С. Муқанов-Сырдария 4 том

Bi.'ieKTi болды малумен, Муиыц да жайын урьшды. Жумыстай болды бурымгы. 5 жылда кыйын жол кеигп. Кун керуте жетпейтш Еибек акы алумрн. V Иван дейтш москалдау, Ripey кслгеи жуырда, Бул Kiciai 6ip квргеи Rip рет булан бурьж да Bip куш туиде бор in до: Олп Иван шакырды, CeaiM бар леи кел муида. Жумыскер тепе жмйыллм. Манайына И1рл!. — «Буйпп жут'п, жолластар! Кунелтут кыйын-ды. Кунд1з-туш' icTOTin, Колдарыпа 6cpc;ii Оуткеге 70 тыйыпяы. Кожамыз 6i3flin бурж уа. Алльша салып айдайтыи, Еибект-! бермой корляйтьш Кайдан такты якылсыз *\\ пакты сыйырды. Жумысты ертоц тястайи:: Bip 6yaiKTi бастайык. Акы ocin — сагат кем!сж. Ооыны мыктм устайкк. Вул илек кабыл бол мае;: Сезд1 кабыл алмаса, 1стемей:к жумысын. ©лем!з леп саспайык, Осылай icTev тыйымды».— Дурью, лурыс опьщ доп. Дурыс осы жолын деп, Жумыскерлер шул асып. (■ '(•)■> б!р жерго туГплд!.

VI Тунде туйген соз: бар, Ертец завал токтады. «Жумысты icre, |'сте, жатпа» деп, Жумьюкер туркай жакка кеп. Приказчик берген буйрыкып. Жумыскер сезбен капталы. Кеш Kipin калган кез e;ii. Кала жактан кер!нд1, Rip сыпыра солдаттык Мылтык асып iibtFuna Завотка карап шапкакы. Иван свйлеп тур едк Сейлегоьл Ивлнныц: Жумыскерддц Tijieri, Мылтыктылар келд'|, деп Сезн! ipKiri тартпады. Устап алып Иваиды, К.амшымыц алды астыпа. Б1разы калды сол жерде Тен жартыеы кашты ла. Тсм1ртаГ: да калып едк Камшы жауьш басына Yflip.ni сорлы иманды. Етше танк, еткен сон, Bipeyin алды жагадаи. Сойткекше кылыш жарк етт!. Жауырьмтан 6ip нэрсе, Жарк етт! де сарт erri. Tiain Tycri аркасын, Д!рдек-д!рдек кан Kerri. Кызылала жоса кып Bip жакка карай жяиелгп.IV VII Кокала койдай Тем1ртай. Bip жсрге келiп отырды. Удай апгып аркасы, F.ci ауип сан!к r.eripfli. ?02

Йемене дсп сыйнаса. Twin кетке-i сеюлд!. Сый куткеннен камш ы жеп Maui мунык калан дсп, Тус1не алмлTi MOHiciii Журен аттай ссюрдк «Жазыксыз е,Ч! Иг.ап да, «Жазыкты рой ол сопли. «Жумыскерд! жыйланга, «Окетт! скен кдй ж акка «Бола ма итн к мупап да. «Осыншама бейиетке, «Кашшер мьшау жендетке, Жаны бар Kiel шыдар ма.-» Таяк жеген Тслпртай, Бул калай деп апыр-ай, Апмады-ау уруга, Алда имансыз кургыр-ай! — Деп ойы Kerri туманна. Я ОТКбЛ Куншш-ыс жак. кыйырда Туп-туиык, кара, буп-буйра Ксшуыз калии ормапда .Мыц-мыидагап андар бар. «Кыш кандай ycKipiii, Б1здтшеп eKi ссе Оныц кысы к ун трек ». Баяпдайды ссылай Сол арада белкалдар. «Лена» дейт!н сол жердс Буралгян б!р озеп бар. «Балкаштан» бастап агады. Ci6ipni как жарады, Жуздегсн озки жыйылып, MumaFan булак. купил ьш Солардм «Лена, nipiri. Муз тош'здт койнына

Жатура ер пи бирали. Hipi.'ireu жыландан. Ленада талам мойын бар Сол мойынныц шннде Толып жаткам конын бар Сол койыниыц ]'Ш1'иде, Лланкы таляп кезсц бар, Сол алацкы астында, Каптап жаткам ен байлык., Ем SaibibiFbiM — кем байлык, Кен байлырым — мол байлык.. Мыц буттал алтын бередь Алтындар содан кслед! Байлыгы мол осындай, Лемада талай мыц.1tap бар. Сол байлыкты табатьш, CoFaii куниц салаты и, Кыбырларан мьщ-мывдап Опда журген ж андар бар. II Домалараи канбак. квп, Жумыс !здеп б арм ак бои, Тем1ртай тартты «Ленара». Ленара тарткан себеб'| - - «Алтын бар сол арада». Р.слткеи сои бул сездк Кесшке сонда ж енелдк Женелмеуге бола ма. Кемес! жок, жолы жок, KanTaFaii орман, агаш кип Кез болды бас айналар Кершен бгр дал ара. Арып, талдым дегенде, Куалай салран озеид! Келд! 6ip шагын д а лака. Каланык б!р шет?иде Сорайран бш'к мойын тур. Калан узыи салингам. YcTiiue сопын ядам бэр Куламзй. корыкняй пегий жур 204

Б1рдемеа сарты. !ян'.к Bipfleweci жаркылдап, BipAc-Mcci кур, кур, кур Корытвтын плшмды Лсаага салгаи :>агод буд. «Пкенд! тормеп коршяряп: Каррабды булан него u\\.i Kcjiin туеп 6ip уйге, (Ат кора гой, ол уй мо?) 1ш1 дагы сап-сасык. Узыниан узак созылгап. Агаш тосек неше сан Жалгасып жатыр тута сын Kip-uip болып KiiiMi, Далба-дулба иыгы. Жаиныи бэр! буйыгы Сол коп жаиныи 6opi до Б'ф жердс Жатыр отасын. Тегмртайды так керш, Амаадасып, сойлссш. Экслш огаи паи 6epin, Тапыстырды вздсрп! Атын сурап, атасы п. Тем!ртай кслд1 мсзплде Жулыска епдд [ф уге Темтртай бел'ш бекшдк Могай, орыс, кытай, озбск. Калмак, жакут — емес жат. Bopi бауыр секшдВ Шахтыны бурый херген жок. Dip жолдастап корсет, деп. бтйпш crm eTiu/ti. Шахты дсген каягап жор, Казгап atcpi бейие кор. Муныд iiui каидан дсп Кешлше ор ой кеп, Журен аттай с е ф д к Жобасып Kepin шошыды, «Калай кылып казды екен Нс дегеи одам осыны?! «Мунын аты олген гой, Кор гой мынау reciri» - 205

Дегеи ойлар тун боны, МлзасмР пбдои кг-Tip-ii III l yiii боны тусшс. Алтын кСрл> жарнылдаи, Алып жатыр алтьшды Мэз-мэйрзм бон каркылдаи. Туе к®р?и солай жатканда, Ракатка эбден батчанда, Кадгырлады кояырау Bipey жур тур дел баркылдап Жукыскерлер жэнел.Д1 Иытына сайманын Салдыр-сулдыр салып ап. Тем1ртай кунде келшкеи, Ол да калмай ©picieii, Курым кепеп кшндь Колыма лампы, бал та' алым, Белш буып туй!нд1. Шурык-шурык казган кэрлерге Кер каптатан яоерлерге Жумыскер бггкен жыйылды. Жумыскер саны мыи-мыч сан Колдарында 6ip-0ip шам, 1нге куйган судам. Kepre 6api куйылды. ТемГртай да карге спд!, Кэр сикылды жерге esuii, Бас айналлы, ес кет-п, Буыны босаи куш Kerri. Мойнына камыг к.'нлгсн, Гстемейм!н дер ме ендй Барарып кайла бикойд!, Артындагы idcuiep, «Бегелме, тез жур!» дейдк «Куламасам жарады, «Кайда алып барады, «Кай жершде топыряч.

