จดหมายเหตุงานพระศพ เล่ม ๒

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระโกศทองใหญท่ รงพระศพขณะเคล่อื นลงจากพระมหาพิชยั ราชรถ เลอื่ นลงมาตามเกรนิ บนั ไดนาค เจ้าพนกั งานถอนสปั ตปฎลจากแท่นที่ทา้ ยเกรินบันไดนาคเพือ่ เชญิ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ข้ึนประดษิ ฐานบนพระยานมาศสามล�ำคาน 759

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระโกศทองใหญท่ รงพระศพเล่อื นลงมาตามบนั ไดนาค พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพประดษิ ฐานบนพระยานมาศสามล�ำคานเพ่อื เขา้ ขบวนพระอิสรยิ ยศ ร้วิ ขบวนท่ี ๓ 760

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหลังพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหวา่ งเครอ่ื งหลงั พระประยรู ญาตเิ ชญิ เครอื่ งพระอสิ รยิ ยศ และประตหู ลงั เดนิ หลกี เขา้ ในรวั้ ราชวตั ิ ไปพกั ทที่ มิด้านทศิ เหนอื หลงั พลบั พลายกทอ้ งสนามหลวงเพือ่ รอเข้าขบวนพระอสิ รยิ ยศ ร้วิ ขบวนท่ี ๓ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนินไปประทบั ณ พลับพลายกท้องสนามหลวง ซง่ึ ณ ทน่ี น้ั สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ พัชรกิตยิ าภา พระเจา้ หลานเธอพระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าทีปังกรรัศมีโชติ ประทับอยู่ก่อนแล้วเพอื่ ทอดพระเนตรการเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพลงจากพระมหาพชิ ยั ราชรถสพู่ ระยานมาศสามลำ� คานเตรยี มเวยี นพระเมรุ โดยขบวนพระอสิ รยิ ยศ ริว้ ที่ ๓ ทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ แซงเสด็จ เดินหลีกขวาพระมหาพิชัยราชรถ ตรงไปออกถนนหน้าพระธาตุ เล้ียวซ้ายไปเลกิ แถวบรเิ วณมหาวิทยาลยั ศิลปากร จากนน้ั ทหารมหาดเลก็ ราชวัลลภรกั ษาพระองค์ฯเข้าไปตั้งแถวแทนท่หี ลังพลบั พลายก ณ ทอ้ งสนามหลวง เพอื่ เตรยี มแซงเสดจ็ ในขบวนพระอิสรยิ ยศ รว้ิ ท่ี ๓ พระราชวงศ์ที่ตามพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ข้าราชบริพารในสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี ยืนเฝา้ ทีท่ า้ ยพลบั พลายก ผู้แทนจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร โรงเรียนราชินี วชิราวุธวิทยาลัย คณะลกู เสอื และเนตรนารกี ลมุ่ โรงเรยี นในพระอปุ ถมั ภ์ วทิ ยาลยั อาชวี ะในพระอปุ ถมั ภ์ ธนาคารออมสนิ และมลู นธิ ิพระบรมราชานุสรณ์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระบรมราชูปถัมภ์ ข้าราชบริพารจากพระราชนเิ วศนม์ ฤคทายวนั เลยี้ วเขา้ ถนนกลางทอ้ งสนามหลวง แลว้ เลย้ี วซา้ ยเดนิ ไปตามถนนรอบนอกราชวตั ิพระเมรดุ า้ นตะวนั ออกและด้านใต้ ไปพกั รอในศาลาลกู ขุนดา้ นทศิ ใต้ ขบวนกองทหารตามเลยี้ วตดั เขา้ ทอ้ งสนามหลวงดา้ นทศิ ใตแ้ ลว้ ตงั้ แถวรอบนอกราชวตั พิ ระเมรหุ นา้ศาลาลูกขุนด้านทิศใตต้ ามล�ำดับกองพัน ระหว่างน้ันชาวพนักงานประโคมและกองร้อยทหารปืนใหญ่ ยังคงประโคมและยิงปืนใหญ่ถวายพระเกยี รติตดิ ตอ่ กันโดยตลอด เจ้าหน้าท่ีกรมสรรพาวุธทหารบกน�ำเกรินบันไดนาคเข้าไปเทียบพระมหาพิชัยราชรถทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เจ้าพนักงานภูษามาลาท่ีประคองพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพแก้เชือกสายระยางที่ยึดโยงกับแท่นบุษบกพระมหาพิชัยราชรถออก เจ้าหน้าท่ีกรมสรรพาวุธทหารบกหมุนเดือยบุษบกจากใต้พระมหาพิชัยราชรถเพื่อหมุนเครอื่ งไขลดระดับพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพลงเสมอพืน้ แทน่ บษุ บก ระหว่างนนั้ เจ้าหน้าท่ีกรมศิลปากรจึงถอดพนักฐานบุษบกออก ครนั้ ทกุ สิง่ เรียบรอ้ ยแลว้ เจ้าพนกั งานภษู ามาลาขึน้ น่ังบนทา้ ยเกรินบนั ไดนาคซง่ึ มสี ปั ตปฎลเศวตฉัตรคันดานปักกางก้ันไว้พรอ้ ม เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๕๔ นาที เจา้ หนา้ ทก่ี รมสรรพาวธุ ทหารบกเรมิ่ กวา้ นบนั ไดนาคขนึ้ จนไดร้ ะดบั สะพานเกรนิ แลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาถวายบงั คมพระโกศทองใหญท่ รงพระศพพรอ้ มกบั ผฉู้ ดุ ชกั พระมหาพชิ ยั ราชรถซง่ึ นงั่ คกุ เขา่ ถวายบงั คม เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเลอ่ื นพระโกศผา่ นสะพานเชอื่ มออกมายงั เกรนิ จากนนั้ สอดสลกั 761

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดียดึ ตรงึ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพกบั พน้ื แทน่ เกรนิ เรยี บรอ้ ยแลว้ เขา้ นงั่ คกุ เขา่ ทแี่ ทน่ เกจ็ ทา้ ยเกรนิ ถวายบงั คมแลว้ ประคองพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเลื่อนลงมาจากพระมหาพิชัยราชรถ เวลา๑๐นาฬกิ า๕๘นาทีเจา้ หนา้ ทกี่ รมสรรพาวธุ ทหารบกเรม่ิ กวา้ นเกรนิ บนั ไดนาคลงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเคลอื่ นลงมาตามเกรนิ บนั ไดนาค กองทหารนำ� และกองทหารตามถวายความเคารพ วงโยธวาทติ บรรเลงเพลงมหาชัย ครั้นพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพถึงฐานเกรินบันไดนาคแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาถวายบงั คม แลว้ ลงจากแทน่ ทา้ ยเกรนิ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาถอดสลกั ยดึ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพกบั พนื้ แทน่ท้ายเกรนิ ออก ถอนสัปตปฎลเศวตฉตั รออกจากแท่นทา้ ยเกริน จากนั้นคนหามพระยานมาศสามลำ� คานเชิญพระยานมาศเข้าเทยี บทแ่ี ทน่ ท้ายเกรนิ บันไดนาค เจ้าหน้าทส่ี อดร้านม้าเขา้ ใตพ้ ระยานมาศสามล�ำคานเพ่อื ให้วางพกั และจะได้น�ำออกเม่ือถึงเวลาเคล่ือนพระยานมาศสามล�ำคาน เจ้าหน้าทกี่ รมศิลปากรถอดสำ� เภาท้ายเกรินบันไดนาคและถอดพนักพระยานมาศสามล�ำคานออกเพื่อมิให้กีดขวางการเล่ือนพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพมาประดิษฐานบนพระยานมาศสามล�ำคาน การเชิญพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพโดยขบวนพระอิสริยยศ ร้วิ ที่ ๓ เวยี นพระเมรุ เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๑๐ นาที พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพประดิษฐานบนพระยานมาศสามล�ำคานเรยี บรอ้ ยแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาผกู เชอื กสายระยางยดึ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพกบั พระยานมาศสามลำ� คาน เจา้ หน้าท่กี รมศลิ ปากรประกอบพนกั พระยานมาศสามลำ� คานเข้าทเี่ ดิม นายวชั รกติ ติ วัชโรทยั และนายจุลพล โตเมศร์ เจ้าพนักงานภูษามาลา ซ่ึงเป็นเจ้าหน้าท่ีชุดเดียวกับในร้ิวขบวนท่ี ๑ ขนึ้ น่ังบนแท่นเก็จถวายบังคมแล้วเข้าประคองพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพหน้าหลัง ผู้ถวายพระกลด ผู้ถวายบังสูรย์และผถู้ วายพัดโบก ซ่งึ เป็นเจ้าหน้าที่ชุดเดียวกับในรวิ้ ท่ี ๑ และรวิ้ ท่ี ๒ เขา้ ถวายอย่งู านตามต�ำแหน่ง ขบวนพระอิสริยยศพระศพเวียนพระเมรุ ริ้วท่ี ๓ ซึ่งตัดมาจากริ้วขบวนท่ี ๒ เร่ิมต้ังขบวนที่ลานพระเมรุหน้าพระท่ีนั่งทรงธรรม หัวขบวนเริ่มท่ีมุมใกล้ประตูราชวัติด้านทิศใต้ ต�ำแหน่งรูปขบวนนั้นได้ปรับเปลี่ยนใหม่ความยาวของร้ิวขบวนเนื่องด้วยข้อจำ� กัดจากความคับแคบของเส้นทางที่จะยาตราขบวนพระอสิ รยิ ยศเวยี นพระเมรุ ผอู้ ยใู่ นขบวนยนื หนั หนา้ สพู่ ระโกศทองใหญท่ รงพระศพทพ่ี ระยานมาศสามล�ำคาน ริว้ ขบวนพระอิสริยยศ ร้วิ ท่ี ๓ มีรูปขบวนดงั นี้ ตน้ ขบวน ผนู้ �ำริว้ ๑ นาย ผ้เู ชิญธงสามชาย ๒ นาย ประตหู นา้ ๒ นาย ซง่ึ เดนิ น�ำขบวนพระอิสริยยศร้ิวที่ ๑ และรวิ้ ท่ี ๒ มาเปน็ ต้นขบวนร้วิ ท่ี ๓ อยู่ท่มี มุ พระเมรุใกล้ประตูราชวัติด้านทศิ ใต้ โดยผนู้ �ำริว้ เดนิ ในระยะก่งึ กลาง ลำ� ดบั ถดั ไปหา่ งจากผู้นำ� รว้ิ เปน็ ระยะ ๑ เมตร เปน็ ผ้เู ชญิ ธงสามชาย เดนิ แยกกันเป็นค่ซู ้ายขวาและประตหู น้าซา้ ยขวาเดนิ ในล�ำดับตอ่ จากผ้เู ชิญธงสามชายมีระยะหา่ ง ๑ เมตร เชน่ กัน ล�ำดับถัดไปเป็นตอนของเสล่ียงกลีบบัวพระน�ำ เจ้าหน้าที่เป็นชุดเดียวกับในขบวนพระอิสริยยศริ้วที่ ๑ แตต่ ดั ผู้เชญิ ฉตั รเคร่ืองสูงทองแผ่ลวดหนา้ หลงั พระนำ� ออก สนมเชิญพัดยศสมณศักด์ิ ๑ นาย เดินร้ิวในระยะก่ึงกลาง ระยะห่างจากประตูหน้า ๑ เมตรมีผกู้ ำ� กบั เสลีย่ งกลีบบัวพระน�ำ ๑ นาย ผู้คุมคนหามเสลยี่ งกลีบบัวพระน�ำ ๑ นาย เดินต่อกนั ตามลำ� ดบั ระยะตอ่ ๑ เมตร 762

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เสล่ียงกลีบบัวพระน�ำพร้อมคนหาม ๑๖ นาย เดินในร้ิวล�ำดับต่อจากผู้คุมคนหามเสลี่ยงกลีบบัวเจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตส์ มเดจ็ พระวนั รตั (จนุ ท์ พรหฺ มคฺ ตุ โฺ ต) ขนึ้ นงั่ บนเสลยี่ งกลบี บวั นงั่ อา่ นพระอภธิ รรมนำ� พระโกศพระศพเวียนพระเมรุ ผู้คมุ เสลยี่ งกลีบบวั พระนำ� ๒ นาย เดินหน้าเสลย่ี งกลีบบวั ดา้ นขวา ๑ นาย ด้านซ้าย ๑ นาย มหาดเล็กหลวงเชญิ พระแสงรายตีนตอง ๔ นาย เดินประจ�ำที่สม่ี ุมเสลย่ี งกลบี บัวพระนำ� โดยเดินในระดบั แถวตรงกบั คนหามเสลยี่ งกลบี บัวคแู่ รกและคสู่ ุดท้าย ผู้เชญิ สัปทนตาด ๑ นาย ผู้เชญิ บังสูรย์ทองแผล่ วด ๑ นาย ผู้เชิญพดั โบก ๑ นาย ประจ�ำท่ซี า้ ยขวาของเสลยี่ งกลบี บัวพระนำ� คเู่ คยี งเสลย่ี งกลบี บวั พระน�ำ ขา้ ราชการกระทรวงวฒั นธรรม ๑๖ นาย พรหมเชญิ จามร ๘ นาย อนิ ทร์เชิญจามร ๘ นาย ประจำ� ที่ซ้ายขวาของเสลย่ี งกลีบบัวพระน�ำ ในตำ� แหน่งเดมิ เชน่ เดียวกบั ในริว้ ที่ ๑ ระยะตอ่และระยะเคียง ๑ เมตร ล�ำดับต่อไปเป็นตอนของขบวนหน้าพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเป็นเจ้าหน้าทช่ี ุดเดยี วกบั ในร้วิ ท่ี ๑ แตป่ รับเปล่ยี นรปู ริ้วขบวนใหม่ กลา่ วคอื ผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ๒๔ นาย ซงึ่ จะตอ้ งเดนิ รว้ิ เปน็ คซู่ า้ ยขวาในลำ� ดบั ตอ่ จากเสลยี่ งกลบี บวั พระน�ำ เลอื่ นขนึ้ ไปเดนิ รว้ิ เปน็ สายนอกสดุ ของอนิ ทร์ พรหมเชญิ จามรและคู่เคยี งเสลยี่ งกลบี บวั พระนำ� ในแตล่ ะสายคงประกอบดว้ ยผเู้ ชญิ ฉตั ร ๕ ชนั้ ๖ องค์ บงั แทรก ๕ องค์ ฉตั ร ๗ ชนั้ ๑ องค์รวม ๑๒ องค์ เรยี งลำ� ดบั กนั เชน่ เดยี วกบั ในรว้ิ ที่ ๑ ระยะตอ่ ๒ เมตร ผคู้ มุ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ สายละ ๑ นาย ซงึ่ ในรวิ้ ท่ี ๑ เดนิ ตามหลงั ผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางในแตล่ ะสายนนั้ในริว้ ท่ี ๓ นี้ เปลีย่ นเป็นเดนิ น�ำผเู้ ชิญ ตำ� รวจหลวงคูแ่ หถ่ ือหอก ๒๐ นาย และมหาดเล็กหลวงคูแ่ ห่หนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ๒๐นาย เดินรว้ิ ในล�ำดับตอ่ จากผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหกั ทองขวางหนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ โดยเดนิ เปน็ คู่ซา้ ยขวา ข้างละ ๒ สาย เช่นเดิม ระยะต่อและระยะเคียง ๑ เมตร ผเู้ ชญิ พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ประกอบดว้ ยผกู้ �ำกบั เชญิ พระแสงหวา่ งเครอื่ งเดนิ หนา้ ๑ นาย มหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครอ่ื ง ๖ นาย เดนิ ในระยะกง่ึ กลางรว้ิ ระหวา่ งตำ� รวจหลวงคแู่ หถ่ ือหอกและมหาดเล็กหลวงคูแ่ หห่ นา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพระยะตอ่ ๑ เมตร ล�ำดับต่อไปเปน็ ตอนของผู้อ�ำนวยการขบวนพระอิสรยิ ยศเชญิ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เปน็ชดุ เดียวกบั ที่เดนิ ในรว้ิ ที่ ๑ และรวิ้ ที่ ๒ อนึง่ ในรวิ้ ที่ ๓ นี้ จัดผเู้ ดนิ ร้ิวเพ่ิมในกลมุ่ ผู้อ�ำนวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ คือ นายยงยุทธ วิชยั ดษิ ฐ รองนายกรฐั มนตรี ประธานกรรมการฝา่ ยจดั การพระราชพิธีพระราชทานเพลงิ พระศพฯ พลเอก ยทุ ธศกั ด์ิ ศศปิ ระภา รองนายกรฐั มนตรี ประธานกรรมการฝา่ ยจดั สรา้ งพระเมรสุ ง่ิ ปลกูสร้างประกอบพระเมรุ นางสกุ มุ ล คุณปลมื้ รัฐมนตรีวา่ การกระทรวงวฒั นธรรม ประธานกรรมการฝา่ ยจดั ท�ำหนังสือทรี่ ะลึกฯ ล�ำดับต่อไปเป็นตอนของขบวนเชิญพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ 763

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเป็นเจ้าหนา้ ท่ชี ุดเดียวกับในรวิ้ ที่ ๑ ยกเวน้ ผคู้ มุ คนหามและคนหามพระยานมาศสามล�ำคาน ซ่ึงเป็นชุดท่ี ๓ผูค้ ุมคนหามคอื ร้อยเอก สุรวชิ ญ์ แมน้ สงวน ผ้บู อกขบวน (กรบั สัญญาณ) ๑ นาย เดินน�ำ ผกู้ ำ� กบั พระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ๑ นาย เดินร้ิวในระยะกงึ่ กลาง ระยะหา่ งจากผูบ้ อกขบวน ๓ เมตร ผู้คมุ คนหามพระยานมาศสามลำ� คาน เดินในล�ำดบั ถดั ไป ระยะตอ่ ๑ เมตร พระยานมาศสามลำ� คานทรงพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ พรอ้ มคนหาม ประจำ� คานหามดา้ นหนา้๓ คาน คานละ ๘ นาย ดา้ นขา้ ง ๒ ขา้ ง ขา้ งละ ๖ นาย คานหามดา้ นหลงั ๓ คาน คานละ ๘ นาย รวม ๖๐ นาย ผคู้ มุ พระยานมาศสามลำ� คาน ๔ นาย เดนิ ประจำ� สม่ี มุ พระยานมาศสามลำ� คานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ มหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงรายตีนตอง ๔ นาย เดนิ ประจำ� สมี่ มุ พระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ โดยเดนิ ในลำ� ดับต่อจากผคู้ ุมพระยานมาศสามลำ� คาน ผู้ถวายพระกลด ๑ นาย ผถู้ วายบังสรู ย์หักทองขวาง ๑ นาย ผถู้ วายพัดโบก ๑ นาย เดินประจำ� ท่ีซ้ายขวาของพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ คเู่ คียงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ขา้ ราชการพลเรอื นชัน้ ผ้ใู หญ่ ๑๖ นาย นายทหารราชองครักษ์และนายตำ� รวจราชส�ำนกั รวม ๑๖ นาย อินทร์เชญิ พุ่มตน้ ไม้เงิน ๘ นาย พรหมเชิญพุ่มตน้ ไมท้ อง ๘ นายประจ�ำทดี่ ้านซ้ายและดา้ นขวาของพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ดา้ นละ ๓ สาย ในต�ำแหน่งเดมิ เชน่ เดียวกับริว้ ที่ ๑ ระยะต่อและระยะเคยี ง ๑ เมตร ล�ำดับถัดไปเป็นขบวนผ้เู ชญิ ฉตั รเครื่องสงู หกั ทองขวางหลงั ๒๐ นาย เดินร้ิวเปน็ ๒ สาย มีผ้คู มุฉัตรเครอ่ื งสูงหกั ทองขวางหลงั ๒ นาย เดนิ น�ำหนา้ ผู้เชญิ ในแตล่ ะสาย สายละ ๑ นาย แต่ละสายประกอบด้วยผ้เู ชิญฉัตร ๗ ช้ัน ๑ คนั ฉัตร ๕ ชน้ั ๑ คนั บงั แทรก ๑ คัน ฉัตร ๕ ชน้ั ๑ คนั บงั แทรก ๑ คัน ฉัตร ๕ ชน้ั๑ คัน บังแทรก ๑ คัน ฉัตร ๕ ช้นั ๑ คัน ชมุ สาย ๒ คนั รวมสายละ ๑๐ นาย ระยะต่อ ๑ เมตร ระหว่างผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหลังพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพทั้ง ๒ สาย เป็นร้ิวของผูเ้ ชิญพระแสงหว่างเคร่อื งหลงั พระโกศทองใหญท่ รงพระศพและพระประยูรญาติเชญิ เครอ่ื งอสิ รยิ ยศพระศพ ผเู้ ชญิ พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหลงั พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ มผี กู้ ำ� กบั เชญิ พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหลงั๑ นาย เดนิ น�ำหน้ามหาดเลก็ เชิญพระแสงหว่างเครือ่ งหลงั ๔ นาย ระยะต่อ ๑ เมตร พระประยรู ญาตเิ ชิญเครอ่ื งพระอสิ รยิ ยศสมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ๑๖ นาย เดนิ ตอ่ จากมหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครอื่ งหลงั คนสดุ ทา้ ย ตามตำ� แหนง่ เดมิ ระยะตอ่ ๒ เมตร ตอนของประตูหลังและนาลิวัน เดินในล�ำดับต่อจากขบวนหลังพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ เป็นเจา้ หนา้ ท่ชี ุดเดียวกับในร้ิวที่ ๑ และร้วิ ที่ ๒ ประตูหลังทั้ง ๒ นายน้ันเดนิ เปน็สายนอกสุด ในล�ำดับตรงกับสายของผู้เชิญฉัตรเครื่องสูงหักทองขวางหลังพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ 764

