С. Муқанов-Сырдария 4 том

Толкынга кул болмасын бЫген халык B ip топан еске тусш, ойга Kerri: «Аттанис. Камау. Толкын толкып кантап, Терезедеи андардай туст! аттап. Бой бермеген шыныга, кэгфлердщ С ы ны ры и лактырды, уйткып, шаптап. Талкандап талайлардык уйийк, уйш. C yra агып еаудагерлер жьтиан бунык Карык белмай калган жок, ей аягы Кедейлер кайьгршыллп жыйган тыйып Калкыды кебнпмеи кордон одно Халыктыц куты ушты муны керш Тэнршщ кун! туды десп олар, Ызалангап пеидеЫне K.ahap тэгш. Ол кезде маркум патса’ Tipi eai, Багыиьщ ушып турган куги едк Балконга шыцты. Кер.’и таекын суды Орданы орап толкын жупредк Menipey купли xopin табигаттыц Свз жок — деп эм5рше — жалгыз хактин5, Ак патша, ауыр онмеп козin сузш Долданган ракымсыз кушке банты»3. Ол дэ\\нр отп — десп халык — ГИрак. Петербор4 емес, каз:р — Ленинград. Калтылдак кайык емес, ер «Челюскин»5 Шыгуга тур, тешзде, жолга жырак. 1Александр I. ан бес ауыэ влек А. С. Пушкишнн 2Toiipi магиасында. ынан алыпды. ’ Буд арада тыриакшага 1914 жы.-ра шешиСанкт-Петербург иый нсалник» доген по рда Ленинград болып атапган. гг алглн кеме. 1742 жылы Музтек!- Kwipri Ленинград кат ЗОН эн. ал 1921 жылы, 26 ! 1S33 жылы Даниилам i <ол ашкан С. Челюскп:

«Челюскин» шым болаттан куйган курыш, Жем1 Keiviip, алады оттан тыныс. Ж азы к бауыр, курыш бел, кен жоталы, Сузеген бас, • TicTepi — алмас кылыш. М ундай кеме, орине, байлык, ырыс. Долы Балтык уст:нде туры п тыныш: «К алж а к,тама, сен меш оба алмайсык!» — Д егендей катты oKipin 6ep;j,i дыбыс. Сол кун) зым-зыя боп тум ан мен булт. Кун ашык, жадырады буйыкпай журт. «Челюскин» турран жата кумырысканын Илеушдей кайнаран адамра лык. Kopi, ж ас, ойел, еркек — 6opi сонда. Ж о к дейсш, иелер халык, не улт онда?! Б эр ш щ кесюншде кулкк.. ©лен... М у зы ка ... Желб1‘решп тулар колда. Bip кезде, кайпаган ж ур т тына калды. Бейне 6ip арыстандай ж албы р жалды; Б уй р а , узын сакалды, кошмар тумсык, Шуидрек коз, зор дене, туе! ызбарлы. B ip адам, шыкты да 6ip бш к таска, Мандямын кунге карай, бере, каска, «Жолдастар!» дед! катты. «Жолдастар!» — деп К а н к erri байтак тец!з, шынырау тас та. Эфир де1 «Жолдастар! »-ды * уш ты алып. Э ф и р — ауа тукымдас, ауадан зкотары заг

Щмиттщ1 жердщ шары даусын таныи. «Не дер екек?» доп тугел турд1 кулак, Жердш бес куреарында2 гурнан халык. — «Жолдасгар! Б)'з шыгамыз уззк жолаа. Бул журю 6ip кыйын жол, бурын-con да. Б/рак б:з большевикиi3, жсцетугын, Алсак та кандай кыйын icri долга. Табигат 6isre ana. BipaK, сараа. Шр туflip дан бермейд1 «Мэ,— деп — билам!* 1шшде коп перзенттш cyrri ананын Емшепн еме бмген жалгыз адам. Bia онын, суын кешп'к ж у з т , сунлп, А сау желш оскыртып устап мшдж. К,алын кара ормаиып отап, жол сап, Бауырдай, аскар, альт, тауын -пляж Орал, Алтай, Казбек, Алагауды, Б|'зд1н. кол imipAi де сутш сауды, Туркснбтей3 айкырлар yfiip жыйнап ■ Удетп пула дузде аркырауды. Жер пстыида казына барын б>ддж. Оран да юрдж кулап, терец in Fbin, Кенл! адамиан жасырган уры тасты Копарып ап уаттык. талкак кул кып Жаеырынган электр KyuiiH тауып, Ол куштеи жерд! жш жул.пыз жаунп. Мяшинацы ерп'зш малдай, б(ЗД1Ц Дуние жузшдеп эн, куй. саунв. О. И. Шмит (1891 жили туран) —ЧелюсшгаийлердТн

Балтык пен Ак тен13Д1 ж ырдык косин. Бетпакдала, Каракум ш ел in жооып В ол хов1 пен Днеирдей2 асауларды Б егед ж бугалык; еаа, алды н т о с т . Ж ер т у п л колды созып жулдыз, куше, Ж ыйырма шякырымра ш армен 6ipre А спан га уштык. Дуние н абран каллы «Б улай ушып кермегеи — деп — еш пеиде!» Б 13 c a y a бШп едж, ана ид), Hilt е д 1' жанбырдай байлык куйды. B ipaK кеше байлыкты тапкан аш бон, Таппаран арамтамак болды сыйлк. С ол сум дар р а к уакыт к,олды бегеп Кеп ед|, Октябрьдей елекке елеп Ушырлык арам тукым арылгасын Ж айкалы п ericiMi3 ш ы к ты ерек. Россия — тасбакэ, шябаи, шибут, Большевичке тнгеслн Tiarin, бил!к, Озыктардын, талайыц б асы п ояыи «Бэйгемд! бер!» боп отыр, <5уг!н жуй|м«. К апитал дупнес! mipin, бажып, К ун санап каны кашып, барлды азнн Ж а с алып пролетар, кемуге оны Д ая р л а п жатыр, кэз!'р к ер ш казып. Дегенмен, жялмауыз сум жаныи тег!н Б е р м е й д 1, мшкила ап с.асык лемш Алыпты туншыктырмак, эл! жетсе. К елгесш еснс капля езш е е л 1'м. Волхор пен Днепр Орталык Росспядагы езоидердЪ» а*ы

Сока рып жер шарына 3es6iperiH, Сеппек оган коргасын октан егш. Туншыктырмак боп барлык Tipiaepai ©«пмджтен шыгармак удын демш. К ас кылса да жасармак емес inipiK. «Жер жуз!- жумыскер1, косыл, 6ipiKl> Дсген Маркс ураны ж ац а SMipai Жасамак, ectti ем1рд! т ал к ан кылын. Ж ана ©М1рде адамга адам кастык, Bi-гпек. Адам 6ipairiH мыкты, тас кып Алгасын, табигатка буйда та рып Ж алган тэнр| орнына болмак бастык. Б1здщ 33ip алтыдан 6ipi шардын. Bipaic, бар планетт! колга алар кун Жуыкта. Журен 6ip, жолында нур Табым бар айкын болжап турран алдын. Дегенмен, жер, су, ауа, sni де асау. Онда ол1 байлык. кеп шыккан шашау, Б'кздщ Miидет тыкса isflen, кашса куып, Саран, долы, дулейден байлык жасау. Кур Faк. жер, жер шарынын бестен 6ipi. Кургакты коршап алкан сулар ipi. Канша байлык жасырып тур солардын Толкьшды су, туирыйык, терен туб)'. Кейбф судын кеудесш ерлей басып Журм!з жузш, азды-кеп байлык ашып. BipaK 6ip су, «Муз тен13» дейтш ЭЛ1 Манына беттетпейд! заЬэр шашып.