«Уепмнен басып калады, «Осы кэрдщ асхыида, «Кандай алып болса да. «Нс жуыыс кьтла алоды?.* Осы ойлпр кел:и icerwiae, [уисылды эбдсл терле:и, Д ол араныц тубшдея Дол суырдыц нпндей, Bip opbinFa токтады, Мацайлары тарыс та , турыс, Ш ак:шак, тык-тык, курсте-ку Е рс1л' -карсыл jKyripic Тем1ртай Kipren аранныц Айнала жаи-жактары. «Hei-'ып турсын иг — келет, Курепнд! ал, эйде, кет! Гуруын жай сумендсп», Д еп бастыгы д'.кецдеп. Ж айдан жай к сл т боктады. «Бул адамга урыспанмз, К.еше гана келпп ед-> Деп Cipeyi жактады.IV IV Кдзыльш жаткаи удНрд'щ Кап • а р ■ in: кур!ирдын. Тем'фтай iiiiin каради. О р жсрдс от жилт; 1лл ап , KiiuKMic г;п а 05лэс т а м I • I evil ■ чы • . lCI .1. Ilcp iu ка. . ,м| пнЪилар, с. . ......, ..-яЛлЯЛЯр Шак-шак. с т с ) Key.tcciii тасгин г.см’ р'с;. Шыкилдатып омырып. Алый купи! жук'ыскср Op:!i€.1GKin C0F8.-IU. Жудырыктай щ п-жумыр, Оап-салмакты, шып-кым ыр, Б^рлемет апарьш

I секса таска кагалы УЬтдеп турып cuirici Bip замапда гурс стелi Type еткеиде бфдемс, Жарк етедь дуре стел Дуре ететш кокнил гас Омыртаа кокшпа муздай бон Жып-жылтыр оркаш туэлай но Сазга домаланады. Кор iiiii ыстык жэне бу, Жер саз, асты шалшык с\\ VcTinen тамшы шумектер, Жалт-жулт, шалп-шулп агады Серек-серен серейтт, Квр inline кобейтт, Катып койтап кадаиы Корде жещи ауа жок, Вар ауасы тутшдей, Буп-буылдыр кекпенбек; шнпде журген адамдар. 3opFa дел демш алады Осы кер;ии пш'нде Оуел1 ушып зэреск Yflpenin kctti артынал. Не енбекп болса да, Жиренбестен icreihiii Жумыскерд'т кэдееЬ Кок тасывды кул кылды, Кул тугья уккеи ун кылды Талам шахты астында Тем|’ртай вз колымен Талам шукыр in кылды. Неден алып Kyurri деп Жалгыз 031 icrefuu, Уш к1с!л!к IcTi деп Жолдастары жыр кылды Icren-icren жумысты, Тузетем деп турмысты, Теапртайдын ewi де Алдыида жур дэмеп. 20К

V Б!рдеме деген уйы м бар, Теьпртай оны бьлмейд!, Ол уйымиын inline Сезш тьщдап кфмейдп Жумнскерд! элп уйым Байларра карсы ундейдп ©з icmeH TeMipraft, Енбепн жеген байларды Ызаланып тшдейдк Эйтсе дары уйымнын Араласып йшне, Катынасын iciHe, 1штершде журмейдь Bip Kyui барлык жумыскер Bip орынра жыйылып: — «Bip энг'.ме ойлайык. К,ор боп эбден е л д 1к кой, Ойлап-ойлап болдык кой, Ойлал капа коймайык, Ортамыздан он Kici ©юл кылып сайлайык- Енбек акы ескенше, 8 еарат уакытка Кундеп жумыс тускенше, Жумыска аста бармайык!» OcbiFaw соз байланып, ©Kuuiepi сайланып Тесегше жатты журт. VI luiiii таргып жынды жел. Ысылдады, урледк Долы боран буйыгып, Жер боранеа кумырып, Ысылдады, журмед]. Кып-кызыл больш кыядан. Куп де шыкты уядан, Бетшен капы шашырап Кундегьдей кулмедг г..« 2011

Осы борам iuiiUAc Кескш! суп-сур лшмиде, Мыи-мында,',пч жумыскер Bipiii 6ipi упдедь Ундегенде не дед|'? — «Bis ж1берген екйчд:. Бастыктары Kici дрм од:. Былай турсын :<ici л о у , Жауып хойгаи нес! окон, Ол не кылдым дегеш?! Мунысы мазад секьчд! Босатайык »К1ЛД1‘ Bipiii кал.май жур!,-> дед ■ Айкай-уйкай, у да ш\\ Тутеленш Соранга Устсрше шихты бу. Bipi-6ipine айтары, «Босатпаса ешлд!, Сол арамы канмен жу!!» Кара курттай капталы, Жолдады ирек куртжт!. Кара жил кылын тапталы Элде болса бастыкка Мувдарым шагып жольл у. Ж ер кайыскан мыц-мын тог:. Keniperi жалнн бон. Алдында не болары, Булдырагаи сзгьш бон. bl3Fap,nt! суык борандз. Жуздершем шихты от. Сол кызулы жад измен. Сол тасыган агыгмсч, Келс жатка::да енгслгп ¥лы апатка Х>олым сок Б:р КСЛ'ПИС.' '■ — - Ик!Hiilirc :<■ \"к- Ycrepiiiea жа- ” . с:, Октын ,iavn ( •'•‘ .л. Жумыс v iicpr-‘ ко- чеп Оты ж:;; ч-ж- ■ ■ ; u-*.v . ЖердЫ а.у а а. • ил

Ок, кескен жыиды Ооранда, Жыландай бон тудады , Жумыскерлермен косылып К,ара ормзя да шулады. Жумыскерлерд! мын-мын сан. Ракымсыз болат есалац, Cyiiip тумсык, бгздей ок Бауырдай кыркып турады. Bipine-6ipi тыгылды, Bip орынга уййпд!, Терт жуздей K id кансыран, Уш жуздей Kici кырылди. Ак карга гамган жылы кан «ToHKepic кылган бул курбан», Деген ирек жазум ен Кар бетгне сызылды. Бостаидык yiuin кырылган, Турмыстын булар курбаны. V II Ок. курс ете тускенде Теmi'ртай естен жанылды, Шын-шын erri кулагы, Тыгылды топка жылады, Кен. дуние сол кезде Ол сорлыга тарылды. КезШн алды булдыр бон KeMuifli карга текшлеп, Bopiiicn жаны кад!рлк Адаскан естен Те\\п'ртай, Ecrwi талай дыбысты. Ок тш'п жанын б ер е алмяй влейш лесе еле алмай, Талайлары домяла п, Талайлары кунысты. Айтакка срген солдаттар, Кырып сал екшйк жалдамтар, Токтатпады курс-куperi. Тем!ртг,й збден угынды. Айдан лшык туелнд! Б|лмеген1н буры игы

Аузына килin BKiieci Зорра алды тьшысты. Кун батып ымырт жабылды Жел жыландай ьгсылдап, Бораннын Ticl каршылдап ©з-езшен дунне Б]'р уыс болып тарылды. Кырылып жаткан ejiimrep, Боп-боз болып cipecin, Кардан керпе жамылды. Шалажансар калрандар, «Кыйналдым, тез елтф!» дел Жолдасына жалынды. Аранын ашкан каскырлар, Кара албасты баскырлар Ера'л-карсыл арылды. Тем!ртайда eiiipen Жылаган желмен жылап тур. Eci шырып зарлады, Шыкпай жаны шыдап тур. Кезшш жасын булап тур. Сактаймын деп кай жерге Б1р шыбындай жанымды. 4 0ТКЕЛ Июльдш орта Ke3i ед!, ЦПлденш нак ез! едь Акмоланык жолымен Ыспасыске' жешмен, Астында арык кок денен Казак арба жеплген. Сол арбанын 1Ш1'нде, Кара KOMip niuiiimi Аяндап 6ipey келедк Журе алмайды арык ат, Heci оны камшылап, Ыстыктан Tepi тамшылап, Мне корыта!