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ลำ� ดบั ตอ่ ไปเปน็ ขบวนพระราชอสิ รยิ ยศของสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร และสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจักรีสริ ินธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็พระราชดำ� เนินตามพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเวยี นพระเมรุ ประกอบดว้ ย ต�ำรวจหลวง ๒ นาย นำ� เสดจ็ เป็น ๒ สาย ซา้ ยขวา สายละ ๑ นาย นายทหารมหาดเล็กราชวัลลภรกั ษาพระองค์ฯ เชิญธงเยาวราชใหญ่นำ� เสด็จ ๑ นาย สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ภษู ามาลาถวายพระกลดสีขาว ๑ นาย ราชองครักษแ์ ซงเสด็จ ๒ ขา้ งซา้ ยขวา ข้างละ ๔ นาย ทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองคฯ์ แซงเสดจ็ ๒ ขา้ งซา้ ยขวา ขา้ งละ ๒ นาย รวม ๔ สายจากร้วิ ที่ ๑ และริ้วท่ี ๒ ตดั เหลือสายละ ๒๐ นาย รวม ๘๐ นาย มหาดเล็กเชิญเคร่ืองพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เชน่ เดียวกบั ในริว้ ท่ี ๑ ตามเสดจ็ ๘ นาย สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจักรสี ิรนิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี ภูษามาลาถวายพระกลดสขี าว ๑ นาย พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร ภษู ามาลาถวายพระกลดสขี าว ๑ นาย พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าพชั รกติ ยิ าภา ภูษามาลาถวายพระกลดนอ้ ยสีนำ้� เงนิ ๑ นาย พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ิวัณณวรนี ารีรัตน์ ภูษาถวายพระกลดนอ้ ยสนี ำ�้ เงิน ๑ นาย พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ ทีปังกรรศั มโี ชติ ภษู ามาลาถวายพระกลดนอ้ ยสีนำ้� เงนิ ๑ นาย ข้าหลวงในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี ๔ คนราชองครกั ษ์ ๑ นาย และกรมวงั ๑ นาย ลำ� ดับถดั ไปเปน็ ตอนของพระราชวงศ์และขา้ ราชบริพาร ประกอบดว้ ย พระราชวงศ์ ขา้ ราชบริพารในพระองค์สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ข้าราชการในพระองค์สำ� นกั พระราชวัง ส�ำนักราชเลขาธิการ เดินตามพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ การแตง่ กายและการลำ� ดบั ริว้เชน่ เดียวกับท่เี ดินในรว้ิ ท่ี ๑ และร้วิ ท่ี ๒ ในการนี้ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มพระราชทานพระราชานญุ าตใหพ้ ระราชวงศแ์ ละผู้เฝ้าทูลละอองพระบาทท้ังฝ่ายหน้าและฝ่ายในบนพระที่นั่งทรงธรรม เฝ้าทูลละอองพระบาทบนพระท่ีนั่งทรงธรรมไดโ้ ดยไมต่ ้องลงมายืนเฝ้าทลู ละอองพระบาททพี่ นื้ ด้านลา่ งหน้าพระทน่ี ่ังทรงธรรม เวลา ๑๑ นาฬิกา ๑๑ นาที ผู้กำ� กับพระยานมาศสามล�ำคานสั่งการให้คนหามพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เร่ิมเคลื่อนออกจากท่ีเทียบข้างเกรินบันไดนาค มาหยุดอยู่ท่ีประตูราชวตั เิ พอ่ื เขา้ รปู ขบวนในรว้ิ ท่ี ๓ คเู่ คยี งและคแู่ หพ่ ระยานมาศสามล�ำคานเขา้ ประจำ� ซา้ ยขวาของพระยานมาศสามลำ� คานทรงพระโกศทองใหญท่ รงพระศพตามต�ำแหนง่ กองทหารน�ำและตามถวายความเคารพ เจา้ หนา้ ที่ 765

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีกรมสรรพาวุธทหารบกถอนเกรินบันไดนาคออกจากพระมหาพิชัยราชรถ คนฉุดชักน�ำพระมหาพิชัยราชรถและเจา้ หนา้ ทกี่ รมสรรพาวธุ ทหารบกถอนเกรนิ บนั ไดนาคออกจากพระมหาพชิ ยั ราชรถ คนฉดุ ชกั น�ำพระมหาพชิ ยั ราชรถ และเจา้ หน้าท่กี รมสรรพาวธุ ทหารบกน�ำเกรินบันไดนาคออกจากทอ้ งสนามหลวงเคล่ือนต่อไปยังพพิ ิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร แลว้ เลิกขบวน ผปู้ ระจำ� รว้ิ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ ร้ิวที่ ๓ ตอนหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพกลับหลงั หนั สทู่ ศิ ใต้เตรียมพร้อมทจ่ี ะยาตราขบวนนำ� พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ บรรดาผเู้ ฝ้าทลู ละอองพระบาททง้ั ปวงในปรมิ ณฑลพระราชพิธยี ืนตรงถวายความเคารพ และนงั่ ลงเมอื่ พระโกศไดเ้ ชญิ ขนึ้ ประดษิ ฐานบนพระจติ กาธานเรยี บรอ้ ยแล้ว วงปพ่ี าทยน์ างหงสเ์ ครอ่ื งใหญข่ องกรมศลิ ปากรเรม่ิ ประโคมเพลงเรอ่ื งนางหงส์ วงปพ่ี าทยม์ อญเครอ่ื งใหญข่ องบา้ นพาทยโกศลประโคมเพลงยกศพ บรรเลงพรอ้ มกนั ตอ่ เนอื่ งไปจนเมอื่ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพไดเ้ ชิญขน้ึ ประดิษฐานบนพระจิตกาธานเรยี บร้อยแลว้ เช่นกัน เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๑๕ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร เสด็จพระราชดำ� เนนิ เข้าในร้ิวพร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจักรีสิรนิ ธร สยามบรมราชกุมารี เพ่ือเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ตามพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าศรรี ัศม์ิพระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จา้ พัชรกติ ิยาภา พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ และพระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าทปี ังกรรัศมีโชติ ตามเสดจ็ การเคลื่อนขบวนพระอิสรยิ ยศ รว้ิ ที่ ๓ เวลา ๑๑ นาฬิกา ๑๗ นาที นายสุรพงษ์ เกตุผึ้ง ผู้บอกขบวนรัวกรับสัญญาณ ๓ คร้ังเช่นเดียวกบั ในริ้วที่ ๑ และร้ิวที่ ๒ กองทหารเกียรติยศส�ำหรบั พระศพถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงมหาชยัชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ป่ี กลองชนะ ขนึ้ พรอ้ มกนั แลว้ ประโคมตอ่ ไป ทผ่ี นู้ ำ� รวิ้ เรมิ่ ยาตราขบวน อนึ่ง การเวียนพระเมรุเมื่อพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพถึงหน้ามุขที่ประทับท่ีพระท่ีน่ังทรงธรรมถือเป็นรอบตงั้ ตน้ โดยเวียนแบบอุตราวัฏทีด่ ้านซา้ ยของผูเ้ วียนจะหันเข้าส่พู ระเมรุ แต่ละรอบใช้เวลา ๘ นาทีมีชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝร่งั และวงบวั ลอย ๒ วง (เปา่ เฉพาะเพลงรัวลาเดยี ว) ประโคมเป็นสัญญาณเม่อื เวยี นพระเมรุจบแต่ละรอบ เชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพเวยี นพระเมรุโดยอตุ ราวฏั ครบ ๓ รอบ ผ้นู �ำร้วิ ผ้เู ชิญธงสามชายและประตูหน้า เดนิ ต่อไปถึงมุมพระเมรุด้านทศิ ตะวนั ตกเฉียงใต้ แลว้ เลีย้ วซ้ายไปพกั ตง้ั แถวในรปู ขบวนทล่ี านพระเมรุด้านทิศใต้ชิดแนวทบั เกษตร ขบวนตอนเสล่ียงกลีบบัวพระน�ำ อินทร์ พรหมเชิญจามรเดินไปออกประตูราชวัติด้านทิศใต้ไปพักท่ีวดั มหาธาตุยุวราชรงั สฤษฎิ์ เจา้ หน้าทกี่ รมการศาสนานิมนตส์ มเดจ็ พระวันรัต (จุนท์ พรหฺ มคฺ ตุ ฺโต) ไปพักที่วดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎ์ิ สว่ นคู่เคยี งพระน�ำไปพกั เฝ้าทท่ี ิมทา้ ยพระท่นี ง่ั ทรงธรรม 766

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ขบวนหน้าพระยานมาศสามลำ� คานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเดินเลี้ยวซ้ายที่ลานพระเมรุด้านทิศใต้แล้วไปพักตั้งแถวในรูปขบวนตอ่ จากประตหู นา้ โดยยนื ชดิ แนวทบั เกษตรเพอื่ มใิ หก้ ดี ขวางขบวนทตี่ ามมา ตำ� รวจหลวงถอื หอกและมหาดเลก็ หลวงคแู่ หห่ นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพขา้ ราชการพลเรอื นชน้ั ผใู้ หญ่ ราชองครกั ษป์ ระจำ� และนายตำ� รวจราชสำ� นกัประจ�ำคู่เคียงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ อินทร์ พรหมเชิญพุ่มต้นไม้ทอง เงิน นาลิวัน เดินต่อไปถึงลานพระเมรุด้านทิศตะวันออกแล้วหยุดตั้งแถวหน้าแถวกลองชนะ สังข์ แตร ผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหลังพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหว่างเคร่ืองหนา้ หลงั ยนื ตง้ั แถวตอ่ จากผเู้ ชญิฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพตามล�ำดบั โดยมหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหว่างเครอ่ื งหนา้ หลังน้นั ยืนเปน็ ๒ แถวค่กู นั ส่วนขา้ ราชการชนั้ ผู้ใหญ่และราชองครักษ์ประจ�ำและนายตำ� รวจราชสำ� นกั ประจำ� ทเี่ ปน็ คเู่ คยี ง เจา้ หนา้ ทเี่ ชญิ ไปยนื พกั เฝา้ ทลู ละอองพระบาททหี่ นา้ นายทหารคแู่ หล่ านพระเมรดุ า้ นทศิ ตะวนั ออก ผอู้ �ำนวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ เดนิ น�ำพระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเคลื่อนต่อไปหยุดเทียบที่สะพานเกรินพระเมรุด้านเหนือ แล้วผู้อำ� นวยการขบวนพระอิสริยยศ พร้อมด้วยพระประยูรญาติเชิญเคร่ืองพระอิสริยยศ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ข้าราชบริพารในพระองค์ ข้าราชการในพระองค์ สำ� นักพระราชวังสำ� นกั ราชเลขาธิการ ยนื พกั เฝา้ ที่ลานพระเมรดุ า้ นทิศเหนือ เมื่อเสด็จพระราชด�ำเนินตามพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพเวียนพระเมรุครบ ๓ รอบ ผ่านหน้าพระทนี่ ง่ั ทรงธรรมแลว้ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร เสด็จขึ้นบนพระที่นั่งทรงธรรม พร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารีไปประทับพระเก้าอี้ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจา้ ฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจา้ พัชรกิตยิ าภา พระเจา้ หลานเธอพระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าทีปังกรรัศมีโชติ ตามเสด็จไปประทับพระเกา้ อี้ ทอดพระเนตรการเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพขนึ้ ประดษิ ฐานบนสะพานเกรนิ บนั ไดนาคเขา้ สู่พระเมรุ ต�ำรวจหลวงน�ำเสด็จ ทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ฯ เชิญธงเยาวราชใหญ่ นายทหารราชองครักษ์ สง่ เสด็จทห่ี น้าพระทีน่ งั่ ทรงธรรมแลว้ ยืนเฝ้าทลู ละอองพระบาททหี่ น้ามุขพระทน่ี ่งั มหาดเล็กเชิญเคร่ืองพระราชอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ไปยงั ท้ายพระทนี่ ง่ั ทรงธรรมดา้ นใต้ มอบให้เจา้ หน้าทสี่ ำ� นักพระราชวงั เชิญเขา้ เก็บต่อไป พระราชวงศ์ฝา่ ยหนา้ ฝา่ ยใน ข้าหลวง และมหาดเล็ก ข้าราชบริพาร และขา้ ราชการในพระองค์ท่ีเดนิ ตามพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ออกจากขบวนไปเฝา้ ตามต�ำแหน่งบนพระทีน่ ั่งทรงธรรม ทหารมหาดเล็กรกั ษาพระองคแ์ ซงเสด็จ เดินร้วิ ถึงมุมลานพระเมรดุ า้ นทิศตะวนั ตกเฉยี งเหนอื แลว้เลย้ี วขวาออกประตรู าชวตั ดิ า้ นทศิ เหนอื ไปหยดุ ทส่ี นามนอกรวั้ ราชวตั ดิ า้ นเหนอื ฝง่ั ตะวนั ตก แลว้ พกั ในรปู ขบวน เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๔๑ นาที พระยานมาศสามล�ำคานทรงพระโกศพระศพเทยี บทส่ี ะพานเกรนิ บนั ไดนาคพระเมรุด้านทิศเหนือเรียบร้อยแล้ว เจ้าพนักงานน�ำม้าสอดเข้าใต้พระยานมาศสามล�ำคานเพื่อให้วางพัก ภูษามาลา ๒ นายทปี่ ระคองพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพหน้าหลงั ถวายบังคม แล้วลงจากพระยานมาศ 767

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีสามลำ� คาน จากนน้ั เจา้ หนา้ ทกี่ รมศลิ ปากรถอดพนกั พระยานมาศสามลำ� คานออก เจา้ หนา้ ทส่ี ำ� นกั พระราชวงัแกส้ ายระยางทยี่ ดึ โยงพระโกศทองใหญท่ รงพระศพกบั พระยานมาศสามลำ� คาน ถอนสปั ตปฎลเศวตฉตั รประจำ�พระยานมาศสามล�ำคานออก แล้วเล่ือนเชิญพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพลงจากพระยานมาศสามล�ำคานข้นึ ไปบนแท่นทา้ ยเกรนิ ใสส่ ลักยึดพระโกศทองใหญท่ รงพระศพกับแทน่ ทา้ ยเกรนิ ใหม้ ่นั คง ส่วนพระยานมาศสามลำ� คานและรา้ นม้า เชิญออกประตรู าชวัตดิ ้านทิศเหนอื ไปยังพิพิธภณั ฑสถานแห่งชาติ พระนคร จากน้ัน เจ้าหน้าท่ีกรมศิลปากรประกอบกระหนกท้ายเกริน เจ้าหน้าท่ีส�ำนักพระราชวังเชิญสัปตปฎลเศวตฉัตรคันดาลข้ึนปักกางก้ันที่ท้ายเกริน พร้อมทั้งถวายบังสูรย์และพระกลดหักทองขวางท่ีพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ พร้อมแล้ว อน่ึง ขณะพระโกศทองใหญท่ รงพระศพเทียบท่ีสะพานเกรนิ บนั ไดนาคพระเมรุนั้น ทหารมหาดเล็กรักษาพระองคฯ์ เข้ายืนยามประจำ� ๔ มมุ พระเมรุ โดยยืนทีม่ ุมพระจิตกาธาน มุมละ ๑ นาย ท่ีมุมฐานชาลาพระเมรุ มมุ ละ ๑ นาย รวม ๘ นาย แตง่ กายสวมเครอื่ งแบบเตม็ ยศทหารรกั ษาพระองค์ หมวกยอดพสู่ ดี �ำ หนา้หมวกตราราชวลั ลภ เสื้อสักหลาดสแี ดง แผ่นคอและขอ้ มือสกั หลาดสดี ำ� ปกั ไหมสเี หลอื ง กางเกงสักหลาดสดี ำ�แถบสีแดง พร้อมสายคันชีพ ถือปืนเล็กยาวปากกระบอกปืนจรดพื้น มือทั้งสองประสานกันบนพานท้ายปืนกม้ หน้าในทา่ สงบนิ่ง การเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพขนึ้ ประดิษฐานบนพระจติ กาธานในพระเมรุ เวลา ๑๑ นาฬิกา ๔๙ นาที เจ้าพนกั งานภษู ามาลาข้นึ น่งั ทีแ่ ท่นทา้ ยเกรนิ ถวายบงั คมแล้วประคองพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ชาวพนักงานประโคม สังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่ กลองชนะข้ึนพร้อมกันเจ้าหน้าที่กรมสรรพาวุธทหารบกหมุนกว้านเชิญพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพไปตามเกรินบันไดนาคและสะพานเกรนิ ขึน้ สู่ท่ตี งั้ บนพระจติ กาธาน เวลา ๑๑ นาฬิกา ๕๕ นาที เชิญพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพถึงคูหาพระเมรุ เจ้าหน้าที่สำ� นักพระราชวงั ปดิ ฉากบงั เพลงิ และปดิ พระวสิ ตู รพระเมรุ เจา้ หนา้ ทสี่ �ำนกั พระราชวงั เผาเครอ่ื งหอมในหมอ้ สมุ ทม่ี มุพระเมรทุ ง้ั สที่ ศิ ในระหวา่ งการเชญิ พระลองพระศพเขา้ ประดษิ ฐานในพระจติ กาธานและประกอบพระโกศจนั ทน์ บรรดาผเู้ ฝา้ ทลู ละอองพระบาทในมณฑลพระราชพธิ ถี วายความเคารพพรอ้ มกนั แลว้ นงั่ ลง ผอู้ �ำนวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ขา้ ราชการพลเรอื นชนั้ ผใู้ หญ่ นายทหารราชองครกั ษ์และนายตำ� รวจราชสำ� นกั คเู่ คยี งพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ไปพกั เฝา้ ทลู ละอองพระบาททพี่ ระทนี่ ง่ั ทรงธรรมผเู้ ชิญเครื่องพระอสิ รยิ ยศสมเดจ็ พระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี เชญิ ไปยงั ทา้ ยพระที่น่ังทรงธรรมด้านทศิ ใต้ มอบใหเ้ จา้ หน้าทสี่ �ำนักพระราชวงั เชญิ เขา้ เก็บต่อไป ณ สะพานเกริน เจ้าพนักงานภูษามาลาถวายบังคมแล้วลงจากสะพานเกริน เจ้าพนักงานสนมพลเรอื น ๔ นาย เขา้ ถวายบงั คมแลว้ เปลอ้ื งพระโกศทองใหญท่ ปี่ ระกอบพระลองทรงพระศพออก เสรจ็ แลว้ ถวายคำ� นบั กราบถวายบงั คมถอยออกไป ณ พระจติ กาธาน เจา้ หนา้ ทจ่ี ากสำ� นกั ชา่ งสบิ หมู่ กรมศลิ ปากร กราบถวายบงั คมแล้วต้งั รา่ งรา้ นที่พระจติ กาธาน เสร็จแล้ว กราบถวายบังคมแล้วถอยออกไป ทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ ๘ นาย กราบถวายบังคมแลว้ ทหารมหาดเลก็ ราชวลั ลภรักษาพระองค์ ๔ นาย เขา้ ประจ�ำที่พระจติ กาธาน สว่ นทหารมหาดเลก็ ราชวลั ลภรกั ษาพระองคอ์ กี ๔ นาย เขา้ ไปยกเชญิ พระลองทรงพระศพจากสะพานเกรนิ มายงั พระจติ กาธาน ทหารมหาดเลก็ ราชวลั ลภรกั ษาพระองค์ ๔ นาย ทปี่ ระจำ� ยงั พระจติ กาธาน 768

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเชญิ พระลองทรงพระศพขึน้ ประดิษฐานบนพระจิตกาธาน เสร็จแล้ว ทหารมหาดเลก็ ราชวลั ลภรักษาพระองค์ท้งั ๘ นาย กราบถวายบังคมแล้วถอยออกไป เจา้ พนักงานเก็บฐานรองพระโกศพระศพ เจ้าหน้าทจี่ ากสำ� นักช่างสิบหมู่ กรมศิลปากร ๔ นาย กราบถวายบังคมแล้วข้ึนยังร่างร้านที่พระจิตกาธาน ถวายความเคารพแล้วประกอบพระโกศจันทนเ์ ข้ากบั พระลองทรงพระศพ ปรบั ตำ� แหน่งใหเ้ รยี บร้อย โยงพระภูษาโยง เสร็จแลว้ถวายความเคารพแลว้ ลงจากรา่ งรา้ น กราบถวายบงั คมแลว้ ถอยออกไป เจา้ พนกั งานตรวจแตง่ ดอกไมส้ ดประดบัพระจติ กาธาน ต้ังแต่งฉตั รดอกไม้สด ๔ มุมพระจติ กาธาน ทหารยนื ยามเกียรติยศมหาดเลก็ ราชวัลลภรกั ษาพระองคฯ์ เขา้ มายนื ยามประจ�ำ ๔ มมุ พระจิตกาธาน และยนื ยามทมี่ ุมฐานชาลาพระเมรทุ ้ัง ๔ มมุ เช่นเดิม เจ้าพนักงานภูษามาลาประคองพระโกศทองใหญท่ รงพระศพไปตามเกรินบันไดนาคขน้ึ สะพานเกรนิ ส่พู ระจิตกาธานบนพระเมรุ 769

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 770

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีการเชญิ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพตามเกรนิ บนั ไดนาคและสะพานเกรนิ ขึ้นสูพ่ ระเมรุ 771

