จดหมายเหตุงานพระศพ เล่ม ๒

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ปรชี าท่ีรอบรู้ ชื่อวา่ ปญั ญา คุณข้อนี้มีอยูใ่ นผ้ใู ด ยอ่ มเปน็ ปัจจัยใหผ้ ูน้ ้ันรู้จักหลกี เลีย่ งเหตแุ หง่ ความเสื่อม และดำ� เนินตนขึ้นสู่ความเจริญ ยังประโยชน์ตน และประโยชน์ท่านให้สำ� เร็จบริบูรณ์ ด้วยกำ� ลังความปรีชาสามารถ แม้จะประสบภยั ทีน่ า่ หวัน่ หวาด ก็สามารถจะคดิ หาอบุ ายปอ้ งกันไวไ้ ด้ มติ อ้ งให้ตนไดร้ ับความเดอื ดรอ้ น พงึ เหน็ ดงั อทุ าหรณท์ ปี่ รากฏในตโยธรรมชาดกวา่ เมอ่ื ครง้ั พระโพธสิ ตั ว์ เสวยพระชาตเิ ปน็ วานร บดิ าใชใ้ หไ้ ปเก็บดอกไมใ้ นสระแห่งหนึ่ง สระน้ันมผี ีเสอ้ื รักษา ใครลว่ งเขา้ ไปในอาณาเขต ก็จบั กนิ เป็นอาหาร วานรนน้ั ไมผ่ ลนุ ผลนั พลนั ดว่ นใครค่ รวญดจู นรอบ ตรวจดตู ามขอบสระ เหน็ แตร่ อยลงมไิ ดเ้ หน็ รอยขน้ึ กท็ ราบไดด้ ว้ ยปรชี าของตนว่า สระนี้มีผเี ส้อื หวงแหน เราจกั ไม่ลงไป แต่จะเอาดอกไมใ้ ห้ได้ เขายืนอยูใ่ นทแ่ี หง้ แล้วโดดไปฝั่งขา้ งโนน้ เวลาที่โดดไปหกั ดอกบวั ทข่ี นึ้ พน้ นำ้� ไดส้ องดอก โดดกลับหักดอกไดอ้ ีกสองดอก โดยนยั นหี้ ักดอกบัวได้เป็นกองทั้งสองฝั่ง ทั้งไม่ต้องล่วงล�้ำอาณาเขตของผีเส้ือด้วย ผีเสื้อเห็นวานรมีปัญญาน่าอัศจรรย์เช่นนั้นจงึ แหวกน�ำ้ ขึน้ มากลา่ วเป็นคาถาชมเชยวานรว่า ยสฺเสเต จ ตโย ธมมฺ า วานรนิ ฺท ยถา ต ทกขฺ ยิ ํ สูรยํ ปญฺา ทฏิ ฺ ํ โส อตวตตฺ ติ ดกู อ่ นจอมวานร ผ้ใู ดมีธรรม ๓ อยา่ งเหล่านี้ คอื ความขยัน ความกล้าหาญ และปัญญา อยา่ งท่านผนู้ น้ั ยอ่ มลว่ งขา้ ศกึ ศตั รไู ด้ นแ้ี สดงวา่ ผมู้ ปี ญั ญายอ่ มรจู้ กั รกั ษาตนใหร้ อดพน้ จากอนั ตรายไดเ้ ปน็ อยา่ งดี เหตนุ นั้สมเด็จพระมหามุนีบรมสุคตเจ้า จึงตรัสว่า “ปญฺา เจนํ ปสาสติ ปัญญาย่อมปกครองบุรุษไว้ได้” ดังนี้จดั เป็นอนศุ าสนีประการที่สามฯ การสละใหป้ นั สง่ิ ของของตนเพอื่ เปน็ ประโยชนแ์ กผ่ อู้ นื่ ชอื่ วา่ จาคะ คณุ ขอ้ นเี้ ปน็ สำ� คญั ในอนั บำ� บดัมัจฉริยธรรม และความโลภอันเป็นศัตรูภายในให้ห่างไกล ท�ำบุคคลให้เป็นผู้มีอัธยาศัยเอ้ือเฟื้อเผ่ือแผ่แก่กันและกัน ปลูกความสามัคคีไมตรีจิตให้สนิทสนม เป็นท่ีนิยมของบุคคลทั่วไป สมด้วยเทศนามัยพุทธภาษิตว่า“ททํ มิตฺตานิ คนฺถต”ิ ผู้ใหย้ อ่ มผกู ไมตรไี ว้ได้ ดงั นี้ จาคะน้เี ป็นวถิ แี หง่ สมั มาปฏบิ ตั ิอันบณั ฑติ พงึ บ�ำเพญ็ โดยอนุวัตรแก่ก�ำลังแก่ความสามารถของตน เป็นอุบายโกศลแห่งการบริโภคสมบัติ ท้ังเป็นบรรทัดแห่งความสุขอันยง่ิ ๆ ข้ึนไป ดังแสดงไวใ้ นพระคาถาว่า มตฺตาสุขปรจิ จฺ าคา ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ จเช มตตฺ าสุขํ ธโี ร สมฺปสฺสํ วปิ ุลํ สุขํ ถ้าแลปราชญ์พึงเห็นความสุขทยี่ ง่ิ ๆ ข้นึ ไป เพราะการบรจิ าคความสขุ พอประมาณไซร้ เมือ่ ปราชญ์เหน็ ความสุขทีย่ ่ิง ๆ ขน้ึ ไปเชน่ นัน้ พึงสละความสุขพอประมาณเสยี ดงั น้ี จดั เปน็ อนุศาสนีประการทีส่ ฯี่ การฟัง รวมท้งั การศึกษา และการอา่ น ชอ่ื ว่า สตุ ะ คุณขอ้ น้ี เปน็ ส�ำคัญในการเพาะความคดิ อา่ นให้กว้างขวาง เป็นทางเจริญด้วยปัญญาความรู้ และความฉลาด สามารถประกอบกจิ ท่เี ป็นสจุ รติ ไมม่ ีโทษ เปน็หติ านหุ ติ ประโยชนแ์ กต่ นแกท่ า่ น เพราะอาศยั ความรนู้ นั้ เปน็ เคา้ มลู เปน็ การอนกุ ลู แกส่ มั มาปฏบิ ตั เิ มอ่ื จะอนวุ ตั รกล่าวโดยนัยสรุป ท่านแสดงผลไว้ ๕ ประการ คือ ผู้ฟังย่อมได้ฟังสิ่งที่ยังไม่เคยฟัง สิ่งใดเคยฟังแล้วแต่ยังไมเ่ ข้าใจชดั ย่อมเขา้ ใจส่ิงนน้ั ชดั บ�ำบดั ความเคลือบแคลงสงสัยเสยี ได้ ท�ำความเหน็ ให้ถกู ตอ้ งได้ จติ ของผู้ฟงัย่อมผ่องใส 859

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี อนั สตุ ะนยี้ อ่ มเปน็ ปจั จยั อยา่ งดที ช่ี ว่ ยสนบั สนนุ อนั แรงกลา้ ซง่ึ จะชกั พากลุ บตุ รใหก้ า้ วขนึ้ สทู่ สี่ ดุ วาสนาของตนตงั้ แตก่ าลเบอ้ื งตน้ ตลอดจนทส่ี ดุ แหง่ ชวี ติ เปน็ ดจุ กลั ยาณมติ รอนั ดยี งิ่ เพราะใหล้ ะสงิ่ ทค่ี วรละ เจรญิ สง่ิ ทค่ี วรเจรญิ รกั ษาตนให้รอดพน้ อุปทั วันตรายภยั พบิ ัติ สมด้วยพระพทุ ธภาษติ ทต่ี รสั ไว้ในนคโรปมสูตรว่า “สุตาวุโธภกิ ขฺ เว อรยิ สาวโก อกสุ ลํ ปชหติ กสุ ลํ ภาเวติ สาวชชฺ ํ ปชหติ อนวชชฺ ํ ภาเวติ สทุ ธฺ มตตฺ านํ ปรหิ รติ ดกู อ่ นภกิ ษุทงั้ หลาย อรยิ สาวกมี สตุ ะเปน็ อาวธุ ยอ่ มละอกศุ ล เจรญิ กศุ ล ละสง่ิ ทเ่ี ปน็ โทษ เจรญิ สง่ิ ทหี่ าโทษมไิ ด้ ยอ่ มบรหิ ารรักษาตนให้บริสุทธิ์ได้” ดังนี้ สุตะเม่ือบุคคลประกอบให้ชอบที่ย่อมอ�ำนวยผลดี ให้ผู้น้ันได้รับความสุขเกษมสำ� ราญทงั้ ในคดโี ลก ทั้งในคดธี รรม ตามควรแก่ปฏปิ ทา นอกจากน้ี สตุ ะยงั เป็นคณุ อันสำ� คัญอีกประการหนึ่งสำ� หรบั บณั ฑติ ชน เพราะทำ� บคุ คลใหเ้ ปน็ ผอู้ งอาจกลา้ หาญในการเขา้ สสู่ มาคมทว่ั ไป จดั เขา้ ในอนศุ าสนขี อ้ ทห่ี า้ ฯ ธรรม ๕ ประการ มอี รรถาธบิ ายโดยสงั เขปดงั ทไี่ ดถ้ วายวสิ ชั นามาน้ี จดั เปน็ สารธรรม คอื ธรรมทเ่ี ปน็แก่นสาร ผู้ท่ีเจรญิ ดว้ ยธรรม ๕ ประการนี้ เชือ่ ว่าถอื ไวซ้ ึ่งแก่นแหง่ ตน กลา่ วคอื ทำ� ตนใหเ้ ปน็ ประโยชนแ์ กโ่ ลกอยา่ งเดยี วกับไม้มแี กน่ ยอ่ มเปน็ ประโยชน์แกป่ ระชมุ ชน ฉะนนั้ แมส้ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี กท็ รงด�ำรงพระองคม์ น่ั อยใู่ นสารธรรม ๕ ประการ เหล่าน้ี จดั วา่ ทรงท�ำพระชนม์ชพี ให้เปน็ ประโยชนอ์ นั ไพศาล ควรถวายปสงั สนาการเปน็อยา่ งยิ่ง สมดว้ ยพทุ ธภาษิตอเุ ทศบท ณ เบอื้ งต้นนน้ั วา่ “สตรผี เู้ จริญดว้ ย ศรทั ธา ๑ ศลี ๑ ปญั ญา ๑ จาคะ๑ สตุ ะ ๑ ประกอบดว้ ย ศลี าจารวตั ร มจี รยิ าสมบตั คิ งทไ่ี มแ่ ปรผนั เปน็ อบุ าสกิ า เชอื่ มนั่ ในคณุ พระศรรี ตั นตรยัยอ่ มยึดไวไ้ ด้ ซง่ึ สาระแหง่ ตนในโลกน้”ี ดังนี้ ดงั รับพระราชทานถวายวิสัชนามา ด้วยประการฉะน้ี อมิ นิ า กตปญุ เฺ น ดว้ ยอำ� นาจพระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทาน ทสี่ มเดจ็ พระบรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหบ้ ำ� เพญ็ น้ี จงเปน็ ผลสมั ฤทธิ์ผลิตวิบากสุขสมบัติ แด่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมดังพระราชปณิธานอุทศิ โดยฐานนิยมทกุ ประการ ในอวสานแหง่ พระธรรมเทศนานี้ พระสงฆจ์ ตรุ วรรคจกั รบั พระราชทานสวดคาถาธรรมบรรยายเพอื่เพม่ิ พนู พระราชกศุ ลธมั มสั สวนมยั ใหไ้ พบลู ยย์ ง่ิ ข้ึนสืบไป รับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนา ในสารธรรมกถา ฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปญั ญาบารมี สมควรดว้ ยเวลาเพยี งเท่านี้ เอวํ กม็ ดี ้วยประการฉะนี้ ขอถวายพระพร 860