Анда-санда букендеп Арык нэк борт, борт желедс Ел кешкен манда адам жок, Карлыгаштар cepiK боп. Уйректер барып ушады, Кайда барса ер!к боп, Кек деиснд'! шу-шулеп, Шыгып ед1 денеске; Алдында 6ip белеете, Ycriiwerl KHiMi, Желпец-желпек желпендеп Аяндаган енкендеп Bip адамды кередк Ел жок, кун ж ок далада, Келе жаткан карата, Танданды да карады. «Нс ran жур б ул арада?!» Сонда даты корыкпады, ©з кушше сенедь Шокшалау келген сакалы, Енгезердей жоталы, EKi кез! ipitwen, Буындары Д1ркддеп, Келе жаткан 6ip адам, Солып калFaп жактары. Токтай калды бужыр да, Енгезердей узынта. Барура жет'ш батпады — «Аманбысыц, жаркыным». — «Аманбын, менен корыкпа> дел Аяндады жакын кеп, Кара да еи;и корыкпады. — «Жумыскермш канрырран. Куш|'мд| байга алдырран, Мойныма мшген жокшылык Коюрепмд! кан кылран. Жолге кетш тапканым, Жердт жузш актадым, Bip MefiipiM таппадым, Осы жакта завод бар, Дегснменен келемш. Акылы жок 6ip жанмыи, Сурасан ятым Тем|'ртай,

Турине сетей таадыртан. Жолыдканда Курмянкыч Сай суйег! сырнырап, Тебе шашы т!к турды, Еспгенде Ленада Жумнскерд! кырганды. MiHri3in алды жаныиа, Сейлещй сездер тары да, ©ткен куншц жырынын Талаблары жырланды. П Ыспастын турнан мекеат, Б и!К жарлын етег!, Жар астнида «Как езек» Дейтурыи flip взен бар. Суы cap, rap erc;ii, Коршаган тау шынкрау, Етегше карасак Бас айналып кетедк Заводта тодган мойын бар Tedeci кокке жетедь Кара бултпен айкасып, Тутiидеи бурк-бурк етель Манэйлары курс,курс, куре. Шак-шак, тад-тук, дуре те дуре Ерал-карсыл wyripic Сол дуршдш даусы Кулэгынпяк етедк Заподтыц Kipcen йш'не. Ж ав шыдамас туане, Жалыиы кушт! «Тамык» бар: Устшс кш жамылган, Ки1з! отка шплынган Кара терге мальштан Кыбырлагаи халык, бар. Тас кемip меп кэкнпл тяг. Кгсек-кесек аралас, Куйылады тяжалра. Кэйвами курттай буркылдав, Кып-кязыл боп ЖЫЛТЫЛЛЯВ

Бойына Kipiu желич, Кып-кызыл су жалыны Куйыляь! казанга. Кып-кызыл с у д у катады. Муз сыкылды казанда. Оиымемен коймайды Кып-кызыл муяды ертейд!, Буркылдап тары кайнайды. Иесл какдай ж умыскер Мурнын шырмап байлайды Кызыл музым КЫЗЫЛ мыс, Кызыл мыс кып ал у куш, Кызыл мыс кып алуса Жумыскер отпей ойнайды. Мын-мыц' буттап жуткан мыс Казан ол 6ip жалмауыз, Уст:не маеты уй се де випрде б;р тоймайды. КяГыспеи койгаи шырмалып, э белеете д о п р я л ак, Зыпыл; I зырлауык. Уст: -ЯН KQ3, O d,i ары жез, шырмауык- <ыймылдап, Лота Шар КушI III Занодтын майы кыбыр жан Болганда кыбыр мык-мык сан; Карая жургси 6ip ey жок Журт жумысы дсп жубангаи, Сол кап жанньш б!р! боп.

Тем1ртай шыкты кумардян: Еркш кушт! алып кой, Жумыстык жош канык кой. Домалатты тастарды Онай кылып томардан. Енбекпен еткен exiipi, Темгртай екбек тапкан сон KoTepiaai кешл'и Курманменен дос болып. Кушейд) оган ceHiMi. Сакып дейтш басы бос Ж еа р катын бар ед1; Тем1ртайга Сакыпты, Bip Kyui Курман тел!д!. 5 еткел Жадырамай конЫ, Тем!ртайдык OMipi, Корлыкпен етш келедь Жарымайды томаты, Ашылмайды кабагы, Байлыктын жок керегк Bip булемес барлыры Карген кун! турмыстын, Ж азда, кыста тарлыты Бейнеттт жок дерегь Талай жанжал жасады. Жасаганмеп не керек, Кушпенен бай басады. Арам тамак ант аткаи «Буларра обал!» демед!.1 11 Жакындаган кез ед1, Февральдык аярьт, Жуасыды кенеттен А сау байлар баягы. 216

Есектен де жуас боп Колынан туст! та я р ы . Жумыскерге ой келд! «Нелгктен бЕзд1 аяды». Ку<НрлестЕ кекесп, Кенескеиде не дсстЕ «Туе кврд! ме, кекжалдар. Аранын ашкан тажалдар, Осында 6ip мзню бар. Не себептен бурыигы «Мшездерш кояды?» Ill Айкай шыеты 6ip кун!, Тан атып кун шыкпастан. «Тез турыидар, жолдастар, «Ашылды квН'Л тот баскак!» «Уа. пемене. немепе? «Нпбект! sen бере ме?» Деп жуг1р!п шулаенп Жумыскер келд i тус-тустан. Би!кке шыгып Эл1бек: — «Ес бйнп стек жапкалы Кай уакытта жарып ек. Байлар б1зге не берлЕ Былай турсып берген!. Б 1ЗД1 итке тенедЕ вм!р болып карангьг Жумысксрлер сенделдЕ Айтындаршы оздер!н, Кашан тенд!к алып ек. Жауы.з патса тусштЕ Тарыпап мурттай ушылты. Баягы купиен айырылып, Байлар да артыи кысыпты Арам ед1 жегенЕ Онысын пакта кусыпты». — Кой, Эл;бек! — Койып не? Айтам ба жалFaн сеидерге. вт'р'К айтып, жаркыным. 217

Сендергс жсл берем бе? Б астык неге айтпайды? Мундай хабар келгенде. — Бастык калай айтады? Айтуга ол коркады. Патса туссе егер до Бастык таги елген де. IV Шыдар ма еид! бул куйде Байлар турган та с уиге, Жумыскерлер койды бет Кекке шырып булары, Айкай салыл шулады; Кэнекей, айда, ж ур , жур! дев ©рттей жаиып дуылдап. Зорга ден пешке басылды Гштеп тер таркэды, Кездер1 жака ашылды.V V Бай турагып мапайда, Кен улкеп 6ip сарайда, Жаркылдап жанды кетике шач Сарайга кызыл тшкен ту Деиеснген шыккан бу. Шан-шун, дпк-дун, у да шу, Ол сарайда толгаи жан. — «Маган бер, мен сейлеймш» — «Коя тур сез бермеймш — «Айтатып коп сез!м бар, MaFaii CH3.ai бер деймш...-- Жумыскерлер дуласты, Бастыктын басы болды дан Турегелш Томiрта й: — Cefuieciiuiep шусыз жаЛ. ТусшеШк syani Куылган калай патса. бяй

KJm eiiAi б1зд!н иеныз? Болайык кансак осыг-ан!» Ж урт б р сезд: тындады, В с болып, не койкаиын, Сейлесуш! тугел жырлады. «Патсаны так,тан к удаткан Б1зд1 осылай жубаткан Жумыскерлер лесса)». — «Куаныш кой бул даты!» — «Юм екен оны бастаган?» - - «Ленин дейтш 6ip адам. Жумыскер туыи устаган». •— «Кэп жзсасыи ол даты!» «Б[зд! енд1 ш бидейд!?» — «Жумкскер банды суймейяБ — «Билсйтугып 03iMi3, Тугел болса кез'шйз, Б'|зге ешк!М тимейдТ Khire де болса бермейкпз, Бостандыкты колдагы!» — «Заумтты к!м устайды?* — «Байлар неге бурымгы. Жегеидерш куспайды». — «Енд1 жумыс кылмаЛык. Болт-болт алайык, Заводта шмге не лайык Белсек те сшк1м урыснайды». Заводтын ceni кебсйд!, — «Енбспкд! eitiKiM де Бурынгыдай жемсйдJ. Бостандыкты алгам мен, Жумыскерлер байлар дай Енбек жеймш демейдь Мулжл уйтш шашпай-ак, Жумысты кайта бастайык. Бай устаса заводты, Енд) вз|м)з устайык, Ойламанык кемейл!». Уйдш iuii т а к да шун. Бэр) до кызыи алкан тым. Тем!ртай тагы сурады: • «б)зге СВЯЛ! КОЙЙЫК. 219

