 зе н , тан, Кайсар, иыздар кор;п турды. Ш оп етш Алтай беттсп cyfiin алды, Сулушаш езутартын капа кулд). Ком турсаккозге ушырап кялармыз дсп, К.айтадан 6api ran.! атка м1ид(. Жолшыбай мэз-мэйрам боп карк-карк кул!п, Кайсар да пекерлсрд! свзбем win, Сулушаш Алтаймеп ат устшде, Келсд! кушактасьш сайда журш. Ж о л ашты шык баскам жасыл шептер, Майысып басып н!п, тэж1м кылып. Шуылдап озен уст! опте толды, Byrinri шат квц>лд! к ус та бмл!п, Белмеуге ек! жастыц энпмесш . Басылып жел жадырап болды тымык, «17

Ж а р ы с а аккан езен м е л д !р л е н т , Сыр бер м ой куп-курсц боп к а л д ы тупил. С э й л е е е К.айеар дандай т гл г е шебер; — • « А р у л а р свз1м « а к ул д е р ш с е crop, 1С у д у м евен Алтайды о н д ш а га Ж |береЙ к, кешшсек 6ip e y к э р е р . Ойыпгг к ул ш 6ip жерде д у м а й кылыи Б ул ж е р емес отырып орын тебер ». А р у л а р ай ткан сезд! каб ы л алды , Б элопп 6ip тасалы жерге барды . К ай са р д а оларменен o ip r e K erin, С улуш аш Алтайменсп ж ек е каллы. Fueyi сол арала куш актасты, Ж ам м лы п усгерше жасыл залды , Устшеп кошеметтеп ушты а к к у , «К акы р лы болсыи» — аГпьш ш ы ркаи щ С ы га л а п с у д у куп де к уд ги д ед !, Ж ел сы бы рлап кулакка куб1рле;п. Косы.!гам. ж а с журекиеи к о с я каб ат, Т а л д ар д ы н жапырады Д!р1лдед1. y.iv'f»Отимиin кабарыпда коны» к азд ар , дел М у н ш а т кумарлпнап бул Кч д а т то н е кар»!1 Булардои баска. 1 КОС журскг! Ж ур ек тт жалми: ’>1 бвледк блпип eaai, Г Г.г- ,1 Гоп жупгг

Болмаса еткен e&iip улаидыргаи, Кэр!л!к келга жеткен ©лер шал ма? Немесе мынау суду табигг.ттын Алтойра унамаган жер! бар ма? — Ж ок! Оран бак пен малдыц кереп жок, Кайрысы,— алды-артында cenepi жок. ©лстш халге жстсе жаиы ашыл, Аузына экеп сусын 6epepi жок. Алдында кундей кулгеи мынау суду, Ж андыра журегшс тускен 6ip шок. Сол шокты сэигнрсм деп жургеншде, Ракымсыз кандяй кунге болады сок. Бэрш айт, 6ipiH ант та ит жокшылык Журект! айпытады кусыктай бон. — Алтай жан,— дед1 С ул у оган карап.— «Кдракат кара коз!п туря кадап,— Кыздык коргск кызыты бес-ак кушак. Мундай дэурен басымиап отел! элпак. Mine мен он жетне яяк бает нм. Б ул омip жыпырмага жетсе сол-ак. ©з алтын босаганды аттагансоп ©Mipre болранык жай куйа'з коняк. Суш ктщ ерк!н басын ноктара 5лдЛ, Куда Tycin аГптырды 6ip жер думд!, Атастырган адамньщ тен) емееп!н, Сураотырып жургенш ж'яца билд]. ©Mipijwo жар емео, х с а т и кушып. ©тк1збекл1и кусамся копер куля?. Соны саган еспртпсх болип 6yrin. Эдей колд1м. теккелг ;ш го муллы!...» Ecine туа'п бярлык, дос пен касы, Сулулыц М0лт!лдед1 козле жасы. Кыбыплап Кызыл ери! тоцгандай боп, Кабакта кыймылдады кара касы. Эке де, шоше л,е жау, тугаи да жау. Бар сенген! Алтайдни кара басы Неге екенж Гйлмейд! ез! даты, Эйтеу1р ауды сосан икллоы. «Алтай жан, кайтемш!* - дня кушактядн. Оралып мойнына ж!бек шэш-ы. ! 19

Алтайдын, мына сезге муздап iuii, Кубылып кырык турленш сурша Tyci, Аузыня айтатугын тук сез туспей, Дей берд!, — «К уда болтан кандай K iel?» — «О д атакты Байбосын, уды жузге Билш курып аюдай баткан Tici. Отан жешр бермеуге, тенгермеуге Уш ж узде де келмек/п ж анныи куш!. Байбосыннын жумсары кектескенге,— Ш окбарлы кол, еуйриген найза угаы!» — «Енд1 б!дд1м*, Сулушаш, ешп б!лд!м!.. КармаFbiiia Tycincin мыкты дурдщ. Ол кармактан куткарып ал у уш!н Колынан не келед! мепдей «кулдын!» Мен жанымды кыямын куткарура, Дерл1К боле.ан егерде «к езд! жумдымЬ- Экешпн торт кубыласы тугел дерлш, Изесш д э у -nepiHin бугер д е р л ж , Т1к турса тобеамеп кокт! суйеп. Колымен ек1 буйр!н Tipep дерлш. Coni берген кайынын Байбосын да, Уйретш жолбарысты ш!дерлерл!к. Азуы алты карьге оншен аго, Онайлыкпеи бере ме 6isra тендш. Мундай 1ске бел байлап коз жумганда. Кайратыннан тыскары керек ерл'ш. Ойлясак малда рана куш пенен бак, Юм де болса мал болса мыкты болмак. KiM а т пеней ас берсс елд!к 6opi Сойылыи согып сошли т!л!и алмак. Bip м е т к у л Fbin кокке ушырады, >KaFbiHFaii eKi 6aftFa оншен жалдап. Каптаган калык арап ннтершен, Экету та гы кыйын козin алдап. Мундай боле баска кеп орнагаида Кутылм ак талмайтугын ж уйр!к сандак». — «Алтай жап! — дед! суд у 6ip заманда,— Нелер мунды откеп жок. бул жалранда! 120

©кшгенмен бгскен ic бузылмайды, 0 f2 h кейш кажыма, назалаиба! ©тетурын вткел кеп екеш рас, Талай эл1 кыйындык жатыр алда. Мен сешйк!.. Сенер болсац сырым осы. Крсылмасам елемш батып канга. Кур кажудан, шынында, артык, кайрат Унатсан мен 6ip акыд журмш ойлап, Урын келсга деп одей! атаскаи-ды Шакыртура бел1МД1 булым байлап. Жамандыгы шын болса жасканшак.тап. Сенсе ез1не элемге келер жайнап. Менсшбеймш десем ол не кылалы. Азар болса бармарын кетер шайнап. Жамандырын кез1мен кврсе ©3i Экем дары уэдесш бузып, таймак. Менщ экем сонда белшедК Bip ineriHce сол жерде шег!неде Байбосын кенсе егер кудай i-iiri. Малдары кайырылып бер1лед!. Ж ау жары тулагаимеп не кылады, Азар болса 6ipa3 мал твплед!, Баласы жаман болып квзге туссе, Болса да кандай мыкты жешледё К©н ойлап мешн акылым сосан жетте Демесш жес‘ф1МД1 бермсй кстт!. Бугш тан осы apaFa шакыргапым. Акылдаспак болып см осы копте К,айтем13, айла кылмай амал бар ма, Тагдырдын талкысы океп сораи жект!. Алтай жан жараима осы акылдарым?» (Алтай ойлап)— «Мендагы макулдадым — «Бул калай деп туб1пде. ойламасыл Деген ой едi ceiii меп шакырраным. Байбосыппын мырзасын козшмен кор, (Кулш. антты) жезден гой. жадындарын! Серттесш 6ip-6ipiHe колы;; бер/ii. Ер Алтай Сулушашка жана сеид!. 121