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี วนั พฤหัสบดี ท่ี ๑๒ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ ณ พระที่น่ังดุสติ มหาปราสาท ท่ีพระแท่นสุวรรณเบญจดลประดิษฐานพระโกศพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี และที่หนา้ พระฉายาลักษณ์ เจา้ พนกั งานตรวจแตง่ เครอื่ งราชสักการะและเคร่อื งประกอบพระราชพิธเี ชน่ วนั ก่อน ณ พระแทน่ ราชบัลลังกป์ ระดบั มุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร เจา้ พนกั งานเชิญพระพทุ ธรปูประจำ� พระชนมวารของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ขึ้นประดิษฐานบนพระแท่น ด้านหนา้ ทอดเคร่อื งนมัสการทองทศิ พานทองสองช้นั พร้อมพระแทน่ ทรงกราบ ณ พระราชอาสนท์ ป่ี ระทบั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจา้สิรกิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ทอดเครือ่ งทรงธรรมสำ� รับใหญ่ และต้ังเทียนดูหนังสอื เทศนท์ ่ีหนา้ พระราชอาสนท์ ่ีประทบั เชน่ วนั กอ่ น เบอ้ื งซา้ ยพระราชอาสนล์ าดพระสจุ หนี่ ทอดพระเกา้ อพี้ รอ้ มโตะ๊ เคยี งสำ� หรบั เปน็ ทปี่ ระทบัของสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ณ ทมิ คดหลงั ตะวนั ตกและปะรำ� เป็นทพ่ี กั พระสงฆ์ ๓๐ รูป ท่สี วดพระพุทธมนตส์ ดับปกรณพ์ ระอัฐิสมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพัณณวดี แตว่ ันก่อน พระสงฆท์ จ่ี ะถวายพระธรรมเทศนา ๑ รปู พระสงฆ์ ๔ รูป ทีจ่ ะรับอนุโมทนาพระธรรมเทศนา และพระสงฆ์ ๘๖ รูป ที่ จะสดับปกรณเ์ ทา่พระชนั ษาสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี พระสงฆท์ จี่ ะถวายพระธรรมเทศนา ๑ รปู คอื พระพรหมมนุ ี (สชุ นิ อคคฺ ชโิ น) วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม พระสงฆท์ จี่ ะสดบั ปกรณ์ ๘๖ รปู ได้แก่ พระธรรมฐิติญาณ วดั บึงพระลานชัย จงั หวัดร้อยเอด็ พระธรรมวราลงั การ วดั เพชรวราราม จงั หวัดเพชรบูรณ์ พระธรรมรัตนดลิ ก วัดสุทศั นเทพวราราม พระธรรมสทิ ธินายกวัดจันทาราม พระเทพสิทธิโกศล วัดพลับพลาชัย พระเทพประสิทธิโสภณ วัดเทพศิรินทราวาสพระเทพปริยัตมิ นุ ี วัดทองนพคณุ พระเทพปรยิ ตั วิ มิ ล วัดบวรนิเวศวิหาร พระเทพกติ ติเมธี วดั อาษาสงครามจังหวัดสมทุ รปราการ พระเทพวรคุณ วดั บรมนิวาส พระเทพคุณาภรณ์ วดั เทวราชกญุ ชร พระเทพวราลงั การวดั พระศรมี หาธาตุ พระเทพมงคลรงั ษี วดั อรณุ ราชวราราม พระเทพสทิ ธมิ นุ ี วดั ดสุ ดิ าราม พระเทพสทิ ธโิ สภณวดั พระธาตุเชิงชมุ จังหวดั สกลนคร พระราชรตั นมนุ ี วดั พระปฐมเจดยี ์ จังหวดั นครปฐม พระเทพสทิ ธิโกศลวดั พลับพลาชัย พระสุวิมลธรรมาภรณ์ วดั มหาธาตยุ ุวราชรงั สฤษฎิ์ พระราชปฏิภาณมุนี วดั ประยรุ วงศาวาสพระราชวนิ ยั สนุ ทร วดั นเิ วศธรรมประวตั ิ จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา พระราชปญั ญาภรณ์ วดั นางชี พระครสู มทุ รประชาคม วดั กลาง จงั หวัดสมทุ รปราการ พระราชสทิ ธินายก วัดเนนิ พระ จงั หวดั ระยอง พระราชวชิรโสภณวดั วชริ ธรรมสาธติ พระราชเวทีวดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลารามพระราชสตุ าลงั การวดั นมิ มานรดีพระราชสตุ าภรณ์วดั ปากน้ำ� พระครูปลัดสวุ ัฒนสุตคณุ วดั พระยาสุเรนทร์ พระราชปัญญาเวที วัดตากฟ้า จงั หวดั นครสวรรค์พระราชจริยาภรณ์ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม พระราชวรญาณ วัดบุปผาราม พระราชสารเวทีวัดสมั พันธวงศ์ พระราชปริยตั สิ นุ ทร วดั เทพลลี า พระราชปรยิ ัติเวที วัดดาวดึงษาราม พระราชพทุ ธวิ ราภรณ์วัดกวิศราราม จังหวัดลพบุรี พระราชดิลก วัดอาวุธวิกสิตาราม พระราชธีรสารมุนี วัดพระศรีมหาธาตุพระศรีสมโพธิ วัดหลักส่ี พระราชเมธี วัดไตรมิตรวิทยาราม พระราชศาสนกิจโสภณ วัดเสมียนนารีพระราชธานนิ ทราจารย์ วดั กษตั ราธริ าช จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา พระราชวนิ ยั โสภณ วดั ลา้ นนาญาณสงั วราราม 861

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีจงั หวดั เชยี งใหม่ พระศรสี ุทธิเวที วดั อรุณราชวราราม พระรัตนสุธี วัดไรข่ ิง จงั หวดั นครปฐม พระครวู ินัยธรหสั ดนิ ทร์ วดั สคุ นั ธาราม พระโสภณรตั นาภรณ์ วดั พทุ ธจกั รมงคลชยาราม พระอนนั ตสารโสภณ วดั สริ จิ นั ทรนมิ ติจงั หวัดลพบรุ ี พระวเิ ชยี รกวี วดั ปากน�ำ้ พระปรยิ ตั วิ รากร วดั คฤหบดี พระครูพิศษิ ฎจ์ ริยานุยุต วัดเทพธิดารามพระโสภณธรรมเมธี วดั สวุ รรณครี ี พระโสภณพฒั นากร วดั บางพลใี หญใ่ น พระพทุ ธมนตว์ ราจารย์ วดั สทุ ศั นเทพวราราม พระญาณเวที วดั บวรมงคล พระพิศาลพัฒโนดม วดั หนองโว้ง จังหวดั สุโขทยั พระพศิ ษิ ฏ์พฒั นพธิ านวดั หนองหอยจงั หวดั ราชบรุ ีพระพพิ ฒั นกจิ วธิ านวดั วชริ ธรรมสาธติ พระครไู พศาลพพิ ฒั นาภรณ์วดั เสนาสนารามพระปริยัติกวี วัดปากน้�ำ พระสิริพัฒนาภรณ์ วัดทุ่งศรีเมือง จังหวัดอุบลราชธานี พระครูธรรมธรมนต์ชัยวดั บางสมคั ร จงั หวดั ฉะเชงิ เทรา พระโสภณสตุ าลงั การ วดั บวั ขวญั จงั หวดั นนทบรุ ี พระวนิ ยั เวที วดั เสนาสนารามจังหวัดพระนครศรอี ยธุ ยา พระวนิ ยั สธุ ี วดั ธาตทุ อง พระครูธรี ธรรมานนั ท์ วัดบางแวก พระสิทธิพัฒนาภรณ์วดั ไชโยจงั หวดั อา่ งทองพระสทิ ธพิ ฒั นาทรวดั ทรงธรรมจงั หวดั สมทุ รปราการพระสธุ ปี รยิ ตั ธิ าดาวดั ชนะสงครามพระพพิ ฒั นว์ ราภรณ์วดั ศรสี ดุ ารามพระพศิ าลกจิ จาภรณ์วดั ชนะสงครามพระสริ ชิ ยั โสภณวดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎิ์พระประสิทธิโสภณ วัดประสิทธิชัย จังหวัดตรัง พระศรีสุธรรมโมลี วัดโมลีโลกยาราม พระประสิทธิสุตคุณวัดสุทัศนเทพวราราม พระกิตติสารมุนี วัดชูจิตธรรมาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พระอุดรคณารักษ์วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม พระปรยิ ตั วิ โรปการ วดั ชยั พฤกษมาลา พระอรรถกจิ โกศล วดั พระราม ๙ กาญจนาภิเษก พระเมธีสุทธกิ ร วัดสระเกศ พระครูอุดมนครกจิ วดั บางระก�ำ จังหวดั พระนครศรีอยธุ ยา พระวนิ ัยเมธีวัดสัมพันธวงศ์ พระโสภิตวิริยาลังการ วัดสังเวชวิศยาราม พระโสภณธรรมธาดา วัดคีรีวิหาร จังหวัดตราดพระปัญญาวิสุทธิโมลี วดั เทพนมิ ติ ร จงั หวัดฉะเชงิ เทรา พระครูศรสี ิทธิการ วดั แค จงั หวดั นนทบุรี พระมหาปกรณ์ กติ ฺตธิ โร วดั ชนะสงคราม พระมหาเอกลกั ษณ์ วดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาราม เวลา ๑๐ นาฬกิ า พระบรมวงศานวุ งศ์ คณะองคมนตรี คณะรฐั มนตรี ขา้ ราชการชน้ั ผใู้ หญฝ่ า่ ยทหารพลเรอื น และผ้มู าเฝา้ ทลู ละอองพระบาทรอรับเสด็จ ณ พระท่นี ง่ั ดุสิตมหาปราสาท การแต่งกายเคร่อื งแบบเต็มยศ ประดับเครือ่ งราชอสิ รยิ าภรณ์ เวลา ๑๐ นาฬิกา ๕ นาที สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟา้ มหาจักรีสริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารีเสดจ็ พระราชด�ำเนินถึงพระท่นี งั่ ดุสิตมหาปราสาท ประทบั ณ พระเกา้ อีท้ ม่ี ุขด้านทิศใต้ เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๒๐ นาที เจา้ หนา้ ที่กรมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๓๐ รูป ท่ีสวดพระพทุ ธมนต์สดับปกรณ์พระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี แต่วันก่อนข้ึนน่ังยังอาสน์สงฆ์ภายในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทมุขด้านทิศตะวันออก ๙ รูป มุขด้านเหนือ ๑๒ รูป และท่ีอาสนส์ งฆ์บริเวณทิมคดหนา้ พระลานพระทนี่ ง่ั ดุสิตมหาปราสาท ๙ รปู เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๓๕ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารและพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ จากวงั ศโุ ขทยั ไปยงั พระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท รถยนตพ์ ระทน่ี ง่ั เทยี บทป่ี ระตกู �ำแพงแกว้ พระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทขา้ งพระทน่ี งั่ ราชกรณั ยสภา ขณะนน้ั กองรกั ษาการณพ์ ระทน่ี งั่ จกั รมี หาปราสาทถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลองบรรเลงเพลงมหาชยั ตำ� รวจหลวงนำ� เสดจ็ ขน้ึ ทางบนั ไดมขุ กระสนั พระทน่ี ง่ั พมิ านรตั ยา เสดจ็ ออกพระทนี่ ง่ั ดสุ ติมหาปราสาท ผ่านพระบรมวงศานุวงศ์เฝ้าทูลละอองพระบาท ไปยังพระแท่นสุวรรณเบญจดลที่ประดิษฐานพระโกศพระอฐั ิ 862