Kepneci, мын, метр м у з, д е м ! yodpiK. Д ем ш ен айда11ардай ж ел ыскырып ¥йктауда Mauri, . корпе туйыкталган TyHuibiFbin ез1 ашпаса, кейде ышкынып. М анына жуыганнын б етш карып, Басындын деп долданып, музын жарып, К уш агы иа кысып ап, туншыктырып, Т ер еш ве батырып кылган к,арык. М ш е, 6i3 аттанамыз, сол долыга. Ж енем13 деп сепемш, 6 1 3 оны да. ©йткеш 6ip бул емес, талай сондай Т ускен таппыз, тайсалмай тын, соныга. Партия — «большевиктж 6epiK колдаи, Б ол са да бузылады нендей корган!» Деген. ¥лы басшыныц о с ы c©3iH А ктап 6i3/iep кайтамыз шыккан жолдан. Ж ар ы к, жана ем!'рдщ 6 ip жыл кусы, Социалды когамнын 6i3 тунрышы. Т айрак кешу, тар жолра, кел жузейж, Кэне, MaFan ephmep ж уз 6ip Kid1. «101»Д1 Воронин21 мен Ш мит бастап «Челюекинге» Mimcri. Я корь3 тастап TypFan коме, тутini буд ак тал ып, М оторы быр-р-р-рылдады суды жаскап. Теш'з беп\" корыккандай c t t i калш-калш, Ж ар а д а жер сош'нте ойналды марш. 1 «Молодая гвардия» басып шигаргак «Челюскииш1лер кутыл- ды» дегон ю'табында 101 Ktci лисп едь кейШ шыккан ютаптарда 104 Kiel К0р!Нед1. С . М. 3 И. В. В о р о н и н —«Челюскиншн» капитаны. 1892 жылы ту- 3 Кемои! токтататын i.-reic тем1р. 20-С. Мгка> 305

Чапаевтай1 зор дауыс гудок, Салды келш, кыйку кемеге деп: «Шагом марш!» II MV3 KV3 Болгасын калын, туйык нерпе уст'. Тешздш тумшаланып iini пысты. Булшык еттер туШлш, алып дене Кеудесш демш ала керд! куши. Муз керпе граниттей 6epiK ricri Сершлмедь Тешзд1 ашу кысты. «Ьауп!» — деп тагы долданып cepnin efli, Муз талкан боп, сыныры аспанра ушты. Жыртылган жерден толкыи шыкты ыррып, Севдерд! кесек-кссек жутты кылрып, Eni e3yi кешршт, айгай-сурен Салып еД1, бас ид1 сендер шулгып. Кара булт кект! коршаи туйд! кабак. Ашулы кезш жерге Tire кадап: «Не болды?» деп карасы тешз тулап Буркан-таркан боп жатыр ceimi сабап. Ол кара булт тешзбеп кептен сырлас. Сырласыц сол, 6ip куш тугаи курдас. Эр! дос. Кайгы пенен куанышы Ортакгас, идей 6ip, жолдас, жымдас. Сол достыц долдангапын булыт кврдй __«Мен сенен калам ба?» деп досына ерд!. 1Ч а п а е в — Кызыл партизан отрялын уйымдастырьан, Кызыл командир болган, азамат согасынын атакты epi. 1919 жмлы сорыс- Ш

<Bi3 кайрырсак, кулетш неме екен?» деи Саулесш буркеп, сулу куш и кемдь Астан-кестен бурканды, куш in жыйды, К ект! жара куршреп ж акбы р куйды. Жалтылдаган найзагай, ал м ас кылыш Сыкылды бытырлатып музды кыйды. Т а у толкыпяы жетектеп ж ел ыскырып, Ж ер ге от шашты, дамылсыз булт пыскырып, А стан тешз, уст1нен жел сабалап Кысылды сец, зорра алды демд! ышкынып. М узды женш долы карт аш у басты. Б ул ы г ыдырап, туиерген пердеш ашты. К еудоге ай, устiне ж улдыз кадап, К ар а ж!бек кишд!- асиан нашты. Аш уы н басканнан сон тен!з тунды, К етп ' калыц уйкыга, квзд1 жумды. Куьглран сен 6ipme 6ipi Minin А ск ар rayFa аГшалды бш к шынды. Т еш здщ долданранын булай налып, С уд а гы сайрандаран 6i.iai балык. С е н сокканы илешп нандай болып Теренге сунпгеш аман калып. Б ул am yFa жэне 6ip а ю л ектк Ж е л урды, су шымшыды, сендер TenTi. 0лд|’м-талдым легенде ды мы курып Ж ан агы муз TayFa кеп зориа жегп. 1шшен пана тапты еркеш муздын Е тегш де 6ip шынырау б т 'к куздын, Ж атты тырып тумсырын колтыгына, Б 1рд е шошып оянып, б1р д е мызрып S07

Жумган козш кейде ашып, кокке карал, Элденеге тамсанып, epitin жалап, Б!рдеме тусе ме деп доме еткендей, Жш-жш жулдыздарды жатыр санап. Эр жулдыз, 6ip тюленьи!н! коз!' болью, Эр сирек булт, тюлекыин, ©3i болып, Тун ортасы ауганша ойы кургыр Кокке 011Ы шарлатты,— мез! кылып. — «Па, mipKiii,—дед! аю — шыксам кокке, Келмесе муздагыдай еш жан бетке. Эр балыкты шуйдедеи 6ip-6ip кыршып, Карыиды cipecTtpin тойсам етке. Жер курсын! Kyui суык, кыртысы муз Жем 13дсп ол кыртысты ер болсак буз! Буза алмайсын. Балыкгыц 6opi ястшда, К,арьш аш, кабак жабык, жатакым сыз. Муз бузылеа болады кушм каран. Туласа тец!з, жейтш жем бе маран? Сец сузплсп, толкьшы туншыктырыи. Ас дупл ©siftt елмой зорра калам. Осы такыр те.ч!зден кел!п безп'.м BeTiMMcncii кыдырын талай кезд1м. Шек жок, шетжок, 6ip кур Fbip канрырран mci Будан сотен якр жорыи енд! сезд1м. итбалык

Бул тешз осыншама неткен жалпак? С ол жалпакта басканыц 6api жалтак.. Мен-ак батыр, тюлень жеп, муз твсенш, Бултты шапан кылатын. кунд| калпак!» B ip шолып уйкылы аю тощпект!, B ip ойлап, бупн тойып жей.тш erri. Ойдан кажып, танауы пысын. кагып Т ун ортасы ayFacHH уйктап кетп'. «Тауык тары, тусшде, тулк! тауык К ер е д :» . Тусшде аю кокке шауып. ©м'.ршде кермеген ыракатты, Сонда керд\\‘ мол ж аткан азы:; тауыч. Н е тамак керек кылса 6api дойын. Ж улдызы балык екен, айы жайын. К аш у жок, я корку ж ок , 6oni момын. Демейд: 6ip.Te-6ipi каймыг-айы” . Шет{пен ей тамактын кмрд‘1 аю. БуркЛттей корштенш б у р д 1 аю. B ip асап майлы жердей, ен тамактын 1ш|'нде балпан басып ж урд! аю. Б?р кезде барлык балы к жылады ма? Болм аса аспаи сьшып к улады ма? — Эйтеу1р, 6ip катгы у п а ю ердгн С а п erri 6ip мезплде кулагына. С е з 1м: бул дыбыска етпей тоз!м. Сескен 1П былшыктаигап аш са к«?з'н. Ж е л басылкаи. Кун шыккаи. булт сергйлт'ч* Т а б и р а т кулйкйрегг т а р т к а п езу.