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๒ นาฬิกา ๑๔ นาที เจ้าหนา้ ทีส่ �ำนักพระราชวงั เปดิ ฉากบงั เพลิง และเผยพระวิสูตรพระเมรุขณะนั้น ชาวพนักงานประโคมหยุดประโคม วงปี่พาทย์นางหงส์ และวงปี่พาทย์มอญหยุดบรรเลง ทหารปืนใหญห่ ยุดยงิ ปืนถวายพระเกียรติ บรรดาผเู้ ฝ้าทลู ละอองพระบาทในปรมิ ณฑลพระราชพิธยี นื ขึ้นพรอ้ มกัน สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ พรอ้ มด้วยสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟา้ มหาจกั รีสริ ินธร สยามบรมราชกมุ ารี พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ และพระเจา้ หลานเธอพระองค์เจ้าทีปังกรรัศมีโชติ ลงจากพระท่ีนั่งทรงธรรมขึ้นสู่พระเมรุทางบันไดมุขด้านทิศตะวันตก โดยมีตำ� รวจหลวง ๑ คู่ น�ำเสด็จ และภูษามาลาถวายอยู่งานพระกลด สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชเจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกฎุ ราชกมุ ารทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยถวายราชสกั การะพระศพ ทรงกราบ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีและพระอนวุ งศป์ ระทบั ราบ ทรงกราบพระศพ เสรจ็ แลว้ เสดจ็ ลงจากพระเมรุ ไปยงั พระที่นั่งทรงธรรม เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๓๐ นาที สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร และสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกติ ยิ าภา พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิรวิ ัณณวรีนารรี ัตน์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จ้าทปี ังกรรศั มโี ชติ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทน่ี ั่งที่ถนนหน้าพระธาตุหลังพระท่ีน่ังทรงธรรม เสด็จพระราชดำ� เนินกลับ กองทหารเกียรติยศสำ� หรับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี เม่ือเสด็จพระราชด�ำเนินกลับแล้ว ผู้บังคับกองผสมสั่งถวายความเคารพพระศพ สั่งเป่าแตรเดี่ยวสัญญาณเลิกขบวน ๒ จบ วงโยธวาทิตทหารน�ำและตามบรรเลงเพลงมาร์ชน�ำเคลื่อนขบวนออกจากมณฑลพธิ ไี ปเลิกแถว ณ ถนนกลั ยาณไมตรี ข้างกระทรวงกลาโหม ค่แู ห่นายทหารสญั ญาบตั ร ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตร ปี่ กลองชนะ อนิ ทร์ พรหมเชิญพมุ่ ตน้ ไม้ทอง เงนิ ที่ยนื อยูใ่ นลานพระเมรุเลิกแถว จากน้ัน เจ้าหน้าที่ส�ำนักพระราชวังปิดฉากบังเพลิงด้านทิศเหนือ ทิศใต้ และทิศตะวันตก ถอนพระแท่นทรงกราบและเครือ่ งราชสกั การะในพระเมรุออก เจ้าหนา้ ท่กี รมศิลปากรร้ือยา้ ยสะพานเกรนิ ท่สี ร้างครอ่ มบันไดพระเมรดุ า้ นทศิ เหนอื แลว้ ตดิ ต้ังราวโลหะกนั้ เป็นช่องทางขึน้ ลงพระเมรุ เจา้ หนา้ ทต่ี ำ� รวจและสารวตั รทหารเขา้ ประจำ� ทรี่ กั ษาการณท์ บี่ นั ไดทางขนึ้ พระเมรุ และประตรู าชวตั ิพระเมรุ ชาวพนักงานประโคมประกอบด้วย สังข์ ๒ แตรงอน ๑๐ แตรฝร่ัง ๑๐ จ่าปี่ ๒ จ่ากลอง ๒กลองชนะแดงลายทอง ๒๐ ตัง้ แถวประโคมประจำ� ยามตามราชประเพณี 772

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระพิธีธรรมประจ�ำซ่างเริ่มสวดพระอภิธรรมทั้งกลางวันกลางคืน จนกว่าจะเชิญพระอัฐิข้ึนประดษิ ฐานท่บี ุษบกบนพระทน่ี ง่ั ทรงธรรมการพระราชทานเพลิงพระศพ ณ วันจนั ทร์ ที่ ๙ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๕๕ เวลาบา่ ย เจ้าพนักงานเตรียมการต้ังแต่งที่พระเมรุ พระที่น่ังทรงธรรม และอาคารในปริมณฑลเหมือนเช่นเวลาเช้า ณ พระเมรุ ดา้ นหนา้ พระจติ กาธาน ลาดพระสจุ หนต่ี งั้ โตะ๊ วางเครอื่ งทองนอ้ ยสำ� หรบั พระศพทรงธรรมซงึ่ เมอ่ื พระธรรมเทศนาจบใกลเ้ วลาเสดจ็ ขน้ึ บนพระเมรเุ พอ่ื พระราชทานเพลงิ พระศพ เจา้ พนกั งานจะไดถ้ อนโต๊ะเคร่อื งทองน้อยส�ำหรบั พระศพทรงธรรมออก กองทหารเกียรติยศส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เข้าประจ�ำท่ีถนนหน้าพระธาตุ ตรงกับทางเข้าพระที่นั่งทรงธรรมด้านตะวันตก กองทหารเกียรติยศส�ำหรับพระศพเข้าประจ�ำท่ีแนวถนนหน้าพระเมรุด้านทิศตะวันออก แต่งกายเคร่ืองแบบเต็มยศทหารรักษาพระองค์ ถือปืนเล็กยาวติดดาบปลายปืนและจะยิงปืนถวายพระเกียรติขณะพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชพระราชทานเพลิงพระศพ คร้ันเวลา ๑๕ นาฬิกา เป็นต้นไป สมาชิกราชสกุล คณะองคมนตรี นายกรัฐมนตรี อดีตนายกรฐั มนตรี ประธานศาลฎกี า ประธานสภานติ ิบญั ญตั แิ ห่งชาติ ประธานกรรมการองคก์ รอสิ ระตามรัฐธรรมนญูคณะรัฐมนตรี คณะทูตานุทูต สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร สมาชิกวุฒิสภา คณะกรรมการจัดงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพฯ ฝ่ายต่าง ๆ ข้าราชการฝ่ายตุลาการ ทหาร ต�ำรวจ พลเรือน และรัฐวิสาหกิจขา้ ราชการในพระองค์ ตลอดจนภาคเอกชน และคู่สมรส เฝ้าทลู ละอองธลุ พี ระบาทรับเสด็จ ณ มณฑลพิธี ครน้ั ใกลเ้ วลาเสด็จพระราชดำ� เนนิ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ทลู กระหมอ่ มหญงิ อบุ ลรตั นราชกญั ญา สริ วิ ฒั นาพรรณวดี เสดจ็ มาถงึ ยงั พระทน่ี งั่ทรงธรรม เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๑๒ นาที พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าทปี ังกรรศั มโี ชติ เสดจ็ มาถึงยงั พระทีน่ ง่ัทรงธรรม เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๑๙ นาที พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจา้ สริ ิภาจฑุ าภรณ์ และพระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จา้ อทิตยาทรกิตคิ ุณ เสดจ็ มาถงึ ยังพระท่ีนง่ั ทรงธรรม เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๒๓ นาที สมเด็จพระเจ้าลกู เธอ เจา้ ฟ้าจุฬาภรณวลยั ลกั ษณ์ อัครราชกมุ ารี เสด็จมาถงึ ยงั พระที่นง่ั ทรงธรรม 773

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๐ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้สิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำ� เนินโดยรถยนต์พระท่ีน่ังพร้อมด้วยสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าสริ ิวัณณวรนี ารีรัตน์ จากโรงพยาบาลศิริราช มายงั พระทนี่ ง่ัทรงธรรม ทอ้ งสนามหลวง รถยนตพ์ ระทน่ี ง่ั เทยี บทห่ี ลงั พระทนี่ งั่ ทรงธรรม กองทหารเกยี รตยิ ศสำ� หรบั พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมี เสดจ็ ขนึ้ บนพระทน่ี ง่ั ทรงธรรมโดยลฟิ ต์ ประทับพระเกา้ อี้เขน็ ไปยังหน้าอาสนส์ งฆ์ แลว้ ประทบั พระราชอาสน์ พระบรมวงศ์และพระอนุวงศ์ตามเสดจ็ ในการน้ีมี ๘ ตำ� รวจหลวงและนายทหารราชองครกั ษ์ เชิญธงชยั พระครฑุ พ่าหแ์ ละธงชยั ราชกระบ่ียุทธน์ �ำเสด็จ แลว้ ไปยนื เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาททพี่ นื้ ช้นั ลดหน้ามุขพระทนี่ งั่ ทรงธรรม เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๕ นาที เจา้ หนา้ ที่กรมการศาสนานิมนตส์ มเด็จพระวันรัต (จนุ ท์ พรฺ หมฺ คุตโฺ ต)ผชู้ ว่ ยเจา้ อาวาสวดั บวรนเิ วศวหิ าร ทจ่ี ะถวายพระธรรมเทศนาขน้ึ นงั่ ยงั อาสนส์ งฆ์ พรอ้ มดว้ ยสมเดจ็ พระราชาคณะพระราชาคณะ ๕๐ รปู ทจ่ี ะสวดศราทธพรตและสดบั ปกรณ์ มี สมเดจ็ พระมหารชั มงั คลาจารย์ วดั ปากนำ้� สมเดจ็พระมหามนุ วี งศ์ วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม สมเดจ็ พระธรี ญาณมนุ ี วดั เทพศริ นิ ทราวาส สมเดจ็ พระพทุ ธชนิวงศ์ วดั พชิ ยญาติการาม พระพรหมเวที วัดไตรมติ รวทิ ยาราม พระพรหมวชิรญาณ วดั ยานนาวา พระพรหมเมธาจารย์ วดั บรุ ณศริ มิ าตยาราม พระพรหมสธุ ี วดั สระเกศ พระพรหมเมธี วดั สมั พนั ธวงศาราม พระพรหมมนุ ีวดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม พระธรรมเสนานวุ ตั ร วดั พระศรรี ตั นมหาธาตุ จงั หวดั พษิ ณโุ ลก พระธรรมภาวนาวกิ รม วัดไตรมติ รวิทยาราม พระเทพโมลี วดั ราชผาตกิ าราม พระเทพโกศล วดั ศรโี สดา จังหวดั เชยี งใหม่ พระเทพชลญาณมนุ ี วัดบ่อทองราษฎรบ์ ำ� รุง จังหวดั ชลบุรี พระเทพกิตติเวที วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม พระเทพปรยิ ตั เิ มธี วดั นครสวรรค์ จงั หวดั นครสวรรค์ พระเทพปญั ญามนุ ี วดั อาวธุ วกิ สติ าราม พระเทพเจตยิ าจารย์วัดโสมนัสวิหาร พระเทพวิสุทธาภรณ์ วัดอินทรวิหาร พระเทพสาครมุนี วัดเจษฎาราม จังหวัดสมุทรสาครพระราชธรรมวาที วดั ประยุรวงศาวาส พระราชเมธากรกวี วดั เสนาสนาราม จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา พระราชวิสุทธิโกศล วดั พิชยญาติการาม พระราชรตั นสธุ ี วัดชนะสงคราม พระราชกติ ติเมธี วดั พระนอนจักรสีห์จังหวัดสิงห์บุรี พระราชปริยัตยาภรณ์ วัดอมรคีรี พระราชสุวรรณเวที วัดต้นสน จังหวัดอ่างทอง พระราชวรมุนี วดั สงั เวชวศิ ยาราม พระราชวสิ ุทธเิ วที วัดชนะสงคราม พระราชรัตนาภรณ์ วัดแกว้ ฟา้ จุฬามณี พระราชสารเมธี วัดนรนาถสุนทรกิ าราม พระศรศี าสนวงศ์ วัดหงสร์ ตั นาราม พระศรีรตั นโมลี วัดราชสทิ ธาราม พระศรีพัชโรดม วัดมหาธาตุ จังหวัดเพชรบูรณ์ พระอมรเมธี วัดตากฟ้า จังหวัดนครสวรรค์ พระวิสุทธิพงษ์เมธีวัดเศวตฉัตร พระโสภณธีรคุณ วดั เทพธิดาราม พระปริยตั ิกจิ วิธาน วดั โสธรวราราม จงั หวัดฉะเชิงเทรา พระทฆี ทัสสมี ุนวี งศ์ วัดท่าหลวง จังหวัดพิจติ ร พระญาณเวที วัดบวรมงคล พระปริยัตโิ มลี วดั สารนารถธรรมารามจังหวัดระยอง พระวิสุทธิภัทรธาดา วัดประยุรวงศาวาส พระวิสุทธิธรรมพิลาส วัดต้นธงชัย จังหวัดล�ำปางพระบูรพาคณาจารย์ วดั บ้านโง้ง จงั หวดั ปราจีนบุรี พระพิพฒั นว์ ราภรณ์ วดั ศรสี ุดาราม พระโสภณวิหารการวัดโพธิช์ ัย จงั หวดั หนองคาย พระพพิ ิธพฒั นาทร วดั ปริวาส พระโสภณคณาภรณ์ วดั บวรนิเวศวหิ าร พระมหาศาสนมุนี วัดปากน�้ำ โดยนง่ั เป็น ๓ แถว หนา้ สุดจ�ำนวน ๑๖ รูป แถวท่ี ๒ และแถวที่ ๓ นั่งแถวละ ๑๗ รูปตามล�ำดับ 774

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เจ้าพนักงานพระราชพิธีเชิญโต๊ะเคร่ืองทรงธรรมและเทียนดูหนังสือเทศน์เข้าไปต้ังถวายที่หน้าพระราชอาสนพ์ ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถเจา้ หน้าทก่ี รมการศาสนานมิ นต์สมเดจ็ พระวนั รัตข้ึนนั่งบนธรรมาสน์ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๙ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงจดุ เทยี นดหู นงั สอืเทศนพ์ ระราชทานแกเ่ จา้ พนกั งานพระราชพธิ เี ชญิ ไปปกั ทจ่ี งกลธรรมาสน์ จากนน้ั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภูมิพลอดลุ ยเดชและสมเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงจุดธปู เทยี นเคร่อื งทรงธรรม ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มใหส้ มเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร เสดจ็ พระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อยสำ� หรบั พระศพทรงธรรมบนพระเมรุ ทรงกราบแล้วกลับมาประทบั พระเก้าอีท้ ่ีเดมิ ทรงจดุ ธูปเทยี นเครอ่ื งทรงธรรม 775

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงจดุ ธปู เทียนเคร่อื งทองน้อยสำ� หรับพระศพทรงธรรม เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๔๔ นาที นายสมควร บญุ มี เจ้าหนา้ ที่กรมการศาสนาอาราธนาศลี สมเด็จพระวนั รตั (จนุ ท์ พรฺ หมฺ คตุ โฺ ต) ถวายศลี ทรงศลี จบแลว้ เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนาอาราธนาธรรม สมเดจ็ พระวนั รตัถวายพระธรรมเทศนา จบแล้ว กลบั ลงมานง่ั ยังอาสน์สงฆ์ เจา้ พนกั งานพระราชพิธถี อนเคร่ืองทรงธรรมและเทียนดหู นังสอื เทศน์ออก สมเด็จพระวนั รัต (จนุ ท์ พฺรหฺมคตุ ฺโต) ถวายพระธรรมเทศนา 776

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระสงฆส์ วดศราทธพรต เวลา ๑๗ นาฬิกา ๑๒ นาที พระสงฆ์ ๕๐ รปู สวดศราทธพรต จบแลว้ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๑๘ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงประเคนจตปุ จั จยั ไทยธรรมบชู ากณั ฑเ์ ทศนแ์ ดส่ มเดจ็ พระวนั รตั (จนุ ท์ พรฺ หมฺ คตุ โฺ ต)ประกอบด้วยตะลุ่มมุกบรรจุธูปเทียนพนม ๑ ชุด แจกันมุก ๑ คู่ ปักดอกคาร์เนช่ันสีเหลือง กี๋ญวนขนาดใหญ่ บรรจุกาน้�ำชาพร้อมถ้วยชามีฝาจานรองลายน�้ำทอง โคมไฟฟ้าระบบสัมผัส ชนิดต้ังโต๊ะ และปากกาเชฟเฟอร์ พร้อมแท่นหินอ่อน แล้วประทับพระเก้าอี้ท่ีเดิม เจ้าพนักงานภูษามาลาลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐนิ ทตี่ น้ อาสนส์ งฆไ์ ปบนผา้ รองพระภษู าโยงทห่ี นา้ พระสงฆแ์ ถวหนา้ ซงึ่ ปลายขา้ งหนง่ึ ของพระภษู าโยงเชอื่ มตอ่ กบั สายแถบทองจากพระโกศจนั ทนท์ รงพระศพบนพระเมรุ แลว้ ถวายความเคารพ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๒๒ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร เสด็จพระราชด�ำเนนิ ไปทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มยา่ มทร่ี ะลกึ และผา้ กราบทร่ี ะลกึ ถวายสมเดจ็ พระวนั รตั และพระสงฆ์ที่นง่ั แถวหนา้ รปู ละ ๓ ชดุ เสรจ็ แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ี พระสงฆส์ ดบั ปกรณ์ แลว้ สง่ ตอ่ ผา้ ไตรพรอ้ มยา่ มทร่ี ะลกึ ให้แกพ่ ระสงฆท์ นี่ ง่ั แถวถดั ไปดา้ นหลงั จากนน้ั เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงและผา้ รองพระภษู าโยงไปพกั ทเ่ี ดมิ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถทรงหลั่งทกั ษโิ ณทก พระสงฆถ์ วายอนโุ มทนา ถวายอดิเรก แล้วลงจากพระที่น่ังทรงธรรม 777

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงทอดผา้ ไตรพร้อมย่ามท่รี ะลึกถวายพระสงฆ์สดับปกรณ์ เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๓๗ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชเสดจ็ พระราชด�ำเนนิพรอ้ มดว้ ยสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ และสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร ไปยังมุขหน้าของพระท่ีน่ังทรงธรรม เสด็จลงจากพระที่นั่งโดยลิฟต์ มี ๘ ต�ำรวจหลวงและนายทหารราชองครักษ์เชิญธงชัยพระครุฑพ่าห์และธงชัยราชกระบี่ยุทธ์น�ำเสด็จ เสด็จพระราชด�ำเนินไปยงั พระเมรุ เสด็จข้ึนพระเมรุโดยลิฟต์ทางมขุ ด้านทิศตะวันตก ไปประทบั ท่ีหนา้ พระจติ กาธาน สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี ทูลกระหม่อมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดีพระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าศรีรศั มิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ พระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จา้ พัชรกิตยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จ้าสิริวัณณวรนี ารรี ตั น์ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสริ ภิ าจฑุ าภรณ์ และพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ อทติ ยาทรกติ คิ ณุ ตามเสดจ็ ลงจากพระทนี่ งั่ ทรงธรรมไปยงัพระเมรุ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ และเสดจ็ ขนึ้ พระเมรทุ างบนั ไดดา้ นทศิ ใต้ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ ทปี งั กรรัศมีโชติ ประทับอยู่ทีพ่ ระทน่ี ง่ั ทรงธรรมมไิ ด้ตามเสด็จดว้ ย 778

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๗ นาฬิกา ๔๒ นาที เจ้าพนักงานพระราชพิธีทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายกระทงข้าวตอกดอกไม้เครื่องราชสักการะพระศพแด่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงหยิบกระทงข้าวตอกดอกไม้แล้วทรงวางทพี่ ระจติ กาธาน จากน้นั สมเด็จพระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงหยิบกระทงข้าวตอกดอกไม้ท่ีเจ้าพนักงานพระราชพิธีทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย แล้วทรงวางท่ีพระจิตกาธานพระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดชทรงรบั ชอ่ ดอกไมจ้ ันทนท์ ี่เจ้าพนักงานพระราชพิธที ูลเกลา้ทูลกระหม่อมถวาย ทรงจุดไฟจากชนวนซงึ่ ต�ำรวจวงั ชูถวายแลว้ ทรงวางท่ีพระจติ กาธาน กองทหารเกียรติยศพระศพสามเหล่าทัพถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงมหาชัย เจ้าพนักงานดับเพลิงท่ีช่อดอกไม้จันทน์สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถทรงรับช่อดอกไม้จันทน์ที่เจ้าพนักงานพระราชพิธีทูลเกล้าทูลกระหมอ่ มถวาย ทรงจดุ ไฟจากชนวนซงึ่ ตำ� รวจวงั ชถู วายแล้วทรงวางท่ีพระจิตกาธาน ทรงคม แล้วเจา้ พนักงานดับเพลิงที่ช่อดอกไม้จันทน์ หลังจากน้ัน เจ้าพนักงานพระราชพิธีทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายและถวายช่อดอกไมจ้ นั ทนแ์ ดส่ มเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์อัครราชกุมารี ทูลกระหม่อมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้หลานเธอ พระองคเ์ จ้าสิรวิ ณั ณวรีนารรี ตั น์ พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจุฑาภรณ์ และพระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกติ ิคุณ ทรงวางดอกไมจ้ ันทน์ ทรงกราบตามลำ� ดบั ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปี่ กลองชนะ และวงบัวลอย ๒ วง วงปพ่ี าทยน์ างหงส์เครอ่ื งใหญ่ และวงปพ่ี าทยม์ อญเครอื่ งใหญ่ เรมิ่ บรรเลง โดยบรรเลงสลบั กนั ทลี ะวงตามล�ำดบั เมอ่ื แตรวงบรรเลงเพลงมหาชัยจบ กองทหารเกียรติยศพระศพสามเหล่าทัพยิงปืนเล็กยาวถวายพระเกียรติ ๙ นัด พร้อมกับทหารปนื ใหญ่ยงิ สลุตยิงปนื ใหญ่ถวายพระเกียรติ ๒๑ นดั เม่ือยงิ ปนื ถวายจบแลว้ กองทหารเกยี รตยิ ศพระศพสามเหล่าทัพเคล่ือนออกนอกราชวัตทิ างประตดู ้านทศิ ตะวันออก ขณะนนั้ เกิดปรากฏการณ์ธรรมชาตบิ นท้องฟ้าทีม่ เี มฆสเี ทาหมน่ และลมพายุต้ังเคา้ อยูก่ อ่ นหน้า ได้คล่คี ลายเป็นชอ่ งแสงอาทติ ยส์ วา่ งลงมาจ�ำเพาะตรงองค์พระเมรุ เปน็ ทส่ี งั เกตไดโ้ ดยท่ัวกัน 779