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๐ นาฬิกา ๓๗ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งราชสกั การะและเครอื่ งทองนอ้ ย ทรงกราบพระอฐั ทิ ห่ี นา้ พระแทน่ สวุ รรณเบญจดลขณะน้ัน ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการ จากนั้นเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการบูชาพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทรงกราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบั การถวายความเคารพของผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาท แล้วเสด็จพระราชด�ำเนินไปประทับพระเก้าอี้ที่ทอดถวายไว้ข้างพระราชอาสน์ของพระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดชและสมเดจ็ พระนางเจ้าสริ กิ ิติ์ พระบรมราชนิ ีนาถ ปีพ่ าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง พระสงฆ์ ๓๐ รปู ถวายพรพระ จบแลว้ เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๔๘ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงประเคนสำ� รบั ภตั ตาหารถวายสมเดจ็ พระมหารชั มงั คลาจารย์ วดั ปากนำ�้ ภาษเี จรญิผู้เป็นประธานสงฆ์ท่ีสดับปกรณ์พระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีแตว่ นั กอ่ น แลว้ ประทับพระเกา้ อี้ ณ ทีน่ ัน้ เพอ่ื ทรงปฏบิ ตั ิพระสงฆ์ขณะรบั พระราชทานฉนั ขณะนั้นปพี่ าทย์บรรเลงเพลงฉง่ิ พระฉนั (เพล) ส�ำรบั ภตั ตาหารนอกนน้ั ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหพ้ ระราชวงศ์ทรงประเคนและองคมนตรปี ระเคนรปู ตอ่ ไปตามลำ� ดบั และปฏบิ ตั พิ ระสงฆอ์ ยู่ณ ทน่ี น้ั ไดแ้ ก่ พลเรอื เอก หมอ่ มเจา้ปุสาณ สวัสดิวัตน์ เรอื อากาศโท หม่อมเจา้ ภรู พิ นั ธ์ ยคุ ล หม่อมเจ้ามงคลเฉลมิ ยุคล หมอ่ มเจา้ ชาตรเี ฉลมิ ยุคลพลตรี หมอ่ มเจา้ จลุ เจมิ ยคุ ล พลโท หมอ่ มเจา้ เฉลมิ ศกึ ยคุ ล หมอ่ มเจา้ ฑฆิ มั พร ยคุ ล รอ้ ยโท หมอ่ มเจา้ นวพรรษ์ยคุ ล พลเอก สรุ ยทุ ธ์ จลุ านนท์ นายอำ� พล เสนาณรงค์ และหมอ่ มราชวงศเ์ ทพกมล เทวกลุ ผปู้ ระเคนและปฏบิ ตั ิพระสงฆท์ ม่ี ขุ ดา้ นทศิ เหนอื ไดแ้ ก่ นายพลากร สวุ รรณรฐั นายอรรถนติ ิ ดษิ ฐอ�ำนาจ นายศภุ ชยั ภงู่ าม นายไพโรจน์วายภุ าพ นายอภชิ าต สขุ คั คานนท์ และรอ้ ยตำ� รวจเอก เฉลมิ อยบู่ ำ� รงุ ผปู้ ระเคนและปฏบิ ตั พิ ระสงฆใ์ นทมิ คดหลงัตะวนั ตกไดแ้ ก่ หมอ่ มราชวงศจ์ กั รรถ จติ รพงศ์ หมอ่ มราชวงศป์ รดี ยิ าธร เทวกลุ หมอ่ มราชวงศพ์ นั ธรุ งั ษี ภาณพุ นั ธุ์พนั ตรี หมอ่ มราชวงศ์ดำ� รงเดช ดิศกุล หมอ่ มราชวงศ์พนั เทพสวัสดิ์ สวัสดิวตั น์ หม่อมราชวงศ์ประเดิมสวัสดิ์สวสั ดวิ ัตน์ และหมอ่ มราชวงศ์เฉลิมชาตรี ยุคล เวลา ๑๑ นาฬิกา ๒๐ นาที พระสงฆร์ ับพระราชทานฉันเสรจ็ แลว้ ปี่พาทย์หยดุ การบรรเลง สมเดจ็พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร เสด็จพระราชดำ� เนินไปประทับพระเก้าอ้ีท่ีเดิม เจ้าพนักงานถอนส�ำรับและภาชนะเสร็จแล้ว สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมถวายสมเด็จพระราชาคณะและพระราชาคณะท่ีอาสน์สงฆ์มุขตะวันออก แล้วทรงยืนประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมถวายพระสงฆ์นอกนั้นซึ่งเดินเข้ามารับท่ีหัวอาสน์สงฆ์ด้านตะวันออก จนครบ ๓๐ รูป แล้วเสด็จไปประทับพระเก้าอ้ีท่ีเดิมทรงหลั่งทักษิโณทก ขณะน้ัน พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก ถวายพระพรลา ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวร�ำสองช้ัน เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระสงฆท์ น่ี ง่ั บนพระท่ีน่งั ดุสิตมหาปราสาทและทท่ี มิ คดทัง้ ๓๐ รปู กลบั เวลา ๑๑ นาฬิกา ๓๔ นาที เจ้าหนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระพรหมมนุ ี (อคคฺ ชโิ น) วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ที่จะถวายพระธรรมเทศนาข้ึนนั่งบนธรรมาสน์ และพระครูสัญญาบัตร ฐานานุกรม 863

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเปรยี ญ วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม ๔ รปู คอื พระมหาไมตรี (ปญุ ฺ ามรนิ โฺ ท ป.ธ. ๙) พระมหาสริ ชิ ยั (สขุ าโณป.ธ. ๗) พระมหานภชล (โฆสิตเมธี ป.ธ. ๖) และพระครธู รรมธรสรุ ินทร์ (วรนิ ฺโท) ท่ีจะสวดธรรมคาถาขึ้นน่ังยงั อาสน์สงฆม์ ขุ ด้านทศิ ตะวันออก ปพ่ี าทยพ์ ิธีหยุดการบรรเลง เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๓๕ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดเทียนดูหนังสือเทศน์พระราชทานให้เจ้าพนักงานเชิญไปต้ังท่ีจงกลธรรมาสน์ขณะน้ันชาวพนักงานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงสาธกุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทรงธรรม แลว้ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยทห่ี นา้ พระโกศพระอฐั สิ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ส�ำหรับพระอัฐิทรงธรรม ทรงคม ผู้เฝ้าทูลละอองพระบาทยนื ถวายความเคารพ แลว้ เสดจ็ พระราชด�ำเนินไปประทบั พระเกา้ อ้ที เ่ี ดมิ ป่พี าทย์พธิ หี ยุดบรรเลง เวลา ๑๑ นาฬิกา ๓๗ นาที เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนาอาราธนาศีล สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจ้าฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงศีล เจ้าหนา้ ท่กี รมการศาสนาอาราธนาธรรม พระพรหมมนุ ีถวายพระธรรมเทศนาฉัตโตปมกถา จบแลว้ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร ทรงหล่ังทกั ษโิ ณทก พระพรหมมุนี ถวายอนโุ มทนาบนธรรมาสน์ พระสงฆ์ ๔ รปู ที่อาสนส์ งฆส์ วดธรรมคาถา พระพรหมมุนี กลบั ลงน่ังยงั อาสนส์ งฆ์ เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๙ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ถวายพระพรหมมุนี ประกอบด้วยตะลุ่มมุก บรรจธุ ูปเทียนพนมแต่งด้วยดอกไม้สด แจกันมุก ๑ คู่ ปกั ดอกคารเ์ นชน่ั สีขาว กี๋ญวนประดบั อักษรพระนาม พ.ร. บรรจุกาน�้ำชาพร้อมชุดถ้วยชาลายน�้ำทอง ๑ ชุด โคมไฟฟ้า ๑ ชุด ปากกาเชฟเฟอร์ ๑ คู่พรอ้ มแทน่ หนิ ออ่ น แลว้ เสดจ็ ไปประทบั พระเกา้ อที้ เ่ี ดมิ เจา้ พนกั งานดบั เทยี นดหู นงั สอื และเทยี นบชู ากณั ฑเ์ ทศน์เจ้าพนักงานภูษามาลาน�ำเสาบัว ๕ เสา ส�ำหรับรองรับพระภูษาโยงมาตั้งเป็นระยะจากหน้าพระแท่นท่ีประดษิ ฐานพระโกศพระอฐั จิ นถงึ ตน้ อาสนส์ งฆ์ แลว้ ลาดพระภษู าโยงจากพานพระมหากฐนิ หนา้ ทป่ี ระดษิ ฐานพระโกศพระอัฐิเชิญมาพักไว้ท่เี สาบวั ข้างธรรมาสน์ ลาดผ้ารองพระภูษาโยงแล้วลาดพระภษู าโยงอีกสายหนึ่งจากพานพระมหากฐินท่ีต้นอาสน์สงฆ์ท่ีหน้าพระสงฆ์ทั้ง ๕ รูป จากนั้นเชิญปลายพระภูษาโยงทั้งสองสายสอดเชื่อมเข้าด้วยกันบนพานพระมหากฐิน แล้วถวายความเคารพ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงทอดผ้าไตรแล้วประทับพระเก้าอ้ีที่เดิมพระสงฆท์ ง้ั ๕ รปู สดบั ปกรณ์ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงทง้ั สองสายเขา้ ทเ่ี ดมิ พระสงฆถ์ วายอดเิ รกถวายพระพรลา ออกจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางมุขด้านทิศตะวันออก ชาวพนักงานประโคมสังข์แตรงอน แตรฝร่ัง ป่ีพาทยพ์ ิธีบรรเลงเพลงกราวรำ� สองชน้ั เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๑๕ นาที เจา้ หน้าทกี่ รมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๑๒ รูป ใน ๘๖ รูป ทจี่ ะสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ข้ึนน่ังยังอาสนส์ งฆ์ พระสงฆน์ อกนน้ั นง่ั ทปี่ ะร�ำขา้ งพระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทดา้ นทศิ ตะวนั ตก เสรจ็ แลว้ ปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยดุการบรรเลง สวดมาตกิ า จบแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาลาดพระภษู าโยงจากพานพระมหากฐนิ หนา้ ทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศพระอัฐิและท่ีต้นอาสน์สงฆ์เช่นคราวก่อน เสร็จแล้ว ถวายความเคารพ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปทรงทอดผ้าไตร ๑๒ ส�ำรบั ที่อาสนส์ งฆ์ 864