Багапш б!зд1 бастык, kim?» — «Ендеше сэбдеп' сайлайык.». — «Дурыс оран KiM лайык» — «Бммейтшд! коймайык» Осырзн бэр1 болды ужым. Жумыскердщ сездер! Бейне судык таскыны, Байлар калды далада Сыкылдаиып даланын Алжыган Kapi каскыры. Сайланды сабдеп заводка, Сэбдеп пенен заводтын Темiртай болды бастыры. VI Ж ердт жуз1 ipifuen, Кардыа суы д5р1лдеп, Калтылдан жакын кслд1 жаз. Кетерш даусын каккылдап, Кок жузшде жаркылдап, Т1збек, пзбек келд! каз. Каргалары каркылдап, Уйректер!' баркыллап Кере'тусш кез мойнын Аккулар да саикылдап,— Барлык кустар болды мэз. Карады кетш ypefti, Кара-ала бейне батсайы, Сайлардан су ж уп pin, Ойда, кырда болып жаз... 0 зенд1 сулар кулады, Толганды езен тулады, Курс, курс урды муздардын Сен болып аккан жумары: Т ау— тебес1 жалтырап, Теменде су саркырап Шашын алган болды таз. Сэблсп —жумыскер вк!лдорийн кснса 220

VII Жургеншде зарырып, Зориа кергсн сарынып. Т ак атырган бостаидык, Орнышп узак, турмады; Хабар келд1 6ip куш: — «Ак суйек, бай, теренш Кушейд1 Ka3ip 6ipjiiri, Большевики кулатпак., Тус-тустан шыкты ж а у каптап. Басталып калды сур п ш , Куреске белд! буыкдар, Майданды канмен жуындар. Колдарыкнаи туЫрме, Жешмпаз кызыл ту ы к бар, Ж ау бггкенд! куындар. Керек болды к,аз1р де, Жумыскерлер epjiiri». Осы хабар окылды, Тем1ртайдыи тында рам Ж уреп аттай ссю рдь Сол арада сезшд!, Тебеден тары урваны.VI VIII Сез бер дед'1 турегеп, Кызыл KeTin Тем iрта й: — «Кетерсе басы к тары да Торе, патса жоне бай Кольша алса теидпеп, Коймак емес б1зд1 жай. Корсендер кабьгл егер де, ¥сыныс кылам мыиадай: Майданра калмай барайык. Кару-жарак алайык, Жосадай кылып дуспапды Кылышты канга малайык,- К,ала 6epcia калгандар CepiKTiKKe жарам ай». Жумыскерд! ой блсты 221

Кун боддм деп бул калай’ Турл! сездер свйледк Жыйналиш ел кук-реидн Темiртай бар 1Ш1ндс, Одан баска уш K id Майлама esi ткяендк Курмак болып отряд Козгамак боп заводты Сол арада жатып ап, К,анды кун кайта туташ а Жумыскерлер корыкрады. Кайтармады ж1герд!. IX Тан саррайып oiaituii. Кара карпе туршд!, Тан сэрдан окнып Жумыскерлер дуб1л;и, Женелтпск боп терт ерД1. Заводка 6api жыйылды. Eni кабат Сакыбы, Тем!ргайдыц Сакынкд, Айткан бярлык акылы: «Kyiiiiiai кар бурынкы, ¥л туса атын Тецдж кой, Ескерерс'.н мулымды. Tipi болып ер жетсе, ©лin кетсем осы жол Алсын Menin куньтмды». Сакып жасын булады, Minrain атка тертеуш Жумыскерлер коштасып, Жол болуын сурады. «Ашылтан куш колем in TeiiKepicTiii туманы» — Дед! де, ол коштасып. Жыламады, шыдады. Коштасып тарта жеиелдк Кала?? беттел вишен ер; . Бостаидык. yii’iii атгантаа, О т журлс булар жауынгер. 222

Аргы-нда калган С а кы п ты и . К эз1н1Н жасы балды сел. Шылп-шылп erin ойылдв А т туякы баскаи жер; ¥ з а к желта cepiK б о п , Аттанды 6ipre са м а л ж ел. 6 ОТКЕЛ Катар, катар Т 1зш т, Лек, лек болып ysinin, Ентелей басып кызынып Коле жатыр мындай топ. Кесетутын кек болат, Ycrepi кару кекпенбек. Кызыл жулдыз мандайда, Дегендей-ак жау кайда — Жалак-жалак етед‘1. Бола ма умгг, болмай ма? Кек найза, алмас кылышты, Малама каига, малмай ма? Ж а у бекшген калата ¥ран салып койды бет. KeTepiain булады, К екп жарып шулады, Квктеыдеп самалга, Желгплдеп кызыл тулары, BipineH 6ipi калыепай Тон-топ, лек-лек жумагы. Алдыида аузын анырайтып Зецб!рек пен пулемет. Кутыла ма, еле ме, Жеш'ле ме, жене мо? Эйтеупр ел1М, KOpFay жок, Кайрат Kipren д ег ен ге . Bio сорыс кылмай кереметI II Квтер!!! Keini басына. Шытапып даусын ан'ыпа, 223

Музыкзлар' ойнады. Айрырдай болып азнадк, Туйедей болып боздады. Ер1кс!з толran козгады Мунды uiepai кайдагы. Bip мезплде кызынып, Bip мезп'л талып узш п , Барабандар сартылдап, Аккудай уш саикылдап Булбылдай болып сайрады. Кецшнен кызыл ерлердш. Коркуды жойды зарлы куй. Шерл! журек, ойлы мый, Майданды Faua ойлады. Зарлы куйдщ мунымеи Зарланган ащы ушмен. Мыпдаган топты бастыны К,ан майдаига айдады. L’inepi басты адамдар, Жанган оттай жалындап, Кызыл ерлер таймады. Не елмек, не елИрмек, Шегшбек емес бул жолдан 1стемей iciH ойдагы. HI Жауды керш койды ат, Пулеметтер пытырлап; Винтозкалар сытырлап, Жер жуз1 Кызыл болды от- Зу-зу етш зуылдап, Акылдан журт адасып, Кулактары шуылдгш, Жарк-журк erin жауды ок. Майдан боран — шац болды, Жасыл шеп кызыл кан болды; Bipi« 6ipi танымай, Журттьт басы дан болды. Жараланьш талайы, Талайлары жан бердк ©лшке толды тенерек. Жасырынды шапдакка 224

Куннщ K03i кэршбей, Lnrepi басты аяк,ты, Кызыл ерлер ш епнбей, Жец:лсе жолда кырылмак- Тартпак емес ат басын, Курескен жаум жещ'лмей, Серттен кайтар 6ipi жок, Ceprrepi мыкты тем!рдей. ¥рандасты «Ура» дсп. Тем1ртайдыц бул кезде, TyKTi K03i кермедЕ Табансыздык, коркактык Камалап eai женбед!. Алдына Tycin майданный, Кып-кызыл оттай тайсалмай Бул жолы бул ерлердк Терт кубыласы толтан жау, Айнала коршал тур к.урсау Ерлегенмен не керек. К©з сал'Ып ед1 Т ем ip гай, Айнала жан-жагына Суп-суык кылды кец;лдй Ок ycTine ок жауып, Ок. емес ылгый топ жауып, Баска салды кер!мд!, Еителеген ерлер-ай! — Ержазден шспндк Шепнгенмен не керек, Мыидан топтан T ipi кап Жуздей-ак, Kiel болшдй Жуздщ де кеб: жаралы, К,ашка«.меи хайда барады, Жан-жаты дала жаладаш. Бар e,ai 6ip шокша акаш, Паналады сап т о юта, Жаудын кэшл: сем:рдк Калады-ау деп пулемет, От болса да тем!рск. Аркалап алды Гем iрта й 3 кадей ауыр те.\\прд1.