Кумарын басалмаран ei<i жастын, Cyfiicin шеп-шеп erri тар ы да ерHi. Сулушаш 6ip уакытта Алтайына, Б.ф алнас ею жузд! канж ар бердт Канжарды Сулушаштан кольша ап, Аударып ек! жузш карап-карап. Ышкына 6ip курсшш алдыдагы, Канжарды койды Алтай жерге кадап. «Б{лтел1 дара мылтык тары берем» Дед! Суду, колымен шашын тарап, Cepn-ecin сез байласып болрапнан сок. Шакырып жолдастарын алдырды ат. Сулушаш нокер!мен аттаиысты, CyfiicTi, кушгктзсты, кол ялысты. Боз жорго ыпраланлай басын шудгыа. Паяры кед геи isre кайта T y c r i. Артынзн Алтай узлк карал турлы. О)\":л ары болашактыи улап iurri. Кярасын Сулу узш кегкен кезде, Булар да оз бет!мен Ж9 н е л 1стк VI Аттаиыл Алтай кнйтьш коле жатты. Вулт ЖпдШап, т:уи кайизш отьш жакты, Торга Я шырляп, шарыктап кыяга эрдеп, Тус-тустяи канаттарми жыоырлатты. Ж ан-ж акткц onpi сулу — к ул 1мденш, Д енет’ шяттык бпр!п шкмырлатты. Курайллр ак укнн nin басын, Ж ас талдлр жяп-жасыл бон жайып шашын, Кызыл гул кшаряклап нярттай жаиып, Белеете спрмм тодкып иргледлеп, Кубыллы пурга бздел дет? ар асьт. Жасыл шея жуг-ар шглнын, жерл! жаумп, Журект|д жазарлыктзй бар жарасын. Таи еол кун луниеге келмейтш кун, т

Айнала неткен шаттык. тан каласын!.. Тортобел басыв шулрып булк-булк желд!, Денеден доыалатьщ шын-шып терд!. Куйрытын сыйпавдатьш, бясын шулрып, 9Ж ортактап борт-борт басып отп' жердь Ж асыл Ш пт!н. астыиан кур так топыоак, Азырак шансьшак бон декгелендь Т!зпнд! ер басыиа казык-бау шап, Камшысын мыкынына таянып ап, Арытыи туймелерш омыраудын, Жендерш шынтаганан rypifi тастап, Кабаты жабынкы боп Алтай ердш, Тунгыйык кокке козin келед! сап. Рашырын керш кайгты куанбады, CyfiicTi , 6ipan, oFau жуб?1ибады. YmIttI ойы алдыпда алыс жзтыр Коздеп>н максаттлпы тухюпдады, Сум у ' ПТ суп-сур болHiГ1?лес 6epin, Кежтш 6ip кыйырыпда KIлландаяы. Болмаса саты-мменен 6ipre толкып, Тулк|'дей таудан кашкан сыландалы. Алтай ер, ер устшде калды к.атып, Коп ойлал ой ушынап шыга алмады. YmIttIh т ш ауь'р, coai кыйын. Ол т!лд| Алтай еркш ура алмады.

Ж ер , ш0п, су, орман, двцес... 6api дары, Б ай ушш жаратылраи сыкылданды. Ойлады: «жер менен су, тогай орман... Адамзат пайдалансын деп жараткан. BipaK сол ен байлыкты байлар Fana 0зш е мешшкп кып пайдаланран. Ж алш ыга, кул-кутанга дэнеме жок, Ж алгыз-ак irnep тамак, оларда зрман. Д уние-aff, марай берсе бар бшнктк Куыгпш етер ед1м кезге туртю, Ж алшыга, кул мен кунге, кедейлерге, Берер ем болт-болт бар мулжтк Не. керек, бар байлыкты байлар корш, KeKipin, болып отыр майга кугт!» v-)neci жур сауатын бие барып. Ксз1 келсе, кой менен туйе барып, Ки!м1 ©р1м-вр!м сауыстапып Ulemeci жуп букшендеп отты жэрып. Inici Ермек,— эл! жас... ©3i даты Жылкышы боп бсйпеттен кид1 камыт. M ini сыяр ом'фде tccik ж ер жок, Кайда барса алдында азап-тамык!. Тары да ортур-'ii ой елестед!... Bopi ушкыр fi!p-6iplHe ктеспедк Каншама кезш жумып ойласа да, Ойлар коп, 6ipeyin до тугеспедг. Ойлаткан осыларды кедейлж кой, Бай болса «мен еркшмт» демеспедй Алтайдыц К,айсар ойын отыр сез'т, Ол даты ой саранын тпртты кезш. Алдында келер кунд'| болжаганда, вмг'рден кол с:лтедл о да 6e3in, Алтанмен не корсе де 6ip кэрмек боп. 1ш!нен неге болса отыр тез in. 124

Ллтайды жубатайын дед1 дары: •— «Жеткен жок кайгыга еиер мезпл ад!. Ер басы ецбек yiuin жаратылган, Кдшая да сымнал отпек ерд!а баги. Не керск опта кул бон жаиым Алтай Жастык; кун sMip/rn ол жалын шага. Жастыктыктып жялынына су сепкеш Ой ойлап ер жтгпн кажыраны. Осыны доудс болса айткан шытар, ©3iK шыи сен!п суйгеп суду даты!» — «Кайсар-ау! —дед! Алтай icypciuin ап,— Рас кызу уакыт кой бул жастык, шак- Осы icri 6ip бастауьш бастасам да, Акыры не болары тэуекел-ак. Тшеуберд! ершмен Сулушашты, Тап бул куйшде бермсу! хак. Егер де Сулушашты алып кашып, Олардын, колдарьша тусе калсак,: Не болдык?.. Не болакь>:?.. осы арасы. Журект! шошытады коре;-м •гочран. Аржары не болуы оз!це аяи, Кашканмеи жок барар тау, басар саяц. Жаудап коркып yMiiri т1легшд1, 0лем деп орындамай калай коям. Ой мои кырым, канатыы, куйрыгым жок. Кулашты талпыпеам да калай жаям. Буйтксн ©м!р, имip ме, оплаты озщ! Осы эм^рдеп табамын калай баян»,— Де/u де Алтай капы дели'н ’ алды, Кара коздеи ушкындар ушкыггдамды. — «©леем дс орындаймьш осы icTi, влгеише душпанымнан 1‘шем канды! Ардактап жаудан коркы!1, бурып сасыа, Кэ/урлеп капка буып кайтем жанды’. Onreyip ертел]'-кеш 6ip ©Л1М бар, Кергс-м жок ек! жуз жил жасанаидыЬ Деп ж!гсрмен шокытып кайгылы ер, Жылкыга келгенш де бшмей калды. 123

Лл цетан булдырап 6ip сялт келед!. Салмады копир садкын толкып сокк&к, Эн салып толкынлатып ж1бёред:. Пареыныц масатылы кшемшдей А ккудай сункылдагзн сон зу энд1, Жангыртып ей далзиы ишркаганда. Октаудai -уплдфш, Кузеткен ала-С ей алкай тавды, М ае болып шы] уйкыда жаткандардык Кайсысы эн еке дел ес!не алды? Ол эид| xyuic кейк кол тывдады. Кулпырраи, астау жояды дон тывдады, Бодмейш дегендей-ак за»и ы куйдг, Тына pan жупар икт! же!л тындады. Кезшеи мел;пр жасм мо.:ят-мблт тамып. Буланып шык баскан же•р тындады. О дак баска, мал бзккан, отын жаккал Как, сауыс кара, жыртьпч жец тывдады. Он са л ы п кеде ж аткап ж а л г ы з ж аи к!м? 1ш ш де зарданрандаи бар нендей мун? К е р ш in ат уетшде ecinesiai, К о з ш ы р ы и алмаран-ау u y v iim туи! К о зш ен корср тавды неге атырад? Ж е л д !р т ш неге асыгыс к е л е д ! тым? Ж е р астьшан сыгалои б у л тт ы жарып H f . t : i-л ей ко н'п калап к а р е й д ы кун? Л е м а л м а й ко ceoenri iu iin тар тты , Самал жел Kami кергеи карня-сум? Горрайлар неге соиша шырылдады? Нелпстен уйрек колле бырылдзды? Копир поз бал п.'.пын ж; жургев bio Hi б:р| * :: -ц ’ ' Куп ЖадЫ|1ПП, «... .t:.t \"1. - о 1*1 Не ж ак сьм ы . , I.' : мд - , • Осш.лгк жел гылгчнта i п,,.тг:дл