Кулпырган кек торгындай айна асчян Угетш, квшрците купле шашкан Сыкылды, аппак KipruiK жалтылдап кар Мелддр муз куйылрандай rayhap тасган Сэулесш алтын кун де бурке тегш, Теккен соуле муз суйin. карды e6in. Ак шымылдык сыкылды же.пб'оеп тур Куздардыц арасында туман uiorin. «Жел тыыыкта не пале б а р — деп-мупда?!» Балпандап врлед! аю кузды шынрэ. КарFa малтып, тайранап музра, шыкты Тау шетше, тауып 6ip жолды жымпа. «Челюскин» сол мезплде тауды кулап. Азуы кыршылдатып музды турап Келатты. Тулаган муз сунп'п, калкып. Cysicin, оргып, KapFbin T y cri тулап. Тулаган сек 6ipeyin 6ipi урып. Таре-таре, гурс-гурс, сатырлап, кыйрап. сыны», Зепб1ректер атылган улы майдан Рып ж]берд1, теннзд! тургак тымык. Кен жота, ею жактан ccfuii кериеп, Кернеген сек сыргыды жолды ернеп. Туншыккан муз Kenipirrin, сыртка шапитып. Элдилед'1 KeMcni шайкап, тербсп. Кымыздай маплip суды мо~ор жутык Жутка к сайын jrcypici тешзц]' утып. Гудок мае боп, эн шыркап, турды. шылым Тяртса тут!ц беняктап шыкты ытытт

Ыткан туин шубалып кекке тартты. Иегш кекте спрек б ул тка артты. Ж ер мен кект; ж алгаран коныр лента Кун нурына боялды Кызыл нартты. Осынын бакылап тур аю бэрш. «Б у не? — деп — муз на теп п кеткен кзрш? Мундайды кездест1рген емес TinTi, Теш здщ керд!М тзлай мыктыларын. Мэоелен, керд1м талай мыкты кнтт!1, О л музея ойран салып кашан буйгп? К итли Kyiui музда емес, суда кана, Мынау одан жоталы, кушп', куйттГ ДенеС1 сендей екен т а у боп шеккен. BiTinri кабыргасы ж айм а. кеп-кен. Б ас кыйратып, кабырра Kepin, аяк ¥шырып тус'ред! ceriai тенкен. Д ауы сы т аю бвтч’ ! кылдьг мез!-, О з Ш н уюрейген неш еу квз!? 1шшде б!рдемелер кыймыляайды Аркалап балаларын ж у р ме ©3i? Б ул пале коз кепмеген гпыкты кяйдан? TycTi ме е.кен, аспаниаи. купнен. айдан?! Ю м бйган Судан былай не iCTepiH, 03ipre Teui3 бетш кылды ойран!» «Челюскин» сол мезп'лде таука бстт! Койды да, аю TypFan ш ынга желт. К еме токтап, ншнен м уз услне, ©рген адам жан-жакка каптап кетт!.

K e p iiw ак. aiOFa булар тансык, BipaK, еттш исше мурны кансын, 0 зin S3i умытты, тура умтылды, ©ргендердш 6ipeyiK жеуге жаншып. Сыргыды темен карай бшк таудан. «Коркам ба — деп мыиадай усак жаудан. Ен улкеш тимесе, усактарын Жемеймш бе, тюленьдей шеттен аулал!» Сол кезде куз-тау болтан музFa тац pan, Сыртында аю repici жундес жартак, Турды Шмит. Cepiri касындагы «Ана кара!»— дед1 оган аюлы андап. Караса шывды ерлеп келед1‘ аю. «Атар, я устап алар» демед! аю. Онын жаны шик! ет, Кезше ет Кер1нсе кумарланып олед'1 аю Шык Tin-TiK, аскар бжк, мелд1р шыны, Юргшптей колдан теген секши жымы. Шмитп'н ойы Kerri, устамакка Аюды аскар шыннан аман, Tipi. «Кэне, ат! — дед! карай жолдасына — Типзбе, не журекке, не басына. Женш тана жаралап, устап алып, Мэскеудеп авдардын ордасына,— Апарайык а-тирмей!» анау — «Куп!» деп

Винчестерш1 калтага салран ж1ктеп, Суырды. Волжап турып б асы п каллы. Зымырап ок аюга ушты тж теп. А уан ы бурпялап ок ушты зырлап. Е кт'н! сакрырлатты кузды шыцдап А ю га б у л эдем! куй i<©piHin, К атерci3 жаны жай боп турды тындап. Ол Т1рсектен тагенin бшмей калды, Бытд! жалгыз сырганай кулаганды... Б1рнеше адам туармей ж ер ге оны Сырганаган бойымен кагып алды. III. ШУНЯЛЛ «Февраль. 14. 34. Муз тен1з ж а к Кеше, 15, 30 да кеме апат Болды. Б1р жаи шырын бар, баскасы аман. М уздан калап жатырмыз л агерь жасап! Л агерь бейне Кремль: кец, биш, т1к. Орта сы на октябрь туын т'ттн<. С С С Р - г а сэлем де, сагынышты Ж урекпенеи жанашыр ж эрдем кугп'к!» Деп Ш м ит хабар берд! штабына. Саспай сеншн жан-жактан кысканына Кеме батк ан орында ойFa кеттк Эрк|'мге эрб!р icri нуедады д а , pi яндар ататын жалгыз окты мылтык

«Мынау муз,— дед! китен,— б!зге турак, Егер де бул жарылып кетсек кулан. Tynci3 тунган туцгыйык... мещ'рсу куш, Мпнут сайын коркытпак: «Кер — дел,— шылоп!* Бул жердей жага аса емес жырак. Ж уз елу километр, жаяу шубап Журер ек жыйырма кун1 шыдамайды Бала, ойел, агаздер оган. oipaK. Алмаса арамыздан ажал кастап -Албановтай2 осалды музга таетап Кете алмас оипнм де б1здщ топтан Кыйыншылык туганда басын жаскап. ©зге таптан 65зд<?г5взгешелис. К а р а булттай келсе д е катер тент. ©зшилл тап адамы сык.ылданып ■ Плектестен кашпаймыз безщ, жсрш Куанышты, кайгыиы ифдей кер!», Bipre жясап, немесе 6iprc елin. . LIItiiKca тебе, жатса call oipre болып, B id туйip панды жрПулз 6ipre бел'ш. Одактып б;з бярмакт? буыяындай. Олак орда, 6i3 оным уыгындам. Оыиса уык, сылдасэ буып, одак Тура алмас ашныгы куырылмай. Ецбекпп тап 6ip дене, журег! 6ip. Кай жерше кадалса кылдай inerip 1Коме б.тгклннап Kalin Шмит жагагз жетуд! есептегенде, > 1914 142 «Святая Анна» лсгсн арачаи «Франц Иосиф»аралынаАл леген Kici жылы i::c:vph муз аркмлы жаяу жуоген жоллч enin, •■ Kovi-як iini Парглр.

Сыздамак журен. Егер сыздаса <ы Сыздамай турFan емес ден е букЬт... Ж утк ан тец1з жорикта та л ай ерд1, «ЧелюскиндЬ кыйраткан жумсап сепий. Д ул ей гой ол. 61'лмеид! улын жауга Онайлыкпен бермейтш б iзлам елд! Бглмейд1 болат журек штабымды. Е стШ теш'з сети кыскалымды. 9 mi' p 6epin ушырмак. пятилетка1 Тугы зган курыш канат кустарымды. «Ленин», «Литке», «Красин», «Малыгинд!»8 Таныйсын, муз кеуденд]' тал ай т5лдк Ук1м етт1н омipin алыгт олар Койнына колын салып тагы ю'рдй К ем е турсын, бГздерге болы п жокшы. И ттерш жегш, !здеп гаыкпак чукчы*. B ipi куйрык. 6ipeyi канат: нт, ат. П ароход, поезд, кыран-болат топшы. Ж аяд ы одак 6i3re T eric куш ак , Ж а й с а кушак, устайсын к алай тусап. Е ртен елге жетем!з, б1злш ерлер Ж ася м ак талай жорык бН ге усап. Ж урокте жатар кэнп Магиелевич*. Аяньгшты ол/мге ауьтрса |'ш, Буп'н 6 i3fli женлЛм деп масаттангап, Теш’з ге жггерлене жумсармьтз куш. Бесжылдык жоспар. «Ленин», «Литке». «Кр’ сяг:.*, «Мг.-ыгнч»— муз кесет1н