IS Кеш балды. Sip булт шиши. Куйды жанбыр жаркылдап. Жанбырмен шрж-й ок жауды. Шок агашка сартыллап. Куре етсе мылтык ж ас кайын. CijiKiiiin турып жылайДы. Урган иттей шапкылдап. Пулемет турап кызылды, Бытырлап бутан уз;лд1, Кулап жатыр жалпыддап. Нрлердс idep кайрат жок. Шок агашка тип-юг. боя Ke-ui жаулар алкы мдап. — «блмессидер шыгындар! Деген жаулар салды жар, Кулакка тид| ыадкылдап. Камалып калган аидап бон, Айдауга туекен малдай бои. Кызыл ерлер сенделдк Шыкпаганмин нс кылмак. Басина туекен бул 6ip бак, Тус-тустан каптап келген жау, «Обал болды-ау» дер ме eiui. Пулеметл уатты. Винт OirKcuiii жогалтты; Кврмсд! макул Тскиртай, Жауга апарып бергенд'к Оттай ду.тап кслд1 жау, Жан алгыштай жутыкды, Колга туекен кызылдин Каруларык сыпырды. Алаттык yuiin лттанган, EcLn ерлер пепле бон, Ж ау колыида тутылды... V Ecta жыйса Тем'.ртай, Денес1 калган козгалмай. Турганы tip VHrip кер.

Манында тук дыбыс ■ жок. Кыймылдатан сы бы с жок Кердш imi сап-сасык, Алатугын тыныс жок, Тындады кулак, болды кер. Кол усым жерде терезе, Терезе темip кереге, Тас кыльш жапкан 6ip жагы «Еак пе бул немене, Туртан жерш кандай жер?1> Сыталап биттей TeciKTi, Дурсшдегп eciKTi. Жудырыш ауырды. Келмед! епшм кешпсп. VI Лашыктай Gip кен. зал, Залда толгаи адам бар. Сот атасы турегеп. Большевики тергей.чиз Деп халыкка айтты жар. TeMipraii Kipai 6 ip кезде Басында тактам орамал, Какала койдай сорлыны, Алып Kipjxi солдаттар. Сот атасы сары-ала, Жаиыида отыр ол соттын Молда мск поп жоне де. Молданыц Ki.M екеш, Kepin/u сол арада. Сот касында казактан, Отыр 3—4 ак ж ата... Кескшдер! тере дэл. Ак жаганык 6ipeyi, • Бастыктап сез тшед1, Карай калды Теьиртай, Айтпакшы деп б ул нети! «Сот iciwtf карайды, Каз1’р жауап сурайды, 1стеген ез iciHHen Большевик деп б шел!»

«Большевик болсам не кылмак. 6лт!рсш MeHi бауыздап,. Кумарын бассын жауыздар, Орындалсын плегН» Молда сейлеп: «Жаркыиым, Не нэрсе кудай oxiipi, Байды бай к.ып жараткан Эуел1 баста тэш'рК Большевик соны таламак, Карсы келген жауызга Залымнын олар залымы. ©лее оларга имаи жоп, Жататын xcepi кызыл от — Тэц1р1шд тамыты. Жеке шаруа болмаса. Большевик байды жалмаса Ол кырылып елмей ме, Осылай icTin аныгы. Жокшылык. керсе жумыскер, Таршылыкпен кун кешиек, Тэшрге суйжи ер, Бу дуниеде жыласа Алдында тур жарыкы. Кател|'кт! таста сен, Жазуга карсы баспа сен, ¥шырарсыц каргыска, Мойнынды усын, акла кон, Кдаайшылык. осы деп Айтамын саган мен муни!» — «Молдеке, мен наданмыи, Кергем жок бетш кураннык, Шарнгатты б1лмейм1н. 40 тан астым, бейнетт! Кергенде де коп керд1м. Сен айткан олп' байлардыц Таярын талай жен корд!м. Б1зд1 байлар 031мше Жыландай сорып жур деЙмш. ToHipi болса тэюрнпн, Журпзсе эды owipin, Большевнкте эд1лд!к, Большевика колдасын. Байдын сез1н сойле дел. 228

Уйретпесш молдасы, Д:н осыяы айтпаса Ол Д1шне ермейм1н!..» «Ак, жара» свйлеп: «Алашгы, Ест;д1 ме кулагык?, Кеп жылдак 6epi казактын. Быйыл-ак ел болтаны. Ел болудын алаш ка Тастап отыр уранын. Мынаны алашыц колдайды! Большевик алса бул казак ©м!рде ел болмайды. Былай турсын ел болу, Ортага салып катынды, Талап ап icKe татырды, Большевик елд1 жалмайды. Сен надансык б!лмейан, Б'.дмей акты мшдейсш. Бар эдйшк актарда, Алаш акты колдайды. Ел камкоры зыялы, Ел ymin олар мал тупл, Жандарын да кыяды. Зыялы бт<ен алашшыл, Алашсыз казак окбайды!» С от агасы т у р е г е п , (Ycri-басы сэры ала) «Соз сурап будан не керек Кажаганмен бола ма» «Сойлейт:н соз! бар шырар, Сейлесш «дед)‘» ак жара». «Не соз бар меиде сурзйтып, Мен большевик шыным сол, Мен журет|‘н ж ол емес, Алдамшы молда тускен жол»IV VII Самая желд|' салкып тун Салкындатты денен;. Баратса да вЛ1Мге. 22»

Тастан к,атты Темт’ртай влемш-ау демедь Жулдыз бпжен култмдеп Самая жел жур-журлеп. Есп'лгендей болады Кутыласын деген!. Дуспанга tScih кайрады, Журег1 оттай ойнады. Куралсыз кайрат, бос кайр Жанында жок сайманы. Келедт тасып япгер!. Жар кабак, 6ip шынырау ©зенгая бшк жагасы. Ататын жерт буларды Жар кабактыи жарасы. Мылтыктарыя октады. Артындагы солдаттар, Кершгенде кзбактьщ Кзракдап тундс карасы Ок бытырлап сарт erri, Зуылдап от жарк erri. Жана Tipi адамдар, ©лй< болды жалп erri. Октан болды казасы. Тем1ртай каша же«елд1\\ Кашканы болат октарлын Жаркылдаран арасы Жаркабактан сеюрдк ©зенге карай домалап. Кулаш урды езенге Толкыгап суы сабалап Шыр-шыр erri аткан ок. BipaK бугая тиген жок. Сунг1д! суга паиалап. Су жасынан канык, кой Жузсе ол — балык кой. ©те шыкты аржакка Жуз1п' шыккан кустай-ак Тогай era аржаты Кош келдш дед! тал дагы Тяллярлы кстт! ярялап

VIII Каи жайлаудын Imi ед!, Кун мезпл! туе ед1, Кайиаган ысгык кун ед!, Аякты басуга куш ед!. 0 л1'миеи кашып кутылган, «Кяшкынъ б г з д т Тем1ртай, Eip уAre кел!п туседк Бай уй екел дэулетг1, Казыналы, сэулртп «Жолаушымын сусадым» Леп кымызын ! т е д к Уй иес! аксакал Жуан карып 6ip кекжал. Тем1птяйя!к уст!нде Соллатша кпген ки?м бар. Куя!ктеял! сум ж уан Уста леп буйрык тапаган Кез колее егео кя:пяктар. «Большевик болып журмесш. Кагоыгт жуп!л келмеош» Леп ойляп туй in inline. Карай берш туе!не, Б!лейш деп отыр шал — «Бярятып >крр1н кяй жерде0 Lnirin сети кай елде?» — *Б:п апямзы fippin ем. Карятелла Ж ум яtertun Сагммбай пегенге». — «Гояляття неге кишд!н?» — «Отмрсмн бя н ат кн и деп Осынпы пего туйпллт?» — «Осы жургеп турншеи Жолауи'ымыи дегеиге Жаны бяо Kiel сенер ме?!» — «Кагязып бяо ма калтадда!» — «Кагаз влип не керек Ел imlnen копкам ба?» — Б'л 3!м-бiЛ Д' м туе н ш ’м ..