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู ิพลอดุลยเดช ทรงวางกระทงขา้ วตอกดอกไม้ท่พี ระจติ กาธาน 780

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีทรงจุดไฟช่อดอกไม้จนั ทน์และทรงวางทพี่ ระจติ กาธาน 781

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงวางช่อดอกไมจ้ ันทนท์ ่พี ระจติ กาธาน 782

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงวางช่อดอกไม้จนั ทนท์ ี่พระจติ กาธานสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี ทรงวางช่อดอกไมจ้ ันทน์ทพี่ ระจิตกาธาน 783

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระเจ้าลกู เธอ เจ้าฟ้าจฬุ าภรณวลยั ลักษณ์ อคั รราชกมุ ารี ทรงวางช่อดอกไมจ้ นั ทน์ทพี่ ระจติ กาธาน ทลู กระหม่อมหญิงอุบลรตั นราชกัญญา สิรวิ ฒั นาพรรณวดี ทรงวางชอ่ ดอกไมจ้ ันทนท์ ี่พระจติ กาธาน 784

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระสงฆถ์ วายพระเพลิงพระศพทีพ่ ระจิตกาธาน พลเรือเอก หม่อมเจ้าปสุ าณ สวสั ดวิ ตั น์ ทรงวางดอกไม้จนั ทน์ท่ีพระจิตกาธานหม่อมเจา้ ภศี เดช รัชนี ทรงวางดอกไมจ้ ันทน์ที่พระจิตกาธาน นางสาวยงิ่ ลกั ษณ์ ชนิ วัตร นายกรัฐมนตรี วางดอกไม้จนั ทนท์ พี่ ระจติ กาธานนายสมศักด์ิ เกียรติสรุ นนท์ ประธานสภาผ้แู ทนราษฎร นายชวน หลกี ภยั อดตี นายกรัฐมนตรี วางดอกไมจ้ นั ทน์ทพี่ ระจิตกาธาน วางดอกไมจ้ นั ทน์ที่พระจติ กาธาน เวลา ๑๗ นาฬิกา ๕๐ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงคม แล้วเสด็จพระราชดำ� เนนิ พร้อมดว้ ยสมเดจ็ พระนางเจ้าสิริกติ ์ิ พระบรมราชนิ ีนาถและสมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ลงจากพระเมรุโดยลิฟต์ทางบันไดด้านทิศตะวันตก โดยมี๘ ต�ำรวจหลวงและนายทหารราชองครักษ์เชิญธงชัยพระครุฑพ่าห์และธงชัยราชกระบี่ยุทธ์น�ำเสด็จ แล้วไปยืนเฝ้าฯ ที่พ้ืนช้ันลดหน้ามุขพระท่ีนั่งทรงธรรม เสด็จข้ึนสู่พระท่ีนั่งทรงธรรมโดยลิฟต์ทางบันไดมุขด้านหน้าซงึ่ ก้ันพระวสิ ตู รปดิ อยู่ แล้วประทบั พระราชอาสน์ เม่ือประทบั พระราชอาสนแ์ ลว้ เจา้ พนกั งานไขพระวสิ ูตร 785

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี นายอภิสิทธ์ิ เวชชาชีวะ อดีตนายกรัฐมนตรี และผ้นู ำ� ฝ่ายคา้ น วางดอกไม้จนั ทนท์ ี่พระจติ กาธาน สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจา้ ฟา้ จฬุ าภรณวลยั ลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารี ทลู กระหมอ่ มหญงิ อบุ ลรตั นราชกญั ญา สริ วิ ฒั นาพรรณวดี พระเจา้วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั มิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุราชกมุ าร พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ัดดามาตุ พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจา้พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจฑุ าภรณ์และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณ เสด็จลงจากพระเมรุทางบันไดด้านทิศใต้ไปประทับท่ีหลงั พระราชอาสน์ทพี่ ระที่นงั่ ทรงธรรมมุขหน้าพระท่ีนงั่ ทรงธรรม จากนั้น สมเด็จพระวันรัต สมเด็จพระราชาคณะ พระราชาคณะ พระบรมวงศานุวงศ์ ประธานองคมนตรี องคมนตรี นายกรฐั มนตรี อดตี นายกรฐั มนตรี ประธานสภาผแู้ ทนราษฎร ประธานศาลฎกี า ประธานวุฒิสภา ผู้น�ำฝ่ายค้าน ประธานองค์กรอิสระ คณะรัฐมนตรี คณะทูตานุทูต ผู้น�ำศาสนา และผู้มีต�ำแหน่งเฝา้ ฯ ขน้ึ ถวายพระเพลิงพระศพตามลำ� ดบั เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๓๕ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชประทบั พระเกา้ อเี้ ขน็เสด็จพระราชด�ำเนินพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร และพระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าทีปังกรรศั มีโชติ ตามเสดจ็ลงจากพระท่ีน่ังทรงธรรมโดยลิฟต์ ไปประทับรถยนต์พระท่ีน่ังหลังพระท่ีน่ังทรงธรรม กองทหารเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระเจ้าอย่หู วั ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจา้ ฟา้ จฬุ าภรณวลยั ลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารี ทลู กระหมอ่ มหญงิ อบุ ลรตั นราชกญั ญา สริ วิ ฒั นาพรรณวดี พระเจา้วรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพชั รกิติยาภา พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจา้ สิรวิ ัณณวรนี ารรี ตั น์ พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าทีปงั กรรศั มีโชติ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิรภิ าจุฑาภรณ์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จ้าอทติ ยาทรกิติคณุเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ กลบั และเสดจ็ กลับ 786

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จากนน้ั เจา้ หนา้ ทสี่ ำ� นกั พระราชวงั ตงั้ โตะ๊ สำ� หรบั วางพานรบั ดอกไมจ้ นั ทนไ์ วร้ อบพระเมรใุ หผ้ มู้ าเฝา้ทูลละอองธุลีพระบาทวางดอกไมจ้ นั ทนส์ �ำหรับถวายพระเพลงิ พระศพ ขณะนน้ั ทอ้ งฟา้ เปลยี่ นสเี ปน็ สนี ำ้� เงนิ เขม้ ทวั่ อาณาบรเิ วณ มลี มแรงและเกดิ แสงฟา้ แลบแปลบปลาบเปน็ ปรากฏการณ์ธรรมชาตทิ ่สี อดคลอ้ งกับพระบรมนามาภิไธย “วชริ าวธุ ” ทแี่ ปลวา่ สายฟ้า และสนี �้ำเงินเขม้เปน็ สีทพี่ ระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยหู่ ัวโปรดเปน็ สปี ระจ�ำพระองค์ พระบรมวงศานวุ งศ์และราชสกลุ ข้ึนถวายพระเพลิงพระศพทางบันไดพระเมรดุ า้ นทศิ ใต้ 787

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระธรรมเทศนา อนิจจาทกิ ถา สมเดจ็ พระวันรัต (จุนท์ พรฺ หฺมคตุ ฺโต ป.ธ.๙) วดั บวรนเิ วศวหิ าร กรุงเทพมหานคร ถวายในการพระราชกศุ ลออกพระเมรุพระศพ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ณ พระที่น่ังทรงธรรม พระเมรุ ทอ้ งสนามหลวง วันจันทร์ ที่ ๙ เมษายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๕ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๐ นาที นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทธฺ สฺส ฯ สพเฺ พ สงฺขารา อนิจจฺ าติ สพฺเพ สงฺขารา ทกุ ขฺ าติ สพฺเพ ธมมฺ า อนตตฺ าติ ยทาปญฺาย ปสฺสติ อถ นิพพฺ ินทฺ ติ ทุกฺเข เอส มคโฺ ค วสิ ทุ ฺธิยาติ บัดนี้ จักรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนา ในอนิจจาทิกถา ฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปัญญาบารมี อนุรูปพระราชกุศลทักษิณานุปทานกิจ เนื่องด้วยวันนี้ สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารเจา้ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหอ้ ญั เชญิ พระศพ สมเดจ็พระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี โดยขบวนพระอิสรยิ ยศ มาสูพ่ ระเมรุ ทอ้ งสนามหลวง เพอื่ พระราชทานเพลงิ ตามพระราชประเพณี ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหส้ มเดจ็ พระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร และสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทนพระองค์ เสด็จพระราชด�ำเนินตามพระศพ พร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ ข้าทูลละอองพระบาทผใู้ หญ่ผู้น้อย สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงมพี ระราชศรทั ธามน่ั ในพระรตั นตรัย ได้ทรงสง่ั สมบญุ เปน็ นิตย์ ทรงบ�ำเพ็ญทาน ศลี ภาวนา เต็มตามพระสตปิ ญั ญาความสามารถ ไดท้ รงบ�ำเพญ็ พระกรณียกิจเปน็ หิตานุหิตประโยชน์แกป่ ระเทศชาติ ประชาชน และพระศาสนาเปน็ อเนกอนันต์ ได้ทรงรบั สถาบนั และองคก์ รตา่ ง ๆ ไวใ้ นพระอปุ ถมั ภเ์ ปน็ จำ� นวนมากกวา่ ๓๐ แหง่ ทงั้ ในสว่ นทสี่ บื สานจากสมเดจ็พระมหาธีรราชเจ้า ในส่วนของสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ และในส่วนของพระองค์เอง ท้ังในดา้ นการศกึ ษา การสาธารณสขุ กิจการลกู เสอื เนตรนารี และกิจการอาสาสมคั รรักษาดินแดน ตลอดจนการสงั คมสงเคราะหอ์ ื่น ๆ สมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอฯ ทรงมพี ระปณธิ านอนั แน่วแนใ่ นการทรงบำ� เพ็ญพระกรณียกิจ ดงั ปรากฏในพระดำ� รสั ท่พี ระราชทานในงานฉลองพระชนั ษา ๖๑ ปี เมื่อวนั ที่ ๒๒ พฤศจกิ ายน พทุ ธศักราช ๒๕๒๙ ณวชิราวธุ วทิ ยาลัย ความตอนหนึ่งว่า “ฉนั ขอกลา่ วตอ่ ทา่ นทง้ั ปวงวา่ จะพยายามบำ� เพญ็ ตนเพอื่ ประโยชนแ์ กบ่ า้ นเมอื ง ดว้ ยความจงรกัภกั ดีต่อบ้านเกดิ และต่อองค์พระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอย่หู วั ผู้ทรงเปน็ พระประมขุ ของชาติ ท้งั จะไดร้ กั ษาเกียรตศิ กั ดแ์ิ หง่ ความเป็นราชนารี ในมหาจักรีบรมราชวงศไ์ วจ้ นชัว่ ชวี ติ ” 788

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ครนั้ เสดจ็ ละโลกนไี้ ป พระสรรี ะรา่ งกายยอ่ มเปน็ ไปตามคตแิ หง่ ธรรมดา ยอ่ มเสอ่ื มสลายไป ในอวสานยอ่ มถงึ ความแตกดบั แตพ่ ระเกยี รตคิ ณุ และบญุ กศุ ลทไ่ี ดท้ รงบำ� เพญ็ ไว้ ยอ่ มจะดำ� รงอยู่ ทกุ คนเมอ่ื เกดิ มาแลว้ในทสี่ ุดก็ต้องแตกสลายดับไป เพราะสังขารทง้ั หลายตกอยใู่ นคติแหง่ ธรรมดา คือเกิดขน้ึ ตั้งอยู่ และดบั ไป ในระหวา่ งความเกดิ และความดบั กม็ คี วามแปรปรวนเปลย่ี นแปลงอยเู่ สมอ แมพ้ ระกายขององคส์ มเดจ็ พระสมั มาสัมพุทธเจ้า ก็ตกอยู่ในคตเิ ช่นน้ัน ทรรศนะทางพระพทุ ธศาสนายืนยันวา่ สังขารทัง้ ปวงไมเ่ ที่ยง เพราะเกดิ ข้นึแลว้ กต็ อ้ งดบั สงั ขารทงั้ ปวงเปน็ ทกุ ข์ เพราะทนอยไู่ ดย้ าก ตอ้ งแปรไปในระหวา่ ง ธรรมทง้ั ปวงเปน็ อนตั ตา ไมใ่ ช่ตัวตนเพราะไมอ่ ยใู่ นอำ� นาจ เม่อื รแู้ จ้งดว้ ยปัญญาดังนแ้ี ล้ว ย่อมหน่ายในทุกข์ ความหนา่ ยในทกุ ข์นัน้ เปน็ ทางแหง่ วิสทุ ธิ ตามนยั แหง่ พระพุทธภาษติ นกิ เขปบท วา่ สพฺเพ สงขฺ ารา อนิจฺจาติ เป็นอาทิ แปลว่า ในกาลใด บัณฑิตพิจารณาเห็นว่าสังขารท้ังหลายทั้งปวงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ และธรรมทัง้ หลายทั้งปวงเป็นอนตั ตา ในกาลนัน้ ยอ่ มเบอื่ หนา่ ยในทุกข์ น้ันเป็นทางแห่งวิสทุ ธิ ดังนี้ ในพระพุทธภาษติ นี้ มีอรรถาธบิ ายวา่ สรรพส่ิงทม่ี ีวิญญาณครอง ประกอบด้วยความรู้ ซึ่งเรยี กวา่อปุ าทนิ นกสังขาร ทั้งส่งิ ที่หาวิญญาณครองมิได้ ไม่ประกอบดว้ ยความรู้ ซึง่ เรียกว่าอนปุ าทนิ นกสังขาร ทัง้ สองอยา่ งนร้ี วมเรียกวา่ สังขาร สงั ขารท้ังหมดนชี้ ่อื วา่ ไม่เทย่ี ง เพราะมคี วามเกิดขึ้นในเบื้องต้น มีความแปรปรวนไปในทา่ มกลาง มคี วามแตกสลายในทสี่ ดุ ชอื่ วา่ เป็นทุกขเ์ พราะทนได้ยาก ด้วยตอ้ งแก้ไขบรหิ ารอยเู่ สมอ ส่วนทเี่ ปน็ อปุ าทินนกสังขาร มีรอ้ น เยน็ หิว กระหาย ปวดอุจจาระ ปัสสาวะ เบียดเบยี นเปน็ ประจำ� อยู่ ต้องบรหิ ารดว้ ยการผลดั เปลยี่ นอริ ยิ าบถอยเู่ สมอ นเี้ ปน็ ทกุ ขป์ ระจ�ำ รอ้ นใจเพราะรกั บา้ ง เพราะโกรธ เพราะหลงบา้ ง รวมอยใู่ นความปรารถนาไมส่ มประสงค์ เปน็ ทกุ ขด์ ว้ ยอ�ำนาจอปุ าทาน ความยดึ มนั่ ถอื มนั่ จดั เปน็ ทกุ ขใ์ จอยา่ งหนง่ึทุกขเ์ พราะวิบากคอื ผลท่เี กิดจากการกระทำ� จัดเปน็ ทกุ ขก์ ายอยา่ งหนงึ่ ทกุ ขท์ ้งั หลายนน้ั บางอยา่ งกเ็ ปิดเผยเหน็ ง่าย บางอยา่ งกป็ กปิด เห็นยาก ทำ� ให้เหน็ เปน็ สุขกม็ ี สงั ขาร ช่ือวา่ เปน็ อนตั ตา เพราะไมอ่ ยู่ในอ�ำนาจท่ีจะบังคับบญั ชาได้ เกดิ ข้ึนแล้วตอ้ งแปรปรวนตอ้ งแตกสลายไมค่ งท่ี ต้องประสบทุกข์ ไมป่ ระสบสุขตามปรารถนา และไม่มีอำ� นาจทีจ่ ะบงั คบั บัญชาไมใ่ ห้แก่ ไม่ให้เจ็บ ไมใ่ ห้ตายได้ บางคราวทำ� ให้เข้าใจผิดว่า บังคบั บัญชาได้ เชน่ เวลาดี ๆ ไม่เจบ็ ไม่ไข้ บอกให้ยืน เดนิ นั่งนอน เปน็ ต้น กเ็ ป็นไปตามบังคบั การที่เป็นไปเชน่ นนั้ ได้ กเ็ พราะบังคบั ถูกเรอ่ื ง ถูกราว ถูกคราว ถกู สมัย ถ้าผดิ เรื่อง ผดิ ราว ผิดคราว ผดิ สมยั กม็ อิ าจบงั คบั ได้ สงั ขารท้งั หลาย เป็นเสมือนยมื ของเขามาใช้ เมอื่ เจา้ ของยงั ไม่เอาคืนไป กย็ ังใช้ได้ เมื่อเจ้าของเอาคืนไป กใ็ ช้ไมไ่ ด้ ไมอ่ ยใู่ นอ�ำนาจ เชน่ นจี้ ึงชอ่ื วา่ เปน็ อนตั ตา อนจิ จงั ทกุ ขงั บคุ คลยอ่ มเหน็ ไดเ้ องบา้ งเปน็ บางคราว สว่ นอนตั ตา เปน็ วสิ ยั ของผมู้ ปี ญั ญาสขุ มุ เพราะฉะนน้ั สมเดจ็ พระบรมศาสดา เมอื่ จะทรงแสดงอนตั ตาโปรดพระปญั จวคั คยี ์ จงึ ทรงแสดงธรรมโดยปรยิ ายอยา่ งอื่นก่อน เพอื่ อบรมอนิ ทรีย์ มคี วามเช่อื และความร้เู ป็นต้น ของพระปัญจวัคคีย์ให้แก่กลา้ เป็นพื้นดีแล้ว จึงทรงแสดงอนัตตาตอ่ ภายหลงั ตามนยั ในอนตั ตลักขณสูตร อนัตตาเปน็ วิสยั ของปัญญาอนั สุขมุ อย่างน้ี ความไม่มีอ�ำนาจเป็นไปดังถวายวิสัชนามาแล้วน้ี มิใช่เฉพาะแต่ในสังขารอย่างเดียว แม้ในธรรมท้งั หลาย ทัง้ ทีเ่ ป็นสังขตะ คือปัจจัยปรงุ แต่งขนึ้ และอสังขตะ ทป่ี ัจจัยไม่ไดป้ รงุ แต่ง ก็ไม่มีอำ� นาจเชน่ เดียวกนัเพราะฉะน้ัน ธรรมท้ังหลายท้ังปวงจงึ เปน็ อนัตตาด้วย 789