Ж арылса шар, тещзге кеме батса. Техника кемд^п ол уакытша, Туптегепде табират тусаулы ат, Табират пул, тубшде, адам патса!» ¥шкыр ойы жер шарын шарлай ушып, Бш к ушып, жулдызды, кушЦ куш:.:;' Муз Fa кеп хонды, Ш мит орнынан Турды еске лагерьде icrep rycin. Туктер; тогайлы тау кырау баскан Keai кун, тушз бел' тунык аспан. Ж уреп же.рдщ шары. Тентек тешз С екш и кызу каны кайнап таскан. Кайраты кайтпас болат, акылы кен. Таулы тескен кызу о т— шыгарран дем. Ce3i судай таскынды ашык ун1, Дауылда Kypaipcren кунмеисн теп. Кетсрд! кырауланран тукт; басты. Кескшмсн куанышты керд1 касты Тешздс Кремльдей коммунизм, Ордасын каласуга араласты. Кун тумансыз, бултсыз, ашык, шарыл. Ерлер icTe — агылраи, кермей дамыл. Bip адамда уайым жок. Bapi батыр, Дуларан той ориы бейне лагерь. О йсппп жуогеи журтка жумыс icien, «Бу иеткен кайрат, сешм, неткен куш!л деп Аласа казыккч аркандялып Ак а!о жатыр екен шыпжыр т!степ

Туткынта тускешне аю кекп, Долдапды ол, тыпырлап, музды remi. Тук шыкпады... кажыды... жамбасынан Кулады да, кез жумып ойта кезть — «Mine терт ай — дед! аю ,— мен тутдынмьн Ж арты жылдык eMlp.ai утты ушкыр кун. Менен осал болмады, бекер екен Дейп'н соз1м: мыктымын, ж ауды ыктырдым. К,ыядан сыкылды ед1м кулап кеткен. Кезшде ететше xaain жеткеп Осы 6ip, к.ос-аяктар устап алып Баиляды карсылыкка болмай откен. Аягыы сынтан екен элденеден. Кап соркалап, ес суып, талды денем. Кейш псш б/лгем жок... Ж ыйсам ест! Bip куыста жатырмын ж илы, терек. Ж аралы аятымды орап, байлап Тастапты. Сол арада каньш кайнап, Турдым да орнымнан уйынпмищ Керштен жерш тюрнап, керд!м шайнап. Tic б а т у былай турсын туспей танба, Ызаландым, арпалысши. Булкынганта Болмады, куйылды тер, кулай кетт!м Ж арадан гсорльп; катты б а л ы жанта. Деген сез рас екен «уйкы душпзн», Бойыммен ыза кс-шеп, аш у к и ска и Жатыгг ем, уйктан юппын... дыбыска 6ip Оянсам, бейне буйра бултка уксап.

Басынын туп бар жан касымда тур. Осымен yiuiHiiii рет кездесп бул. Тап бсруге 6ip ойлап... Kesiiie кез Тускесш, «Болмас,— дед1'м ,— мына кургыр». Сидан 6epi б1рталай gtti заман. Туткьшнан баска кастык, бул ар маган Жасамайтын сыкылды, ашпай кары» Кун сайын мезгпп'мен тамактаиам. Бурынры боетандыкты ойлап кешл Жудейд) аздап, BipnK мынау емip, Ракат деймш iurreii, 6ip есептен, Уайымын не, тамак жеп, ж ат та сем!р! К0ИД1КТ1М... Б!рак, маган келетш ой, Меи 6ip заттын 1ш5лде жатырмын гой, Ол Meui жутты дейш... Сонда... елмей, Калайша Tipi болып кетерем бой. ©3iMi3 бггсу ж\\тгык талайларды, Деместен мынау жансыз, мынау жанды. Солардан, тап мендсй боп: шлмде мен Кергем жок, жанын аман сактаганды. Ойлаймын жатый, турып соны ылшй. Суды сытый. азыктц кесек кылгый Бшеимеи,\" жугкапына дак салмауын Коргеиде кайрам калам, жетпейд! мый. Сол алып, булн cyFa Kerri cyurin. Мына 6ip, муз бетшде ерген тырбык Калз бер;и. Батзды жангя к а п ы Осылар устаганы меш кул гып.

Ю м б!'лс1н, зоры неге сунНгеяш. Кыйратып музга салгаи дурб!ленш, 1стей ме терендеп. балыктареа? Бул поле, ондырмайтьш тиген жерin. Мен туткын... Музга Mine аркапдалдыы. Туатурын болмады шер тар кар куп. Kim бьлсш, кутш тур ма алдымда эл! Будан жамаи жудейтш, кайгы артар купI К®з1мея шолды аю лагерь жакты. 11олса тендер мрамор уй боп калти. »И1к дщ гек басында желб!’реген Гумен ойнап сэулесп кун д е батты. Кешюрдп Б так, думай лагерь басы. Тандак свиль тунерд! кубылясы. Сол кезде самаладай бола калды Муз те ш зд 'т солтуспк ш утыласы1. Шугыла, аткап жаздын тацыидай боп, Соулес! децгеленс, тамырлай кеп Бултка шагыльшты. Бояллы булт Шебер шеккен кестел1 шайыдай бон. Толкыйды иур, TyaaFan агьшдай боп. Ж айнады нур, элсктр шамыидай боп, ■ Кулпырды нур, Тотыныч капатьшдай, Кулд! нур, ж ас гулдердщ багынлай8 бол солгусппнде тун iminae, »гйле flip ryci ку-гпмрггн жа( Бгоеулер муны -v. i-.ар ioiim-ir шык-чин Жорок лензп Р вл1 толык зерне; ен емес. 2 Гулдердгк бакшаси деген мириада

Сонан турл1 мэнер, гулi кулген Юлемдей жазып, Kcpin кокке ьлген Ш угала ортасыиан ыдырады, Бейне 6ip сыкылданып сара п'лген ETeri жыйырылды eici жакка, Тастардан typai кымбат соккан какпа Тэр1з' д1 деигелендь Мандайына Мын тармак, секглдевдл жулдыз таккан. AcnaHFa биштед! какпа ерлеп, ©рлеген сайын, сулу, артты кернек, Кек жайып e;;i етек, канаттарын Ж аг алап жер жиепп кегп келбеп. Нурыи топп rayhap муз кузды шыцра, Лс.паннан садбыраган алтын сырга, Челюскшшнл ерлерд1 тапыркаган, Шакыргаидай болды ол «Кел,— деп,— мунда!!.» IV АСПАНДА Калын кайрат бойында, куш бапты. «АНТ— 4»1 кыяга канат какты. Булт устш бауры сыйпай сыргал Кулдырагаи жулдыздай зырлап акты. Ауаны тумсыгымеи ipen, суздк Балдан тогп уйкысын бел in, бузып Ж^бергесш,— томырык мшез! устап, Ашу кернеп ауаныц да каны кызды. 1«А. Н. Т—4» Чслюсхтшллерге Oipimni ушып баргап аэроплан 320