Калайша еебеб! жок кыбырлады? Не кайры, не куааыш керепндей.... Аттыиык неге бойы юыиырлады? — Осипы». борше де себе» ашык: Крсылмак бупвп кун ек! гашык- Э» салып ей дзланы esi билеп, Келаткан жпч'т Алтай депнен асып. Астында бакен кабак Торытебол, Келед! жумсак зкерда борт-борт басып. К,ус, кол, жер. дек, жел. сагам ундемедк К.арсы алды ер Алтайды амаидасып. Алтай да таза ауаны жугып ершн, Кубылган тябикаттыц корin керши. Таяньш оц жак колы» мыкыпыня, Ш екегс артын туре Kiyii бэркш. Таи атпай кеде жаткдп бар жумыеы С улуга орындамак айткан сертш. Каз!рде iceiu.il оиша кану емес, Тан жойды туиде езекке тускеп дертш. Ел yc ii opген малмен азап-казан. Сыйыр мешреп «ерем!» леи айтты азан. Эрген койды айпада шик болел, Кмбырлаган, устер! тарткан бозац. Кой жагалпй ж»рыска» лак. козы, Догендсй бон, 6ipi»e;i-6ipi озам! Кол де нур. колем де пур сайлар да кур, Айкала луп, мжпеШ» козге тозлц. Сол нурларды» ншпде апнлк уйлср, Донки!» тур бойне & р купле казан. Тук колее сезшбестек, ауыл ©лн<. Такты Torri уйвдра алран e»in. Бар ояулар к,урт жайгаи, казан кырван, Ко» курттаган, жургеидер тезек терш, Ек анты иттер де жалкауланып, М акк ет!п жата Kerri денгелелш, Соиьщ бор». кез!мен июли» Алтай, Кара курым уйгне rycti колin. 137

Укес1 куанганнан куле карап, Кулынын icipin келген кере-сала-ак, Куша ш и уша тура жайып келш, Кысып-кысып Сегшен сугЫ жылап. Iilem eci де букшевдсп ж у л р ш кеп, Бip бегтен о да сунд! жанасалап. Амандасып болган сон, уйктап жаткан, Iiiicin Алтай барып суйд{ аймалап. Жыртык, уй шымнан соккан балагапдай. iuiinen сырттагыны санагандай. Уй ш пиле тесешш: корпе, жастык, Bipi до. жок, yi’Ui жау тонагапдай. Ер ж т г п н турмысы сондай болса, Иагыи шыдар журен жараланбай. аггап Алтай торге барды даты, Жан'жарына 6ip карап алды дагы. Шырша бойы сыГшады, басыи идЕ Сыкылдаиып жылкынын аргымаш. Окына эр немелер тусш кетш, Иыгы талгандаГг боп салбыряды. Д алага токырамай кайта шыкты, Олштей уйктап жаткан керд1 журтты. liip карап жана шыккан су д у кунге, Отауга кара козд! кадап t IktI. Алдынаи асыл суду елее етш Козгады журектеп нэз'пс жш тк Бармауга шыдамады жанган журек, Б!рак ерте баруга ссбеп керек. Kyiri yiuin байга кул боп жарынгандар. Козi шалея «бул калай барад? демск. «Tipi адам кормейд!, тасалаймыз, Бар, бар!»— деп тумандаиып тур тешрек. Тумапмспен тутасып, купи in коз in Жасырды ср Алтанды бул г та елеп. Bip кезде Алтай барып eciic ашты, Денсс1и жерд’1 жапкан буга бмлеп. Сулушаш уйктап жатыр болып бырдай. (Уйыктамас па, кездессе тур.мыс мундай!) Жамылып шайы керпс. шалкасыиак

К ерЫ п жатыр екен, аплац кудай. Тыкырды сезгеннен-ак атып турды, 1Шошыиып уясыиан ушкам курдай. Толкынды кара шашы Т зе‘ден кеп. Алтайка кушак жайды сабыр кылмай, Еуктелш кумырска бел бурандады, Узьлш кететугык нозж кылдай. Кадалтып кара кезш карай бердк K ipniriH жалгыз кагып кезш жумбай. Куш актап Алтай кысып буран белден, — «К,алка.м-ау, жолым рой бул эдей келгеи. Тары да сейлесерм1'з кап турмайык, Коп турсак 6ipey-Mipey керер елден. Кешке тары кслемш, еырласып 6ip Кутылу керек кептеи ж ургеи шерден. Канекей, тш кд1 окел, 6ip суйешн. Кел калкаш, экел, экел, экел, бермен!» II Кун кайнап жалын шашты тустшке кеп, Аспан ашык, шошмдей 6ip булг жок. Тунрыйык тешз аспан кара-курен, Алыста жалтырап тур айиадай боп. Сш кш ш энни торрай жырлап жатыр, «Тира-ра, тира-ра, тира-ра» дсп. Алыста шанкылдады ак шакала Танданып элдепегс кулк1с1 кеп. Ауылдын сыртын ала каккан желт Уйездеп байдыц сауын биелерк Тунде майса кок шапке тойрандыктаи, Ш ыгады ыцк-ыкк етщ зор ра демк Кулындардык куйрыгы жерл! сабап, Ыстыктап, солкылдайлы бушрлерй Ж ел1'де сауыншы жур конек Lain, К еуд еа ашык шынтактан тугел жеш. Tin оркеш, узын шуда, nip мойыи, Сортацнан сасырды жен алкан тойам. Болен in толкып жаткан сагымдарга, Ж усап тур шаттык алып тулабойын. 9 с. Муконов. IV тож ijjjj

Кой жатыр озеид! орлей бырт-бырт куйсеп, ]ш'1нде ж ас козылар салып ойын. ГКсктд! курс-курс erin к ар а саба, Д аусьш а жангырыкты мыйдай дала, Куйылып сары кымыз сапырылып, Ш уш лден кебштене толды шара. А с уйде мешздей сур булк-булк каГжап, Будяк, бу буркылдады мурын жара. H i идеи саба-саба жыйган ipKiT Асылы п, жер-ошакта кайнады курт. T yT iiii ж е л а з кунде к е з ге ктсспей, Кениил туст! жалындар жанды жылт-жылт. Квсеумснсн от турт!п Kapi кемгпр, Салкьш тер мандайынаи шыкты шып-шып. Е цб еп канта скеш мардум рой, Эйтечмр байта кул боп барынран журт. Уйк.ыдап туе кезшде турды бай да, Буркылдап мыс шэннекто. жатыр шай да, Уй iiui масатылы жайран шлем, Ж умактьщ дал оз*не укса.май мя. ip годеи Typin койрян e cin жатыр Хо ш iiicTi, конкр салкьш ж сл де манда. Жастанып мамык, жастык, карнын сыйпап KoKipin бай 6ip кезде канды шайра. Ijorioiiuc: шекесше салып купдш, Азы-рак сыгырактып ашып тущцк, Кеудссш койлег!1пц желпе т у с т , In lin e шым Ж1‘бект!Ц оты р cyiirin . Сойдя да бip нэрсеге кетгендей, Азы ряк кабагына Kipreii г«5рб!к. О л Kip6ii< -- - бойбшенш Сулушашы, Келгенде отауычя б т д е апасы, « А ... пн?..» дсп арры жакыя айта алмай, Молд!'>еп кара квзге келген жасы. Кып-кы.зыл жука epui кыбыр етш. Кд байта кыймылдаган к а р а к,асы. .Диасы жалгызыиа деген: скалкам», О з ойын Сулу жарып айта алмай. Ж урег! дурс-дурс согыл болган талкан. 130