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี อนิจจัง ทกุ ขงั อนัตตา น้ีเปน็ สามัญญลกั ษณะ แปลวา่ ลักษณะทวั่ ไป เสมอเหมือนกันหมด ทงั้ ในสงั ขตะธรรมและอสงั ขตะธรรม เพราะเป็นธรรมธาตุ ธรรมฐิติ ธรรมนิยมเหมือนกนั คอื สิ่งใดไมเ่ ที่ยง สงิ่ น้นัเปน็ ทุกข์เปน็ อนตั ตา สิง่ ใดเป็นทุกข์ สง่ิ นนั้ ไมเ่ ทยี่ งเปน็ อนัตตา สง่ิ ใดเปน็ อนัตตา ยกเว้นอสังขตะธรรมแล้ว สิง่นน้ั ไมเ่ ทยี่ งเปน็ ทกุ ขเ์ ชน่ กนั สมดว้ ยพระบาลวี า่ ยทนจิ จฺ ํ ตํ ทกุ ขฺ ํ สง่ิ ใดไมเ่ ทยี่ ง สงิ่ นน้ั เปน็ ทกุ ข์ ยํ ทกุ ขฺ ํ ตํ อนตตฺ าสงิ่ ใดเป็นทุกข์ สงิ่ นน้ั เป็นอนัตตา ขอ้ อนัตตา ทรงแสดงไปทางอน่ื ว่า ยทนตตฺ า ส่ิงใดเปน็ อนัตตา ตํ เนตํ มมสงิ่ นน้ั ไม่เป็นของเรา เนโสหมสมฺ ิ เราไม่เปน็ นนั่ น เมโส อตตฺ า ส่งิ นัน้ ไมเ่ ปน็ ตัวของเรา ดังนี้ ในพระไตรลักษณ์น้ีท่านแสดงว่า สันตติปิดบังอนิจจัง บริหารปิดบังทุกข์ ฆนสัญญาปิดบังอนัตตาสันตติ คือความสืบต่อเนอื่ งกันจนไม่รู้สึก เชน่ ของเกา่ เสือ่ มไป ของใหมเ่ ข้ามาตอ่ แทน ดังดวงเทียนทีท่ รงแสงชชั วาลอยู่ ก็เพราะเครือ่ งอปุ กรณต์ ่อเนอ่ื งกันไม่ขาดสาย และไม่มีอนั ตราย ดวงประทีปจึงทรงอย่ไู ด้ ถ้าเครือ่ งอปุ กรณน์ ้นั ๆ ต่อไมต่ ิดกัน หรอื มีอันตราย ดวงประทปี นนั้ กด็ ับ และเช่นขันธ์เก่าเสอ่ื มไป ขนั ธใ์ หมเ่ ข้ามาแทนดงั มนษุ ย์และสัตวท์ ่ีทรงอยเู่ พราะรา่ งกายนน้ั ๆ เกิดใหมแ่ ทนเกา่ และไมม่ อี ันตราย จงึ ทรงอยไู่ ด้ ถา้ เกดิ ไม่ทนัหรอื มอี นั ตราย มนษุ ยแ์ ละสตั วก์ ต็ าย ชอ่ื วา่ ขาดสนั ตติ ตอนขาดสนั ตตนิ ้ี เหน็ อนจิ จงั ไมเ่ ทยี่ งชดั เจน เมอ่ื สนั ตติยงั ไม่ขาดก็ไมเ่ ท่ียงโดยลำ� ดบั ๆ มา แต่เห็นไดย้ าก สันตติปิดบงั อนจิ จัง ฉะนี้ เม่อื ประสงคจ์ ะเหน็ อนิจจัง ต้องพนิ ิจพิจารณาความแปรปรวนของสงั ขาร นกึ ถึงปจั จุบนั ไปหาอดีตเชน่ คนแก่ในบัดนี้ มาจากเดก็ ในอดีต นึกถงึ ปจั จุบันไปหาอนาคต เช่น เด็กในบัดนี้ จะเปน็ คนแก่ในภายหน้าดังน้ีเปน็ ตวั อย่าง การพนิ จิ พิจารณาเช่นน้ีเป็นเหตใุ หเ้ ปดิ สันตติได้ บรหิ ารท่วี า่ เปน็ ทุกข์น้ัน กค็ อื การรกั ษา บ�ำรงุ รา่ งกาย คอยยักย้ายเปลย่ี นอริ ยิ าบถ เหลา่ นี้ เปน็ ต้นปดิ บงั ทกุ ข์ เมอ่ื หวิ ไมบ่ รโิ ภคอาหาร รอ้ นไมอ่ าบน�้ำ หรอื พดั วี หนาวไมห่ ม่ ผา้ เหนอื่ ยลา้ ไมผ่ ลดั เปลย่ี นอริ ยิ าบถปวดอจุ จาระไมถ่ า่ ย จะเหน็ วา่ รา่ งกายนเี้ ปน็ ทกุ ขจ์ รงิ หนอ เหลา่ นเี้ ปน็ ทกุ ขป์ ระจำ� ยงั มที กุ ขส์ ว่ นทจ่ี รมาอกี มากเชน่ โรคภยั ไขเ้ จบ็ โดยประการตา่ ง ๆ โรคอยา่ งนหี้ ายไป โรคอยา่ งใหมเ่ กดิ ขนึ้ อกี วนั หนง่ึ ตอ้ งแกไ้ ขหลายอยา่ งทั้งยงั ประกอบดว้ ยอนั ตรายต่าง ๆ ตอ้ งคอยหลบหลกี ป้องกนั อยู่เสมอ ถงึ กระนั้นก็ยังไมพ่ น้ ทกุ ประการไป คนทีป่ ระกอบกิจการงานดว้ ยกาย เมอ่ื กายเหน็ดเหน่ือย กเ็ หน็ ว่ากายเป็นทกุ ข์ คนทปี่ ระกอบกิจการงานดว้ ยใจใชค้ วามคิดความอ่าน ก็เหน็ ว่านามธรรมเปน็ ทกุ ข์ ใครเหน็ ว่าอยา่ งไรเปน็ สขุ ก็ยกั ยา้ ยไปอยา่ งนน้ั ครน้ั ไม่เกดิความสุขก็ยักย้ายเปล่ยี นไปใหม่ ทแ่ี ก้ไขไม่ไดก้ ป็ ลอ่ ยเลยตามเลย นี้ช่ือวา่ บรหิ ารปดิ บงั ทุกข์ ขอ้ วา่ ฆนสญั ญาปดิ บงั อนตั ตานน้ั คอื ความกำ� หนดสำ� คญั วา่ รา่ งกายเปน็ แทง่ เปน็ กอ้ น เปน็ กอง เปน็ตัวตน เพราะฉะน้ัน ท่านจึงว่าฆนสัญญาปิดบังอนัตตา เมื่อประสงค์จะเห็นอนัตตาก็ต้องแยกแท่ง แยกก้อนแยกกองนนั้ ใหเ้ ปน็ ชน้ิ เลก็ ชน้ิ นอ้ ย พจิ ารณาไลเ่ รยี งดวู า่ ตวั ตนอยทู่ ไี่ หน ดง่ั พระเจา้ มลิ นิ ทต์ รสั ถามพระนาคเสนวา่ “อะไรเป็นนาคเสน” ฉะน้นั นีเ้ ปน็ อธิบาย ฆนสญั ญาปดิ บังอนัตตา การกำ� หนดพิจารณาสงั ขารโดยลกั ษณะ ๓ ประการ กเ็ พื่อให้เกิดนิพพทิ า ความเบอื่ หนา่ ย อันเปน็ทางแห่งความบริสุทธ์ิ หมดจด โดยพระพทุ ธภาษติ ว่า สพเฺ พ สงขฺ ารา อนิจฺจา เปน็ ต้น ความว่า เมือ่ ใด บคุ คลเหน็ ดว้ ยปญั ญาวา่ สงั ขารทงั้ หลายทงั้ ปวงไมเ่ ทยี่ งเปน็ ทกุ ข์ อถ นพิ พฺ นิ ทฺ ติ ทกุ เฺ ข เมอื่ นน้ั ยอ่ มเบอื่ หนา่ ยในทกุ ข์เอส มคโฺ ค วสิ ทุ ฺธยิ า ความเบื่อหน่ายน้ี เปน็ ไปเพอื่ ความบรสิ ุทธิ์ หมดจด ดังนี้ นพิ พิทา ความเบื่อหน่ายจดั เป็น ๒ อยา่ ง คอื เบ่อื หนา่ ยโดยธรรมดา ๑ เบื่อหนา่ ยเกิดจากปญั ญา ๑เบ่อื หนา่ ยโดยธรรมดานน้ั คอื เลอื กเบือ่ หนา่ ย สิง่ ใดไมช่ อบใจ กเ็ บื่อในสง่ิ น้ัน ส่ิงใดทช่ี อบใจ กไ็ ม่เบอื่ หน่ายใน 790

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีสง่ิ นนั้ หรอื มาเบื่อหน่ายตามกาลเวลา เชน่ ต้ังอยู่ในวยั นนั้ ๆ ก็เบือ่ หน่าย ในสงิ่ ท่ผี ดิ วยั สง่ิ ท่ถี ูกวยั กไ็ ม่เบอื่หน่าย หรือเบื่อหนา่ ยในเวลาทอี่ ิ่ม เวลาหิวไม่เบ่ือหนา่ ย ดังน้ี เป็นต้น จัดเปน็ เบอ่ื หน่ายโดยธรรมดา มีท่ัวไปในมนษุ ย์และสตั ว์ทั้งหลายทง้ั ปวง เบอื่ หนา่ ยเกิดจากปญั ญาน้นั คอื ไม่เลือกเบอ่ื หน่าย เบ่อื หนา่ ยท้ังส้ิน และไมเ่ ฉพาะกาลเวลา ยอ่ มเป็นไปในกาลเวลาทัง้ ปวง เพราะมาเห็นตามสภาวะธรรมวา่ ไม่เท่ยี งเปน็ ทกุ ข์ เป็นอนตั ตา วิสทุ ธิ ความหมดจดนั้น จัดเป็น ๒ คอื หมดจดโดยเอกเทศ ๑ หมดจดโดยสน้ิ เชงิ ๑ กิเลสหมดไปเป็นอย่าง ๆ แตก่ เิ ลสอ่ืนยังมีอยู่ จดั เปน็ หมดจดโดยเอกเทศ กิเลสทัง้ หลายทงั้ ปวงหมดไป โดยไม่มสี ว่ นเหลอืจัดเป็นหมดจดโดยส้ินเชิง หมดจดโดยเอกเทศเป็นปจั จยั แห่งความหมดจดโดยสิ้นเชงิ ด้วยประการฉะน้ี สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงอาศัยปุพเพกตปุญญตาเสด็จอุบตั มิ าสู่โลกน้ี ทรงด�ำรงพระองคเ์ ปน็ อตั ตสัมมาปณธิ ิ ทรงบำ� เพ็ญพระกรณียกิจเป็นหติ านุหิตประโยชน์แกม่ หาชนประเทศชาติ และพระศาสนาเปน็ อเนกอนันต์ ดงั ท่ปี รากฏทราบกันโดยทว่ั แล้ว ทรงดำ� รงพระชนม์เปน็ ทส่ี รรเสรญิ ของมหาชน ไดช้ อื่ วา่ ทรงมบี ญุ คอื คณุ ความดอี นั ไดท้ รงท�ำไวแ้ ลว้ ยอ่ มทรงไดร้ บั ความเบกิ บานพระหฤทยั ท้งั ในโลกน้ีและในโลกหนา้ ต้องดว้ ยพระพุทธภาษติ วา่ อิธ นนฺทติ เปจจฺ นนทฺ ติ กตปุญโฺ  อุภยตฺถ นนฺทติ. “ผู้บ�ำเพ็ญบุญกุศลไว้แล้ว ในโลกนี้ก็ได้ความยินดีเบิกบาน คร้ันละโลกนี้ไปแล้ว ก็ได้ความสุขส�ำราญในภายหน้า ชอื่ วา่ ได้รบั ความบันเทงิ ในโลกท้ังสอง” ขออ�ำนาจพระราชกุศลทักษิณานุปทาน อนั สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารเจา้ ท้ังสองพระองค์ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงบำ� เพญ็ พระราชอทุ ศิ น้ี จงเปน็ ผลสมั ฤทธิ์ เพอื่ พระหติ สขุ วบิ ากสมบตั ิ แดส่ มเดจ็พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี สมพระบรมราชอุทศิ โดยฐานะ จงทกุ ประการ ในอวสานแหง่ พระธรรมเทศนานี้ เพ่อื เพมิ่ พนู พระอปั ปมาทธรรมใหไ้ พบลู ย์ สมเด็จพระราชาคณะพระราชาคณะ จักรับพระราชทานสาธยายศราธพรตคาถา ในมหาสมาคม อันมีสมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารเจ้า ผู้ทรงพระคณุ อันประเสรฐิ ทรงเปน็ องคป์ ระธาน ณ กาลบัดน้ี ขอถวายพระพร 791

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การพระราชทานเพลิงพระศพ (พระราชทานเพลิงจริง) วันจนั ทร์ ท่ี ๙ เมษายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๕ เวลาค�ำ่ ณ พระเมรุ เจ้าพนกั งานภูษามาลาและสนมพลเรือน กองพระราชพธิ ี ส�ำนักพระราชวังพร้อมด้วยเจ้าหน้าที่ส�ำนักช่างสิบหมู่และส�ำนักสถาปัตยกรรม กรมศิลปากร เตรียมการท่ีจะถวายพระเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี (พระราชทานเพลิงจริง) โดยเปลื้องพระโกศจนั ทนอ์ อกแลว้ เชญิ พระลองทรงพระศพออกประดษิ ฐานไวท้ เี่ กยลาหนา้ เตาสมุ เพลงิ พระศพ เปดิ ฝาพระลองแล้วถวายคลุมด้วยเยยี รบบั ส่วนพระโกศจันทนเ์ ชิญกลบั ไปประดษิ ฐานทพี่ ระจติ กาธานพระเมรุไว้พร้อม พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำ� เนินมาปฏิบัติพระราชกรณียกจิ แทนพระองค์ เวลา ๒๑ นาฬิกา ๕๖ นาที สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชด�ำเนินโดยรถยนต์พระที่นั่ง พร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิพระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ และพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ทีปังกรรัศมีโชติ รถยนต์พระที่น่ังเทียบท่ีทางเข้าหลังพระท่ีน่ังทรงธรรม ด้านถนนหน้าพระธาตุ กองทหารเกียรติยศส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมีในการน้ี สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ จฬุ าภรณวลยั ลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารี และพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้โสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสดจ็ ดว้ ย เวลา ๒๒ นาฬิกา สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร ทรงทอดผา้ ไตรพระสงฆ์ ๓๐ รูป จากวดั มหาธาตุยวุ ราชรงั สฤษฎิ์ ๗ รูป วัดเทพธดิ าราม ๘ รปู วดั ตรที ศเทพ ๘ รปูวัดชนะสงคราม ๗ รูป พระสงฆ์ท้งั น้นั สดบั ปกรณ์ ถวายอนุโมทนา ถวายอดเิ รก แลว้ ลงจากพระทน่ี ่ังทรงธรรม เวลา ๒๒ นาฬกิ า ๑๒ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้สิรกิ ิติ์ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ พรอ้ มดว้ ยสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟา้ มหาจักรีสิรินธรสยามบรมราชกุมารี โดยรถยนต์พระท่ีนั่งจากโรงพยาบาลศิริราชถึงยังด้านหน้าพระที่นั่งทรงธรรม พระเมรุทอ้ งสนามหลวง พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชประทบั พระเกา้ อเ้ี ขน็ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิพรอ้ มดว้ ยสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ และสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกฎุ ราชกมุ าร เสดจ็ ขน้ึ พระเมรดุ ว้ ยลฟิ ตท์ างมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ตกของพระเมรุ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าเจา้ ฟ้ามหาจักรสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจฬุ าภรณวลยั ลักษณ์ อคั รราชกมุ ารีพระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ัศมิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ พระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จา้ พชั รกิติยาภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สิริวณั ณวรนี ารีรตั น์ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้สิริภาจุฑาภรณ์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณ เสด็จขึ้นทางบันไดมุขด้านทิศใต้ของพระเมรุ ส่วนพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าทปี ังกรรัศมีโชติ เสดจ็ ประทบั ณ พระท่ีน่ังทรงธรรม 792

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชด�ำเนินตามทางลาดยกพ้ืนไปยังหนา้ เตาสมุ เพลงิ พระศพ ทรงเทนำ้� มะพรา้ วแกว้ สรงพระศพในพระลอง ทรงคม เจา้ พนกั งานถวายคลมุ พระลองแล้วเชิญเข้าเตาสุมเพลิงพระศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงจุดเพลิงท่ีช่อไม้จันทน์พระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีทห่ี น้าพระลองในเตาสมุ เพลงิ พระศพ ทรงคม สมเดจ็ พระนางเจ้าสริ ิกิต์ิ พระบรมราชินนี าถ ทรงจุดเพลงิ ทช่ี อ่ไมจ้ นั ทนพ์ ระราชทานเพลงิ พระศพ ทห่ี นา้ พระลองในเตาสมุ เพลงิ พระศพ ทรงคม สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี พระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริภาจุฑาภรณ์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณ ทรงวางช่อไม้จันทน์ถวายพระเพลิงพระศพที่หน้าพระลองในเตาสมุ เพลิงพระศพ ทรงคม และทรงกราบราบตามล�ำดบั จากนั้นพระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู ิพลอดลุ ยเดช และสมเดจ็ พระนางเจา้ สิรกิ ติ ์ิ พระบรมราชินีนาถ เสด็จออกมาประทับที่นอกพระฉากบังเพลิงช้ันใน พร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ทอดพระเนตรอยู่จนเจา้ พนักงานปิดประตูหน้าเตาสุมเพลงิ พระศพ พระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงคม จากนั้นเจ้าพนักงานเร่ิมถวายพระเพลิงพระศพในเตาสุมเพลงิ พระศพ เวลา ๒๒ นาฬิกา ๓๐ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชและสมเด็จพระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ พรอ้ มดว้ ยสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ลงจากพระเมรดุ ว้ ยลฟิ ตท์ างมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ตกของพระเมรุ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์อัครราชกุมารี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจฑุ าภรณ์ และพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ อทติ ยาทรกติ คิ ณุ เสดจ็ ลงทางบนั ไดด้านทิศใต้ของพระเมรุ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถเสด็จพระราชด�ำเนินไปประทับรถยนต์พระที่น่ังที่ด้านหน้าพระที่น่ังทรงธรรมพร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจา้ ฟ้ามหาจักรสี ิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี เสด็จพระราชด�ำเนินกลับ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราชเจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ จฬุ าภรณวลยั ลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารีพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ ทปี งั กรรศั มโี ชติพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จ้าสิรภิ าจฑุ าภรณ์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ อทติ ยาทรกติ คิ ณุ สง่ เสด็จ 793

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๒๒ นาฬิกา ๔๐ นาที สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารีพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจฑุ าภรณ์และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณ เสด็จไปประทับรถยนต์ท่ีน่ังทางมุขด้านหลังพระท่ีน่ังทรงธรรม เสด็จกลบั เวลา ๒๒ นาฬกิ า ๕๒ นาที สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร ประทบั ณ มขุ หน้าพระทีน่ ง่ั ทรงธรรม ทอดพระเนตรการแสดงโขนหนา้ พระเมรขุ องกรมศลิ ปากร เรอื่ งรามเกียรต์ิ ตอน นางลอย กล่าวถงึ ทศกณั ฐท์ ี่รบคร้ังไหนก็ไมช่ นะพระราม จงึ วางอุบายใหน้ างเบญกาย ซ่ึงเป็นบตุ รขี องพเิ ภกปลอมเปน็ นางสีดาลอยน�้ำมา ทำ� ทวี ่าตาย พระรามและไพร่พลก็นกึ ว่าตายจริงจงึ ท�ำพธิ เี ผาศพแตพ่ อเชญิ ศพไปขนึ้ เชงิ ตะกอนจดุ ไฟเผา นางเบญกายซงึ่ ไมต่ ายจรงิ ทนความรอ้ นไมไ่ หวจงึ กลายรา่ งหนไี ปตามเปลวเพลงิ หนุมานเหาะตดิ ตามจบั นางเบญกายน�ำมาถวายพระรามเพ่อื ลงโทษ การแสดงจบลงในเวลา ๒๓นาฬิกา ๒๕ นาที ระหวา่ งนอี้ ากาศเยน็ ลงทง้ั ทเี่ ปน็ ชว่ งฤดรู อ้ นและมปี รากฏการณพ์ ระจนั ทรท์ รงกลด เปน็ ทน่ี า่ อศั จรรย์ การแสดงโขนหน้าพระเมรเุ รื่องรามเกยี รต์ิ ตอนนางลอย 794

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี795

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๒๓ นาฬกิ า ๓๒ นาที เจ้าพนักงานปฏบิ ัติการถวายพระเพลิงพระศพสน้ิ แล้ว สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จข้ึนพระเมรุพร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าศรีรศั มิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ ทรงทอดผา้ ไตรพระสงฆ์ ๑๐ รปู มพี ระราชวราภรณ์ วดั ราชประดษิ ฐสถิตมหาสมี าราม พระปรยิ ัตโิ กศล วัดราชประดิษฐสถิตมหาสมี าราม พระสิรสิ ารสธุ ี วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม พระปรยิ ตั ิเมธี วดั ราชบพธิ สถิตมหาสีมารามพระภัทรธรรมสุธี วัดบุรณศิริมาตยาราม พระพิศิษฎ์ธรรมภาณ วัดบุรณศิริมาตยาราม พระปริยัติธรรมเมธีวัดบรุ ณศิริมาตยาราม พระอุดมธีรคณุ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม พระเมธาวินัยรส วัดราชประดิษฐสถติมหาสีมาราม และพระสิริวัฒโนดม วดั ราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม สดับปกรณ์ แลว้ เสดจ็ ลงจากพระเมรุ เวลา ๒๓ นาฬกิ า ๔๒ นาที สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ และพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ ทปี งั กรรศั มโี ชติ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปประทบั รถยนต์พระท่นี ั่งทม่ี ุขดา้ นหลงั พระทน่ี ง่ั ทรงธรรม เสดจ็ พระราชดำ� เนินกลบั พธิ จี �ำเรญิ น้ำ� การจำ� เรญิ น้ำ� คอื การน�ำเครอื่ งสดประกอบพระจติ กาธาน เช่น กาบกล้วย ดอกไม้แกะสลัก ดอกไม้ประดับ ไปลอยนำ�้ ตามธรรมเนียมความเชื่อว่าจะต้องนำ� สิ่งของเหล่านี้ไปจำ� เริญนำ้� เพ่ือส่งกลับคืนธรรมชาติท้งั หมด ด้วยของบางอย่างหากทิง้ ไว้ในท่ีไมส่ มควรเมือ่ เสรจ็ งานเปน็ การไมเ่ หมาะสม เวลา ๒ นาฬกิ า ของวนั องั คาร ท่ี ๑๐ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๕๕ หลงั จากการถวายพระเพลงิพระศพจริงเสร็จแล้ว เจ้าหน้าที่รื้อเครื่องสดท่ีประดับพระจิตกาธานลงเพื่อปรับฐานให้เรียบเพ่ือท�ำการแปรพระอัฐิ เจ้าหน้าที่จากสำ� นักพระราชวังเก็บเครื่องสดบางอย่างท่ีประดับพระจิตกาธานใส่ตะลุ่มห่อผ้าขาวนำ�มาพกั ไว้ที่หออเุ ทศทกั ษิณา ในพระบรมมหาราชวงั เวลา ๙ นาฬิกา ของวันองั คาร ท่ี ๑๐ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ เจา้ หนา้ ท่สี �ำนกั พระราชวงั น�ำเคร่ืองสดประกอบพระจติ กาธานไปจ�ำเริญน�ำ้ โดยกองทัพเรือน�ำเรือมารับบรเิ วณทา่ ราชวรดฐิ น�ำออกไปลอยกลางแม่น้ำ� เจ้าพระยาบรเิ วณปากคลองบางกอกใหญ่ นายบญุ ชัย ทองเจรญิ บวั งาม นำ� เครอื่ งสดจ�ำเริญน้ำ� 796