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีแล้วประทับพระเก้าอี้ท่ีเดิม พระสงฆ์นอกน้ันที่ปะร�ำข้างพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท พลโท หม่อมเจ้าเฉลิมศกึ ยุคล และรอ้ ยโท หมอ่ มเจ้านวพรรษ์ ยุคล ทรงทอดผ้าไตร พระสงฆ์สดับปกรณ์พรอ้ มกัน จบแลว้เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงทงั้ สองสายเขา้ ทเ่ี ดมิ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร ทรงหลั่งทักษิโณทก พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก ถวายพระพรลา ออกจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศตะวันออก และออกจากปะร�ำพิธี ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวร�ำช้ันเดียว เสร็จแล้วปี่พาทย์พิธีหยุดการบรรเลง เป็นเสร็จการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเมอื่ เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๓๒ นาทีสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชิราลงกรณ ทรงจุดธูปเทียนเครอ่ื งราชสกั การะ และเครอ่ื งทองนอ้ ย สยามมกุฎราชกุมาร เสดจ็ พระราชด�ำเนินถึง สกั การะพระอัฐิ ท่ีหน้าพระแท่นสวุ รรณเบญจดล พระทนี่ ง่ั ดุสิตมหาปราสาท ทรงประเคนภตั ตาหาร ทรงประเคนจตุปจั จัยไทยธรรมถวายสมเด็จพระมหารัชมงั คลาจารย์ วัดปากน้ำ� ภาษีเจริญ ถวายพระสงฆท์ ีส่ วดสดบั ปกรณ์พระอัฐิ 865

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงจดุ เทียนดูหนงั สือเทศน์ ทรงหลั่งทกั ษิโณทกทรงประเคนจตปุ ัจจยั ไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ ทรงทอดผ้าไตรถวายพระสงฆ์ ถวายพระพรหมมุนี ทีส่ วดสดบั ปกรณ์เทา่ พระชนั ษาสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี 866

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ฉัตโตปมกถา พระพรหมมนุ ี (สชุ ิน อคคฺ ชโิ น ประโยค ๑ - ๒) วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม รบั พระราชทานถวาย ในพระราชพิธที รงบำ� เพญ็ พระราชกุศลพระอฐั ิ สมเด็จพระเจา้ ภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ณ พระทนี่ ่ังดุสติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง วนั พฤหสั บดี ท่ี ๑๒ เมษายน พ.ศ. ๒๕๕๕ ................................................ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมฺพทุ ฺธสฺสฯ ธมฺโม หเว รกขฺ ติ ธมมฺ จารึ ฉตฺตํ มหนฺตํ วิย วสสฺ กาเลติ บดั น้ี จกั รบั พระราชทานถวายวสิ ชั นาพระธรรมเทศนาในฉตั โตปมกถา สนองพระเดชพระคณุ ประดบัพระปญั ญาบารมี อนรุ ปู พระราชกศุ ลบญุ ราศที กั ษณิ านปุ ทานกจิ อนั สมเดจ็ บรมบพติ ร พระราชสมภารพระองค์ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระอัฐิ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี ดว้ ยพระราชหฤทัยมนั่ ในพระกตญั ญูกตเวทติ าธรรมและอปจายนธรรมตอ่ สมเดจ็ พระเชษฐภคนิ ี ผมู้ พี ระคณุ านคุ ณุ แกพ่ ระบรมราชจกั รวี งศ์ ตลอดจนประเทศชาตแิ ละประชาชนเป็นอเนกปรยิ าย สมเด็จพระราชภคินีบพิตร พระราชกุมารีพระองค์เดียวในพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเจริญพระคุณวุฒิปรีชาตามสมควรแก่พระชาติ ได้รับการอบรมพระจรรยามารยาทใหง้ ามพรอ้ ม สมกบั ทเ่ี สดจ็ อบุ ตั มิ าในขตั ตยิ ตระกลู ดว้ ยความเอาพระทยั ใสข่ องพระนางเจา้สุวัทนา พระวรราชเทวี พระชนนี แมบ้ างช่วงแหง่ พระชนมายตุ ้องทรงประสบความผนั ผวนทางการเมอื ง ทรงนริ าศจากประเทศไทยไปประทบั ณ สหราชอาณาจกั รเพอ่ื ทรงศกึ ษาและรกั ษาพระวรกาย กย็ งั คงเผชญิ ความทุกข์ทั้งหลายตามโลกธรรม เชน่ จากยทุ ธภัยมหาสงครามโลกคร้ังท่ี ๒ แตก่ ท็ รงมน่ั อยใู่ นพระขันติธรรม ยงั ให้ทรงผ่านพ้นวิกฤตการณ์มาได้โดยสวัสดี นอกจากนี้ ยังทรงเป็นอัตถจารีบุคคล มุ่งมนุญผลเพ่ือประโยชน์สุขของผู้อื่นมิได้วา่ งเวน้ ดว้ ยการรบั เปน็ อุปถมั ภกิ าและอปุ การนิ ีแก่องค์กรตา่ ง ๆ กว่า ๕๐ องค์กร นบั ไดว้ า่ ทรงเป็นขัตติยานีผมู้ ีพระคณุ ูปการ ทรงแบ่งเบาพระราชภาระของสมเด็จบรมบพติ ร พระราชสมภารเจ้าไดเ้ ปน็ อนัมาก หากกลา่ วจ�ำเพาะพระอัธยาศยั กท็ รงถงึ พร้อมด้วยพระเมตตาธรรม มีถอ้ ยกระแสรับส่งั เบิกบานกังวานชัด สีพระพักตร์แช่มช่ืนสดใส และแววพระเนตรเฉิดฉายสง่างาม ยังดื่มด�่ำเป็นที่จดจ�ำอยู่มิรู้หาย ไม่มีผู้ใดเคยเหน็ ว่าทรงวางพระองคถ์ อื มานะปัน้ ปึ่งให้นา่ หวาดเกรง แมแ้ ต่ผูอ้ อ่ นเยาวด์ ว้ ยวัยวุฒิและชาติวุฒิ กม็ ีรบั ส่งัด้วยพระวาจาสุภาพอ่อนหวาน ลงท้ายว่า “จ๊ะ” ว่า “จ๋า” ผู้น้อยท่ีเคยตกประหม่า เกรงพระบารมีจึงรู้สึกผอ่ นคลายกงั วล ไม่มีใครคนใดเคยไดย้ ินผรสุ วาทออกจากพระโอษฐแ์ มส้ ักหน ผ้ใู ดใกลช้ ิดสนองพระกรณียกิจในคราใด ย่อมเต็มต้ืนกมลประดุจได้อาศัยใต้ร่มเงาไม้ แผ่กิ่งก้านตระการใบ เป็นท่ีพ่ึงพิงอันร่ืนรมย์ร่มเย็นฉะน้ัน 867

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระสมั มาสมั พทุ ธเจา้ เมอ่ื ใกลจ้ ะเสดจ็ ดบั ขนั ธปรนิ พิ พาน มพี ระดำ� รสั แกพ่ ระอานนทว์ า่ ดกู อ่ นอานนท์ ธรรมวินัยใดท่ีเราไดแ้ สดงและบัญญัติแล้วแกเ่ ธอท้ังหลาย ธรรมและวนิ ัยน้ันจักเปน็ ศาสดาครูส่งั สอนเธอทง้ั หลาย โดยกาลลว่ งไปแหง่ เราดงั น้ี สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอฯ ในพระฐานะพทุ ธมามกะ ทรงตระหนกั เปน็อยา่ งดี จงึ ทรงอบรมพระหฤทัยให้งามดว้ ยกัลยาณธรรม ทรงน้อมพทุ ธธรรมนำ� มาเปน็ เครอ่ื งก�ำกับพระหฤทยัมใิ หค้ ลาดไปจากกศุ ลวถิ ี การทท่ี รงด�ำรงพระชนมช์ พี เพอ่ื หติ านหุ ติ ประโยชนม์ าไดถ้ งึ ๘๕ ปี ยอ่ มเปน็ เพราะทรงมธี รรมเปน็ เครอ่ื งปกปอ้ ง ธรรมนนั้ กลบั มาคมุ้ ครองรกั ษาพระองคใ์ หท้ รงประสบสนั ตสิ ขุ รน่ื ฤดี ทงั้ ในภพนแ้ี ละภพหนา้ สมด้วยนิพนธคาถาท่ีรับพระราชทานอัญเชิญมาเป็นนกิ เขปบทเบือ้ งต้นว่า ธมฺโม หเว รกขฺ ติ ธมมฺ จารึ ฉตตฺ ํ มหนตฺ ํ วิย วสฺสกาเล ความว่า ธรรมะคือความดคี วามชอบ ย่อมคมุ้ ครองรกั ษาผู้ประพฤติความดีไว้ได้แทจ้ รงิ ประดจุรม่ ใหญ่ในฤดฝู นฉะนั้นฯ พายุฝนตกกระหน�่ำ ละอองน้�ำค้างหนาวเหน็บ หรือเปลวแดดแผดเผา หากตกต้องถูกร่างกายผใู้ ดโดยตรง ปราศจากรม่ เงาก�ำบัง ผนู้ ั้นอาจประสบโรคภยั จนทำ� ลายชพี ผอู้ อ่ นแอให้วบิ ัติไปได้ ฉันใด บคุ คลผู้ปราศจากธรรมะอันเสมือนร่มใหญ่คุ้มครองให้ร่มเงาแก่จิตใจ ก็อาจพินาศย่อยยับไปเพราะทุกข์โทษแห่งโลกธรรมสารพัดอยา่ ง โถมกระหน่�ำเขา้ สใู่ จอย่างไมม่ สี ิง่ ใดมาปกป้องกรองกั้น ฉันนน้ั ธรรมะนั้นอาจจ�ำแนกแยกประเภทเพื่อแสดงอรรถาธิบายได้มาก ยากจะพรรณนาได้โดยอเนกนัยจกั ขอรบั พระราชทานถวายวสิ ัชนาเฉพาะขอ้ ธรรมส�ำคัญบางประการ กลา่ วคอื ปญั ญา ความฉลาด ๑ สัจจะความจริง ๑ จาคะ ความเสียสละ ๑ และ อุปสมะ ความสขุ สงบทางจิต ๑ ข้อธรรมอนั วิภาคได้ ๔ ประการนี้เรียกว่า “อธษิ ฐานธรรม คอื ธรรมที่ควรตั้งไว้ในใจ” เปน็ ธรรมท่ีบคุ คลจะใชย้ นื หยดั ใหย้ ดึ เอาผลสำ� เรจ็ สงู สดุ อนั เปน็ ทห่ี มายได้ โดยไมส่ ำ� คญั ตนผดิ ไมเ่ ปดิ ชอ่ งใหผ้ ดิ พลาด ธรรมเหลา่ นจี้ งึ เปรยี บดงั รม่ ฉตั รอนั งดงาม ลดหลน่ั ชน้ั ซอ้ นสงู ขนึ้ เปน็ เครอื่ งหมายแหง่ ชยั ชนะในทศิ านทุ ศิ ชยี้ อดไปสู่ทส่ี งู คอื จดุ หมายปลายสดุ อนั เดน่ สงา่ หอ้ ยอบุ ะจำ� ปาทองเปน็ ความออ่ นโยนโนม้ นำ� ความงามสแู่ ผน่ ดนิ ขลบิ ขอบระบายแตล่ ะชน้ั ดว้ ยทองแผล่ วดยนื สมี นั่ คงไมป่ รวนแปรประหนง่ึ กรอบแหง่ คณุ ธรรมทเ่ี รอื งรองดงั่ ทองนพคณุเป็นเคร่ืองประกอบพระเกียรติยศของพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศ์ ในขณะเดียวกันก็เม่ือกางออกก้ันกจ็ ะไมม่ ธี ุลลี ะออง เปลวแดด หรอื หยาดฝนตกลงมาตอ้ งบุคคลหรอื สงิ่ ของซง่ึ อยใู่ ตร้ ม่ ฉตั รนน้ั ได้ ปัญญา น้ันคือการด�ำเนินชีวิตด้วยความคิดรอบรู้ส่ิงที่ควรรู้ เม่ือประสบเหตุใด ๆ ก็ไม่วู่วามตามอารมณ์ที่มาเยา้ ยวน ศกึ ษาเหตผุ ลตา่ ง ๆ ให้รู้ชัด เข้าใจสภาวะความจรงิ บคุ คลแม้มีปัญญาติดตวั มาบ้างแลว้แตเ่ กดิ เรยี กวา่ สชาตปิ ญั ญา แต่ก็ไม่พอจะชว่ ยตนใหด้ ขี ึน้ ได้ ต้องอบรมเพม่ิ พนู ใหม้ ากย่ิง ๆ ขน้ึ ดงั พระบาลีท่ีว่า ปญฺ ํ นปปฺ มชเฺ ชยยฺ ไมค่ วรประมาทปัญญา คอื อยา่ คดิ วา่ ปัญญาของตนเตม็ เปย่ี มแลว้ และอยา่ ดูหมนิ่ปญั ญาของผอู้ ื่นวา่ ต่ำ� ถา้ ประมาทปัญญาดงั นีเ้ สียแลว้ ตนจะมีปญั ญาเสอ่ื มถอยลงจนกลายเปน็ มิจฉาทฐิ ิ คอืเหน็ ผดิ จากความจรงิ ฉะนน้ั จงึ ควรอบรมปญั ญาดว้ ยการคบบณั ฑติ ฟงั ค�ำสอนของบณั ฑติ เกบ็ มาคดิ ใหเ้ ขา้ ใจหากสงสัยใหไ้ ตถ่ ามแล้วพยายามจดจ�ำไว้ กย็ ่อมได้ปัญญาเพิ่มขนึ้ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอฯ พระองค์นน้ั ทรงรบั การอบรมบ่มพระปญั ญาทง้ั คดโี ลกและคดีธรรมอยา่ งแตกฉาน ทรงชำ� นาญในศาสตรแ์ ละศลิ ปห์ ลากแขนง 868