Анасынык теине басыи cyiien, Д ей берген «апа, айтуга коркам, коркам. «Калкам-ау, кез жасыкнап курмалдык» Топлген кара шашыи сыйпап ж1бек. Суйржтей саусактарын шеп-шэп суШп, «Ойыкды айт, палкам!» дел кылган илек. Bip кезде сырын uieiniii, кушактаган, Апасьш кумк-жумыр аппак бкдек. «Апа, мен бергешщн унатпаймын, Дейтш ен — калцам ceni жылатпаймын,— Суймеген адамыма косактадын, Казгрде кегендеул!' ылактаймын. Бергенin бай болганмен неге керек, Мен малмен ©?г;р1мд1 жубатпаймып!» Ж урег! 6ail6iuienin аттай тулап, Донесли муздай салкьш капдар кулап, Tooeci шыммр-шымыр, шьшыр erin, Тер шыккаи макдайынан будак-будак, Озппц не болгянын о?Л бз'лмей, Кулагы элдснегс кеткен шулаи. Сонда да ана пнркш аял Kerin, Судумсп о да козш алгап сулап. Кддалы.ч кульшыпа калган катип. АЙтты'деп бул созд! ол калай батин. «Бармаймьш бергенщс» дегеп cesi, Кеудосш мылтыктай боп кеткен атип. К(in co.yii коритканда колгендер!: «Кврген пртык еспТен создсн керЬ Kyiieyai урын кел деп шакыртпак боп. Сулудыц осы свзге каткаи бель Тап буп'п бэйбппеге ой rycyi, Kyiicyi ертсц урын келмек едк Бонбнпеге Сулудыц oftи аиык, Салдыртып куйеу ертец келмек калып Ойын-той, ырым-жырым о т т болып, Женгелер калындыкты бармак альт,— Унатса ол «кудайдык» оцдаганы, Уиатпай тыкса erep кнгя тягып,— 13!

Базарра бас Tycyi былай турсын, Kopyi ек'1 талай сэуле жарык. Ж урегйг осы ойлар бэйбплеши,, Жтллаидай элсш-олсш отьф шарып. Шытынап, тырыстырыи кабактарын, Ышкынып курсшед! демш алып. Бай будан тук нэрсеш сезшбейд1, Кымызды ciMipeai ыныранып. Byrim i кайрылынын Алтай 6ipi, Кун сыкылды еместей керген куш. Ж урттын кулген кулмсш кетере алмай, Лшудан шырып отыр бсттеи туп. Каиша кайрат орнагаи жан болраимеи, Byrin тускен мойыига аз ба жуИ. Кайрырмай кайтсш Алтай амал бар ма! Ti3rini бакытыныд отыр малда. Тен болса терезеа байларменен, ©лее де куйеуд1 урын шакыртар ма? Алтайды шын журекпен суйген суду, EpiKci3 басын салып отыр шарга. ©зшдп< суйген жаны б!реулж боп, Турганла батпай кайтш турсын жанра! 1шшде кырык жамаулы курым уйдщ, Дауысы кушренед! зарлы куйдщ, Коз жумулы, бармары ш екп кулап, Мазасын Алтай алып отыр мыйдын. ©3eriii ойы куррыр ортеп жатыр, Деп: «жарымды 6ipeyre калай кыйдым?' Сум журек тшепне жете алмасак, Кол жетпес суду кунд1 неге суйд1н?» Сулуга зарлы куйдщ даусы жегп, Онын да журепнщ кылын uieprri, К араса Сулу ойын орге салып, ©ткелден ететутын мозпл жетть К ез шолып осы арасын байкаранда, Солкылдап кара козден жасын тект|‘. К еп жылап дене шаршап, басы катты Ауыр ой Сулушашты эларетт!.

Сол кез жасын суртпестен зарлы сулу Жастанып ак бьлегш калрып Kerri. Ill Iitip боп карангылык жайды канат, Ашылды кеТпн жуз1 булыт таран, Жаркылдап кум!с жулдыз нурын шашып. К ара уйге кез1н Tirin турды карап, Алтай ер шалкасынан жатып алып, Жыртыктан жулдыздарды жатыр санап. Калын ой кангылыны коя ма ертпей, Лауланып inii-бауыры жайнады орттей, Талыксып маужыраган адамдай бон, Коз жумып домбыраны жатыр шертпей. Турекеп журт уйктады-ау деген кезде, Аякты ак отаура басты беттей. А к тандак сэуле гаашып сонау жопнан, Ж ел тынран, уясына ай д а KoiiFan, Уйректщ зауылдайды канаттары, Ауылдын тунде ушып устш шолган. Туйедер уйыктап мойный жерге салим, Куйсеп сыйыр, ынырсып, демш алып. Колбакага уи косып лак-теке. Ж ардан томен кулайды домаланып. Эушлдек ара-тура эупьлдейд1, Дауысы тымык тунде к улак жарып. Кысылып, элденеге журген жандай, Талыксып 6ip кыйырда шырады айгам, Ол,— кузетте эм салган жылкышы рой, Туп кузеткен козпп'ц шырын алмай... Осындай коркемд1к' т|'ц бор in Алтай Тамсанып, демш алмай жутты балдай. Алактап TOiriperin шола карап, Аякын жолбарыстай басты санап, Кырык адым жерге жолда кырык бес ток Отауга тасаланып келдг жанап. EciKTin wirerine салды колын, Манында жаннын жорын коре сала-ак.

Сулуды Алтай суйin, дед!: • «Калкам! Онаша кездесш б!р кекйй аркам. Сонда да куйеу келед дегеи сезден, Ж урепм кун! боны болдьг талкаи. Сен ушш не де болса шыдамакпьш, Кшэш тайнп кетсец caFan артам. ©зеннщ еткелше жана келд1к, Жастыкпеи жеЦш ойлап жокка сендпс. Opi ойлап, 6epi ойлап келгей1мде, Экекнен екеуинзге болмайды елдш. 0л?мге басыцды бер, бел!нд! бу, Муидайда оте кажет кезс1з ерлпс!» Баска ic тускеиде адам ашынадьг... С уду да бурынгыдай жасымады: — «Егерде уэде выдран сезден тайса, Адам емес, айуан осы даты. Мендс ею журек жок, 6ip-ai<, журек Не олс-дг, не caFan косылады. Достык квц!л, Алтай жан, достык кешл! Достык кешл дегепге байлаулы емip, Апык достык табылса, айну кыйын, Достык кешл айтуга гана жсц!л. [мрак, достык кайшсЫП дос аршымак, Ж алгыз кайда барады кайратпен кур. Celt нс десен, мен соган бел;п будым. Кекррекке ориатн иманым бул!» — «Мен саган ежелде^-ак сенген жанмыи, Сен yuiin неге болса, соган бармын, ©леем дагы бул icreir ек!нбейм!и, ©йткеи! езгме-0з!м тьлеп алдым. MeniH мына ойыма не айтасыи: K©3ine жогалайык туспей жаннын!» — «Алтай жан, ол ыстык,тай сугынганын, Соншама тырыз ойлап нерылранын, Керд'ш деп мэз-майрам боп куйеу кетеш. Ас.ыкпа, кузге дей!н шыда жаным. К уз бола, 6ip каракгы туи жалынсын, Куз болраиша жолыннык жей бер камын! 134