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พธิ ีถวายดอกไม้จันทนท์ ั่วประเทศ คณะกรรมการฝา่ ยจดั การพระราชพธิ พี ระราชทานเพลงิ พระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้กรุงเทพมหานคร และกระทรวงมหาดไทย จัดซุ้มถวายดอกไม้จันทน์ พร้อมท้ังให้ประชาชนทั่วประเทศได้ถวายดอกไม้จันทน์ในพระราชพิธีพระราชทานเพลงิ พระศพสมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี ในวันจันทร์ ท่ี๙ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๕๕ พิธีถวายดอกไม้จนั ทน์ ณ ทอ้ งสนามหลวง เวลา ๑๒ นาฬิกา ๓๐ นาที สำ� นักเทศกิจ กรงุ เทพมหานคร กองบญั ชาการตำ� รวจตระเวนชายแดนและส�ำนักงานลูกเสือแห่งชาติ จัดเจ้าหน้าที่และลูกเสือจากโรงเรียนในสังกัดกรุงเทพมหานคร อ�ำนวยความสะดวกให้ประชาชนถวายดอกไม้จันทนต์ ามซมุ้ ท่กี รุงเทพมหานครไดจ้ ัดเตรียมไวท้ ้ัง ๕ ซุ้ม เฉพาะซุ้มบริเวณท้องสนามหลวง ๓ ซมุ้ มีการจดั แถวเข้าถวายดอกไม้จนั ทน์ เป็น ๑๐ แถว สว่ นซมุ้ บรเิ วณใกล้เคียง ๒ ซมุ้ จดัแถวเข้าถวายดอกไม้จันทน์ตามความเหมาะสมของพื้นท่ี โดยรับดอกไม้จันทน์ท่ีทางเข้าแถวบริเวณหน้าซุ้มบา้ งก็น�ำดอกไม้จนั ทน์มาเอง วางถวายบนพานหนา้ พระฉายาลักษณ์ แล้วรับของทีร่ ะลกึ ประกอบด้วย - แผน่ พบั พระประวัตสิ มเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี - หนังสือวารสารวชิราวุธานุสรณ์สาร ฉบับพิเศษเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี - หนังสือ “พระเสดจ็ สู่ฟ้าสรุ าลัย พระการญุ ยังอยู่ในใจนริ นั ดร์” ซึ่งกรุงเทพมหานครจดั พิมพ์ อนงึ่ ประชาชนทม่ี จี ติ ศรทั ธารว่ มบรจิ าคทรพั ยไ์ ดท้ ตี่ รู้ บั บรจิ าคเงนิ เพอื่ สมทบทนุ “มลู นธิ เิ พชรรตั น-สวุ ทั นา” แลว้ เดนิ ออกจากซมุ้ ถวายดอกไมจ้ นั ทน์ หลงั จากเสรจ็ งานพระราชพธิ พี ระราชทานเพลงิ พระศพแลว้กรุงเทพมหานครจะนำ� เงนิ ดงั กลา่ วส่งให้แกส่ ำ� นักพระราชวังเพื่อน�ำเข้าสมทบทุนมูลนิธติ อ่ ไป เมอื่ ดอกไมจ้ นั ทนท์ ปี่ ระชาชนน�ำมาถวายมากพอสมควรแลว้ เจา้ หนา้ ทกี่ รงุ เทพมหานคร ๑๐ คน ตงั้แถวทห่ี น้าซุ้มถวายดอกไม้จันทน์ เชิญพานดอกไมจ้ นั ทนอ์ อกไปรวมไว้ เจ้าหน้าท่อี ีกชดุ หนึง่ นำ� พานชดุ ใหม่มาวางไวแ้ ทนที่เพอ่ื ให้ประชาชนวางดอกไม้จันทนถ์ วายตอ่ ไป เวลา ๑๕ นาฬกิ า ๓๐ นาที เจา้ หนา้ ทป่ี ระจ�ำซมุ้ ถวายดอกไมจ้ นั ทนแ์ ตล่ ะซมุ้ หยดุ ใหป้ ระชาชนถวายดอกไม้จันทน์ เพ่ือให้ประชาชนเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทรับเสด็จและร่วมพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี ณ พระเมรทุ ้องสนามหลวง เวลา ๑๖ นาฬิกา ๓๐ นาที ภายหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชเสด็จขึ้นบนพระเมรุพระราชทานเพลิงพระศพแล้ว กรุงเทพมหานครจัดดอกไม้จันทน์ส่วนหน่ึงบรรจุพานและจัดคณะผู้บริหาร ข้าราชการช้นั ผใู้ หญ่ของกรงุ เทพมหานครจ�ำนวน ๑๐ คน และผูแ้ ทนประชาชนจำ� นวน๑๕ คน เชิญพานดอกไม้จันทน์ของประชาชนไปถวายท่ีหอเปล้ืองหลังพระเมรุ ก่อนท่ีพระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชจะเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปพระราชทานเพลงิ พระศพ (พระราชทานเพลงิ จรงิ )ในเวลา ๒๒ นาฬกิ า 797

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ครน้ั เวลา ๑ นาฬกิ า ของวนั องั คาร ท่ี ๑๐ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ หลงั จากการถวายพระเพลงิพระศพ (ถวายพระเพลงิ จรงิ ) เสรจ็ สน้ิ เจา้ หนา้ ทก่ี รงุ เทพมหานครน�ำดอกไมจ้ นั ทนส์ ว่ นทเี่ หลอื ซง่ึ รวบรวมไวท้ ี่โรงเรียนวัดชนะสงครามและโรงเรียนวัดมหาธาตุ ไปเผาท่ีเมรุวัดมกุฏกษัตริยาราม วัดสังเวชวิศยารามและวดั โสมนัสวหิ าร เป็นเสรจ็ พธิ ีเจา้ หนา้ ทเี่ ชิญพานดอกไม้จันทน์ เจ้าหนา้ ท่เี ชิญพานดอกไม้จันทน์ชดุ ใหมม่ าวางแทนชุดเดมิท่ีประชาชนถวายออกไปรวมไว้ ประชาชนถวายดอกไมจ้ นั ทน์ ณ ซุ้มดอกไม้จันทนท์ ่ที ้องสนามหลวง พธิ ีถวายดอกไมจ้ นั ทน์ ณ วดั ตา่ ง ๆ ในเขตกรุงเทพมหานคร กรงุ เทพมหานครได้รบั มอบหมายใหส้ �ำนกั งานเขตทงั้ ๔๖ เขต ยกเวน้ เขตพระนคร เขตดสุ ิต เขตปอ้ มปราบศตั รพู า่ ย และเขตสมั พนั ธวงศ์ จดั ซมุ้ ถวายดอกไมจ้ นั ทน์ ณ วดั ทจี่ ดั พธิ ถี วายดอกไมจ้ นั ทน์ สำ� นกั งานเขตละ ๑ วดั มดี งั นี้ เขตคลองเตย จัดท่ีวัดคลองเตยใน เขตคลองสาน จัดที่วัดสุทธาราม เขตคลองสามวา จัดท่ีวัดพระยาสเุ รนทร์ เขตคนั นายาว จดั ทว่ี ดั บญุ ศรมี นกี รณ์ เขตจตจุ กั ร จดั ทว่ี ดั เสมยี นนารี เขตจอมทอง จดั ทวี่ ดั ราชโอรสาราม เขตดอนเมอื ง จัดทวี่ ัดดอนเมอื ง เขตดนิ แดง จัดทวี่ ัดพรหมวงศาราม เขตตลิ่งชนั จดั ท่วี ดั รชั ฎาธษิฐาน เขตทววี ฒั นา จัดท่ีวดั ปุรณาวาส เขตท่งุ ครุ จดั ท่ีวัดทุ่งครุ เขตธนบุรี จัดทีว่ ัดเวฬรุ าชณิ เขตบางกอกน้อย 798

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีจัดที่วัดเจ้าอาม เขตบางกอกใหญ่ จัดท่ีวัดสังข์กระจาย เขตบางกะปิ จัดที่วัดเทพลีลา เขตบางขุนเทียนจัดที่วัดเลา เขตบางเขน จัดที่วัดพระศรีมหาธาตุ เขตบางคอแหลม จัดท่ีวัดราชสิงขร เขตบางแค จัดที่วัดบณุ ยประดษิ ฐ์ เขตบางซอ่ื จดั ทวี่ ดั มชั ฌนิ ตกิ าราม เขตบางนา จดั ทวี่ ดั บางนาใน เขตบางบอน จดั ทวี่ ดั นนิ สขุ ารามเขตบางพลัด จัดท่วี ัดภคินนี ารถ เขตบางรกั จดั ท่วี ดั หัวลำ� โพง เขตบึงกมุ่ จัดท่ีวดั นวลจันทร์ เขตปทุมวนั จดั ท่ีวดั ปทมุ วนาราม เขตประเวศ จดั ทว่ี ดั กระทมุ่ เสอื ปลา เขตพญาไท จดั ทวี่ ดั ไผต่ นั เขตพระโขนง จดั ทว่ี ดั วชริ ธรรมสาธิต เขตภาษีเจริญ จัดที่วัดจันทร์ประดิษฐาราม เขตมีนบุรี จัดที่วัดบ�ำเพ็ญเหนือ เขตยานนาวา จัดที่วดั ปรวิ าสราชสงคราม เขตราชเทวี จดั ทว่ี ดั ดสิ หงษาราม เขตราษฎรบ์ รู ณะ จดั ทวี่ ดั ราษฎรบ์ รู ณะ เขตลาดกระบงัจดั ทวี่ ัดปลกู ศรทั ธา เขตลาดพร้าว จัดทว่ี ัดสาครสุ่นประชาสรรค์ เขตวังทองหลาง จดั ท่วี ัดบงึ ทองหลาง เขตวฒั นา จดั ที่วัดธาตทุ อง เขตสวนหลวง จัดทวี่ ัดยาง เขตสะพานสูง จัดทว่ี ดั ลาดบัวขาว (ราชโยธา) เขตสาทรจดั ท่วี ัดยานนาวา เขตสายไหม จัดทีว่ ดั อยดู่ ีบำ� รงุ ธรรม เขตหนองแขม จัดทีว่ ดั อดุ มรังสี เขตหนองจอก จดั ท่ีวดั หนองจอก เขตหลกั สี่ จดั ทว่ี ดั หลักส่ี และเขตห้วยขวาง จัดที่วดั อุทยั ธารามพิธีถวายดอกไมจ้ ันทนท์ ว่ี ดั ปรุ ณาวาส เขตทววี ฒั นา กรงุ เทพมหานครพิธถี วายดอกไม้จนั ทนท์ วี่ ัดพระศรีมหาธาตุ เขตบางเขน พธิ ถี วายดอกไม้จนั ทน์ทีว่ ดั เสมียนนารี เขตจตจุ กั ร กรงุ เทพมหานคร กรงุ เทพมหานคร 799

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พธิ ถี วายดอกไม้จนั ทนท์ ว่ี ัดลาดกระบงั เขตลาดกระบงั กรุงเทพมหานคร พธิ ีถวายดอกไมจ้ นั ทน์ ณ วดั ตา่ ง ๆ ในสว่ นภมู ภิ าค กระทรวงมหาดไทยมอบหมายให้จังหวัดและอ�ำเภอจัดสร้างซุ้มถวายดอกไม้จันทน์ และพิจารณาคดั เลอื กวดั เพอื่ จัดพธิ ีถวายดอกไม้จันทน์ รวม ๗๗ จงั หวัด ๗๓๖ วัด ดังนี้ จังหวดั กระบ่ี จัดที่วัดแก้วโกรวาราม อำ� เภอเมืองกระบ่ี จงั หวัดกาญจนบุรี จดั ท่วี ดั ไชยชุมพลชนะสงคราม อ�ำเภอเมืองกาญจนบุรี วัดศรีโลหะราษฎรบ์ �ำรงุอำ� เภอทา่ มว่ ง วดั ดงสกั อำ� เภอทา่ มะกา วดั รางหวาย อำ� เภอพนมทวน วดั ดอนสวา่ ง อำ� เภอดา่ นมะขามเตยี้ วดัทกุ มะสงั ข์ อำ� เภอบอ่ พลอย วดั เขาวงั อำ� เภอเลาขวญั วดั นำ้� ตก อำ� เภอไทรโยค วดั ทองผาภมู ิ อำ� เภอทองผาภมู ิวัดวังก์วิเวการาม อ�ำเภอสังขละบุรี วัดหนองไม้เอื้อย อ�ำเภอหนองปรือ วัดเขารักษ์ อ�ำเภอห้วยกระเจาวัดพ่อขนุ เณร อำ� เภอศรีสวัสดิ์ จงั หวัดกาฬสนิ ธ์ุ จัดที่วดั ประชานยิ ม อำ� เภอเมอื งกาฬสินธุ์ จงั หวดั กำ� แพงเพชร จดั ทสี่ นามหนา้ ทว่ี า่ การอำ� เภอเมอื งกำ� แพงเพชร วดั หนิ ดาต อำ� เภอปางศลิ าทองวัดใหมธ่ งชัย อ�ำเภอคลองลาน วดั ศรภี ริ มย์ อำ� เภอคลองขลงุ วัดกุฎกิ าราม อ�ำเภอพรานกระต่าย วัดพัฒนาราษฎร์บ�ำรุง อ�ำเภอขาณุวรลักษบุรี วัดถาวรวัฒนาใต้ อ�ำเภอทรายทองวัฒนา วัดเกาะรากเสียด อ�ำเภอโกสัมพีนคร วัดป่าไทรงาม อ�ำเภอไทรงาม วัดแก้วสุริย์ฉาย อ�ำเภอลานกระบือ ท่ีว่าการต�ำบลลานกระบือวดั ทงุ่ สนนุ่ รัตนาราม อ�ำเภอบึงสามคั คี จังหวดั ขอนแก่น จัดทีว่ ัดหนองแวง อำ� เภอเมอื งขอนแก่น วดั ศรสี มุ งั คล์ อ�ำเภอชนบท จงั หวดั จนั ทบรุ ี จดั ทวี่ ดั ไผล่ อ้ ม อำ� เภอเมอื งจนั ทบรุ ี วดั ทบั ไทร อำ� เภอโปง่ นำ�้ รอ้ น วดั วงั ยาวบน อำ� เภอขลงุ วดั ปะตงวนาราม อำ� เภอสอยดาว วดั บรู พาพทิ ยาราม อำ� เภอทา่ ใหม่ วดั กะทงิ อำ� เภอเขาคชิ กฏู วดั หนองออ้อำ� เภอมะขาม วดั ปากนำ�้ แหลมสงิ ห์ อ�ำเภอแหลมสิงห์ วัดโพธิล์ งั กา อ�ำเภอนายายอาม วัดซอยสอง อำ� เภอแกง่ หางแมว จงั หวดั ฉะเชงิ เทรา จดั ทีว่ ดั ปติ ุลาธิราชรงั สฤษฏ์ิ (วดั เมือง) อ�ำเภอเมอื งฉะเชิงเทรา วดั โพธิบ์ างคล้าอ�ำเภอบางคล้า วัดท่าเกวียน อำ� เภอพนมสารคาม วัดท่าสะอ้าน อำ� เภอบางปะกง วัดสนามจันทน์ อำ� เภอ 800

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีบ้านโพธิ์ วดั บางน้ำ� เปรี้ยว อ�ำเภอบางนำ�้ เปรีย้ ว วัดเนินไร่ อำ� เภอแปลงยาว วัดบางมะเฟือง อ�ำเภอราชสาส์นวัดมะเฟอื ง อ�ำเภอสนามชยั เขต วดั ทุ่งยายดำ� อำ� เภอทา่ ตะเกยี บ วัดเทวารุทธาราม อำ� เภอคลองเขอื่ น จังหวัดชลบุรี จัดท่วี ดั เขาบางทราย อำ� เภอเมืองชลบรุ ี จังหวัดชัยนาท จัดที่วัดศรีวิชัยวัฒนาราม อ�ำเภอเมืองชัยนาท วัดโคกดอกไม้ อ�ำเภอสรรคบุรีวดั พชิ ยั นาวาส อำ� เภอหนั คา วดั ธรรมขนั ธ์ อำ� เภอมโนรมย์ วดั พานชิ วนาราม (วดั ปา่ ) อำ� เภอวดั สงิ ห์ วดั สรรพยาวฒั นาราม อ�ำเภอสรรพยา วดั ดอนใหญ่ อ�ำเภอหนองมะโมง วัดเนนิ ขาม อ�ำเภอเนินขาม จงั หวดั ชยั ภมู ิ จดั ทวี่ ดั ทรงศลิ า อ�ำเภอเมอื งชยั ภมู ิ วดั ปา่ บา้ นยาง อ�ำเภอเกษตรสมบรู ณ์ วดั ปา่ ภเู ขยี วอำ� เภอภเู ขยี ว วดั ศริ พิ งษาวาส อำ� เภอจตั รุ สั วดั ชยั สามหมอ อำ� เภอแกง้ ครอ้ วดั ใหมช่ ยั มงคล อำ� เภอหนองบวั แดงวดั วิเชยี รธรรมาราม อำ� เภอบ้านแท่น วดั ปา่ เรไร อ�ำเภอคอนสาร วัดปทุมมาวาส อำ� เภอบ้านเขว้า วัดหนองบวัลอย อำ� เภอคอนสวรรค์ วัดบูรณ์ปะโค อ�ำเภอบำ� เหน็จณรงค์ วดั ราษฎรศรัทธาธรรม อำ� เภอเทพสถิต วดั บึงบริบูรณ์ อ�ำเภอเนินสง่า วัดชัยชุมพล อ�ำเภอภักดีชุมพล วัดบ้านหนองบัวระเหว อ�ำเภอหนองบัวระเหววัดพายพั ซบั ใหญ่ อ�ำเภอซับใหญ่ จังหวัดชมุ พร จัดท่วี ดั ชมุ พรรงั สรรค์ อำ� เภอเมอื งชมุ พร วัดชลธพี ฤกษาราม อ�ำเภอทุ่งตะโก วดั พระรักษ์ อ�ำเภอพะโต๊ะ วัดโพธิเกษตร อำ� เภอสวี วดั สวนสมบรู ณ์ อ�ำเภอละแม วดั เอราวัณนันทิยาราม อ�ำเภอปะทิว วดั ศรสี เุ ทพ อ�ำเภอทา่ แซะ วัดวาลกุ าราม อำ� เภอหลงั สวน จงั หวดั เชยี งใหม่ จัดท่วี ัดสวนดอก อ�ำเภอเมืองเชียงใหม่ วัดแม่อายหลวง อำ� เภอแมอ่ าย วดั จันทร์อำ� เภอกลั ยาณิวัฒนา วัดกู่ อำ� เภอแมแ่ จ่ม วัดช่อแล อำ� เภอแม่แตง วดั สหกรณแ์ ปลง อ�ำเภอพร้าว วดั พระธาตุดอยสะเกด็ อำ� เภอดอยสะเกด็ วดั พระธาตศุ รจี อมทองวรวหิ าร อำ� เภอจอมทอง วดั อนิ ทราราม อำ� เภอเชยี งดาวสนามกีฬาอ�ำเภอฝาง วัดปา่ ไมแ้ ดง อ�ำเภอไชยปราการ วดั ห้วยเก๋ยี ง อ�ำเภอสนั ทราย วดั รงั ษีสทุ าราม อำ� เภอแม่วาง วดั สะเมงิ อ�ำเภอสะเมงิ วัดสันติสุข อำ� เภอดอยเตา่ วัดหนองตอง อ�ำเภอหางดง วัดอินทราราม (แม่ทงั ) อ�ำเภอฮอด วดั พระนอนปาเกด็ ถ่ี อ�ำเภอสารภี วัดแสนทอง อ�ำเภออมก๋อย วดั ลฎั ฐิวนั (พระนอนขอนตาล)อ�ำเภอแมร่ มิ วัดรอ้ งวัวแดง อ�ำเภอสนั กำ� แพง วดั โขงขาว อำ� เภอดอยหล่อ วัดปา่ เจรญิ ธรรม อำ� เภอสนั ปา่ ตองวัดกองลม อำ� เภอเวียงแหง จังหวดั เชียงราย ศาลากลางจังหวดั เชยี งราย (หลังเก่า) อ�ำเภอเมือง จดั ท่วี ัดกาสา อำ� เภอแมจ่ ัน วัดห้วยไคร้ใหม่ อำ� เภอแม่สาย วัดเจดยี ห์ ลวง อำ� เภอแม่สรวย วดั สนั สลีก อำ� เภอพญาเม็งราย วดั สนั ต้อม และวัดหว้ ยน�ำ้ ขุ่น อ�ำเภอแมล่ าว วัดเกตแุ ก้ว อำ� เภอพาน วัดไชยนารายณ์ อำ� เภอเวียงชัย วดั ศรีสทุ ธาวาส อำ� เภอเวยี งปา่ เปา้ วดั บนุ นาค อ�ำเภอเทงิ วดั ปอกลาง อ�ำเภอเวยี งแกน่ วดั บา้ นหาดไคร้ อ�ำเภอเชยี งของ วดั ถ�้ำผาจรยุอำ� เภอปา่ แดน วดั พระธาตผุ าเงา อ�ำเภอเชยี งแสน จังหวัดตรัง จดั ทว่ี ดั ประสทิ ธิชัย (ทา่ จนี ) อ�ำเภอเมืองตรงั จงั หวดั ตราด จดั ทว่ี ดั ไผล่ อ้ ม อ�ำเภอเมอื งตราด วดั บอ่ ไร่ อ�ำเภอบอ่ ไร่ วดั คลองใหญ่ อ�ำเภอคลองใหญ่วัดท่ากระท้อน อ�ำเภอเขาสมิง วดั คลองนนทรี อำ� เภอเกาะชา้ ง วัดแหลมงอบ อำ� เภอแหลมงอบ วดั ราษฎร์บำ� รงุ อำ� เภอเกาะกูด 801