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเชน่ ทรงพระอจั ฉรยิ ภาพดา้ นการคำ� นวณ โดยเฉพาะปฏทิ นิ รอ้ ยปี ภมู ศิ าสตร์ ทศิ ทาง เวลา และทรงพระปรชี าในงานหตั ถศลิ ปเ์ ยบ็ ปกั ถกั ร้อย ตลอดจนศิลปะการดนตรที ที่ รงเปียโนและทรงขับร้องไดอ้ ย่างช�ำนาญ ในทางธรรมนนั้ เลา่ กท็ รงเอาพระทยั ใสศ่ กึ ษาพระอภธิ รรมจนแตกฉาน ทรงอา่ นและฟงั ธรรมะตลอดจนทรงสวดมนต์เป็นประจำ� มิได้ขาด จึงทรงเรืองรองโอภาสด้วยพระคุณสมบัติแห่งความเป็นกัลยาณชนคนดีผู้มีสัมมาทิฐิเป็นพ้ืนภมู ิ เมือ่ ทรงมปี ัญญาหย่งั รูค้ วามจริงแล้ว กท็ รงพยายามรักษาความจรงิ นัน้ ไว้ ส่งผลไปสู่ สจั จะ คือการสงวนรกั ษาด�ำรงตนมนั่ ในความจรงิ ท่รี ู้ชัดเหน็ แจ้งด้วยปัญญา ความจรงิ ก็รวมอยู่ทีต่ วั ตน คอื ท่กี าย วาจา ใจคนจะท�ำอะไรท่ีเป็นความดี ตั้งหน้ามุ่งม่ันกระท�ำจริง ๆ ไม่ทอดท้ิงละวางเสียกลางคัน พยายามให้การที่ท�ำนั้น ๆ สำ� เรจ็ ผลสมความมุง่ หมาย ปฏบิ ตั ิตามพระบาลีว่า กยริ า เจ กยิรา เถนํ ถา้ จะพงึ ทำ� การนน้ั พึงท�ำการนั้นจรงิ ๆ ทฬหฺ เมนํ ปรกฺกเม พึงบากบนั่ กระทำ� การนัน้ ให้มนั่ นเี้ ป็นจริงกาย จรงิ วาจา น้นั คือ คำ� พูดจริง พูดไพเราะนิม่ นวลออ่ นหวาน พูดใหส้ มคั รสมานสามัคคี พูดดว้ ยเมตตาจติ เป็นคำ� ศกั ดส์ิ ิทธ์ทิ จี่ ับใจผู้ฟงั นีเ้ รยี กว่าจริงวาจา จริงใจนั้น คือใจตรงกับกายวาจา ไม่ใช่ภายนอกอย่างหนึ่งภายในอย่างหน่ึง สมตามภาษิตว่าหทยสฺส สทิสี วาจา วาจาเช่นกับน�้ำใจ ดังนี้ รวมความก็คือ จริงวาจา จริงในหลักการ จริงในการปฏิบัติดงั พระบาลที วี่ า่ สจจฺ มนรุ กเฺ ขยยฺ พงึ ตามรกั ษาความจรงิ หมายความวา่ ความจรงิ ของสง่ิ ตา่ ง ๆ นนั้ ยอ่ มปรากฏแก่ผู้ประพฤติดีจริง สมดังที่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอฯ ได้ทรงรักษาสัจจะท่ีทรงตั้งพระปณิธานไว้ว่า จะทรงรักษาพระเกียรติศักด์ิแห่งความเป็นราชนารีไว้ด้วยความจงรักภักดีต่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และต่อแผ่นดินประสูติ เม่ือทรงมีหลักแห่งความจริงประจำ� พระอัธยาศัยเป็นนิตย์ ก็ไม่ทรงผิดจากพระสัจจะนั้นเลยพระกรณียกิจที่แผ่เผยมาสู่ประชาราษฎร์ จึงเป็นไปอย่างองอาจงามสง่า ไม่ว่าความดีท่ีทรงบ�ำเพ็ญจะเป็นท่ีกลา่ วขวัญสรรเสริญถึงมากนอ้ ยเพียงใด แต่กท็ รงเยอื กเย็นพระหฤทัย ซ่อื ตรงต่อความดเี ปน็ ทีห่ มาย ทรงท�ำดีเพอื่ ผลของความดีเปน็ ที่สุดเพียงเท่านนั้ หาใช่การยกยอปอปัน้ สรรเสรญิ มาเคลอื บแฝงเจอื ปน เม่ือตั้งใจดีจริง มักจะมีส่ิงท่ีเป็นข้าศึกแก่ความจริงใจเกิดข้ึน สมเด็จพระบรมศาสดาจึงตรัสสอนไว้วา่ จาคมนุพรฺ ูเหยยฺ ควรเจริญจาคะสละสง่ิ ทีเ่ ป็นข้าศึกของความจริงใจ เสรมิ ทวคี วามเสียสละใหเ้ ข้มแข็งขนึ้เสมอ เพอื่ ทานตนไวม้ ใิ หต้ กลงไปเปน็ ทาสของผลส�ำเรจ็ ทตี่ นไดส้ รา้ งขน้ึ อนั จะคอยลอ่ เรา้ เยา้ ยวนใหย้ ดึ ตดิ หรอืล�ำพอง ส่ิงใดเคยชินเป็นนิสัย หรือเคยยึดถือไว้ แต่ผิดพลาดก็สามารถลดละได้ท้ังหมด เร่ิมต้ังแต่สละอามิสสิง่ ของ ไปจนถึงระดับข้ันสละกเิ ลส ขา้ ศึกตวั ฉกาจแห่งจิตได้ ทงั้ นี้ สมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอฯ ได้ทรงยดึ ม่นั ในจาคธรรมประจ�ำพระจริยวัตร ผู้ใดกราบทูลขอพระราชทานพระอนุเคราะห์ประการใดท่ีตั้งอยู่บนพื้นฐานอันชอบธรรม ก็ไม่ทรงเคยขัดข้อง ทรงประคองพระหฤทัยมิให้มัวเมาในวัตถุอันฟุ้งเฟ้อ แม้เคยประทับในยุโรปนานถงึ ๒๐ ปี แต่กลับโปรดทรงใชข้ องไทย ไม่จ�ำเปน็ ตอ้ งหรูหรา เม่ือเพง่ พินจิ จากพระอชั ฌาสัย กป็ ระจักษ์ไดว้ า่ การวางพระองคต์ ลอดพระชนมช์ พี นน้ั เปน็ ไปอยา่ งสมถะและมธั ยสั ถ์ แตห่ ากการใดเปน็ ไปเพอ่ื ประโยชน์สุขของประชาชนแล้ว กลับทรงพรอ้ มสละทง้ั กำ� ลงั พระวรกายและกำ� ลังทรัพย์ เพื่อการน้ันได้อยา่ งเตม็ ท่ี ทรงละจากขา้ ศกึ หมใู่ หญอ่ นั ไดแ้ กค่ วามเกยี จครา้ นในการประกอบคณุ ความดแี ละความตระหนใ่ี นการให้ ออกจากพระจรยิ าการไปไดอ้ ยา่ งน่าสรรเสรญิ เมอื่ ขา้ ศกึ ถกู สละไป กอ็ าจจะกลบั มารงั ควานจติ ใหฟ้ งุ้ ซา่ นไดอ้ กี จงึ ตอ้ งมธี รรมในประการสดุ ทา้ ยคอือุปสมะ รจู้ กั หาความสขุ สงบทางจติ ใจ หา่ งไกลจากสิ่งอนั เป็นขา้ ศกึ แก่ความสงบสามารถระงบั ความมวั หมอง 869