— Осытан шыдаисын ба? — TesfliM, макул. Б у да онша конбайтын емес акыл. — Камывды езщ эбден жеп болFan сон, Кайсарды ж!бер дары мен! шакыр. Оган шейш озектен бар дары ал. Ж ялрыз терек тубшде мылтык жатыр. — Жарайды мунын даты макул скен, Б!рак сем шыгарында болма капыл. Ала шык ен бойына сыйраныиша, УЙ1нде кару болса 1'ске татыр. Екеул серт байласып алысты кол, Сездер)' «сеи мыцты бол, сен мыкты бол!» Б yriiiri корюуден тапкандары, Аршылран сыкылданды кемес'лм жол. Ерншен 6ip шоп ет!п суйдщагы. Ecii; ашып далага шыкты Алтай, ол. CiCip.ien келед! екеи тан да агып. Барады KyniMciperr шолпяи батып. Кол де кол. докдер де сайлар да кол, Элездй шык баскам тумаидатып. Аспанда тутелечген сургылт булттар, CipKiperr купбатыска кеигп калкып. Сол сур бултка тушле козли кадап. Ер Алтай жянсыз жандай каллы катып. К ара булт коюлаиды к аб ак туйпг. Кик жуз1 отка толды. аспан куГпп. Ысылдап айдаЬардай, уйыткьтн согыи, Ж ел даты ершслеид!' Kyiuin жыйып. 0зенде таудяй толкын домалапып, Жыгылды жасыл курак басын нш, Шатырлап бултка булт согыдысык. 1Лумектеп кара жанбытг жауды куГшп. Кереге сыкыр-сыкыр селюлде/и, Тупджтер тулактай боп желшлдедк Ж ор жузш топай каптап, аппак болып, Сайларда су сарылдап келкмдед!. Караша уйлер кацбактан ушын кет!п Кыйрады, жел ай-пайря келт!рмед1.

вткеи дауыл кайры,па кайта сорып, Каря булт. 6ip жадырап серпышедс Малдыц да, адамиыц да к,уты кетн', Ж ауратып 6opine де жацбыр ета'. Арык-турзк, козы, лак, жанбырра ушып, Сем 13 де су сорралап д!р-д|'р erri. Rip кезде булт — «атиуды токтатайын»— Дегендей-ак шырыскэ койды. бегл. Не нэрсеге долданды?— ©ai б!лед, Siireyip ондап урып алды кектн Булт арты.— кунбатыс жапрандай боп, Кунбатысты жалынды ерт алнандай боп, Тутанып, белек алып, орлей жанып, Ж арты аспапды жалынды от шалландай боп, Скреп жпуган жанбыр да кызарандап, Кызыл жалып тамшы боп тамгандай боп, Не бол мяса кокт! де, бултты да, Кызыл как га малшылап малгандай боп, Кызыл булт тутелегпп, арты сиреп, Дауыл дары басылып, эшылды кок. Кызаргам сэулеа' скен бятар куниш, Кызыл от бояуы скен отты иурдын, Доцгеленш Кызыл кун канын шашып, Томсндс;и устнгде соиау кырдыц. Кун теплей кул1мяеп коштаспады, h i бардай беттле кайгы-муннын Деген жашпа 6ip кезде жоралды куп — «Енд! кайтып шыкпаймын кезд1 жумдым!» Сонптяма жер, жал, булт, кун долдануы. Тыйыштыктя жургендерд!’ колра алуы, Кундеп'дей кумкят нурын сеппей, Кунбатыстын боялып кандануы, Жер де, кок те плкнп'п, буырканып, Жынды бура секши шамдануы. Нелштен?— кайгырмаска бола ма екен. Жасын токсс Сулушаш,— жер аруы!.. Жанбыр емес. сел болып э л п жауран, Ол Сулудын коз жасы мелт-молт тамгам, ив

Анау дауыл кыйраткаа талай уйд|, К а п ы ышкьшып сулудыц дем1 алгаи. Найзагай боп жаркылдап кокте ойнаран, Журектеп шер рой ол от боп жанран, Кун бата зарлы суду кялрыгансоц, Ce6e6i сол: 6opi сап бола калган! Кун батты, кэктщ жуз1 кокырланды, Булт сол кешкен куймен тамырланды. Кыйрап калган уйлерд'1 курке кылып, Ж урт жауыннан ядаскан жыйды ыалды. Дэл сол кезде туспктен 6ip коп салтты, Ауыл жакка бет алып шонырланды. Ол шорыр,— урым келер куйеу едк Жанына ерген некер!, бш\", беп, Алдынан карсы алура аттанысты, Кутунп Т!леуберд! ж И ттерк Ж узден астам алдыида салтаттылар. Арт жагы шубап туйе кершедь Он уйд|‘ 6ip койнауга койрэн Tirin, С орэн бурды карсы ала шыккатк wiriT. Оларда не уайым бар, амандасып Конак уйгс бет алды карк-карк кул!п. Туйелерге тенделш келе жаткан Коде yuiin экелген болды мулнс. Талай тогыз айыбы тары да бар, Зейиетшен бай адам аяй ма мал. Огаи коса босага айып уип'н, Ж уз жылкы тагы экелген еншек кекжал. Bipep басн1ы ipi адам болганымен, ©згеск энип', ку, enTi, нпренген сал. Сулуда не ой барын б1лмейд1 бай, Мынау келген мулжке кенш! жай. ¥рын келш осынша малын шашты, Будан артык бай куда болмак кандай. Б|'рак сол конактарра курмет стер Эз!иеи еркек к!нд?к адам болмай, BafiFa осы ой азырак ауыр ти т, К урспш e?iiie-03i конип толмай

V Д алада epci.i-карсыл сабылган журт, Еслнен шала мае боп жанылган журт, Сыялмай «куаиышы» койынына, Бар-жокы 6yriHri кун та былнан журт. «Каикы» жок, «уайьш» ж ок, «еюшш» жок «Шаттыкка» белшес'шен «малынтан» журт. Bopiiie суйтерлжтей кершд1 не? ©шпейтш мэнп шаттык берьлд! ме?, Болмаса молда айтатын «сепз жумак» Ашылып «хордын кьгзы» К0р!нд1‘ ме? Болмаса мылтык атьш, кмлыш шапкан, Ж аулары уксатылып женд'лд! ме? Бадкытып зшш неге шыркайды энд!? Куйлер! домбыраньщ неге зарлы? Квктеп коп жулдыздын. 6ipeyi жок, Себеп не, кулш турмай сене калды? Кап-кара тунектешп xycri суып, Кара булт бугш неге коюланды? Ж ел неге ысылдады imin тартып? Ай неге бата калды журмей калкып? Кол неге кобпетешп жарды coFbm. Толкынды толкып урып жатыр шалкып? Солардыв. аяйтыны жалгыз-ак жаи:— Сулушаш бугш жалгыз кайгылганган. 1шшде сол жыйналган калын, топтык, Алтай мен Сулушаш-ак назаланин. Жыйьпг кммдер? Ойыига жыйылгандар! Bapi де шат, оларда не «арман» бар. Кулак. ecTip манайдан зздеп келген, «Куйеуд! корем1з» деп мырза, салдар. Шыитяктап Ti3e ycTin, Tise баса, Отырган кыз, бозбала араласа. Балалар шуылдасып жупркжен, Ойыннан баска оларга не тамаша. 188