Ж елдегп, желпЪядеген жулып муртын, Толтыра какалтпак боп, урлед! уртын. Кайшыдай дауыл ri.ii жалактады Канатьш кеспыс болып туптен кьюкып. Ушкыр «АНТ» оный б!рш кылмады елец, Ауаныи тешзше сунги терец. Зырлады Б!раздаи сон шеккен туман Сыкылды кала берд! булт твмен. Ш атылды ай нурына б олат Tepid, Дегепдей, жерден кокке ушкан един. Б а р жулдыз жымын кагып, шакыргандай Болды они, деп «б!зге ж ылдам келшП» Т1зг1нд1 Анатолий1 канты сермей. К вкке орлей, ауаны ж ута шолдей К еле жаткан «АН’Г»ына суйспн'п ол. С алады эн, шатгана, коюрек керней. «Кетерме —дейд! онш ле— кеудеюи аспан! Д есен де желмен жайкап, матам «жаскан!» Ж ыйырма бес жастамын. Е с б:лгел! Ер емен кыйыпдыктан ыгып. каткая. Уш жылдэй устзп келем «АНТ»-нын басын. Д ем сетей: борам, туман, жяцбыо. шашын, К ор гем я;ок содаи ocpi не kvh, не тун. Не кулан, не тчлыг'ын, не адасыгт. «М уз Tenia туткындады б!ряз ерд!, С олардан куткар деген хабар келл*. ■а т о л р й Л ол я з е я си в >— *ЛИТ»-т! vtiutpyurl-yim

Аттан тез!» дел партия, ук 1метпеп Басында марттых маган омip бердг КдЬарлы карт муз тени ж акка карал, Жарлыкты алгашп «АНТ» касты палат. Сснда аспан сен б-1зд1 б удал катгы Кдйырмак бол мавдайеа урдын сабап. Болмады шапалашк шопак кур.ты. Кеудеце «АМТ»-ым кулай салды бургы, Сен тупл асау тешз кдйратыма, Танкалып, аузын ащып. козщ жумды. Кешiкпей орындалды берген жарлык. Тутылган муз тешзде срд! барлык, Куткардык, Большевшспк б!зд!ц кайрат Жер шарыи тугел!мсн отыр тацгып. Алсан да ала/i-тулей дауыл демд1 Шумектеп куйсая даты жацбыр-тердк Оскырып туласак да асау аспан, Устще аумайтуши салдым ердк Сен тупл сртеп айга, купле MiiieM, Mine.M купге, алемгс куплен кулем Кулем куплей, коз'мс колокксл! Орыи туесе псрдес’ш серпом, туром. Умыт кып турмыста жоп. пор! кустаа Ертеде ядам ем?с, киял ушка». Кынл кусын алгмзяг колдрн /косая Алгапда, капитал сум огг.н душпап Сол сумная кусты тугел ал< Топтяпгап тг'рпя, упрек. т;п Ушалы а--роля.ап. ад;.‘ > tv Он салаты з ег гг .-:-;ы е й Кус та бп, flv.UKTv л д а б!з.

Анык адам атын аи, s n ip етй: Турамыз он сепз мыц Faлам Fa1 6Ы Менгерд|'к 6i3 асаудыи алуаиын. IIIу у аспаным! Шап удеп жануарым. М эскеуге ортец барып к©рсстсй;н, «АНТ» сыкылды а.чып куш — б.адуанын! Толык, бет, кыр мурынды, ж ука epin. К ад ы к кабак, OTtdp к©з жанра тег:н BiTep емес, сары-сур кеск!гниде Толкып сыртка Teyin ту р кайрат, сеш'м. К аш ан кун спстемасын тугел шолмай ¥шатурын ойы бар, ж ер ге кокбай. Аспан ызгар, кайраты жалы н. Жешл Кшммеиен келе;и кызып, то цып. Артында-тумшаланып ж ггы р Борька2, К ара са кутп'марей, огаи жорта. Ж ум ады Борька козш: «Н еге магаи К,арайды?» дсп коз:иен ж аиы корка. Б ул жолм Борькада д а долы эту, Я , ойында, тусэуды уз а каш у. М эцг! гыи кеде жптыр о пеки опии О йдаи ой туып. опга ой у д а су. «Апырай,— дейд! Борька — б у не еумдык: М ы па 6 ip кос аяктар меш к ул кып 2 Орысша «белый мгдчгаь^ дегп): *л\\;л\"Ч г—д: ■ >рис койган. Боркеткн ерк-.'.тсш.и TVS1' — Борька 123

Басынып алды эбден. ДегенЫе Кенетш болдым кэз!р басты шулшп. Адасып элдекайда калды т«из. Юнджтес туысканым ед| епз. Кулагымды сасытты осы 6ipey Беймаза, Пырылдаган ашы леб>з. Бырылдап, су cLviipin музра урынган Дегенде кутылдым ба, 6ip бырылдан Аспанда б1рдемелер тары 6 ip кун, Оянсам канат кэрып жур дырылдап. Ол дырыл тещз бетш орай ушты. Бшк ушты, аспанда бултты кушты. Ес б!лгел1 ез басым керген емен, Тешзде бул сыкылды ipi кусты. Сол кустан корыкты ма? Куаиды ма? Шулады да кос аяк, уанды да. Шакырды? Я, урк'гт?.. Тутшдетш Тен!зд! айналдырды буалдырра. EnniHi дауылдатын кус та конды. Сытырлады кайысып конрэн орчы. Кус артынаи кус каптап тен!з бет!. Bip кезде сондай ipi куска толды Квп екен, кергешмнен кормогсшм Жутып ап, кос аяктын екгелеЫн. Меш д е кылрыды кус. 6ipaK ражян. Тары да бул кылрура влмегешм

К ылрыды, элде залал, олде лайда!.. MeHi бул апарады уш ып кайда? Бшкте бтр теш'з бар сыкылды ед!, Барса согян, балыгы аз ба, бай ма? Ол теш'з орным ед! кыял еткен, Д ей л н ем, мен ем!рде OFan жетпен. Э л 1 де мына себеп к ездесу1 Keai ме, ллек да был болып кеткен. Бш'кте теш’з бары аны к болып, Туп-тугел жаркыратан балык болып, ТуЫмде коргежмдей туиеугуш, Тамакка каламын ба к ар к болып!..» Kypecin куэныш пен кан ил бойда, (Ай батты, аспан тун д ы ), аю ойда. С ол кезде «АНТ» айналды Мэскеу уст!н Б!рнеше орагытып, конура ойлап. Енбекш! адамзатка болтан кортан М аяты бостандыктыц М эскеу — ордам, }Ю г!ттеЯ жыйырма бес ж аска шыккан Д енес! оскен, алып Kymi толган. Толыксып турды бетте каны оннап. К аланы пурга кемд! ига мдар жайнап. А ткап фонтан шлем т у е гулд! cyfiin Ш ыркады радио — булбул сайрап. Пролетар табынын журепнде, Бакы тты тупк! кьпмк трепнде,— Шомылып электрдщ жарыгына Ж айкалды Кызыл ж а л а у Кремльде. Улты кеп, т!лег! 6 ip, аз ат халык, Э н , куй, впер, оиынта кумарланып. Театр, кино, бакша, тэты сондай... Азыктан рухани жутты канып.