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีอันเกดิ จากกเิ ลสได้ ทำ� จติ ใจใหส้ งบ รู้จักสันติรส ไม่หลงใหลมวั เมาในวัตถุ หรือลาภ ยศ สรรเสริญ และสุขโดยง่าย ดังพระบาลีที่ว่า นตถฺ ิ สนฺติ ปรมํ สขุ ํ ความสขุ ท่ยี ิ่งกว่าความสงบยอ่ มไม่มี ดงั น้ี สมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอฯทรงรจู้ กั หนทางหาความสขุ สงบพระหฤทยั ดว้ ยธรรมะ แมบ้ างครง้ั ผลกระทบทางพระอนามยั จะเปน็ ขอ้ จ�ำกดัใหท้ รงดำ� เนนิ วิถพี ระชนมช์ ีพได้ยากลำ� บาก หากแต่ไมท่ รงทอ้ ถอยที่จะทรงครองสติและข่มพระทยั เปน็ เคร่ืองฉุดร้ังในการแสดงออกทางพระกายและพระวาจา และยังทรงเผ่ือแผ่พระอุปสมธรรมนั้นสู่ข้าราชบริพาร ดังพระธมั โมวาททพี่ ระราชทานไวแ้ กข่ า้ ในพระองคผ์ หู้ นง่ึ ซงึ่ เปน็ ผมู้ กั โกรธวา่ “...โทสะนน้ั เหมอื นไฟ เชน่ ตะเกยี งทจ่ี ุดไฟ ถา้ เกิดข้นึ รุนแรงเมือ่ ใด กใ็ หร้ ะงบั เสีย เหมอื นเราดบั ตะเกยี ง คือค่อย ๆ หร่ตี ะเกยี งลง แลว้ โทสะกจ็ ะดับหายไปเอง...” ขอ้ ธรรมดงั รบั พระราชทานถวายวสิ ชั นามา ยอ่ มเลง็ เหน็ ไดช้ ดั วา่ มอี ยพู่ รอ้ มบรบิ รู ณใ์ นสมเดจ็ พระเจา้ภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จึงเป็นพลวเหตุเก้ือกูลให้ทรงสามารถด�ำรงพระอัตหิตปฏิบัติ และปรหิตปฏิบัติได้เป็นผลส�ำเร็จ ประหน่ึงได้ฉัตรใหญ่งามสง่าโสภาพรรณ ปราศจากมลทินโทษ ไว้คอยกางกั้นกนั แดดฝน จึงทรงประสบความร่มเย็นได้ตลอดมา สมดังบทพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๖ ทวี่ า่ “อนั ผูใ้ ดใฝ่ธรรมเป็นเนืองนิตย์ และร้จู ักขม่ จิตไม่ย่อหยอ่ น ปฏบิ ตั ิพร้อมพร่ังดงั่ ครูสอน คงไมต่ อ้ งอนาทรร้อนใจ ปราชญส์ รรเสริญว่าธรรมเป็นล้�ำเลศิ สดุ ประเสริฐกวา่ ทรัพยท์ ้งั น้อยใหญ่ ธรรมคุม้ ผูป้ ระพฤติเปน็ ธรรมไซร้ คงตอ้ งไดผ้ ลงามตามตำ� รา” ปรารภพระกุศลจรยิ าสมั มาปฏบิ ัติ และพระคณุ ูปการอันไพศาลที่พระราชทานไวแ้ ก่บา้ นเมืองฉะน้ีสมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารเจ้า ผู้ทรงพระคุณอนั ประเสรฐิ จงึ ทรงพระอนสุ รณถ์ งึ สมเด็จพระเชษฐภคนิ ีผูท้ รงพระคณุ ปู การ แลว้ ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มพระราชทานเพมิ่ เติมพระเกยี รติยศ เล่ือนเศวตฉัตรกางกั้นเหนือพระโกศพระศพและพระอัฐิ จากเบญจปฎลเศวตฉัตร ตามพระอิสริยยศเจ้าฟ้า ให้ไพบูลย์ยิ่งข้ึนเป็น “สัปตปฎลเศวตฉัตร” เสมอด้วยเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศแห่งสมเด็จพระบรมราชชนกชนนี สมเด็จพระอัครมเหสี สมเดจ็ พระยุพราช และสมเด็จพระบรมราชกุมารี นับเป็นพระเกียรตยิ ศย่ิงใหญอ่ นั จักปรากฏจดจารในประวัตศิ าสตร์ชาติไทยไปชว่ั กัลปาวสาน ย้อนร�ำลึกถึงพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง ท่ีเพ่ิงผ่านพ้นไปไดส้ องวนั ก็เปน็ ทปี่ ระจักษแ์ ล้วว่า สมเด็จเจา้ ฟ้าพระองค์น้ี ทรงเป็นราชนารรี ตั นม์ หศั จรรยท์ บี่ รรดาพสกนกิ รเคารพเทดิ ทนู ดว้ ยนำ�้ ใจใสพสิ ทุ ธ์ิ ตา่ งเดนิ ทางมาเฝา้ สำ� แดงความกตญั ญู บชู าและอาลยั ในงานพระเมรุ ประกอบกจิ กรรมรำ� ลกึ ถงึ พระกรณุ าธคิ ณุ พรอ้ มกนั ทวั่ ประเทศอยา่ งลน้ หลาม สมครรลองแหง่ พระราชปรารภของสมเดจ็บรมบพติ ร พระราชสมภารเจ้า ทีว่ ่า “ปดิ ทองไปขา้ งหลงั พระเรอ่ื ย ๆ แล้วทองจะล้นออกมาท่หี นา้ พระเอง” สมเดจ็ พระราชภคนิ บี พิตร พระองคน์ ้ัน มีพระบารมถี งึ พรอ้ ม ทรงวางพระองคถ์ ูกต้องเหมาะสมแก่พระฐานะท่ีทรงด�ำรงอยู่ทุกสถาน กอปรทั้งทรงต้ังม่ันในธรรม เป็นหลักประพฤติจนตลอดพระชนมายุ ทรงพสิ จู นใ์ หม้ หาชนไดป้ ระจกั ษแ์ ลว้ วา่ การบำ� เพญ็ คณุ งามความดอี ยา่ งปดิ ทองหลงั พระนนั้ คอื ความงามสงา่ ทส่ี ดุและสักวันหนึ่ง ความดีน้ัน ๆ ก็จะเพ่ิมพูนออกมาให้มหาชนได้ประจักษ์และเทิดทูนเอง โดยมิจ�ำเป็นต้อง 870

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเรียกรอ้ งความเดน่ ดงั ใด ๆ จนเกนิ การ ทรงใชโ้ อสถแหง่ พระกตญั ญกู ตเวทติ าธรรม สมานพระหฤทยั ให้สนิทแนบแน่นกบั พระบรมราชบุรพการี ทรงยกพทุ ธธรรมแหง่ พระบรมศาสดา เป็นร่มฉัตรกางก้นั พระหฤทยั มิให้แปดเปอ้ื นปะปนมลทนิ โทษ และบดั นี้ เมอ่ื มองขน้ึ เหนอื พระโกศพระอฐั ทิ ป่ี ระดษิ ฐานบนพระวมิ านเบอื้ งสงู กจ็ กัแลเห็นสัปตปฎลเศวตฉัตร เป็นสัญลักษณ์แห่งพระคุณธรรมสัมมาจารีท่ียิ่งใหญ่ เชิดชูพระเกียรติยศมโหฬารเมอ่ื สน้ิ พระชนมไ์ ปแลว้ ย่อมเสวยทพิ ยารมณใ์ นสมั ปรายภพ สมดงั พระบาลที ่ีรับรองไว้วา่ โย ธมฺมจารี กาเยน วาจาย อุท เจตสา อเิ ธว นํ ปสสํ นฺติ เปจจฺ สคเฺ ค ปโมทติฯ ความวา่ ผใู้ ดมปี รกตปิ ระพฤตธิ รรมดว้ ยกาย วาจา ใจ บณั ฑติ ทงั้ หลายยอ่ มสรรเสรญิ ผนู้ นั้ ในโลกนีน้ ั่นเทยี ว ผนู้ น้ั ละโลกนไ้ี ปแลว้ ย่อมบนั เทิงในสวรรค์ ดังน้ี อมิ นิ า กตปญุ เฺ น ดว้ ยอำ� นาจพระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทานกจิ อนั สมเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารเจา้ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงพระราชอทุ ศิ พระราชทานเปน็ ลำ� ดบั นบั แตต่ น้ จนกาลบดั น้ี จงพลนัสมั ฤทธเ์ิ ปน็ บญุ นฤธี อ�ำนวยอฐิ วบิ ากวบิ ลุ มนญุ ผลวมิ ลสขุ แดส่ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสิริโสภาพณั ณวดี ตามควรแกพ่ ระคตวิ ิสยั ในสัมปรายภพสมพระราชปรารภอุทศิ พระราชทาน จงทุกประการ อนง่ึ ขออานภุ าพแหง่ พระราชกศุ ลนพิ ทั ธกจิ อนั สมเดจ็ บรมบพติ ร พระราชสมภารเจา้ ผทู้ รงพระคณุอนั ประเสริฐ พรอ้ มด้วยพระบรมวงศานวุ งศ์ ทรงประดิษฐานไวด้ ีแล้วในหมู่สงฆ์ กอปรกับพระกฤษฎาภินหิ ารแหง่ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอฯ ผเู้ สดจ็ สถติ ในทพี่ ระราชบรุ พนารแี หง่ มหาจกั รบี รมราชวงศ์ อกี พระองคห์ นงึ่ แลว้ในบดั น้ี จงอภบิ าลสมเดจ็ บรมบพติ ร พระราชสมภารเจา้ ทง้ั สองพระองค์ ตลอดจนพระบรมวงศานวุ งศ์ ใหท้ รงพระเกษมสำ� ราญนริ าพาธเสมอไปเป็นนติ ย์ ทรงพระเจรญิ จตรุ พิธพรชยั ในมไหสรุ ยสมบัติ พทิ ักษส์ ยามรฐั สีมามณฑล และประชาชนทกุ หมเู่ หลา่ ใหร้ ม่ เกลา้ เบกิ บานดว้ ยศานติ และสามคั คธี รรม พรอ้ มเพรยี งกนั บำ� รงุ ความสิริสวัสด์ิวัฒนาให้บงั เกดิ แกม่ หาชนชาวไทย ตราบนจิ นริ นั ดร รบั พระราชทานถวายวสิ ชั นาพระธรรมเทศนาใน ฉตั โตปมกถาฉลองพระเดชพระคณุ ประดบัพระปญั ญาบารมี ยุตลิ งดว้ ยประการฉะนี้ ขอถวายพระพร 871