Bip жакта уймелеген толFan катан, Бастары аппак болып шаралаша. Женсуы бозбаланыц юетте калып, Кдтынра к.алжындайды жараласа. Ойланып «хая жаксы ма?» сайланып хан, Котерш онmi жх'пт салады эн. Уда шу, Ky6ip-Ky6ip, сыбыр-сыбыр, Ж ок шыгар ун шыгармай отыртан жаи. Дауысы шоп ете pan еспледь ЖГпгпц кыз аузынан сакыйна алран. Суйпзгеи кыз конбеген адамымсып, Yiiici желюлдейдх булгаланран. Ойынды бозбалалар журген бастап, Кольша есгп алран белбеу устап, Калжыкдап 6ipin-6ipi кагып кетш, Жулк.ысып зл жеткеш жьтып тастал. Н е лесе эм!рше кулдык урып, «Хаидыгыи» макул дейд! 6api костап. Куйеуд! журттыц тугел к о р т бэр!,— Д ссш отыр «мырзамыз мьшау ма Mi?!» Кей кег! бар жшптер Сулущашты, «Мьтрзаца болайьш» деп табалады. Бурынгы от уст!нс та гы от жагып, Сулуды одзп жамап жаралады. Он, куй, жьтын кызык кой, ойын, сауык, . Жазбады журсгш'т см!н тауып, Жирешп ест!лгенмен кулакына, Кабагы ryciii отыр кай гы жауып. Б|’лд!рмей касындагы Tipi жанра, Уйлеп кура'под! ауыц-ауык. Коз ашып жогары 6ip карамайды, Козжасы маржондай боп домалайды. Есх'иде дос дейтугын ж ал газ Алтай, Баскаиы досым бар деп санамайды. Сорлыны кайгы баскан, сал соккандар, Нел iктои «анау ма?!» деп табалайды!. Сулудыд бугш жарFa келгеп куш'. Не жьтын, па жыгылып елген кун!, 139

Келмеуге к.анша белin буса даты, КепшЫк жалгыз жанды жедген кун1- Алтайдан баска 6ip жан дос емесш, Коз1меи бупн анык кврген куш. Сонда да бшпрмед1 жанра сырын, Сезген жок кайрылысын адам мунын, Bip е з 1 мын сан топты алдап кетш, 0зшше 6apinin де таппак, кыбын. Ьшнен сондадагы сескенедь Деп ойлап «жарар eai болея муным?!* VI Жел турып тан атура жацыидады, «Тац атад» — деп бодсне такылдады. Таукуд1рет — «куд'фст, куд'фет!..» деп, Зар кэрыи кол басында какылдады. Колдс кустар оянып шу-шу erin, «К,уд1рет, куд1рет!» ri макулдады. >Kyripin Сулушаштыц жецгелерк (Сылдырап бурымында тсцгелерО Сулуга cofuiecyiii жыйылатты, Корсепп кэде алмак боп квшлдерь Калай кулш жакыпдап келсе дары, Сулудыц жылы c©3i коршбедк Жаибайдык1 Айжан ед1 келшшегк Айжандтд Суду жакын керуил едк Сырларын тугел жарып айтпаранмен. Айжанра квп адамнан cenyiui едь Тар ж ердс тупш сырын ашеа егер, Жэрдемш берет(идей коруил едк Кап-кара тунжыраган кара тунде, Сонгенде желдсн баска дауыс та, ун де. Сулудыц ак бюегш мойнына асып, Отауга келе жатыр Айжан 6ipre, А ярыи С уд у тузу басалмайды, Эл, куат депссшеи кеткен мулде. Жаибяй Ti.ieyOepaiiu'ii игмер*-.

Жанына ак отаудын. кед in желт, Сулудын буындары д!р-д!р етп. «Ойпыр-ай, шаршадым-ау, женеше-ай! деп, Сылк ет1п Суду жсрге кулай кетп. Б аски суйеп «оный не, калкан!» деген, Айжанга, Суду тары жасын тект!. Сулудын Айжан суйеп зарлы басьш, Буланган орамалмен суртш жасын. Саусагын койыныиа тырып турып, Колымен сыйпап Ж1бек кара шашын. Д ей берд1 «Ерке жан-ау, муныц калай? Камырып не нэрсеге мунданасын?» — «Айжан-ай, жандай керген жецгем едщ, Саган мен жан ашыр деп сенген ед1м, ©31Н, айтшы, т1леул1 -плели бар, Ойлашы, сол куйеу ме менщ тещм. Буйтер1м бар, анадан неге тудым, Курысын буйтш керген кушм менщ!» — «К,ой, еркем, неге уй дейсш, одай деме! Ж ай айтасын, куйеу кем болсын неге. О л 6ip елдщ мырзасы солкылдаран, Б iр ©3i, 6ip манайра болтан тебе. Бугш сейлес, сырын кер, сына анык, Кун бурын кермей жатып, уайым жеме. Жанындай коретурын жалгыз апац, Эдей1 осы сезд! айтты маран. Б аска жаннан дос керер болмасыншы, Аман кастык айта ма сонда саган. Ж ур, ерке.м! Тан атады, кенпкпейщ, Канекей отауга ез1м ерттп барам. Аранды суйе тура суймсймш деп, Мен даии en-eTipiK булрандагам». Айжанныц сезд1 Суду !шк! сырын, Булай деп ойламайтын булан бурын, Жаксылык кыла ма деп кутш ед]', Еаркеудщ атынан кермед! ырым. Д о с емесш керд! де бел in буды. «Рас, дурыс... макул!... — лен — Айжан муныц 141

Мандйда тук сыбыр жок, калган euiin, Ж алгыз-ак самал жел-ак жатыр ecin. Етегш торгын кейлек жел кетерш, Sip кезде сьщыр erin ашылды eciK. Алды туман, не болмак бше алмайды Сулу терек тещзге Kip^i кешш. Куйеу де, жэне оиьщ жолдасы да, Тесекте уйцтап калган кшм шенпп. — «Еркежан, уятты кой, отыр сидр Буйрык солай, т!лдесер заман келда, Мынау сенщ косагык кудай коскан. Жолдасыц кврем дейтш кептен 6epri».— Дед! де Ы])ыстыга кездесл'рш, Ак, уйден Айжан шыгып ж уре бердн «Мырзамыз» тук те жауап катал мады, Амандыкка амандык кайтармады. Сулудыц мысы жецш, терлеп-тепшш. ’Гым болмаса «кел» деп те айталмады. К,асыидагы жолдасы уйктаган боп, Сулуды «карашы!..» деп сайкалдядьг. — «Кслш ем,— дед! Суду,— амандыкка, Мен адаммын, жаным сеи корыкпа, букпа! Сен мен in корер жаным емес еДщ, Шет болмайын деп келд!м аруакка. Ец актык келген жольш, осы- болсыи, Будан булай буд жакка жолга шыкпа!» - Дед1 де eciic жакка журе бердк.. Bipeyi тер алдынан турекелдь Кушактай ап сулуды аш белшен, — — «Кой сулу, шалкандама у/Ып енд!, Kosinai аш, басынасын KiM/ii сайкал, Вузылгап курьг:1'йи куц кулл1 елд!, Мынау cenin. кумеущ, сен кг.тыпы, Дондсме. к<>л-;.ягь!ц шЦерлеу.’п. Сен KiMC'.K, осышнама дардацдайтыи. Кайдан ойлап шкгардыц мсисшбеуд!, Шатаспа!.. Кой!... Допдеме!... коз!ид1 аш! Б!з сендей уйреткелпз кон бедеул!»: 142

— «Сен уй Деп tUi типзбе сыйлы конак, Жараткан мен емесшн куйеуд> мак. Куйеу боп 6ip ауыз сез ката алдыма Бергенде калындырын уйге камап. Тубшде бетен кодшм болмаранмен. Мырзаца asip кылран сыйым сол-ак!» — «Жок, сайкал, ол кулыгын. болмайды!» деп, (Коя бер дегешке караран жок), Твсекке сылк етшзш алып урды, Б ел1 узшп, козшеи ж ар к erri от. Бозарып карттай жанран кызыл бел, Ж алп erri узын шашы кара Ж1'бек. Бассалды Ырысты да бЬлегшен, Шынтакяен 6ip иукыды журеппен... «Алтай-ау, елд!м... кайдасын!» деп, Кысылып зарлы Сулу зореа алды дем. С ар т стш сол уакнтта ашылды cciK, Карангы yfi/ii K©3i октай тесш, Lirepi умтылды да, Ырыстьшы, Жонынан дыр камшымеп ж1берд1 осыгг. Ырысты «онбай ачддм!» деп бак eriri, Жыландай белго соккан тусп шошьш. Сулуды талыксырап катерш ап, А л жаным, eciiuii жый, шык, i.’iecin!» — Д еп ед!, де.'н бар да, дормен'1 жок, Сормацдай бейпс елж, тур cipecin. Куйеу жак жаца 6\\лд[ болтан халды, «Ж ауды* устаи жабылуга уй карацры, Bipcy.rep cciit жауып, жауы кашып «Шыгяр» дсп iuiTCH мыктап баса калды. Коркактар кыйкушы боп, оз жандарын Сякта/гтьш пяияларга тасялаиды. Кызрандар камысьша, «ал устайык, Поршалап елт!рейж осы адамды!» — Д ед! де умтылысты. Сопла Оулу Бс жынып. яуызра ап «жясаган» ды, — «Алтай-;,\"аи... кутыл!— дед!,— мен! таста! Жецбейс!п жалгыз, ылгый есаланды!»