Соларяы Анатолий керш кызык, Ойнагысы кеп Kerin, дене кызып, Орай ушып, денгелек кошкар муШз, Кала устше тупннен тартты сызык. Теш'зде еркш баллад баскандаты Кеп кезд], передни аспандагы Мэскеу екен деп угал, уройл: ойы Мынау балды аюдык сас.кандагы: Теш'з жод. Балык та жок, жок жайыны. Сунп'ген сута алыптыд агайыны Жатады екен касте, жолатпастан Маньша кос аяктан жабайыны. Кызарып жана гаыккан кундсй жантан, Кызыл ту желб|'реген музда калган. Кушiмен неидсн заттып кокко-келш ©згсрмей сол куйшде орлай алтн? KeiCTiH де алыптары, зорлар екен, Teni3, кок, кос аякка толган екен. Кайда барсам алдымпян солар шытып Енл!г! кушм каран болтан екен!..» V. АПТЫС Мэскеудег; ацдардыц корасында, Tynri сагат терттерд!Д шамасыида Жатты ак ато денбекшш, KipniK какпай. Торкозде, толтан аддар ярасында. бите яц шыртуйкыда, кор-кор, пые-пые. Олардыц есшдс жок туткын — кылпые. Жалтыз-ак жабиркаикы кыйкылдайды, Бакшадо. кел уетшде уйнтлтн кус. 323

М ай сулу Капы Ж !бек тэтп калгоп Bipi.i eipi r ■>ипылдалы. ЕЖ боЛЫ П , Т '.слepi сяк».угадь», тыпиактари Тарбыйлы. б?р»ч торкол ткрчатпвды. El<Cyi ЛС ШОТ'ГЫЙЛЫ-курсеI\"КГ, Б еттсе in 6 ip Л!рЁие т|д к.тгкалм. К а р а а го ¥ш :ыдлн неге он гт:--т:г. дот»-’. тенте:-.. Dip ж ;::г жог\\ сенсн б а с к а , еткен еелтек. 3:Т7

Осы тордан ем|'рде босану жок, Тула, карты, тырнала, яки жер теп! Ак аю Басымды катырмагаы, Соска оттап! Кара аю Сен езщ басынасып к!мд! боктап?! А к эю Басынса не кылэсын? Кара аю Кутырма сен, ТеШзде дардандайтьш кунд{ жоктап! Дэндемс, KiMuen сонщ артык жачык! Маныннын кезбсн шолып керш! борщ. К е з т ин.тккыр, кормейсй!, акяамяйсын, Экендей туткын болган дала акын. Ак аю Айта Fofi, менен мыкты кай акын бар! Кара аю П э-ш икш , мыкты е ть а у . мыпа мундар! Элш бйтмес алрктер осылар Foft... Мыктыны мен айтайыч. ссн тыида, ал! Кермесен зксцдей ан будан бурын, Ana 6 ip калкан кулак, узын мурын ГПл. А яры бошкедей, денеа' куз, Мыкты болсан коне, бар, соган урын! Ак аю Урынса не кылады? Кара аю Кылрпиы сол: Тумсык нен кабыррадак 6 ip персе ал, 328

CyfieriH кул болады. А як, баскам А к д а будан жок дейдг куш п', я зор. Ак аю К я м алды мыкты болея него мулна? Кара аю Ю’шкене саябыр ет, с®зд! тынла .. А к аю А п ы р а й кызыксын, сен , пеге туткын Б о л а д ы 6iTe туря мундяй тулга? Кара аю К у ш , тулга бггкенЬген, зады момын. Ж у з путтап жуктер ш ее тесш жонын М ы п к етпейдк А к аю Онбайлы огам кексе, Ё н д !П мыктылыгын а й гп а опын! К а р а а го А на 6ip сабау куйпык, ж я лб ы р жплды, Ю н д ! п котертю. тостек пллы. А р а н ауы з, таяк Tic, най.ча туяк, Таныймысьш атакты арыстанды ? Б у л ж акта, дейд! ацдпп. м у т я «латн:а», Е г е р де ашуы ксп, к а б а к катса Ж ы т а м ы з бар?Ч!3 де, О н у ы жок. К у й л ж етш , 6ipeyi уст а л капеп. Лк аю Р а с , ол бгр зургэннын т у е f суык. , К я с ы н а баска 6ipcv б а р са ж у к к Буркан-таркан болады, шабьшады, Д о л д а н а д ы денесш а ш у буыгт. Кара аю Э н е — 6 ip , бола коймзе таррыл таные. О н ы н ж урср мекеш т а у м еи камыс. згч

Арыстаннан кейшл ауыздагы Ж олак жунд1. жойкын куш, ол — жолбарыс Айласы бойында мол, шапшан, emi Журекть— Б!р нэрсеге койса 6erri Таймайды. Жараланса не елед1, ©лмесе, тыибайды ол алмай кекть Ак аю Кететш неме екенсш кейде мыжып. DipiHC 6ipi кайшы, c©3i' h к ы зы к . «Кек алмай тынбаса ол» неге каганай Тур мунда, талкан кылап торды y3in? Ка р а а ю Сен 03in к!м деп турсьш, адамзатты? Ак а ю Таил да ян бар ма ед! ондай атты? Ка р а а ю KiM оз1ЦД1 тешзден устап алып. Осы торкоз iuiine камап жапты? Акаю Кос аяк. Ка р а а ю Сонык атын дейд! алам. Келд; ме, устаганда OFair шаман? Акаю Ка р а а ю Епдеше кутырма, сонын кулы Курт-кумырыска, кус. балык, жер, кек, жел,

Лк. аю А п ы р ай , онык рас. Ка р а а ю Р а с болса, Мыктысынып свйлейс!н неге онша. Акаю M en iK i мыктылык на, куЙ1Нгепд1К, Ш ы д а у кыйьш, журекке к ай гы толса Ж уп д е ст е у , узын тум сы к, а па 6ip сур Н еткен ан? Ка р а а ю Кэне? А к аю Эие? Ка р а а ю О м а ? Каскыр! Тонм ойы н, кайсар, о ж е т , уры . Оны Ж араткан дай деп эде)'Н « м а л га кас кыл А к аю М а л ы й »с? Б 13 сыкылды о да ап ба? К а р а аю T y fie , жылкы, кой, сш кк сыйыр малга С а палалы. А к аю Оларды ктм к о р т т ь Таны сты р болса м алдар осы манда. К а р а аю Б а р . А н а у nip мойын, н ай за е р к ет ... . (© ркеш деген аркага б !т к сп кертеш). М о й ы н , саны шудялы, ж о т а л ы , зор, Капсы ры нкы карьшды, t o c i скксш. Б у л зордын. б’лмесен се н аты туйс. Туйен ! устаган журт б а р дея кие. 331

Олай дейтш себеб! шелд! кезген Адам жугш аркалзп кунге куйе. Ж уп' ауыр бодранда боздярак од, Боздасамун зарларын козгаган ол, Дегенмен, жьглай журе жуг?н жерге Тастамаган, гасырлар тозбарзн ол. Кажымаган кыртысты стсе комын, Елемеген гамак пен сусып жогын. Адамзаттыи тарнхи жуг1н талай Суйреген енбеп бар сондай оаын. Нелер Facbip талыкпяй тартып жукт!, Кунд!'з тун! кемде-кем т!зе букт!, Тыныс бертп, аркамды босатар деп Салысты аиа жылы Туркспбт!. Эне 6 ip, желкес!' жал, куйрыгы кыл Жылкы. О да адамды тыцдагыш кул. «Ер канаты— ат» деген атак ялып, Адамга талай пайда тип'зген бул. Ет!, сут1. жур1сг,— бар! де жел, Желденбеген ертеден аты жок ер. Б 1реуде «мын», Йреуде, «б'реу» де жок, «Мынды» мупсыз, «б!рсЬ»д>п журеп гаер. Мынрн K33ip <6ip> емес, не «мын» дар. Мьщды «мын» иеленсс. к!млс мук бар. Бас бакташы Буденный дсйт!н батыр. Атка не табылды, сьшлар, кундар. КепшШкке тигесш мундай бил!к Аттаи дары енбекке алып сыйлык. Будан былай мшед| op6ip адам Суйр1'ктей суду: желг!р, жорра. жуйр!К. Жылкы >каига етпейд! осте задал. Азулы аннын 6ipi умтылса сгер