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีการเชญิ พระโกศพระอฐั โิ ดยขบวนพระอสิ รยิ ยศ ริว้ ท่ี ๕ ข้นึ ประดิษฐานณ พระวมิ านพระทีน่ งั่ จักรีมหาปราสาท ณ วนั พฤหสั บดี ที่ ๑๒ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ ครนั้ การทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระอฐั บิ นพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทเสรจ็ เรยี บรอ้ ยแลว้ รว้ิ ขบวนพระอิสริยยศ ริ้วท่ี ๕ ท่ีจะแห่เชิญพระโกศพระอัฐิขึ้นประดิษฐาน ณ พระวิมานพระที่น่ังจักรีมหาปราสาทพรอ้ มตามตำ� แหนง่ ทก่ี �ำหนด ที่อัฒจันทร์พระที่น่ังจักรีมหาปราสาทด้านตะวันออก ต้ังเกยส�ำหรับเทียบพระท่ีน่ังราเชนทรยานทรงพระอัฐิ ทถ่ี นนอมรวถิ หี นา้ อาคารส�ำนกั ราชเลขาธกิ าร และทสี่ นามเลก็ หนา้ พระทนี่ งั่ อาภรณพ์ โิ มกขป์ ราสาทผู้เดนิ รว้ิ ในขบวนพระอสิ ริยยศพระอฐั ิ รวิ้ ที่ ๕ เป็นขบวนพยหุ ยาตรา ๔ สาย โดยแยกเป็นด้านซา้ ย ๔ สายด้านขวา ๔ สาย เข้าประจ�ำริว้ ตามต�ำแหน่ง หนั หน้าส่ทู ิศตะวนั ตกอันเปน็ ทีต่ ง้ั ของพระทีน่ ัง่ ดสุ ติ มหาปราสาททปี่ ระดษิ ฐานพระโกศพระอฐั ิ ผปู้ ฏบิ ตั แิ ละลกั ษณะการแตง่ กายเหมือนริว้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ รว้ิ ท่ี ๑ การจดัรปู ขบวนคล้ายร้วิ ขบวนท่ี ๑ และร้ิวขบวนท่ี ๔ แตม่ ีจ�ำนวนเจ้าหนา้ ทแ่ี ละตำ� แหน่งที่ประจ�ำริ้วเปลี่ยนแปลงไปดงั น้ี ขบวนหน้า เรมิ่ ตัง้ แต่นำ� รวิ้ ถงึ ผู้เชญิ ฉัตรเครอ่ื งสูงหกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิ ต้ังขบวนในถนนอมรวิถีเริ่มจากทางแยกหน้าประตูพิมานไชยศรีเป็นต้นขบวนถึงหน้าประตูกำ� แพงแก้วพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทจดั รปู ขบวนดงั นี้ ตน้ ขบวน ประกอบด้วย นำ� ร้ิว เชิญธงสามชาย ประตหู น้า ปี่ กลองชนะ แตรฝรัง่ แตรงอน สงั ข์ตำ� รวจหลวงคู่แห่ และมหาดเล็กหลวงค่แู ห่ ต้นริ้วขบวนพระอิสรยิ ยศ ร้วิ ท่ี ๕ 872

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี น�ำริ้ว ๑ นาย คือพลเอก อัมพร พลเอก อัมพร พวงสงวนพงศ์ นำ� ร้ิวขบวนพระอสิ ริยยศพวงสงวนพงศ์ ราชองครักษใ์ นสมเดจ็ พระเจา้ ภคินี ริว้ ท่ี ๕เธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเดินริ้วในระยะกึ่งกลาง ผู้เชิญธงสามชาย ๒ นายเปน็ เจา้ หน้าท่กี รมพลาธิการทหารบก เดินในล�ำดับตอ่ จากผนู้ ำ� รว้ิ เดนิ ระยะตอ่ ๑ เมตร แยกเปน็ ๒ สายซ้ายขวา ประตูหน้า ๒ นาย เป็นเจ้าหน้าที่ส�ำนักพระราชวัง คือ นายคมกฤษ อัคนิบุตร และนายสุรทิน เก่าบริบูรณ์ เดินในล�ำดับต่อจากผู้เชิญธงสามชาย เดินระยะต่อ ๑ เมตร ล�ำดับถัดไปเป็นรว้ิ ๔ สาย ของกลองชนะเงนิ ๒๐ นาย กลองชนะทอง ๒๐ นาย แตรฝรงั่ ๘ นายแตรงอน ๘ นาย สังข์ ๒ นาย สารวัตรกลอง ๒ นาย จา่ ป่ี ๒ นาย จา่ กลอง ๑ นาย สารวตั รแตร ๑ นาย ตำ� รวจหลวงคแู่ หถ่ ือหอก ๔๖ นาย มหาดเลก็ หลวงคแู่ ห่ ๔๖ นาย จัดรปู ขบวนเปน็ ริ้วด้านซา้ ย ๔ สาย ด้านขวา ๔สาย ดงั นี้ สายท่ี ๑ เป็นร้ิวสายนอกสุด ตำ� รวจหลวงคู่แห่ถือหอก ๒๓ นาย เป็นนกั เรยี นวชิราวธุ วิทยาลยั เดนิระยะต่อ ๑ เมตร สายท่ี ๒ มหาดเลก็ หลวงคู่แห่ ๒๓ นาย เป็นนักเรียนวชิราวธุ วิทยาลัย เดนิ ระยะต่อ ๑ เมตร สายท่ี ๓ กลองชนะเงนิ ๕ นาย กลองชนะทอง ๕ นาย จากโรงเรียนเตรยี มทหาร แตรฝรัง่ ๒ นายแตรงอน ๒ นาย สังข์ ๑ นาย เป็นเจ้าหน้าทจ่ี ากกองทัพเรอื เดินเรียงกนั ตามลำ� ดบั ระยะต่อ ๑ เมตร สายที่ ๔ เป็นริ้วสายในสดุ เหมอื นสายท่ี ๓ แตไ่ มม่ ผี ูเ้ ป่าสังข์ รวิ้ ท่ี ๕ สายที่ ๓ และสายที่ ๔ ของปี่ กลองชนะ แตร สงั ข์ 873

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ระหว่างกลางร้ิวซ้ายขวา เปน็ แถวของสารวตั รกลอง สารวตั รแตร จา่ ปี่ จา่ กลอง เดนิ ริว้ เรียงล�ำดับคอื สารวตั รกลองคนท่ี ๑ จากโรงเรยี นเตรยี มทหาร จา่ ป่ี ๒ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทสี่ ำ� นกั พระราชวงั คอื นายธนชลสุขแสวง และนายอนนั ต์ ศรรี ะอุดม จ่ากลอง ๑ นาย เป็นเจา้ หนา้ ท่ีส�ำนกั พระราชวัง คือ นายวทิ วัตร รักพงษ์ตามดว้ ยสารวัตรกลองคนท่ี ๒ จากโรงเรยี นเตรียมทหาร และสารวตั รแตร เปน็ เจ้าหน้าที่จากกองทพั เรอื ๑ ลำ� ดบั ถดั ไปเปน็ ตอนของผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิ และผเู้ ชญิ พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหนา้ พระอฐั ิ ประกอบดว้ ย ผเู้ ชญิ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิ ผกู้ �ำกบั ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหนา้พระอัฐิ มหาดเล็กหลวงเชญิ พระแสงหว่างเครื่องหน้าพระอัฐิ และผ้กู ำ� กบั พระแสงหว่างเครื่องหนา้ พระอัฐิ ผเู้ ชญิ ฉตั รเครือ่ งสูงหักทองขวางหน้าพระอฐั ิ ๑๒ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทก่ี รมพลาธิการทหารบก เชิญฉัตร ๗ ช้ัน ๒ คนั ฉตั ร ๕ ช้นั ๖ คัน บงั แทรก ๔ คนั ผกู้ ำ� กับเครอื่ งสูงหักทองขวางหนา้ พระอฐั ิ ๒ นาย เป็นเจ้าหน้าทกี่ รมพลาธกิ ารทหารบก คือ พันโท ทวีป ใจดี และพันโท สรุ พงษ์ รัตนโกเศรษฐ จัดรูปขบวนดังน้ีผู้เชิญฉัตรเครื่องสูงหักทองขวางหน้าพระอัฐิต้ังร้ิวแยกเป็น ๒ สาย ซ้ายขวา ตั้งแถวตรงกับผู้ประโคมกลองชนะสายในสดุ แตล่ ะสายเชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางตามล�ำดับดังน้ี ฉัตร ๕ ช้ัน ๑ คัน บังแทรก ๑ คันฉตั ร ๕ ชน้ั ๑ คนั บังแทรก ๑ คนั ฉัตร ๕ ชัน้ ๑ คันฉัตร ๗ ชั้น ๑ คัน เดินระยะต่อ ๒ เมตร มีผู้กำ� กับฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิ เดนิ ตามในแตล่ ะสาย สายละ ๑ นาย ระหว่างกลางริ้วของผู้เชิญฉัตรเครื่องสูงหัก มหาดเล็กหลวงเชญิ พระแสงหว่างเครอ่ื งหน้าพระอัฐิทองขวางหน้าพระอัฐิ เป็นสายของมหาดเล็กหลวง และผกู้ �ำกับพระแสงหวา่ งเคร่อื งหน้าพระอฐั ิเชญิ พระแสงหว่างเครอ่ื งหนา้ พระอัฐิ ๒ นาย มีผูก้ �ำกับพระแสงหวา่ งเคร่ืองหน้าพระอฐั ิเดินน�ำ ๑ นาย๒ ล�ำดับถัดไปเป็นตอนของผู้อ�ำนวยการขบวนพระอิสริยยศ ต้ังริ้วอยู่ท้ายเกยที่เทียบพระที่น่ังราเชนทรยานหน้าพระท่ีน่ังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท ใกล้ประตูก�ำแพงแก้วพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท ตั้งร้ิวแยกเปน็ ๒ สาย ซา้ ยขวา ประกอบดว้ ย พลเอก ธนะศักด์ิ ปฏมิ าประกร ผูบ้ ญั ชาการทหารสงู สุด ผู้อำ� นวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศ นายสรรชยั เทยี มทวสี นิ ทป่ี รกึ ษาสำ� นกั พระราชวงั ผแู้ ทนสำ� นกั พระราชวงั รองผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอิสริยยศ พลอากาศเอก อิทธพร ศุภวงศ์ ผู้บัญชาการทหารอากาศ รองผู้อ�ำนวยการขบวน ๑ ตำ� แหนง่ การเดนิ ร้ิวในวนั พระราชพิธแี ตกตา่ งจากเอกสารผังริ้วขบวนพระอสิ ริยยศ คือ ในวันพระราชพธิ นี นั้ จา่ ป่ี จ่ากลองเดนิ น�ำหนา้ สารวัตรกลองคนท่ี ๒ แต่ในเอกสารผงั ริว้ ขบวนพระอสิ ริยยศ จา่ ปี่ จ่ากลอง เดินตามหลังสารวตั รกลองคนท่ี ๒ ๒ ต�ำแหน่งการเดินร้ิวในวันพระราชพิธีแตกต่างจากเอกสารผังร้ิวขบวนพระอิสริยยศ คือ ในวันพระราชพิธีมีผู้ก�ำกับพระแสงหวา่ งเครอ่ื งหน้าพระอัฐิ ๑ นาย มหาดเล็กหลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครื่องหน้าพระอัฐิ ๒ นาย รวมเปน็ ๓ นาย แต่ในเอกสารผงั ร้ิวขบวนพระอสิ รยิ ยศ กำ� กบั พระแสงหว่างเคร่ืองหนา้ พระอฐั ิ ๑ นาย มหาดเล็กหลวงเชญิ พระแสงหว่างเครือ่ งหน้าพระอัฐิ ๓ นาย รวมเป็น ๔นาย ๑ ต�ำแหนง่ การเดนิ รว้ิ ในวนั พระราชพธิ แี ตกตา่ งจากเอกสารผงั รวิ้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ คอื ในวนั พระราชพธิ มี ผี กู้ �ำกบั พระแสงหวา่ งเครื่องหลังพระอัฐิ ๑ นาย มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหว่างเคร่อื งหลังพระอฐั ิ ๑ นาย รวมเปน็ ๒ นาย แตใ่ นเอกสารผังรว้ิ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ มผี กู้ ำ� กบั พระแสงหวา่ งเครอื่ งหลงั พระอฐั ิ ๑ นาย มหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครอื่ งหลงั พระอฐั ิ ๓ นาย รวมเปน็ ๔ นาย 874