Ж аи-жактап суык колдар жабыскандай, Кордалы жылан керген арыстандай, Шошыиды Алтай, колдан ту ей Суду, Сылц eaxi актык демш тауыскандай... Шошынган Алтайда куш ж ок сыякты, Ж абылган мына топлен алыскандай. Сонда ол канжарьша берд1 epiK: Кей!н жарып, Kefl6ipin жанышкандай. Болганда, жан турннгер 6ip шу шыкты, Тывдаран болды естен ауыскандай. Сын eTin уйден Алтай шыта келдц Арты шу, кузгын, карга, сауыскандай. Тур екен Тортобел де п'п'п кулак, YcTiiie Алтай ыррып мшд! 6ip-aK. Ж енеле бергешнде, арт жагьшан Ж аулар да аттанысып куды шубап. Жармасканын сойылмен 6ip-6ip кагып, Талайьшык eci ауып калды кулап. Тортвбел ушкан куска шалдыра ма, Кара узпт кугандардан шыкты жырак. Жаулардын кутынынан аман шырып, Атынык алды Алтай басын бурып. Ыза-кектеи алкынды, дем ала алмай, Ой журект! ©цешке экеп тырып. Зарланды айдалада жалгыз ез'1, Бозарып аткан тацга карап турып: — «Сум ©Mip маран тарткан сыйыц сол B ip ici.M ©MipiM/ie баспады оцра. Адаскан айдалада аксак андай, Кездеепм кайда барсам казган opFa. Ж алгыз сенген, суйенген Сулушашым, B y riii Mine куц болып калды колда. ©гкелге жолыктырдын Кулан отпес. Bip таура ермелеттщ ©Mip жетпес, Мен не жаздым, не !ске кунэл1мш, Нелистец маран буйтщ болдын кектес? Сорлы анам, сорлы улды неге таптын? Тапсац да Tipi кылып неге бактын? ж

Корсетер 6ip жарыгьщ болмаган сои, ©MipiM неге оуел! тан боп аттыи? Жасымда алмей, не yujiH керд1м жарык? Ж асын болмай, неге GCTim от боп жанып? Адам болып, баскамен тек болмасам, Неге журмш адамныц атыи альт? Сорлы кэз кермес1ЩД! неге кердщ? Б iреудi кааретке неге кямд'щ? Неге 6ipre елмеД1м сол арада, Сулумен, ыцырсыгаи «елдгч, елдам!,.» Осылай этпексщ бе ош'р кургыр? Устш жудей бер.мек пе кенгл кургыр? Канбакша ушып, у ta in ©ткеш'м бе, YMiT нпркш иекпей ме, колыма 6ip?..» Кун шыкты нарттай жанып нуры балкып, Булттар демш буркш e rr i калкып, К еп ойлардыц артынан, Алтай iurreii Дед1 — «жасык, болудан Ж1гер артыд...» «Сулуды арашалап алу жаудан...» Барльщ ойы кунылды coFaii саркып, «Кайсарды алып аттанар замам туды», Д еп cap желт жылкыга KCTTi тартып . Ill бвл!м Буллыр 6Mip, буалдыр, булдыр туман, Ой дегешц улы тш, ол 6ip жылан. Сол булдырда адамды булыктьгрмай, Алып ушпак кыяга кайрат — кыран. Тапкыш акыл кайратпеи сер!ктессе, . © ж егпп шыгады кел!гт муиан. Сол кайратлси акмллып Kciti болып, Енес.'нсн жгралгаи Алтай улан Алтай со ксй с. ;i;t ж\\ МоЯыпга азан :

Кайсардан баска журттан бой таса рып, Аузыниан «Ah!» легенде жалын шалкып, Кунд13-тун туншыктырып устш басып, Кайгылы кара туман к в о т калкып- 0MipAitl арпалыскан тилкы-нында, Тутиыгып, жанталасып ж узд1' малтып. 1шке тарткаи дем‘| де удай ортеп, Мурнына eaiM HCi. келд! анкып. Адам га талыкканда эн, куй ccpix, Кайгыны KGKipOKKe алган eiiin, Жацрыртып ен даланы шыркап эндь Алады лыкылдатып, тегш-твгш. Булактай квз|' ашылран ауыр кайгы, Ж ур еп н топ кылады тары керш. Бетжен капы кетт кузг! шептей, Боп-боз боп, кан жок, сел жок, катып, семin. Ш!лдс еткен, Тун узак, Уркер туып, «Жет! уры уркерд!ц кызын куып» Шорыр уркер1 жамбаста ypiKKeH койдай, Баргам мезгЬт жуз1гсн айга жуык. Кузге белп, — куйрыкты ж ул ды з шырып, Кырау алды,— басталган кузг1 суык. Бултсыз аспан KyMicri камзол KHin, Белуардан кус жолын4 алган буып. Сол т у т , Кайсар. Алтай кузетте едЬ (Квп болFaн мундай тунд| кузеткелО Буларра шапкан жаулай урей беред, Кулакка масапын да тыз еткен!. Сол туш булар баккан 6ip топ жылкы, «Кара-шок» дейтугып 6ip езекте едк Алтайра Кайсар: «Алтай, сен енд1 жат, Жакындап калган шырар тан атар шак. Квп тун вгп, кез шырын 6ip алмадым, 1<Жет1каракшы жулдыз урксрдш кызын урлапты» дегсв казак-

Карауылдап, млнымды болам рой сак. Тортебелдщ cpia ап, оттатура, Мацьшызра ыпдерлея коям тусап.» «Жарайды. Коркак коян демш алсын. Уйкыда ар жок, уйктайын, Mefiipi кансын. Жануардык иыгынаи ер туспед1, Тортебел де ауиасыи 6ipa3 шалсын. Bipaic, менщ багым бар, — катер туса, Арашалап алатын досым барсын. Ие... Кайсар!.. Буныц д а аты ripaiK... Буйтш коргсп иршш к адыра калсын!» Аттаи Tycin, кек шелке бауырын тесеп, (К©к шеп кандай, шскесе жупарра есеп) Ж а та Kerri. Кор erri. Пен! ойлатад. Т у к нзрсеш елемес,— уйкы есек. К.ызран бойьш суытып, маужыратты, Ш ык баскан сап-салкын муздай тесек. Туе хердн — Тактай канат кара бурют, Шанк-шаик eTin, канатын комдап а л к т , Имек тумсык ирендеп, т1л жалактап, Самраганда аузынан жалын буркш, Болат туяк жаркылдап, шыкты аспанга, Екгишмеи ыдырап, булттар уркш. Квкке шыкты. Шыркады, жогары ерлей, Туймедей боп карайды коз де кермей. Bip кезде жерге карай соргалады. Аткан октай, екпЫ соккан желдей. Олай-булай калыктап, ж уйтюп erri, Бет алдында карайган тукке тенбей. Ж у з 1ген бейне уксап аппак KyFa, Ж ур ед1, Суду шашын жайып суда: ©зеннщ жиепнде Ермек дары, Ойнап журген балалык, nicin бура, EKniHi жел туррызран канды балак. Калыктап кылюш '■ -1гып тенд| суга.