«Енд! i.irepi бармайсын. KiMfli езш алдайсын, Дурыс кел!п айтканым Кашкан кашак болдайсын. Ллып барам штабка, Кутыларсын сол жердей Эбяен ce«in болган сон». «Жох. аксакал, кажама?» — «>Юбермеймш мен сен! ©TipiK айткан ж азан а, Кашкындарды уста деп KaFa3 келян Сен уш'н 1лекпейм!н жазага, Мен! алдай алмайсын». Олай-булай деп е л и Bipifie де сенбед!. /Калынып ед! акырда Кул.агыия онбедн Сейлса саз! таусылды Тук 'irapce де онбедi. Б :р мыктк атын ж екп' де. Б ip баласьш e p n i де: «Штабыка актарлын Мыпау кашкан ялямлы, 0 з колыняаи бер» дед!. Ж'тггте 6ip алты атар. Октан алкан мылтык бар. Ap6aFa Minni Тслйптай, — Сак бол лсд| сумырай шал. Екеуге ал! келе ме, Актарды тары кере ме, Ойлады басы болды дал. 0л!мге вз! fiaoFamna, Акка пенде болгянша, Ж олда ату макул foh, Кеяеч! колл! кыймьтлдар. Сар желят:п келед!, Басын шулгып жскксн ат. Калын 6ip кара a.FauiKa Келе жятыр жакындап Лгаштя ед болмася, Bip кыймыл етпек борее сэт. Сар жедгец ат терлеген. гаг

Ж'шшке 6ip жолмонен Кел!п Kipfli орманта. Жапырары жайкалып, Суду кыздай найкалып, Балбырап тур орманда. Темхртай катты куанды Орманда жан жок, болганда. Бай улына тап бердх, Мыдтырьхна шап бердь Bip колки садып алкымта Дед! «енд1 козталма!..» Жулып алды мылтыкты, Шыдатсын ба еркш куш, Алысканша болтай жок, Атылып мылтык erri дуре. Журектен ок кадалды, Кастык кылран мырзамыз, Басыиа кылды залалды. Жауы елдх 6i7Ti ic. Мылтырын кезеп ахырзы Алдынрыра: «кэне туе!» KapFKn туехп алдынгы, . Доныздай жыляп э:брд|. Темiртай оран жетбрдй Тем;ртай кушке сыпынды Кулакбау, дслбе кыйылды. Атка бхр-ак секхрд!. Cynrin Kerri агаш ка, Жапырагык жайып жасырды, Жасыл ала aFaui та. Bip калыкга енд!' де Кун баткянша бекнгдй АУЫЛ Тешртай ней! кормед]. Юмге екбе-гш бермедх. Талай канды текхзге Корыкпастаи кулаш сермедй

Арыстанныц аузында, Жолбарыстын колы иди Журсе дары елмед!. Калчак, Дутов, Семеидер, Врангель, Махно, Керендер Жабылып оны женбелк 03ine cepiK жолдаспен. Ту устады кажымай Туын жанга бермедК Майданды канмен жутызып. Октябрин тугызып, Сонда-ак алды тыиысын; Доссарра келш орныкты, Демей «Курес болдыртты». ©зшт тапты жынысын. Партияра муше бон, Белсснд] мыкты Kici боп, Жолдасымен болды ужым. ¥л тзуып Тен/iiK койыпты. ¥лы ж!г1т болыпты, Сакыпты да алдырды, Тем|'ртайда Cirri мук. Мунайы' менен алысты. Жаланаштык агатыкка Бой бермед! карысты. Сол жак колы енбекте. Он колында к1тап бар, Надандыкты женбекте Саясатпен танысты. Журе-журе куйленд!, Белгаш болып уйрепд!. Болыневиктж — эл!ст!. Ауданлыктан жогарлап. Алынлн ол аймякка: Кашах yMir ьаскт! Ондяп турып кармаккя Партияныц б1рл1г!н, Теьнрден мыкты устады Жшшишк-- он солдардан. Бойык салды аулзкка. I гоыгатын майдч Орал жагынын к.яш

Крайком оны ж !бердг бэрып кел,— деп ауылга Басшы болып, таиы с деп Кара шаруя бауырка. Ауылга жол с1лтерл!'к, Б|лмел1 ол уйренген, Надандыктан кутылып, Bipaic сялгап сауырга. II Куртты келд!и басында K,oHFa« ауыл жыбырлап. Кел басы толга н т е р т тул1к Мял ecencia кыбырлак. Кел курага бул«стей, Суы мелaip кум -стей , Кез! керген тоймайтын. Кымыздай жутып 6ip imncfi. Денгелрп ойнап кебжтей, Кулел! 6eii жыбырлап. Жерлin. бел юлемдей, Кулпырып турган беронлс Сол беронд! cvperreii, Жырлайды торгяй шырыллап Ауыл.тын 6opi ег5здей, Мынау кайсы дсятзбей. Туркп жатып тят\\' боп. Огаштяиып 6ip ауыл, Kepino.'ii кезге лак. Лека тжкеи уйдерлей, Шашырап конрян, бытыл.п Бул ауылда сеп з уй. Cerai дс ак ылгый. Тыриа катар т!г!лгеи. Уй арасы кара ж ол, Брсш-карсыл агылган. ТолFan халык ду б!л ген. Маидяйшара желб!реи. Кызыл тулар 1л!нгеи. Бул уйлкпл! тодгы рга’ 1 Аламны» <>ор! сугмргяи.

KaF33Fa карап ушлген. Ceris УЙД1Н 6ipevi, Bip болыстын кенссс!. Сол кенсеге келсе егер, Котеоглт кайтады. Келейлердщ eiiceci. Кенсс ярясы 0м inбек. Сакал, муоты каракек, Екгезерлей боп отыр Куж-куж болып желкес). вмшбскке бай огей. Оран 6anv бас кеяей,' Еокелеши кедейге, > Кеяей де онын еркес!. Ekihiih' уйде волком бар. Волкомге катшы TeMiprafi. Алты айяа келген ауылга Каоа шаруа бауырра. CiHipreai енбегш Болып калды дэл торт ай. Коп жумысты баскарып, Кеп санлыкты актарып Кемншикт! тузест, Ооныгып кошл тапты жяй. Bin болыс елге казык боп. Binne тылы.м корген жок. 1стед! талмай, шаршамай. Уш:нш! уйд1Н жанында Он шакты шоп машина Ол он такты машиид!, Капыз cepiK беоед!. Муше болван Kicire. — «Машина алып жарыдык. Ракымет сер!ктщ. Бул !'стеген (сше!» — «Узакка барсын карызын, Келейлердщ арызын Уюмет тугел ecTiciH, Толей алмай тубшле, Тимегщ кедей купоне». — «Байландын. 6inin алмайык. Бул уйымньщ Гшите!» Осыпай дан-дун еткен журт

Typfan жерш у-шу гып, 1\\арар еиес байлардын, Ажарына, тусше. Тертшнн уйде кездеме, Шай, кант, жш-шу уйыген. Жун-журка, терГ, майына 1\\алананын сатып ап, К,ара шаруа суй'шгеи. Шарт жасан келген жалшы да, К,ойшы, колан малшы да, Муше болып дукенге Ак, безден кенлек кишген. Саудагер, жалдап, пысыктар, Далада калган ю р е ал.май, Косылса да б уй1рден. Сауатсыздар окыйды, 5— уйде жыйылып. Ортасында мугал1м, \\йретед1 сабакты Айнала журтты nipin. Эйел, еркек аралас, Keiii Kapi, кеш ж ас, Пысыктайды сабакты, Кдгазра K©3i туйыйи: «Ленин б:здщ басшымыз. Тындаймыз сезш онын 6i3»— Деп жазады Шокпытта, Мандандай Tepi кунылып. Жа.!|шы, малшы, кедейлер, Еск1 кундс егейлер Кел.п жатыр тус-тустаи, Мектспке кеп шубырьш. Жаулыктары жалпылдаи, Етсктср1 далпылдап, Эйелдер мацыи коршаган, Алтыишы уй эйел б в м м 1 Тецд1к 1здеп кел гендер, ЗАГСкс Т1ркслгендер, Жумыспенен ж ур гендер. Бар эйел сонып макында, Кушейгеи оган ceniMi. Жетншн уйде землемер, Жер олшеп дамыл алмайды. 237

lam.aie ертеатташе», Ойды, дырды актарыл, Ырм, желш шзрлайды Ceri3iHuii уйде дер!гер бар. Ауырган адам, ауру мал, Босатпайды манайын, Олар да шаршап талмайды ¥зын сездщ к,ыск.асы, Бул ауылдин нускасы Жанаспайди езгеге. Бул ауил кедей ордасы. Октябрьдщ кедейге, Эперген бул олжасы. Кай жагынан болса да, Кедейлердш вгед], Бул ордара пазнасы. Керсетш отыр мунысыи, Бадырайтып кезхе де. Ерсмл-карсыл арылган. Шаруалар кеше жан Кедейдш буйтш журуч, YKiuerriii мэшсш, Ондаи турып сезген!. 111 Кеш болып ымырт жабылын. Кек пердес'ш жамылып, Керпеге кум'ю тагылыи, Кодыр салкын турды жел. Айдыя 6eri кул1мдеп, Сэу/ieci суда д1ршдеп, Суй1скенш аккудын, Bip oipiMcii Kyoip.aen Kepin сылк-сылк. кулд1 кил Малд1р маржам ну шыкты, Жасыл шептер кушыпты, Жупарын шашкан кара жер Шырт уйкыра малыиып, Керпелерш жамылып, EiiTire жутып, ыаырсып, Ауага тойып жатыр ел Осы эдем! ымыртта. 2V-