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จังหวดั ตาก จดั ทีว่ ัดมณีบรรพต อ�ำเภอเมืองตาก วัดบญุ วาส อ�ำเภอแมส่ อด วดั พบพระใต้ อ�ำเภอพบพระ วัดแม่ตา้ นเหนือ อำ� เภอทา่ สองยาง วัดพาณชิ ย์นิรมล อ�ำเภออ้มุ ผาง วัดดอนแกว้ อ�ำเภอแมร่ ะมาดวดั ชลประทานรังสรรค์ อ�ำเภอสามเงา วดั โพธิง์ าม อำ� เภอบ้านตาก วดั นาโบสถ์ อ�ำเภอวังเจา้ จังหวดั นครนายก จัดที่วดั อุดมธานี อ�ำเภอเมืองนครนายก จงั หวดั นครปฐม จดั ทวี่ ดั พระปฐมเจดยี ์ อำ� เภอเมอื งนครปฐม วดั มงคลประชาราม อำ� เภอพทุ ธมณฑลวัดส�ำโรง อ�ำเภอนครชัยศรี วัดไร่ขิง อำ� เภอสามพราน วดั ล�ำลูกบวั อ�ำเภอดอนตูม วัดชมุ นมุ ศรทั ธา (วัดเก่า)อ�ำเภอบางเลน วดั สวา่ งชาตปิ ระชาบำ� รงุ อำ� เภอก�ำแพงแสน จังหวัดนครพนม จัดท่ีวัดศรีเทพประดิษฐาราม อ�ำเภอเมืองนครพนม วัดคณิศรธรรมิการามอำ� เภอปลาปาก วดั พระธาตพุ นม อำ� เภอธาตพุ นม วดั ปา่ โพธศ์ิ รี อำ� เภอทา่ อเุ ทน วดั ศรสี มบรู ณ์ อำ� เภอศรสี งครามวดั ชยั มงคล อำ� เภอบ้านแพง วดั พระธาตุประสทิ ธิ์ อ�ำเภอนาหวา้ วัดพระธาตุศรคี ุณ อำ� เภอนาแก วดั ประชาสามัคคี อ�ำเภอโพนสวรรค์ วดั ป่ากิตติพรพุทธาราม อ�ำเภอวงั ยาง วดั ศิวิลยั อ�ำเภอเรณูนคร วดั สวา่ งอารมย์อ�ำเภอนาทม จังหวัดนครราชสีมา จัดที่วัดสุทธจินดา อ�ำเภอเมืองนครราชสีมา วัดส�ำนักตะคร้อ อ�ำเภอเทพารกั ษ์ วัดใหมห่ นองบัวรี อ�ำเภอชมุ พวง วัดตะคร้อ อ�ำเภอคง วดั หนองหวั แรต อำ� เภอหนองบญุ มาก วัดโนนไทย อ�ำเภอโนนไทย วดั ประชาคมาราม อ�ำเภอหว้ ยแถลง วดั หนองขามนาดี อ�ำเภอแกง้ สนามนาง วดั บา้ นโคกหนองแวง อำ� เภอโนนแดง วดั เดมิ อำ� เภอพมิ าย วดั หนองหวา้ อำ� เภอโนนสงู วดั หนองขนุ่ อำ� เภอขามทะเลสอวดั ปา่ จักราช อำ� เภอจกั ราช วัดทองหลาง อำ� เภอพระทองคำ� วัดอมั พวัน (จะโปะ) อ�ำเภอปกั ธงชัย วัดโพธท์ิ องเจรญิ อำ� เภอเฉลมิ พระเกยี รติ วดั ดงเคง็ อ�ำเภอประทาย วดั ศริ ชิ ยั อ�ำเภอลำ� ทะเมนชยั วดั ปทมุ วนาราม อ�ำเภอบัวลาย วัดสว่างวนาราม อ�ำเภอเสิงสาง วัดหลวงราชบ�ำรุง อ�ำเภอวังน�้ำเขียว วัดนอก อ�ำเภอโชคชัย วัดสงิ หวนาราม อำ� เภอสคี วิ้ วดั โนนลอย อำ� เภอเมอื งยาง วดั บา้ นเหลอื่ ม อำ� เภอบา้ นเหลอื่ ม วดั ใหญส่ งู เนนิ อำ� เภอสงู เนนิ วดั พระปรางคส์ ดี า อ�ำเภอสดี า วดั พิมพาราม อำ� เภอปากช่อง วดั ขาม อำ� เภอขามสะแกแสง วัดประชานมิ ิต อำ� เภอบัวใหญ่ วดั บ้านหาญ อ�ำเภอดา่ นขนุ ทด วดั สมทุ รการ (แชะ) อ�ำเภอครบุรี จงั หวดั นครศรธี รรมราช จดั ทหี่ นา้ พระบรมธาตุ อำ� เภอเมอื งนครศรธี รรมราช วดั เขาปรดี ี อำ� เภอทงุ่ สงวดั คงคาสวัสดิ์ อ�ำเภอปากพนัง วัดท่าสงู อ�ำเภอท่าศาลา วัดกระดังงา อ�ำเภอขนอม วัดเทพพนมเชือด อ�ำเภอรอ่ นพบิ ลู ย์ วดั หมนื่ ระงบั รงั สรรค์ อ�ำเภอชะอวด วดั วงั มว่ ง อ�ำเภอฉวาง วดั ปทมุ ทายการาม อ�ำเภอสชิ ล วดั เภาเคือง อ�ำเภอเชียรใหญ่ วัดโพธาราม อ�ำเภอพิปูน วัดควนสระบัว อ�ำเภอทุ่งใหญ่ วัดหัวไทร อ�ำเภอหัวไทรวดั ไทรงาม อำ� เภอลานสกา วดั พรหมโลก อำ� เภอพรหมครี ี วดั มณเี จรญิ อำ� เภอนาบอน สำ� นกั สงฆบ์ า้ นไสยาสน์อำ� เภอบางขนั วดั ส�ำนกั ขนั อ�ำเภอจฬุ าภรณ์ วดั ควนกอ อ�ำเภอถำ้� พรรณรา วดั สระไคร อ�ำเภอเฉลมิ พระเกยี รติวัดพระพรหม อ�ำเภอพระพรหม วัดใหมไ่ ทยเจริญ อ�ำเภอนบพติ �ำ วัดมะนาวหวาน อำ� เภอชา้ งกลาง จงั หวดั นครสวรรค์ จัดที่วัดนครสวรรค์ อำ� เภอเมืองนครสวรรค์ วดั หนองกลบั อ�ำเภอหนองบวั วดัลานชัยสามัคคี อำ� เภอแม่เปิน วัดเกยไชยเหนือ อำ� เภอชุมแสง วัดโกรกพระ อำ� เภอโกรกพระ วัดสว่างวงษ์อำ� เภอตาคลี วัดศรีสธุ รรมาราม อ�ำเภอลาดยาว วดั เกา้ เลีย้ ว อ�ำเภอเก้าเล้ียว วดั ตากฟ้า อำ� เภอตากฟา้ วดัไพศาลี อ�ำเภอไพศาลี วัดป่าสริ ิวัฒนวิสุทธ์ิ อำ� เภอท่าตะโก วดั ส้มเสย้ี ว อำ� เภอบรรพตพสิ ยั วัดเขาแกว้ อ�ำเภอพยหุ ะคีรี วดั ชุมตาบงพฒั นาราม อ�ำเภอชุมตาบง วัดเทพสวรรค์ศรีมาราม อำ� เภอแม่วงก์ 802

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จังหวัดนนทบุรี จัดที่วัดเฉลิมพระเกียรติ อ�ำเภอเมืองนนทบุรี วัดกู้ อ�ำเภอปากเกร็ด วัดราษฎร์ประคองธรรม อำ� เภอบางใหญ่ วัดบางอ้อยช้าง อำ� เภอบางกรวย วัดมะสง อำ� เภอไทรน้อย วัดบางรักใหญ่อำ� เภอบางบัวทอง จงั หวดั นราธวิ าส จดั ทบี่ รเิ วณสวนสาธารณะเฉลมิ พระเกยี รติ ๖ รอบ พระชนมพรรษา อ�ำเภอเมืองนราธวิ าส วดั ทงุ่ คา อำ� เภอยี่งอ วดั สังฆสทิ ธาราม อ�ำเภอระแงะ วดั ราษฎร์สโมสร อ�ำเภอรอื เสาะ วดั โกลกเทพวมิ ล อำ� เภอสไุ หงโกลก วัดสคุ ริ ินประชาราม อ�ำเภอสคุ ิรนิ วดั กาหลงครี ีธรรมาราม อ�ำเภอศรสี าคร จงั หวดั นา่ น จดั ที่วดั สวนตาล อำ� เภอเมืองนา่ น วัดเบ็งสกัด อ�ำเภอปวั วัดรชั ดา อ�ำเภอเชียงกลางวดั เฟือยลงุ อำ� เภอทงุ่ ชา้ ง วดั ฟ้าสวรรค์ อำ� เภอบ้านหลวง วดั บ่อแก้ว อำ� เภอนาหม่นื วัดใหม่ไชยสถาน อ�ำเภอนานอ้ ย วดั สองแคว อำ� เภอสองแคว วดั บนุ นาค อำ� เภอเวยี งสา วดั อทุ ยั ราษฎร์ อำ� เภอทา่ วงั ผา วดั นาคำ� อำ� เภอแม่รมิ วัดบ่อหลวง อ�ำเภอบอ่ เกลือ วดั ดอนมงคล อ�ำเภอสันติสุข วดั พระธาตแุ ช่แหง้ อ�ำเภอภูเพียง ส�ำนกั สงฆ์บา้ นห้วยโก๋น อ�ำเภอเฉลมิ พระเกยี รติ จงั หวดั บงึ กาฬ จดั ทว่ี ดั โชตริ สธรรมากร อำ� เภอเมอื งบงึ กาฬ วดั ไตรภมู ิ อำ� เภอเซกา วดั ปรุ มิ าประดษิ ฐ์อำ� เภอบ่งุ คลา้ วัดอรญั ญวเิ วก อำ� เภอศรีวไิ ล วดั สว่างอารมณ์ (วดั ถ้�ำศรีธน) อำ� เภอปากคาด วัดสุวรรณารามอ�ำเภอโซพ่ สิ ยั วดั เทพนมิ ิต อ�ำเภอพรเจรญิ วดั สวา่ งวารี อำ� เภอบงึ โขงหลง จังหวัดบรุ รี ัมย์ จดั ท่วี ัดกลาง อ�ำเภอเมืองบรุ รี มั ย์ จงั หวดั ปทุมธานี จัดทว่ี ดั เสดจ็ อ�ำเภอเมอื งปทมุ ธานี วัดบางเตยกลาง อำ� เภอสามโคก วัดบัวแกว้เกสร อำ� เภอลาดหลมุ แกว้ วดั เขยี นเขต อำ� เภอธญั บรุ ี วดั กลางคลองสาม อำ� เภอคลองหลวง วดั ลาดสนนุ่ อำ� เภอล�ำลูกกา วดั นพรตั น์ อำ� เภอหนองเสือ จังหวดั ประจวบครี ขี นั ธ์ จดั ทีว่ ดั คลองวาฬ อ�ำเภอเมืองประจวบคีรขี นั ธ์ จงั หวดั ปราจนี บรุ ี จดั ทวี่ ดั สงา่ งาม อำ� เภอเมอื งปราจนี บรุ ี วดั โพธศ์ิ รี อำ� เภอนาดี วดั ทา่ พาณชิ ย์ อำ� เภอกบินทรบ์ ุรี พทุ ธมณฑลปราจนี บุรี อ�ำเภอศรมี โหสถ วดั ใหม่กรงทอง อ�ำเภอศรมี หาโพธิ์ วดั มะกอกแกว้ อ�ำเภอประจนั ตคาม วัดบางกระเบา อ�ำเภอบา้ นสร้าง จงั หวัดปตั ตานี จดั ทีว่ ัดนพวงศาราม (วดั ใหม่) อ�ำเภอเมืองปัตตานี วัดสุขาวดี อ�ำเภอยะรัง วัดบูรพาราม อำ� เภอยะหรง่ิ วดั สารวนั อำ� เภอไมแ้ กน่ วดั ศรมี หาโพธ์ิ อำ� เภอโคกโพธ์ิ วดั มจุ ลนิ ทวาปวี หิ าร อ�ำเภอหนองจกิวดั บพุ พนมิ ติ อ�ำเภอแม่ลาน วดั ควนนอก อ�ำเภอปะนาเระ วดั มาลนี ิเวศน์ อำ� เภอมายอ วัดเนนิ โลการาม (วดัเลียบ) อำ� เภอสายบุรี จังหวัดพระนครศรีอยุธยา จัดที่วัดพนัญเชิง อ�ำเภอพระนครศรีอยุธยา วัดสามกอ อ�ำเภอเสนาวดั ชมุ พลนกิ ายารามราชวรวหิ าร อ�ำเภอปางปะอนิ วดั สะตอื อำ� เภอทา่ เรอื วดั ลาดบวั หลวง อำ� เภอลาดบวั หลวงวดั โตนดเตีย้ อ�ำเภออุทยั วัดกระแซง อ�ำเภอบางไทร วดั พยอม อ�ำเภอวงั น้อย วัดบางซา้ ยใน อำ� เภอบางซ้ายวดั ปากคลอง อำ� เภอมหาราช วดั วรนายกรงั สรรคเ์ จตบิ รรพตาราม อ�ำเภอบางปะหนั วดั เจรญิ ธรรม อ�ำเภอภาชีวดั สกี กุ อำ� เภอบางบาล วดั โพธผิ์ กั ไห่ อำ� เภอผกั ไห่ วดั เขยี นลาย อำ� เภอบา้ นแพรก วดั เรอื แขง่ อำ� เภอนครหลวง จงั หวดั พะเยา จัดทว่ี ดั ศรโี คมคำ� อำ� เภอเมอื งพะเยา 803

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จงั หวดั พงั งา จดั ทว่ี ดั ประพาสประจมิ เขต (วดั ถ้�ำพงุ ชา้ ง) อำ� เภอเมอื งพงั งา วดั นากลาง อำ� เภอตะกวั่ ทงุ่วัดพระธาตุคีรีเขต อ�ำเภอตะกั่วป่า วัดนิโครธาราม อ�ำเภอทับปุด วัดเหมืองประชาราม อ�ำเภอท้ายเหมืองวดั อนิ ทภมู ิ อ�ำเภอกะปง วัดสามัคคธี รรม (วัดป่าสา้ น) อ�ำเภอคุระบรุ ี จังหวดั พัทลงุ จัดทสี่ นามหน้าศาลากลางจงั หวัด และพิธีเผาดอกไมจ้ นั ทน์ ณ วัดคหู าสวรรค์ อำ� เภอเมอื งพัทลุง จงั หวดั พิจิตร จัดทว่ี ดั ท่าหลวง อำ� เภอเมอื งพจิ ิตร วัดมงคลทบั คลอ้ อำ� เภอทับคลอ้ วัดทา่ มะปรางอำ� เภอโพธ์ปิ ระทับชา้ ง วดั ส�ำนักขนุ เณร อ�ำเภอดงเจรญิ วัดบึงนาราง อ�ำเภอบึงนาราง วัดเขตมงคล อำ� เภอวงั ทรายพนู วดั ไทรยอ้ ย อ�ำเภอสากเหลก็ วดั หนองสะเดา อ�ำเภอวชริ บารมี วดั ทะนง อ�ำเภอโพทะเล วดั ตะพานหนิ อำ� เภอตะพานหนิ วดั สามง่าม อำ� เภอสามง่าม จงั หวดั พษิ ณโุ ลก จดั ทวี่ ดั พระศรรี ตั นมหาธาตุ อำ� เภอเมอื งพษิ ณโุ ลก วดั ศรมี งคล อำ� เภอเนนิ มะปรางวดั หว้ ยแกว้ อ�ำเภอบางกระทมุ่ ทวี่ า่ การอ�ำเภอนครไทย อ�ำเภอนครไทย วดั โบสถ์ อ�ำเภอวดั โบสถ์ วดั เกาะแกว้ประชานรุ กั ษ์ อำ� เภอวงั ทอง วดั ปา่ แดง อ�ำเภอชาตติ ระการ วดั ใหมพ่ รหมพริ าม อ�ำเภอพรหมพริ าม วดั ปลกั แรดอำ� เภอบางระก�ำ จังหวัดเพชรบุรี จัดท่ีศาลากลางจังหวัดเพชรบุรี วัดใหญ่สุวรรณาราม อ�ำเภอเมืองเพชรบุรีวัดหนองหญ้าปล้อง อำ� เภอหนองหญ้าปลอ้ ง วัดแกง่ กระจาน อ�ำเภอแกง่ กระจาน วัดต้นสน อ�ำเภอบา้ นแหลมวดั ชลธราราม (วดั ทา่ ซกิ ) อ�ำเภอทา่ ยาง วดั หว้ ยทรายใต้ อ�ำเภอชะอ�ำ วดั ชอ่ มว่ ง อ�ำเภอบา้ นลาด วดั หว้ ยหลวงอ�ำเภอเขายอ้ ย จงั หวดั เพชรบรู ณ์ จดั ทว่ี ดั มหาธาตุ อำ� เภอเมอื งเพชรบรู ณ์ วดั ศรบี ญุ เรอื ง อำ� เภอหลม่ สกั วดั สระเกศอำ� เภอหล่มเก่า วดั พระพุทธบาทชนแดน อ�ำเภอชนแดน วัดอรัญญาวาส อ�ำเภอวังโปง่ วดั หนองไผพ่ ทิ ยารามอ�ำเภอหนองไผ่ วัดบรรพตาราม อำ� เภอบึงสามพนั วดั ป่าเรไรทอง อำ� เภอวเิ ชียรบุรี วดั สวา่ งสามคั คี อำ� เภอศรีเทพ วัดบ้านนายาว อำ� เภอเขาค้อ วัดโคกมน อ�ำเภอน�ำ้ หนาว จงั หวดั แพร่ จัดท่วี ดั พระธาตชุ อ่ แฮ อ�ำเภอเมอื งแพร่ วดั ศรีดอนค�ำ อ�ำเภอสอง วดั ทุ่งนา้ ว อ�ำเภอเด่นชัย วดั พระธาตสุ ุโทนมงคลครี ี อ�ำเภอวังชนิ้ วัดปงสนกุ อ�ำเภอสูงเมน่ วัดพระหลวง อำ� เภอหนองม่วงไข่หน้าทวี่ า่ การอ�ำเภอหนองม่วงไข่ วัดรอ้ งกวาง อำ� เภอร้องกวาง จงั หวดั ภเู กต็ จดั ทวี่ ดั วชิ ติ สงั ฆารามอำ� เภอเมอื งภเู กต็ วดั เทพวนารามอำ� เภอถลางวดั อนภุ าษกฤษฎาราม(วัดเก็ตโฮ่) อำ� เภอกะทู้ จังหวัดมหาสารคาม จัดที่วัดมหาชัย อ�ำเภอเมืองมหาสารคาม วัดพยัคฆภูมิวราราม อ�ำเภอพยัคฆภูมิพิสัย วัดยางสีสุราช อ�ำเภอยางสีสุราช วัดนาดูนพัฒนาราม อ�ำเภอนาดูน วัดป่านาเชือก อ�ำเภอนาเชอื ก วดั กลาง อ�ำเภอวาปีปทุม วดั ดาวดงึ สแ์ กด�ำ อ�ำเภอแกด�ำ วัดบรบอื วราราม อ�ำเภอบรบือ วัดบ้านเลิงแฝก อำ� เภอกุดรัง วัดปัจจมิ เชยี งยนื อำ� เภอเชียงยืน วัดชัยศรี อ�ำเภอชื่นชม วดั กลางโกสมุ อำ� เภอโกสุมพสิ ัยวดั สุวรรณาวาส อ�ำเภอกนั ทรวิชัย 804

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จังหวดั มกุ ดาหาร จดั ท่ีวดั ปา่ ศิลาวเิ วก อำ� เภอเมืองมกุ ดาหาร วดั สุภากรณ์นคิ มธรรมาราม อ�ำเภอนคิ มคำ� สรอ้ ย วดั ทงุ่ สวา่ งวฒั นาราม (วดั เหนอื ) อ�ำเภอดอนตาล วดั ปา่ วเิ วก อ�ำเภอหวา้ นใหญ่ วดั ไตรภมู ิ อ�ำเภอหนองสูง วดั โพธศ์ิ รี อำ� เภอดงหลวง วัดพทุ ธนคราภิบาล อ�ำเภอค�ำชะอี จงั หวัดแม่ฮ่องสอน จดั ท่วี ดั จองค�ำ อ�ำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน จงั หวัดยโสธร จัดที่วัดศรธี รรมาราม อ�ำเภอเมืองยโสธร วัดพรหมวหิ าร อำ� เภอเลงิ นกทา วัดบรู พาราม อ�ำเภอคำ� เข่ือนแกว้ วดั กดุ ชมุ ใน อำ� เภอกดุ ชุม วัดหอกอ่ ง อำ� เภอมหาชนะชยั วดั ปา่ สุรยิ าลยั อำ� เภอป่าต้ิววัดสงิ หท์ องเหนือ อำ� เภอทรายมูล วัดปา่ ล�ำดวน อ�ำเภอคอ้ วัง วดั ไทยเจริญ อำ� เภอไทยเจรญิ จังหวัดยะลา จัดที่อาคารศรีนิบอ ศูนย์เยาวชนเทศบาลนครยะลา อ�ำเภอเมืองยะลา ศาลาเฉลิมพระเกียรติ ๘๐ พรรษา อำ� เภอเบตง วัดคอกช้าง อ�ำเภอธารโต วัดเนรัญชราวาส อำ� เภอบันนังสตาท่วี ่าการอ�ำเภอยะหา วัดบาละ อำ� เภอกาบัง ที่ว่าการอ�ำเภอรามนั จังหวดั ร้อยเอด็ จัดทว่ี ดั บงึ พระลานชยั อ�ำเภอเมอื งรอ้ ยเอด็ จังหวัดระนอง จดั ท่วี ัดสุวรรณครี วี ิหาร อ�ำเภอเมอื งระนอง จังหวดั ระยอง จดั ที่วัดพลงช้างเผอื ก อำ� เภอแกลง วดั บา้ นค่าย อ�ำเภอบ้านค่าย วัดไพรสณฑ์ อำ� เภอปลวกแดง วดั พลา อำ� เภอบ้านฉาง วดั ชุมแสง อ�ำเภอวังจันทร์ วัดน�้ำใส อำ� เภอเขาชะเมา วัดมาบข่า อ�ำเภอนคิ มพฒั นา จงั หวดั ราชบรุ ี จดั ทว่ี ดั มหาธาตวุ รวหิ าร อำ� เภอเมืองราชบรุ ี วดั บ้านโป่ง อำ� เภอบ้านโป่ง วดั บวั งามอ�ำเภอดำ� เนินสะดวก วดั ปากท่อ อำ� เภอปากท่อ วัดหนองโพธ์ิ อำ� เภอโพธาราม วัดกลางวงั เย็น อ�ำเภอบางแพวัดเพลง อำ� เภอวัดเพลง วดั จอมบงึ อำ� เภอจอมบึง วดั บา้ นบอ่ อำ� เภอสวนผง้ึ วดั ปา่ พระธาตเุ ขานอ้ ย อ�ำเภอบา้ นคา จังหวัดลพบุรี จัดทว่ี ดั เสาธงทอง อำ� เภอเมอื งลพบรุ ี จงั หวดั ลำ� ปาง จดั ทวี่ ดั พระเจา้ ดอนเตา้ สชุ าดาราม อำ� เภอเมอื งลำ� ปาง วดั แมพ่ รกิ กลมุ่ อำ� เภอแมพ่ รกิวดั ลอ้ มแรด อำ� เภอเถนิ วัดหลวงสบปราบ อำ� เภอสบปราบ วัดท่งุ งามหลวง อำ� เภอเสรมิ งาม วัดทา่ ผา อำ� เภอเกาะคา วดั ศรอี ว้ น อ�ำเภอแมท่ ะ วดั หา้ งฉตั ร อ�ำเภอหา้ งฉตั ร วดั ทงุ่ กลว้ ยโพธาราม อ�ำเภอแมเ่ มาะ วดั ศรหี ลวงแจ้ซอ้ น อ�ำเภอแจห้ ม่ วดั ปงคก อำ� เภองาว วดั บ้านใหม่ อ�ำเภอวังเหนือ จังหวัดล�ำพนู จัดที่วดั พระธาตุหรภิ ุญชยั อ�ำเภอเมืองลำ� พูน วัดพระพุทธบาทตากผ้า อ�ำเภอป่าซางวัดทาสบเส้า อำ� เภอแม่ทา วัดบา้ นโฮง่ หลวง อำ� เภอบ้านโฮ่ง วัดพระธาตหุ า้ ดวง อ�ำเภอลี้ วดั ป่าตาล อำ� เภอบ้านธิ วดั ห้วยห้าง อ�ำเภอท่งุ หัวชา้ ง วัดบา้ นเวยี งหนองล่อง อ�ำเภอเวยี งหนองลอ่ ง จงั หวดั เลย จัดท่วี ัดศรสี ุทธาวาส (วดั เลยหลง) อำ� เภอเมอื งเลย จงั หวัดศรีสะเกษ จัดท่วี ัดมหาพทุ ธาราม อำ� เภอเมอื งศรสี ะเกษ จังหวดั สกลนคร จัดทวี่ ัดปา่ สทุ ธาวาส อ�ำเภอเมอื งสกลนคร 805