Текген кара кыраннан С улу сасып, Шошынып, жузген Судан шыга кашын, Ж'1бек шашы жалбавдал, жаны ышкынып. Кейлегш баска шгендс жал таласып, Ж арк CTin болат туяк, тактай канат, Сулуды кара буркгг калды басып. Устше Ермек бала тусе Kerri, Шынрырран женгесше жаны ашып. Алтай да Тортебелмен тура шапты, Тортебел бар шабыспен кустай акты. Жеткешнше болган жок, ек! жасты, 1лш ап, кекке кыран 6ip-an тартты. Бес болатка буркген кос сорлыны, Кысып кыран шынгыртып, шырылдатты Тым болмаса капыда туспес пе екен, Деген жанша ер Алтай кекке бак,ты. Келбемей acnanFa т к ерлеп кыран, Булттан eTTi, бержагын булт жапты... «Ойпырай, не болды бул не болды?!..» деп, Алтай жылап ж!берд1 ышкынып кеп. 8з даусынап шошынып туре келсе, Tyci екен, бурхгг те, дэнеце жок. «Не нэрседеп шошындыц?» деп Кайсар да Ж етш келдк Ер Алтай: — «Мерт болды, мерт Сулушаш та, Ермек те аман емес, Бул туе калай дэл келд-! ойыма деп?» «Туе тулкшщ богы гой, OFan нанба! ■ ЦТе i<iрмеил! кысылып журген жанга» «Эй, Кайсар-ай, несше жасырасын, Bip сумдык бар, сеземш, б)здщ манда»... TycTi жорып eiteyi отыргаида, Куншыгыстан бозарып атты тац да. Жылкышы 6ip шал барды Туткыш деген, Ж акын болып журетш Алтайменен. Керген жерде Алтаймен шуркырасып, Дсйтш: «кадкам, мен ceni жаксы керем!» Так ата жылкы жыйып келд1 сол шал. Астына 6ip кортыктау Minin двнен.

«Алтай жан, сумдык, бар... деп (кемсец-кемсеи1 Мен 6ip жаман сез б1ЛД1М, маран сенсек*.. «О, не сумдык, не ата, о не сумдык?» «Болып едщ ез!мнщ баламдай сем. Е л жактан ceni !здеп купан шыккан, Кыйналармын жаулардьщ колында елеен, Б ул арадаи тез женел, жегший тап, Ж аным ашып айтамын досыц керсек!» KecKini Алтай ерд»1 суррылттапып, ©кпе алкынып. дем?н д е зорга алып, Деиес!и муздай салкын кандар кулап, Кезпрде кызыл шоктай ушкын жанып, Туткыштан кайта-кайта сурай беря!, Деп: «Аиык па, ата бул, анык па, анык?!.- «Калкам-ау, сенер болсан, муным анык, Анырын Жылкыбайдан келллм канып, Сулушагаты бузыпты бузылган кул. Д егеи саган жур дейд! атак тацып. Ж акыпда калыи кол кеп Сулуигашты Елш е экеттт! тартып а л ь т . Ерм екп куда жякка к ул гып берген, Солай етпей кайте-и жпмлао женгон. О сы icTi будд!рген А л тай бузык, Д е п устауга кол шыккан бЬ д1н елден. Kcnieri куп астыртып Kici колд!. Coni алдап долга устап бермек Бердеи'» «Ж арайди, ата, разымыи келгенше, Ж ауд аи сактаи деп хабар бёргешне. Сэт|‘ туссе туптел 6ip куткарармыи. Болмаса качга батып е л ген! м де». K ecK iH i каратуиек уксап тунге, Тынлап Кайсар кабагы наткан турде. Былай дел!: — «Алтай, мен жаксы бйтем. айдын с?Н|'мд1 бас жылкышысы.

Bip кемеге м1нгеннщ жапы 6ipre. Кайда барсак жубымыз айырьытмай, Бала куннен дос болып косылды ipre. Достыц достык борышы кайда етелмек К е з т , ракат 1'здесе тарлы кунде? Саган дос бон, сырлас боп жургешмде, Ойымда жок: бак, даулет, олжа, жулде. Сен кайда елеен, мен сонда 6ipre елем. Бул eciiiiien шыкпасьш, — мулы «6ip» де! — «Екеум!зд-1 достаскан титек костн, Лйнымайтын, сен!мд! журек- косты. Майданында ецбектш кайнап п!скен. Курык ьтген кажырльг бьтек косты. Байдык KcriH кекпенен кайтарам деп. Сулу сынды аккудай тулек косты. Саган косып Meni сургылт турмыс, Бойгесшс, жарыска ейтеп косты. — «Bip 6i3 емес, 6 а сынды — кул, жалшы кеп, Топ-топ адам 6ip байда жылкышы боп, Жургеи жок па осыида? Баска байда Бар емес пе тары да осындай топ? ©Mip бойы соларда коргеи ракат, — Bip аяк саумал меисн, 6ip асым ет. Шокбыт, Туткыга, Каракул, Жамаидарды Глген курык картайттм ж еттске кеп. ©Mipiime катан ап, бала суймей, Ж аспр ©Mipi кулдыкпен e r r i жай тек. Сол куллыкты cui6ipi сезшбейдй Лтьт адам, журекте саяясы жок. — «Мындаган жылкыларды солар баккан Д а мыл жок. еотс турып, кешке жаткан. Рулы елде, байкашы, 6ip бай бар ма, Bip кун колin кузетте азап тарткан. Елге барсам: жуздеген тагы жалшы, Байдыц кул!н сыпырып отын жаккан. Ецбеказдср ракатта, жалшы азапта, Сол ракат керссткем малды баккан. Кул-кутапгя, жалшыга байлар жылан. Денес1не кадалып тынбан шаккан.

— «Адаи каз1р eKi ж!к: кожа мен кул, К ул кулдыкта, кулданып кожалар жур. Байга карсы туруга басын косып, Кулдан эл1 туран жок тап ондай ул. Берденн1'н сеш устап берем деу|. Кулдын байга жатый Fan белпс! бул, Ойламауын керд!н бе Верден сумнык. Бай тепк|'сш керсе де отыз бес жыл. К ул кожага бас шп багынбауга Талай, талай заман б ар, б!ртадай кыр, Каш ан кулдар оянып бас кетерсе, Б!здщ eMip одаряя болады жыр. — «Miне, Алтай дос, суряеан мент сырым, Муны саган айткам ж ок будан бурын, С аган серж боляакнан осыны ойлап, Айырылмай келед! сенен жубым. М ен саган еле-елгенше шын жолдаспын, Кеюрокке орнаран иман муным. Bi3 керетш ем1рде тенш1л!к аз, Т1рш1л!кте тенлжтен болм аса ырым. YflTin Tipi болгзннан не хясиет. Кыска ем1рд1. тураксыз болып гаыбын. Жургенше. сешменен 6iore олсш, Bipre ескен дос денем жазбай жубын. — «Ылгый туман коршамае, 6ip ашылар, 13B ip Kyni кун жаркырар, нур шашырар. Б ашынып коймаспыз. налет арткан, Бейнет керген кул б!ткен 6ip агпынар. Б !з олерм1з. кош кошер, турмыс кошер, Мыкты кеуде кулдарга б?р бас урап. — «Bip орынла токтамяс. заман зырляр. Кулдар ылгый кул болмяс. бтр кун шындар. Ы лрый каратуиек кун тоне бермес. Алтын кунл)’ 6in копер козпч кулдар. К у л б<ткендер 6ipirin k o t p p w p . Паналапга жер таппас. байляр сумдяр. К ул жяптнх кулшылыктян ааят б те а . Bi3fli атаусыз тастямас. тотгяр, жырлар. Б!з Kemipren eMip.ai жырларанла. Ж ай тындамас азат кул жылап тындар!!..» Ш