Цеы ТЫН-ТЫЙЫШ ЖЫМ-ЖЫрттг Тем'фтай жатыр ой-ойлап. Шалкасынзи тнсекте. «Елдщ imi еэгерд1, взгергешн кез керд), взгермед! десек те!.. Атка мшер, болыс, би, Бай, саудатер, сум ылгый Ел билеее 6ip кезде Айналды кун! асекке. Ж ер кеденге белшдТ Ж ер алый кедей кбшддк Yniметке кушейгл, Куннек кукгс сеш мди Детек ойда Теьпртай, Мыйы жатыр есепте. Жаткан уйде жалпылдап, Жанып тур майлы быгге шам — «Карындашты' экелап, Кагазынмен Тенджжан!» — «Эке омы кайтесш?» — «Досеордаты Ж уныска, Ел жайыкан хат жазам!» Колында калам шоптей боп, Шынтактап жатып жазды хат Басталды саз! мынадан: — «Бауырларка солем айг, Ауылка келдтм аманмын. Бэр'шс туге.ч таныстым Жаксы меяеи жаманнын. Келге.п1 дамыл квргсм жок. Жумыспскеи алаимын, Кара шаруа бауырдын Бауырлгт жургсн ауылдын. Мэш-жаныи айтайыи, Канагат ет осыга и, Тары даты жазармын. Партия: Алты жерде уя бар, Мен iстекли маиайда. Коммуниа елудей, Жай журген жок, дыдырын

Жумыска 6ipi жеплмей. Kaaipi бар манайга, Байларра ж;г;н коспайды. Келгеншше элдерь Кедейдщ кешш бастайды — Кедейге буйтпей у пай ма? Жалпы 6eii дурыс-ак, Кемшшк коп алайда: Копшшп сауатсыз Сауатсыздыц кылыгы, Кайда болса «жауапсыз». Сауатсыз icie жем!с аз, Жем.’саз icre мзн;с аз, Адасады осыдан, Емес 6ipaic талапсыз. К внес: Октябрьд'щ он жылы. ©ткен жок екен жайдан жай: Бурый байдар болатын Болыс жэне ауылнай. Каз)'р кедей сайлалган, Ел тардырын колга алран, Сыртта улып калган бай. Эйткснменен бул жендс; Кемшшк бар мынадай: Байлар ку гой кедейд‘1 Салада океп кулыкка. Tycin алган кедей бар ¥рушылык сумдыкка. Eki уру ел атысып, Эк1мджке тартысып, Кедейлерге жел бер;п, Байлар сырттан жатысып, Бояйды кезш кедейдщ Жетк:збей анык шындыкка. Кооператив: Болмаса да онша коп, 0 рге жайган канаты н,, Штазатью ауылдьщ Сол-ак екен алатын. Дурыс журсе жумысы, 24П

Ауылда кедей к ал м ас та н Тугел муше бол аты н . Онда дары кемдш бар, Тузеп жолрэ салатын. Байлар eiiin in line. Кооператив iciHe, Салады екен булж ть Байдан бастык. сайланса, Жеп к.ояды мулш-п Мына жсуд! коймаса, Бул кемдйсп жоймаса, Узетурыи кедейлер Бул дукеннен yMiTTi. К осш ы : Орташа мен кедейлер Муше болып K ip in ri. Болманан мен ты м жетш Мэшсш ептеп бьлптп. Bipan байлар салады, Кедейлердщ кещлше Талай-талай кудштк Kcfi6ip байдыц баласы, Муше болып косшыра — Кедейлер/и ipiTxi. Косшы бпгкен «Konip» дсп, «Муше болмау макул» дсп, «Муше боп ж урш елсендер Окымаймыз ж аназа Коммунист! шакыр» деп, Таратып упт молдалар Мушелерд! ipirri. Ж алш ылар: АуылдаFbi жалшылар, Шартпен журе бастапты. Саналаиып 61'разы EcKi эдстт1 тастапты. Бакылайтын уйымнын Акылдарын коспапты. Буйтетнй ете аз, Бояйды екен кездерш Бай, ку, мслда,— енерпаз, I—С, Мртииов. IV 211

Кей жерде жалшы надан кап — Баягы таз— aid таз, Тугел козш ашпапты. Д енсаулы к; Елде ауру жок емес, Емдейтш аз дэр1гер, Баяры энд1 басып жур Баксы менен балгерлер. Шешектеи бала елед!, Жукпалы ауру жайылып, Канатын жая бередь Еске катты алатын Жумыс екен, бул жумыс, Осылай деп отыр ел. Оку: Ел ынтасы окуда ОкуFa ел жумылган, Оку десе тандайы. Так-так ете калады Аксаран кой бурыплан. Аз болса да мектеп бар, Окыйды екен балалар Ауылдан шыгып б1разы Кал ага да шубырган. Bip кемшмнк мектептш, Ариалран yfii кениклз. Парта жок, асты топырак. Отыратын ориы сыз. Кггап, кагаз, карындаш, Тары сондай куралдар, Жетпейд!, жопе болымсыз Bip жаксысы, мен журген Ауыллан, бармак калара, Kipyre, 6ip мектепке, 12 бала осы куз. Газет: Елге газет тарайды. Газетке жаксы к а о а н д ы , B ip aK кеб! газетп', П ясп асв з ге'сй в ай д ы .

TijuuLnep кеп, нускау аз, Плшшк кеб! атка мйз. Тэрбие 6epin буларга, Бакташы кылу жарайды. Елге Kiran б а р м а й д ы , Шырып жаткан к1таптын BipiH де кедей алмайды, «Ютапты кайдан аламыз» Деп унем! сурайды. Сауаттанды ру: Сауат ашкыш мектеп бар, Окыйды сптеп кеденлер, Б!рак саны ©те кем. Сауатка саусап отыр ел. Кедейдер сауат бишесе, «Кедей деп журген сездердш Далага кеткен 6opi жел. Алдагы кунде толганып, Бул 6ip жумыс ескерер. С а л ы к: Салыктан кедей босанрап. Бурак олар кощлдк Бек1тед1 кенеске, Осы icTeii ceniMfli. 1л!ккеш болса катеден Телеп конр э п акшасы. ©зше кайта бер)лд1. Турпарын алгам «Ымырат» Жойылып каз!р кедейдш Шаруасы ешмдЕ Ш а р у а с ы: Ел шаруасы еркепдеп — Кедей бггкен компандал. Yfi басы сут машина, ' Онысы кедей колданган. Сататыны сарымай, Шырьшын содан айырып, Ka3ip кедей жаидапран. Бузаулары сыйыр боп, Сыйнры 6in уй ф боп,

Кэтершп аукаты Кун кермейд1 байлардан. Сот: Сот элда онды емес, Билер сирек барады, Аксакал соты калган жок, Аксакал елдан би! бон, Кулкындарын табады. Кедей мен бай дауласса, Аксакал байга жагады, Кей жерде кейб!р эммдер Пара да ептеп алады. Э йел: Кос катын алу калган жок, YriT жарлык шашса да, Жасырып булар калын мал, Айналып алгаи акшага. Кыйын екен тыюы, Сот орны кандай бакса да. Эйтквнменен эзгер!с, Болтан жокдеуге болмайды, Аз болса да кей кыздар, Берген жерге бармайды. Эйелдердщ 61'разы, ©3iniu теши тандайды, BuiiM i бар эйелдер Т ен дтн эйел, олар корганды. Жагаласып сонда да Есю эдет кургыр калмайды. Б в л i с: Ж ер 6euiici быйылгы, С 1лкшд1рд1 кедейдь Ж ер жагына келгенде, Агайынды кедейлер Агайыпым демейдк Ж ерд1 кедей болт аи, Тандап журт к ор т ап. Осы жолы кайтарды Байлар уткан кевейдк IuiiH удай ашытып, Желкелерш касытып, 241