Оскырып каша бастау, басы н коргау, Квлдян кедор найраты, б арлы к табар. К аскы р деп атздым ю й , сонау сурды. О л жылкыдан коп осал. Б )р а к сумды, Ж ы лкы лар жодыктырып айдалада « К о с колдап тебесшеп, д е й бер, yp.au». К ап са каскыр алкымиан, яки шаптан, Ш ы цгырып кудау, барлы к ici тапкан. Е ге р де каГфат кыдса, каск ы р катып К а л а р eai туядтан ж ал гы з каккан. Б уд аи анау сайдакты сыйыр анга М ы кткрак, далада ац жолы кканда О сал дары п ортага ап, eK ipicin, С у зН л е п туормейд! етке тацба. С ы йы рда сут, сут каймак, . каймактан май, М а й ы кепт! адамзат дейдк «ток, бай». 0 п з д е р 1 алып куш, аяц ж у кк е Талыкпайды болса да а уы р капдай. Кой мунда жок, тукымдас ан ау аркар. Ешк!' а н ау кипстей козд! тартар Б олм аг аниса буднр'шн денелерй И елен се Жлчкяи 6ip, бяйлык шалкар. А д &м зй т жасанагап ан д ай тукке Токы льш xnitauu жуш фпбрикте, K tiin ce яда»» у;яньг ж.чйлы. Ernefyn еакь.гтдаран ялз тук те М а л ел! амяп.;ыкгык rtypwn злдн1 С е б е б ! мол сиз кукгнз. к \\ нды малды

Мал жалпыныц мулкше айпалгансын Бул амаидык бул куаде жакаланды. 0 л 1 де устагапмен малды булдап, Бул елде малдап каз|'р адам кымбат. Бугш ашык шеии'лд! табушыга «Мал ма, мен бе, KiM кымбат?» деген жумбак. Таусайып айтып саган анды кай 6ip. Такыр бет, тукп дене анау маймыл. Ан атаулы 1'шшде eirri осы 1стейд1 Kefi6ip icii адамдай бул. Ан адамга корыкканнан иед1 бас, Ал, мал деген елжюш, koh6i‘c, жуас. Кашпайды, кастаспайды, пайдасы мм, Кисе кшм, мшсе ат, ашыкса ас. Акаю Меиде бар таил улКеи ei<i сурау, Олардан бурым сурар с©31'м мынау: Ак емес, aim 6ipcy шумакталып Жаткаиын емес пе 6ip мыкты дырау? Кара аю Осында оны халык дейд! «удав», ©лт1ред! т icrereK жаиды улап. Анау коям жутканда кессктелт Депесш жонелед1 керin, бунап. Бул тукымдас жзпджтш аты жылан. Ак аю бзгесш айтпай-ак кой, oaiM де угам. Ewiiri 6 ip сурауым: осынша кус, Угыпдыр, панда бон жур каидан буган5 Кара а ю Отырган канаттарын кере сичкш. Кеч сала, орак тумсык, ак ау буркгг. Кырн-ы коз каядим б!п изроем! SM

Ш алса, онда болмайды кате, мултж. А н а oip кызрыл аады дейд| тулки Б ан ка ны кулык, калжын, ойын, кулш. Айлакер, тебелеске, 6ipaK оны Кояндай алып жейд1 бурш бурк|'т. Т улк1 турсын каскырды жейд1 алып. К аскы рга тусершде канат кагып Топшысыи кысып, томен соргалайды Ш ыркап шырып булыттан эр1 барып. Н е кыларын бйгаейд! каскы р саскан. К вздщ тубш кусыра — алып бастан С ы кса, TeMip курсаудай сынып суйек, Т уягы юриплдейд! мынра шанышкан. Б улай дейтш копшшк, емес 6 ip мен. AKFa аман калу жок б урк 1т' бурген. Талайлардан еспд'ш куларыммен, BypRirri каскыр тугш аю 1лген. Торрындан кулпырран кек ан ау ляшын, © з ш т кврд'т бе сен кербез, нашью, А н а у каз, анау уйрек, дуадактын О даты кем:рген ку тала ft бзсын. К,ыягы кылпылдаган бейпе пыв;,ъ; Tin’ll кетсе ‘плед: оррзнра year:. ’ Ушкырлыгы найзараЭ, уйрек, каздыи Bopin оран койгандяй байлап, тусап. Акаю М ы т , 6ip узын мойын гл.яярын ш ? .Ч ара аю Акку. о-. -:, бар байлык - y .t e v i ун Кок1.':.\",: . :• ьтод: 'ки б;:кша 1.::.i '• ••ызылпл: ->н с а л г а н к \\*

А к а к> Лна uip узин нунрик к.улпыргид туе/ К а р а аю Сал, кербез, сылакдаган ал тотыкус. ЭдемГ Eipan, кус Деп внгелердей Не сайра, дей алмайсын, немесе уш! Ак аю Юшкене, мына 6ipey, эшш'л сэры? Кара аю Булбул: ыстык, жаз, тога и, гулдер жаны. Сол юшкене калпымсн шы.мырлатып >Юберед1 денеид! сайратаиы. Ак аю Ею улкен сурау бар, 6 ipi онык Емессш ан сыкылды сен де момын, dpi 6 uirip eKeiicin, сейте тура Калайша торкезден сен алдыц орын'-1 Кайда жоне kim сети. ата-енек? Осыны етшемш еид) сенен? К а р а аю Дурыс... Былай деп жазган шеж1ремд| Германия акыны «Гейне»1 дегеп: — «Балканнын керш ж ур журт бит гауьш. Котерген кекке керш омырауын. Ерке оскен еркесшдей тастын бетш Суйсд! аккач булак, жаугач жауьто. 1 Г е н р и х Гейне (1797-1856)—Герыаннякыч букаоашыя акыны, Сонын «Аттатррль»дейпи поэмаилман (1841жилы жазган) еркш аударып, 14 ауаз влек (56 жо т) алынлы, Аудармада жол арасында кедетш коп покаттар аудар«ай. тастап датен «лышер

«Созылып таудан твмен кербез дала, Етекке мрамордан орнап кала. Алапта базар кызып, нелер суду Келед! сол базардап азы к ала. «Базарда музыкалар тербетсе куй. Ек» аю (ypFaiuu, еркек) билейд1 би, Аттатроль1, Момыйды2 кызык керш, Болады сол манайда халы к ылгый. «Би билеп иесше тапса да акша, Б ар журтка карайды олар душпан, жатша Ойткеш тусед! веке, аск ар таудын Галиде та гы болып вскен бакша. «Ойласа орман, тауды куйед1 ни, Ызаланып шыкырлайды кайраган ric. BipaK, бугау шынжырдан ойланганмен, Босанып y3in uibiFun к ет у 1 куш. «B ip куш жатыр ед! кайнап базар, Ж у р т д у erri, шыккандай жерден тажал. Н эрсесш колындагы тастай кашып, С ек ун д сайын жалтактап к утп ажал. «Ол кашудыц MOHici: Аттатроль Болмайын деп ©М1рлж адам га кор, Шынжырди уздГ, булкынып тауга кашты. Х алы к ypiKTi, бегст ж ок, ашылды жол, «Ж^н тутпай, эрк|'м басын кылды сауга. Кутылып Аттатроль кiр дi тауга, Курысын кутылганы! Суйген жары Момыйы босана алмай калды жауда. С. MfK?