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จงั หวดั สงขลา จดั ทวี่ ดั แหลมทราย อำ� เภอเมอื งสงขลา วดั โคกสมานคณุ อำ� เภอหาดใหญ่ วดั ยางทองอำ� เภอสะเดา วัดกาญจนาวาส อำ� เภอจะนะ วดั ในวัง อำ� เภอนาทวี วดั ห้วยลาด อ�ำเภอรตั ภมู ิ วัดผาสกุ าวาสอ�ำเภอสทิงพระ วัดราษฎร์บ�ำรุง อ�ำเภอระโนด วัดสุริยาราม อ�ำเภอเทพา วัดสะบ้าย้อย อ�ำเภอสะบ้าย้อยวดั ธรรมโฆษณ์ อำ� เภอสงิ หนคร วัดเอก อ�ำเภอกระแสสนิ ธ์ุ วัดยูงทอง บ้านหวั ควน อำ� เภอบางกล่�ำ วดั แม่เปยี ะอำ� เภอนาหมอ่ ม วดั โคกเหรียง อำ� เภอคลองหอยโข่ง วดั ควนเนียง อ�ำเภอควนเนยี ง จังหวัดสตูล จัดท่ีวัดชนาธิปเฉลิม อำ� เภอเมืองสตูล วัดอาทรรังสฤษด์ิ อำ� เภอละงู วัดควนกาหลงอำ� เภอควนกาหลง วดั นคิ มพฒั นาราม อ�ำเภอมะนงั จังหวัดสมุทรปราการ จัดพิธีบริเวณลานหน้าศาลากลางจังหวัดสมุทรปราการ อ�ำเภอเมืองสมทุ รปราการ วดั บางพลีใหญใ่ น อ�ำเภอบางพลี วดั สุคันธาวาส อ�ำเภอบางบอ่ วัดศริ ิเสาธง อ�ำเภอบางเสาธงวดั คู่สรา้ ง อำ� เภอพระสมทุ รเจดีย์ วัดทรงธรรม อ�ำเภอพระประแดง จงั หวัดสมทุ รสงคราม จดั ที่วดั เพชรสมุทร อำ� เภอเมอื งสมทุ รสงคราม วดั อัมพวันเจติยาราม อ�ำเภออัมพวา วัดกลางเหนือ อ�ำเภอบางคนที จังหวัดสมุทรสาคร จัดท่ีวัดเจษฎาราม อ�ำเภอเมืองสมุทรสาคร วัดนางสาว อ�ำเภอกระทุ่มแบนวัดหลกั สรี่ าษฎรส์ โมสร อ�ำเภอบา้ นแพว้ จังหวัดสระแก้ว จัดที่วัดสระแก้ว อ�ำเภอเมืองสระแก้ว วัดหลวงอรัญญ์ อ�ำเภออรัญประเทศวัดตาพระยา อำ� เภอตาพระยา วดั นครธรรม อ�ำเภอวัฒนานคร วดั คลองหาด อ�ำเภอคลองหาด วดั วงั นำ้� เย็นอำ� เภอวงั นำ้� เยน็ วัดชยั มงคล อ�ำเภอเขาฉกรรจ์ วัดวงั สมบรู ณ์ อำ� เภอวังสมบรู ณ์ วัดหนองจาน อ�ำเภอโคกสูง จังหวดั สระบรุ ี จดั ทีว่ ดั ทองพ่มุ พวง อำ� เภอเมอื งสระบรุ ี วดั พระพทุ ธบาท อำ� เภอเมืองพระพทุ ธบาทวดั แกง่ คอย อำ� เภอแกง่ คอย วดั สมหุ ประดษิ ฐาราม อำ� เภอเสาไห้ วดั มะขามเรยี ง อำ� เภอบา้ นหมอ วดั คลองบญุอ�ำเภอหนองโดน วัดบัวลอย อ�ำเภอหนองแค วัดหนองนกชุม อ�ำเภอหนองแซง วัดไผ่หลิ่ว อ�ำเภอดอนพุดวัดมวกเหล็กนอก อ�ำเภอมวกเหล็ก วัดเกาะแก้วอรุณคาม อ�ำเภอวิหารแดง วัดภิบาลวังม่วง อ�ำเภอวังม่วงวดั หน้าพระลาน อ�ำเภอเฉลมิ พระเกียรติ จังหวดั สงิ ห์บุรี จดั ทว่ี ัดพระนอนจักรสีห์ อ�ำเภอเมืองสงิ หบ์ ุรี วดั โบสถ์ อ�ำเภออินทร์บรุ ี วดั กฏุ ทิ องอ�ำเภอพรหมบรุ ี วัดมว่ งชุม อำ� เภอบางระจนั วดั โพธิ์เกา้ ตน้ อ�ำเภอคา่ ยบางระจัน วัดพิกลุ ทอง อำ� เภอท่าช้าง จังหวดั สุโขทัย จัดทว่ี ัดไทยชมุ พล อำ� เภอเมืองสโุ ขทยั วัดหนองโวง้ อำ� เภอสวรรคโลก วดั เหมืองนาอำ� เภอทุ่งเสล่ียม วัดหาดเสยี้ ว อำ� เภอศรสี ัชนาลัย วดั ศรีครี ีสุวรรณาราม อำ� เภอคีรีมาศ วดั ราษฎร์ศรทั ธาธรรมอำ� เภอศรีนคร วดั สังฆาราม อำ� เภอบา้ นดา่ นลานหอย วดั กงไกรลาศ อำ� เภอกงไกรลาศ วัดราษฎร์ศรัทธารามอ�ำเภอศรีส�ำโรง จงั หวดั สุพรรณบรุ ี จดั ที่วดั ปา่ เลไลยก์ อำ� เภอเมอื งสพุ รรณบุรี วดั เขาพระศรสี รรเพชญาราม อ�ำเภออทู่ อง วดั วมิ ลโภคาราม อ�ำเภอสามชกุ วดั หนองหลวง อ�ำเภอหนองหญา้ ไซ วดั ทา่ เตยี น อ�ำเภอเดมิ บางนางบวชวัดดอนเจดีย์ อ�ำเภอดอนเจดีย์ วัดอัมพวัน อ�ำเภอสองพี่น้อง วัดกลาง อ�ำเภอบางปลาม้า วัดพยัคฆาราม(วัดเสอื ) อำ� เภอศรีประจันต์ วดั บรรหารแจ่มใส อำ� เภอด่านชา้ ง 806

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จังหวัดสุราษฎร์ธานี จัดที่วัดกลางใหม่ อ�ำเภอเมืองสุราษฎร์ธานี วัดท่าไทร อ�ำเภอกาญจนดิษฐ์วัดพระบรมธาตไุ ชยา อ�ำเภอไชยา วัดเพง็ ประดษิ ฐาราม อ�ำเภอเคียนซา วดั นาสาร อำ� เภอบา้ นนาสาร วัดยา่ นดนิ แดง อำ� เภอพระแสง วดั จนั ทาราม อำ� เภอทา่ ฉาง วดั ทองประธาน อำ� เภอบา้ นนาเดมิ วดั สมยั สวุ รรณ อำ� เภอชยั บรุ ี วดั ปากเตลดิ อำ� เภอพนม วดั อรญั ญาราม อำ� เภอวภิ าวดี วดั ศรสี วุ รรณ อำ� เภอทา่ ชนะ วดั สถลธรรมมารามอ�ำเภอพุนพิน วัดคลองตาล อ�ำเภอเวียงสระ วัดประเดิม อ�ำเภอเกาะสมุย วัดตาขุน อ�ำเภอบ้านตาขุนวดั นลิ าราม อำ� เภอครี ีรฐั นคิ ม วัดเขาสุวรรณประดษิ ฐ์ อ�ำเภอดอนสกั วดั ราชเจริญ อ�ำเภอเกาะพะงนั จงั หวดั สุรนิ ทร์ จดั ที่วัดศาลาลอย อำ� เภอเมืองสุรนิ ทร์ วดั โพธ์ศิ รสี วา่ งอารมณ์ อ�ำเภอจอมพระ วัดปทมุ ทอง อำ� เภอท่าตูม วดั กลางชุมพลบุรี อำ� เภอชมุ พลบุรี วัดธาตุ อำ� เภอสนม วัดใต้บูรพาราม อำ� เภอรตั นบุรีวดั ศรวี หิ ารเจรญิ อำ� เภอศขี รภมู ิ วดั โพธศิ์ รวี รรณาราม อ�ำเภอสำ� โรงทาบ วดั โพธธ์ิ าราม อ�ำเภอสงั ขะ วดั สวุ รรณวจิ ติ ร อำ� เภอปราสาท วดั บา้ นตาเกาวพ์ าชน่ื อ�ำเภอกาบเชงิ วดั แสงสวา่ งราษฎรบ์ ำ� รงุ อำ� เภอบวั เชด วดั ทกั ษณิวารีสริ ิสุข อำ� เภอลำ� ดวน วัดโมฬวี งษา อำ� เภอศรีณรงค์ วดั หิมวนั บรรพต อ�ำเภอพนมดงรกั วดั โพธ์ิรนิ ทร์วเิ วกอำ� เภอเขวาสนิ รินทร์ วดั อสิ าน อำ� เภอโนนนารายณ์ จงั หวดั หนองคาย จัดทีว่ ัดโพธ์ิชัย อำ� เภอเมอื งหนองคาย วัดภริ มยาราม อำ� เภอโพนพิสัย วดั อัมพวันอำ� เภอทา่ บอ่ วดั ศรเี ชยี งใหม่ อำ� เภอศรเี ชยี งใหม่ วดั แกง่ ศลิ า อำ� เภอสงั คม วดั เทพนมิ ติ วทิ ยาราม อำ� เภอโพธต์ิ ากวดั เกษตรโกสัย อ�ำเภอสระใคร วดั บา้ นหนองคอน อ�ำเภอรัตนวาปี วัดโคกสะอาด อ�ำเภอเฝ้าไร่ จงั หวัดหนองบัวล�ำภู จดั ที่วัดพศิ าลรัญญาวาส อ�ำเภอเมอื งหนองบวั ลำ� ภู วดั สว่างอารมณ์ อ�ำเภอศรีบุญเรือง วัดศิริชัยเจริญ อ�ำเภอโนนสัง วัดศิริชัยพัฒนาราม อ�ำเภอนากลาง วัดสุวรรณวนาราม อ�ำเภอสุวรรณคหู า วดั มัชฌิมเขตมงคล อำ� เภอนาวัง จงั หวัดอ่างทอง จดั ท่วี ัดอา่ งทอง อำ� เภอเมืองอ่างทอง วดั นางในธรรมกิ าราม อ�ำเภอวเิ ศษชยั ชาญวดั แสวงหา อ�ำเภอแสวงหา วัดสามโก้ อำ� เภอสามโก้ วดั ท่าอิฐ อ�ำเภอโพธท์ิ อง วัดไชโย อ�ำเภอไชโย วัดป่าโมกวรวหิ าร อ�ำเภอป่าโมก จังหวัดอ�ำนาจเจรญิ จดั ท่ีวดั สำ� ราญนเิ วศ อำ� เภอเมืองอำ� นาจเจรญิ จังหวดั อุดรธานี จัดท่ีวัดโพธสิ มภรณ์ อำ� เภอเมืองอดุ รธานี วัดหลวงเพ็ญ อำ� เภอเพ็ญ วดั โพธ์ศิ รีทุง่อำ� เภอทงุ่ ฝน วัดใหมส่ ัญญาศิริเขต อ�ำเภอนายงู วดั บญุ ญานสุ รณ์ อ�ำเภอหนองววั ซอ วดั ศรีนคราราม อ�ำเภอกุมภวาปี วัดสามคั คบี ำ� เพ็ญผล อ�ำเภอหนองหาน วัดดงคำ� อำ� เภอบา้ นดงุ วดั ศรีสว่างบรมสุข อำ� เภอศรีธาตุที่วา่ การอ�ำเภอน�้ำโสม ที่ว่าการอำ� เภอกดุ จับ วดั ศริ นิ ทราวาส อำ� เภอโนนสะอาด วัดบูรพา อ�ำเภอวังสามหมอวัดโพธิ์ศรีสร้างคอม อ�ำเภอสร้างคอม วัดโพธิ์ศรีทุ่ง อ�ำเภอไชยวาน วัดสะอาดเรืองศรี อ�ำเภอหนองแสงวัดพระแท่น อ�ำเภอพิบูลย์รักษ์ วัดกู่แก้วรัตนาราม อ�ำเภอกู่แก้ว วัดลุมพินีวัน อ�ำเภอประจักษ์ศิลปาคมวัดอรญั ญกิ าวาส อำ� เภอบ้านผอื จงั หวดั อตุ รดติ ถ์ จดั ทว่ี ดั คลองโพธ์ิ อำ� เภอเมอื งอตุ รดติ ถ์ วดั พระแทน่ ศลิ าอาสน์ อำ� เภอลบั แล วดั หาดสองแคว อ�ำเภอตรอน วดั ทา่ ไมเ้ หนอื อำ� เภอพชิ ัย วัดนาลบั แล อ�ำเภอทองแสนขัน วดั ท่าปลา อำ� เภอทา่ ปลาวัดชุมพล อำ� เภอน�ำ้ ปาด วดั กกตอ้ งสามัคคี อ�ำเภอฟากท่า วดั โคกใหม่ อ�ำเภอบา้ นโคก 807

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จังหวัดอุทัยธานี จัดที่วัดมณีสถิตกปิฏฐาราม อ�ำเภอเมืองอุทัยธานี วัดหนองขุนชาติ อ�ำเภอหนองฉาง ทงุ่ พระเมรุ หนา้ ท่ีวา่ การอำ� เภอหนองขาหย่าง วัดบ้านไร่ อ�ำเภอบา้ นไร่ วัดป่าผาก อ�ำเภอหว้ ยคตวัดสวา่ งอารมณ์ อ�ำเภอสวา่ งอารมณ์ วัดลานสัก อำ� เภอลานสกั วดั ทพั ทนั วัฒนาราม อำ� เภอทัพทัน จังหวัดอุบลราชธานี จัดท่ีวัดสุปัฏนาราม อ�ำเภอเมืองอุบลราชธานี วัดวารินทราราม อ�ำเภอวารนิ ช�ำราบ วดั หนองหิน อ�ำเภอดอนมดแดง วดั มงคลใน อ�ำเภอเหลา่ เสือโก๊ก วดั กุญชรดิตภาราม อำ� เภอสว่างวรี วงศ์ วดั เข่อื งกลาง อำ� เภอเข่ืองใน วดั เมอื งเดช อำ� เภอเดชอุดม วัดนามน อำ� เภอตาลสมุ วัดโพธิ์ อำ� เภอเขมราฐ วดั โพธ์ิตาก อ�ำเภอพิบูลมังสาหาร วดั พระโต อำ� เภอนาตาล วัดถ�ำ้ คหู าสวรรค์ อ�ำเภอโขงเจียม วดับ้านน้ำ� ยืน อ�ำเภอน้ำ� ยนื วัดม่วงสามสบิ อ�ำเภอมว่ งสามสิบ วดั ปา่ ศรีมงคล อ�ำเภอบุณฑริก วัดประสิทธยิ ารามอ�ำเภอส�ำโรง วดั ปา่ ศิลาราม อำ� เภอกดุ ขาวปนุ้ วัดบ้านปา่ ก้าว อ�ำเภอนาจะหลวย วัดศรบี ญุ เรอื ง อ�ำเภอโพธิไทร วดั ศรีอุดม อำ� เภอสริ ินธร วดั บ้านนาเยีย อ�ำเภอนาเยีย วดั โนนสาม อ�ำเภอทงุ่ ศรีอดุ ม วดั ไชยมงคล อำ� เภอศรเี มอื งใหม่ วดั พระบรมธาตุ อำ� เภอตระการพืชผล วัดบ้านโคกสะอาด อำ� เภอน้�ำขุ่น ทง้ั นี้ กรุงเทพมหานคร จังหวัด และอ�ำเภอแต่ละแห่ง ตัง้ โตะ๊ หมู่ประดิษฐานพระฉายาลกั ษณ์พรอ้ มเครอื่ งสกั การะ ตง้ั ปะรำ� พธิ ใี กลเ้ มรขุ องวดั หรอื สถานทท่ี เ่ี หมาะสม จดั หาดอกไมจ้ นั ทน์ จงั หวดั อำ� เภอ และเขตแห่งละ ๑๐,๐๐๐ ดอก ส�ำหรับแจกจา่ ยใหป้ ระชาชนท่ีมาร่วมพธิ ีถวายดอกไมจ้ นั ทน์ พรอ้ มทง้ั ประชาสัมพันธ์เชิญชวนให้หน่วยงานภาครฐั ภาคเอกชน และประชาชนรว่ มสนบั สนุนดอกไม้จันทนห์ รือสนับสนนุ เงินในการจัดหาดอกไม้จันทน์หรือน�ำดอกไม้จันทน์มาร่วมพิธี ภายในวัดหรือสถานที่ประกอบพิธีติดต้ังโทรทัศน์เพื่อให้ประชาชนชมการถ่ายทอดพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพฯ จัดนิทรรศการพระประวัติ พระกรณียกิจและการแสดงมหรสพวฒั นธรรมไทย วนั จนั ทร์ ท่ี ๙ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๕๕ เวลา ๑๕ นาฬกิ า ผูว้ า่ ราชการจงั หวดั นายอ�ำเภอ ผอู้ �ำนวยการเขต หรือผูท้ ี่ไดร้ บั มอบหมายเป็นประธานในพิธี ข้าราชการ พ่อค้า และประชาชน พร้อมกัน ณ ปะรำ� พิธี ประธานในพิธีจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการบูชาพระรัตนตรัย แล้วจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยถวายสักการะพระฉายาลักษณ์สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เจา้ หนา้ ทอี่ าราธนาศลี ประธานสงฆใ์ หศ้ ลี เจา้ หนา้ ทนี่ มิ นต์พระสงฆท์ จ่ี ะแสดงพระธรรมเทศนาขน้ึ นงั่ ยงั อาสนะ ประธานในพธิ จี ดุ เทยี นดหู นงั สอื เทศนแ์ ละธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยบชู ากณั ฑเ์ ทศน์ เจา้ หนา้ ทอี่ าราธนาธรรม พระสงฆแ์ สดงพระธรรมเทศนา จบแลว้ ประธานในพธิ ถี วายจตปุ จั จยั ไทยธรรมบูชากณั ฑ์เทศน์ เจ้าหนา้ ท่ีลาดพระภษู าโยงจากพระฉายาลักษณไ์ ปยังอาสนส์ งฆ์ ประธานในพิธีทอดผา้ ไตร พระสงฆอ์ นุโมทนา ประธานในพธิ ีกรวดนำ้� เวลา ๑๖ นาฬิกา ๓๐ นาที หลังจากพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชและสมเด็จพระนางเจ้าสริ ิกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ เสดจ็ ขึน้ บนพระเมรุ พระราชทานเพลิงพระศพ แลว้ ประธานในพิธีน�ำข้าราชการ พ่อค้า และประชาชน ถวายดอกไม้จันทน์ ท้ังนี้บางจังหวัด อ�ำเภอ และเขตที่มีผมู้ าร่วมในพธิ ีถวายดอกไมจ้ ันทน์มาก ได้เปดิ ใหป้ ระชาชนถวายดอกไม้จันทนไ์ ดก้ อ่ นก�ำหนดเวลาดังกล่าว 808