Сыртка Teyin тастады, Бай, молда, ж уан — егейд! Кулык-сумдык журпзш, «Агайын кылып» кедейдй ¥руыиа кыздырып Керсе даты бай, молда Ляган кекке со.рмеЙдГ. Ор н а л а с у: 2—3 уйден шашылнан, Ауылдын басы куралган. Жеткеш'нше, барынша Кала болып ж ер алгаи. Каладан безу койылып. Калара кайга бойурып. Ел кеп мекен суранган. Ж алпы : Кенес ауылы жанданыи, Квш!и тузу бурыпты, Соцналдык дэу!рд1ц Усталары ауьглра Дукондерш к уп ы п т ы . Tan ce3iMi оянып, F<ypecep кез таяиып, Белiне бастап байлардан Кедейлер алган курыктм YKiMerriu MOiiicin, Партиянын од1с1н, Ептеп кедей угыпты. Октябрьдщ он жилы, Далага жай кетпептк Батырах, кедей, орташа Тг'лекке карай б еттсгт. Сугке тиген кушпсгей, Бай, молдалар шеттепп. Bipax кейбгр ураидар Ауылга epxui жетпелт!. 1с керек екен ауылга, Kici керек бастаптьш, Бастайтын Kici табылса, Кедейлер одан кагапайтьш, Жумыскермен 6ipirin,

Октябрь туын устайтын Ауылда бipак. Kici аз. Осынын бэрш нускайтын. БМремш хатымды, Кыскартамын осымен, Бар кергешм осылар Журген елд1я !ш!нен. Тузеу керёк ауылды, Карашаруа бауырды, Партиянын нускауы Жумыскердан кушiмен. Ауыдга жаксып к}мде-юм, С©31мея емес, IcImph. AybuiFa ен.т1 ic керек, Жумсайтын улкен куш керек Меи солай деп тусшем!» 5/V I II —27 жыл ОКТЯБРЬДЩ ОН >КЬ!ЛЫ Жер козгалып кеткеидеЛ, Дария тасып откснлей, Текселе басып журген журт Кып-кызыл жалыи ycTepi. Жа тын емес кызыл ту. Кызыл жалыи iiiiTepi, Желпшед! туб5 иык. Халык толган кешеге, Сыятурып айтуга Шоп жаидаигап лесе де. Коп болганда кара курт. Сол булаиган топтардыц Аяктары сартта-сурт. Музыкалзр ойиайды, Куни'рентш жепд! сайрайды. КурС)лдейд! барабан. Жерди копа куй билеп, Жерде, гонте би билеп, Сол куйлердщ уи!ие Журен пенен мый билеп Жазылады аенедон Жара калмай жарадап

Автомобил д арылда п, YcTine мшген халыктар Каря курттай жыбырлаи. Кызыл жалау айаиала Кып-кызыл болып оралран. Жер солкылдагт бчлерге. Кок солкылдап куйлерге, Жер козралган сыкылды Д|р, nip етш уйлер де Жерд1-квкт1 билед! эп. Кызыл жулдыз тярынрян, Кокпснбек тем ip жа мылран. Т|збектел|'п 1'лгерГ Ентелсй баски арылган. Топ алдында кызыл ер, Енбекке nicin кай наFan, Жалынды отпей ойнаган. Арыстандай анбынды, Ыктырып ж я ^ ш айда Fan Октябрьд! ориатып. Кун! шыгып, тапы атып, Ажарляпып «ядер! Куплей больгп жайняган, «Еекипкт! ойран гып Тап бггкепше ж ер жуяin Кып-кызыл к а н , майдан рыл, KypeceMia байлармен, Социаллык турмыска, Жетем!з 6ip кун ояйрзн FKn!»- Деп ун косып сзйраган Екниш катар жумыскер. Келешектщ тулгасы, Лепишпц еккеп курмасы, Пяртняга смена YiiiiHuii катар комсомол. Мойнына кызыл байлаган, Кызыл гулдей жайнакан, Булбулдай нэз1к ун!мен Валдай тэгп тЫ м ен YiwepiH косып сайрдрак, Тертшнп катар пионер. Кызарран кызыл булдгрген, Кешлд! тартып томпандпп,

Ж!б!т!п inrri кулд1рген, Октябрьдт 10 жылы Були анык болканын, Куэлж 6epin б1'лд|'ргсн Октябрят дейтурын Бесншп катар сэбилер. Алтыпшы катар жалшылар, Койшы-колан, малшылар, Уйымдаскан олар да, Осьшша топ 6ipiKce Оларда неткоп жан шыдар. Жетншп катар кызметкер, Сепзшпп катар эйелдер Улы тойга бор! мае, Булардын да квш'лпге Котершп Kipren жел, Торызыншьг топ косшылар, Кедейлерге басшылар, Оныншы катар кызыкка, Батыр epin журген ел. Байлардын кетin ypefii, Дурс-дурс eTin ж уреп, Денбекшщ]' тесекте. Катыны рана касымда, Ауыр кайга басында. «Куламады большевик, Кулайды рой десек те!> Саудагерлер шошынды, Октябрьге огейдй1, Эр жерде басы косылды Мыиадай улы жыйынра BipaK олар есеп пе! Тэре, офицер, саудагер, Бай, молда, поп куйгеш Жай кушк емсс, жакпайды. Улы той вишен ссекке. Осы 10 топ ырралып, Енбектщ жыры жырланып. Ерсш-карсыл агылды. Нарттай болып турлерг Ж ер кущрентш ундер!, Элсш, элсш куй ойпап 248

Барабандары кагылды. Кэре алмаран бул топты, Уйшде жатып куйшдь Дуспанньщ каньш темендеп, Достын К0ЦЛ1 суйжд[. Коммунистер кем!лген Bip аладра орныга Топталган журт жыйылды, Кегендегеи койдай Fbin Жаралай бэрin и!рд!. Бэр! К9НД1, б а гы н д ы , Журттьж бэр! ж ы йылып, Кызыл тулар и Ш п Желт'лдейд1 тус-туста Шыга келд! бес адам, Салып койран баскышка. Жаутацдаран мыц-мык кез, Свз сейлеуш кутш тез Барш т K03i баскышта. Жауырыиы данкейш, Таудай болып дэнкейш Тем|'ртай шыкты жогары. Мын-мыцдагаи кыбырра, Кара курттай жыбырра Айналып турып карады. Дурс-дурс сорып журег! Алып-ушып барады, Кыялы кустай шарыктап. Как жузшде калыктап, Жер жузш шолып орады. Елестед1'кезше, Т олкырэн толкы н буйра жал Телегей суга туишырып, Булгаландап сорлы шал. Мая, мая балыктар... Кап катерген алыптар... Шахтага Kipren халыктар, Буркылдаран заводтар, Курьядеп жанран «тамыктар.. Тарсыл-турсыл катты атыс, Турме, азен, терен жар Кешеп кун анадай, Бупнг! кун мынадай 249

Кул-кутаидар тенд1к ая, Итгей улып калды бай. вл!п-талып тзрыгып, Неше жылдаб зарыгып Туганнан кейш Октябрь, Колы сура малынып, ©зеп'и жалрап татты иэр. Кезшгн жас мелтьлдеп, Безгек болFaн адамдай Буыны босап селт'лдеп, Шокша бурыл сакалы Желмен 6ipre жедшлдел Басын билеп кыялы, Жымылран топтан уялды Жылайын деп ед ен,к1лдеп. TeMipTafipa сез тиль «Жоддастар!» дед’1 баркылдап, C©3in белin музыка Курсьлдегп сацкылдап. Кызыл ту бетке желпш, Толкып желге жалпылдап, «Жа... са... сын... б!з... д!н... Улы... той Деп уландар салды айрай, Кыран кустай санкылдап. «Жолдасгар!» доля Тем!ртай, — «©ткен куиде белп жок. Бай меи патса турганда, Жыйылып па ед1К мундай боп, Жыйылмак туп'л жыландых, Неше жылдай бас урып: Тоятым паи сурадык, Нан орпына берд1 ок. Кыргынды бастан кесш'рдт Соляй ете берген сон, Куреске бел/ii шешшдж, Неше жылдай уласып, Кайраттанып карысып, Ушн жаудын еш1рд!К. Ж ойрзлы байды дэл он жыл, Он жылря толды Октябрь Осы Октябрь туралы, Аакты еркш коалд;к.