«УнНрден балаларын аман тапты. Оларды кушаккя ап. кысыи кптты, KyHipeHTin тас куыс-гы Аттатроль Жарыиым кайгы зарьгп таска шакты. «Жан-жарым,— дед| ага, катай карем? Зарымды ecTHMicin жарым деген. Аузынды балдан тэтт! , кушырлана Кандырып сусынымды каш ан воем? «Мурпымнан кетер ме екен жупар ист, Шекердей ун'щ тэтт!, сазды куннпм, Алдыма мыц сулуды катар койса, Оларга нешц семдей бойы.м нсш! «Калдык-ау, жау колыпда суигеа жарым! Кайте(Пн, езепм ерт, кеудем жалын! Колымнан бакыг кусыи тартып алды, Зорлыкшыл, кыянатшыл, адам залым. «Барлык ак жкерленсе тугел меидей, Багынбанык, дессе егер, адамга елмей. ©пз сузш, ат Teyiii, каскыр т(степ Жумсаса, кару болса гп’мде нендей. «Сонда 6i3 жснер едн< адамзапы, Турар ек кыянатсыз, тату, тотл. Не керек! Береке жок! Эй, адам-ай! Болрасын 6i3 б(рли<с!з Ti3CH батты!»1 А к аю Оиысы рас та гой. Кара аю Бегемешк Акдардын адамменен epereci Эншейш эурелт! ‘ Гейне ce3i осы араяан оиедс 33s

А к аю Куинн косса Б ар депеш тенеспейтж неменесь Кара аю Жаркыным, коя туршы мыктылыкты. Адамнан аилао ryi i.'i ж сл , су мыкты. О дан даты сура сен, «А ттатроль— Д е п — Yllrilw l 1 акырда калан шыкты?» М омыйга оиык шыбын жаны курбан. Момыйдай бон шыцкырып 6 ipey урган B ip баксы бзкырган кеп, жэпе 6ipey Мылтыгын шыгар ж ерде безеи турган. Ж ары на таяк батып, беб оу каккаи Ш ыдамай, укпршен Kipin жаткан Аттатроль жупре шыккаи кезде К о с ©кпеден андыган мерген аткан. Акаю Айланы 6 mieii калкан екен сорлы! Кара аю К ан дай екен деп опын. ж аткан орны K ip c e мерген, табылга и алты кунак, О ларды алып, тагы болтан жолды. С о л алтаудын 6ipevi M cnin тешем, Т ер теу ек, мен-ак Tipi ж урм ш ссен, Кателеспен, сг.ор де ©MipiMiiiH А лды жарык, арты зар-кайгы десем. B ip ойын орлицы б а р дейд| — цирк. Жясьгмда уйреиугс согап 6 e p in , Э р ту р л i опер бгл.'н’м, с о и ып 6ipi Арканды бойлай билеу, койган керш А р ка н деген бенне кыл гк»н1шке сым. Акаю Катерлг ойын екен мы науык тьш! Ойнактын болды оггдн. сеней баска О сындай енерлерд! та гы да к1м? 339

Кара Бурки1пен коян, кой мен каскыр онда Bipre ойиайды. Ьшнен тынып зорга. Аттар еал, иттер зшш, жылан камшы. Арыстандар мулпген сопы, молда. Моселен, арыстандар аузын ашып Турганда, ойнатушы уртын касып, Аузынэ басын тыкса лстемейд! . Кайраты сап caFarra суып-жасып. Цирк деген двнгелек 6ip биж уй. Ойнаушьжы керелн адам ылрый. Мен сонда, жогарыда керген аркан Усп'нде двнгелене билеймж би. Тэрттпке уйретуил болды катал. Болмашы ойнаганяа болса катан Артынан таяк жейсш. Ашуланса Урыншак адам ед) «эпербакан!» Сондыктан ойнаранда ойын барлык Кабарын журу рана опын андып. Оркестр дейлн, бграк, б!рдемес! Васы иды ж!беред1 кейде дач гып. Адам о л — кайгырымпаз, куанымпаз, )KepKeniMiia3, суй|мпаз, уанымпао, Дариядай шалкымпаз, шаггтанымпаз, Керкет1Мпаз, тасымпаз, суалымпаз. Осындай iiuiimeri сырдыц бэрш вз yiiiMen шыр&рса, деЙД1— ОН1М. Онде унге суду саз сэйкестелш Баладан тэтт'| етед1 ohhiil д э м ш . Куй де ун. BipaK ce3ci3 сэра дыбыс. Дыбыстан сыр ангару кыйын жумыс. 340

BipaK, адам дыбысты шебер курап Эннен дары беред! артык, yfuc. 1_Шркш-ай, бар-ау, куйлер нелер тэтп Дыбыспен уктыратын талай romi. Шектен шыккан тэтг! у и, алпыс eKi Тамырымды сан рет шымырлатты. T arri куйге етпейд! денем сабыр, Шектер емес, ойнаган, барлык тамыр Сыкылданып адасам ылкый естен, С ол мшезден акырда керд1'м жэб!р. 5 ip куш мен эдем! билеп ем би, Оркестр кошеметтеп ойнады куй. EciM шыкты... Куладым... Сынды аяк... Содан бери мекешм тор коз ылрый. А к аю Е н д1 кецес кылайык. адамзатты. Багындырды дедш ол талай жатты. Д енесш щ турi анау, сонда солар Сонш ама мыктылыкты кайдан тапты? Кара аю Б !здеп барлык кару п'с пен тырнак, Табигат сыры бЬге ту гел жумбак. Э л а ’здер колга туссе а л ь т жейм!'з, *3лд]лерден кашамыз, д е н е т \\грлап. Б ! з д е жок, адамда бар к ар у — сана. Сана ол— пландагыш, галкыш , дана. Д ун и е кен, байлыгы уш ан-тешз С ол байлыкты табатын сан а Fana. Ак аю Акы л, айла имркшде не деген кеп!

Кара аю Саналы адам кушш дейд1 енбек. Сол енбектщ сойылын соккыш муида I5ip перемет куат бар дейтугын — от. Тырылгэн жердей оны енбек тапкаи, Алгашкы ушкан ушкын тастан шаккан. Адамнан баскалардын аярына Сарт етш 6ipinuii рет тускен какпан. Сен ескен музга барган алып дене Есту|'мше «Челюскин» дейтш кеме. Кокке ушты дегеи кус аэроплан, Жансыз жузш, ушады олар неге? Сен б'1лмейс‘ш, соларга жан берген от. Олар турсын кумалак колемД| ок Жумсаса от, не журек, не басына Кеп кадалса ejieciii, TipiuLniK жок. Кокте тунде коремп жи! жулдыз, Bi3, моселеи, кок ечес, жерде турмыз: Жулдыз жерге туспендк Ж ерде жанFaн Электрд|ц жарыгы нелер мын жуз. Электр де от. Б'рак, оттын. оты, Жетпейтш электрД!Н куд|'рет! Элемде жок. О даты адамFa кул Осы 6 ip керек сабак, тында, окы! Тентепм, адам деген сондай пэле. ’Горды узш шыгам дсп отпе доме. Eiiai да мыл аланык, б!тс!н кенсс, Сэскеге кун де бярып калды, оне! Акаю Артымыздан, дссейпй, епд! пыстык, Кун кешем!3, десейий, м э к п e c rin . Адам ынды угындым... Сонгы сурау: Осы жактын яуасы негксн ыстык?

Кара аю К ус келде, балык суд а, бака шелде. Туып-вспек эр жэшп'к, opGip жерде. К уска кел|', бакага ш©Л1 кымбат, М уз тешзД! кересш кымбат сен де. ТенЬшшч кергем ж о к татып тузын, Татгтасам да 6i.iPMiii, кутсыз музын. Кутсыз емей немене, Kyui суык, YcK'piK. Y d i такыр, ж сл i ызык. Балык пен сенен баска жэнл!к снрек. Кек/'рек кеудесше кайла туйреп Бармаса батыр адам, б аск а жоид1к Бармайды апармаса, зорлап, суйрел. 6Бул жакта да бар онлай ызгар, гуык Квктем, жаз, куз, кыс ipin 6ipi куып Луысады. Жэшмктер жадыраулы Mine, каз1р квктемн!» куш\" туып Б аска жэнл'к жаз шыкса болады мот. А л адам га ycrcipiK кысын да жаз. Жаиды-жансыз табигат окыц кулы. Бар элемшц иес! — ол енерппз К ара аюдан бул кеггп ест In барлык, Шарасы калмай енд|‘ тулданарлык, А к аю кезш жумып ж атты даты, Уйкыга батып терен, Kerri калтып. 3 май, 1935 жыл. в з \\ -V&

___________________ у г . л д ч у .у . * . . . . .