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระอสิ รยิ ยศ นายศภุ ชยั พนั ธุกานนท์ ผ้ชู ่วยกรมวงั ผใู้ หญ่ ส�ำนักพระราชวงั ผชู้ ่วยผอู้ �ำนวยการพระอสิ รยิ ยศด้านขวามีนางสาวย่ิงลักษณ์ ชินวัตร นายกรัฐมนตรี ประธานกรรมการอ�ำนวยการจัดงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ พลเอก ประยุทธ์ จันทร์โอชา ผู้บัญชาการทหารบก รองผู้อำ� นวยการขบวนพระอิสริยยศ พลเรือเอก สุรศักด์ิ หรุ่นเริงรมย์ ผู้บัญชาการทหารเรือ รองผู้อ�ำนวยการขบวนพระอิสริยยศพลต�ำรวจเอก เพรียวพันธ์ ดามาพงศ์ ผู้บัญชาการต�ำรวจแห่งชาติ รองผู้อ�ำนวยการขบวนพระอิสริยยศแตง่ เครอ่ื งแบบเตม็ ยศ ประดบั เครอื่ งราชอสิ รยิ าภรณ์ ตดิ แขนทกุ ข์ ผกู้ �ำกบั กลมุ่ ผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศจากกรมทหารปนื ใหญ่ที่ ๑ รักษาพระองค์ เดนิ ระหว่างกลางรว้ิ ของผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอิสริยยศตอนของผูอ้ ำ� นวยการขบวนพระอิสรยิ ยศ ยืนประจ�ำริว้ ตอนของผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอิสริยยศ เมอ่ื เคล่อื นขบวนสู่ หันหน้าสู่พระทน่ี ัง่ ราเชนทรยาน พระทนี่ ั่งจกั รมี หาปราสาท หน้าพระทีน่ ั่งอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท อนงึ่ ผอู้ ยใู่ นตอนของผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศน้ี จะเฝา้ ทลู ละอองพระบาทตามตำ� แหนง่ อยบู่ นพระท่นี ั่งดุสติ มหาปราสาท จนเมอื่ ใกล้เวลาเชญิ พระโกศพระอฐั จิ ากพระแทน่ สุวรรณเบญจดลมาประดิษฐานณ พระที่นง่ั ราเชนทรยาน จึงมาเข้าริ้วตามตำ� แหน่งที่ก�ำหนด ลำ� ดบั ตอ่ ไปเปน็ ผบู้ อกขบวน เปน็ เจา้ หนา้ ทส่ี ำ� นกั พระราชวงั คอื นายสรุ พงษ์ เกตผุ ง้ึ ถอื กรบั สญั ญาณยืนกลางร้วิ ล�ำดับต่อไปเป็นตอนของผู้เชิญพระที่นั่งราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิประกอบด้วยผู้ก�ำกับคนหามพระท่นี ั่งราเชนทรยาน ผู้คมุ พระที่นัง่ ราเชนทรยาน คนหามพระทนี่ ั่งราเชนทรยาน ผเู้ ชญิ พระกลด ผู้เชิญบังสูรย์ ผู้เชิญพัดโบก ภูษามาลาประคองพระโกศพระอัฐิ คู่เคียงพระท่ีน่ังราเชนทรยาน อินทร์ พรหมเชิญพมุ่ ตน้ ไมเ้ งนิ ทอง ผกู้ �ำกบั อนิ ทร์ พรหม ทงั้ น้ี ผปู้ ฏบิ ตั แิ ละการแตง่ กายเปน็ ชดุ เดยี วกบั ในรวิ้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศรว้ิ ที่ ๔ มรี ายละเอยี ดดงั น้ี ผกู้ �ำกบั คนหามพระที่นั่งราเชนทรยาน ๑ นาย เป็นเจา้ หนา้ ทีก่ รมการขนสง่ ทหารบก คอื รอ้ ยเอกสรุ วิชญ์ แม้นสงวน ผคู้ ุมพระท่ีนัง่ ราเชนทรยาน ๒ นาย เป็นเจ้าหนา้ ที่ส�ำนกั พระราชวงั พระที่นั่งราเชนทรยาน เทียบที่เกยหน้าพระท่ีน่ังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท หันหน้าไปทางทิศเหนือมีร้านม้าสอดรองรับไว้ข้างใต้ องค์พระท่ีน่ังราเชนทรยานทอดเลยไปทางด้านใต้เล็กน้อยเพ่ือให้เจ้าพนักงานภูษามาลาผู้รับส่งพระโกศพระอัฐิอยู่ตรงกัน และขยับคานนอกทางด้านเกยให้ร่นเข้าไปชิดคานในเพ่ือให้ 875

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระทนี่ ง่ั ราเชนทรยานเทยี บชดิ เกยไดม้ ากขน้ึ คนหามพระทน่ี งั่ ราเชนทรยานเปน็ เจา้ หนา้ ทกี่ รมการขนสง่ ทหารบก คานนอกคานละ ๒๐ นาย คานคูใ่ นด้านหนา้ คานละ ๔ นาย คานคใู่ นด้านหลัง คานละ ๔ นาย รวม ๕๖นาย ยนื ประจำ� ทข่ี ้างคานตามตำ� แหนง่ ผเู้ ชญิ พระกลด ๑ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทสี่ ำ� นกั พระราชวงั คอื นายสมพร คงสตั รา นายณฐั พล เกตไุ พสาลีผู้เชิญบังสูรย์ ๑ นาย เป็นเจ้าหน้าที่ส�ำนักพระราชวังคือนายอภินันท์ บุญเกต ผู้เชิญพัดโบก ๑ นายเปน็ เจ้าหนา้ ทสี่ �ำนกั พระราชวงั คอื นายวริ ฬุ บญุ เกต ภษู ามาลาประคองพระโกศพระอฐั ิ ๒ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ที่ส�ำนักพระราชวังคอื นายจตรุ งค์ จอดเกาะ และนายชาย มาทวี ประจ�ำที่เชน่ เดยี วกบั ในริ้วขบวนพระอสิ ริยยศริ้วท่ี ๔ อินทร์ พรหมเชิญพ่มุ ต้นไมเ้ งนิ พมุ่ ต้นไม้ทองและคเู่ คียงพระทน่ี ่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอฐั ิเดนิ รวิ้ ข้างละ ๓ สาย ตั้งร้วิ รออยู่ขา้ งพระทน่ี ัง่ ราเชนทรยาน ระยะต่อ ๑ เมตร เม่ือพระทนี่ ง่ั ราเชนทรยานเคล่ือนออกจากเกยแล้ว จะได้เดินเข้าเคียงซ้ายขวาของพระท่ีนั่งราเชนทรยานตามตำ� แหน่ง ผู้ก�ำกับอินทร์พรหม ๒ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทสี่ �ำนกั พระราชวงั คือ นายอมรทัต แจง้ กิจ และนายราเชลย์ ดว้ งนยุ้ สายนอกสุด ด้านซ้ายเป็นอินทร์เชิญพุ่มต้นไม้เงิน ๘ นาย ด้านขวาเป็นพรหมเชิญพุ่มต้นไม้ทอง๘ นาย ผ้กู �ำกบั อินทร์ พรหม ๒ นาย เป็นเจ้าหนา้ ทสี่ ำ� นักพระราชวัง คอื นายอมรทัต แจง้ กจิ และนายราเชลย์ ด้วงนยุ้ สายที่ ๒ หรอื สายกลาง เปน็ คูเ่ คยี งพระทนี่ ัง่ ราเชนทรยานทรงพระโกศพระอฐั ทิ เ่ี ปน็ นายทหารราชองครกั ษแ์ ละนายต�ำรวจราชสำ� นกั ๑๖ นาย เดินริว้ ดา้ นขวา ๘ นาย ดา้ นซา้ ย ๘ นาย ประกอบดว้ ย พลเรือเอกประเสรฐิ บุญทรง พลเรอื เอก บุญปลอด มะม่วงแกว้ พลเอก สพุ ทิ ย์ วรอทุ ัย พลเอก สมชาย หริ ณั ยษั ฐิติพลอากาศเอก ณรงค์ ละมา้ ยอนิ ทร์ พลเรอื เอก พันจรูญ วชิ ยาภัย พลโท พัชรพงษ์ อินทรสวุ รรณ พลเอกพิณภาษณ์ สริวฒั น์ พลโท สราวุฒิ ชลออยู่ พลเอก ทวีศกั ดิ์ สารโกศล พันเอก สุรัตน์ ผา่ นไกล พลโท อดิเรกวงษบ์ ัณฑติ พันเอก เดโช กล่ินประชา พันเอก องอาจ สขุ มณี พลตำ� รวจตรี พิชติ ชยั ศรยี านนท์ พลต�ำรวจเอกปรงุ บุญผดุง สายท่ี ๓ หรือสายในสุด เป็นคู่เคียงพระที่น่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิท่ีเป็นข้าราชการพลเรอื นชน้ั ผู้ใหญ่ ๑๖ นาย เดินริว้ ด้านขวา ๘ นาย ด้านซ้าย ๘ นาย ประกอบดว้ ย นายธงทอง จนั ทรางศุปลัดสำ� นกั นายกรฐั มนตรี พลเอก เสถยี ร เพมิ่ ทองอินทร์ ปลัดกระทรวงกลาโหม นางพนติ า ก�ำภู ณ อยุธยาปลดั กระทรวงการพฒั นาสงั คมและความมน่ั คงของมนษุ ย์ นายยรรยง พวงราช ปลดั กระทรวงพาณชิ ย์ นายโชติตราชู ปลัดกระทรวงทรัพยากรธรรมชาตแิ ละส่งิ แวดล้อม นายวฑิ รู ย์ สิมะโชคดี ปลัดกระทรวงอตุ สาหกรรมนายอภิชาติ จีระวุฒิ เลขาธิการคณะกรรมการการอุดมศึกษา นายเฉลิมเกียรติ แสนวิเศษ เลขาธิการคณะกรรมการพิเศษเพอ่ื ประสานงานโครงการอนั เนอ่ื งมาจากพระราชด�ำริ พันต�ำรวจเอก ทวี สอดสอ่ ง เลขาธกิ ารศูนย์อ�ำนวยการบริหารจังหวัดชายแดนภาคใต้ นายวรวิทย์ จ�ำปีรัตน์ ผู้อ�ำนวยการส�ำนักงบประมาณนายศรศกั ดิ์แสนสมบตั ิรองปลดั กระทรวงคมนาคมนายชาตชิ ายสทุ ธกิ ลมรองปลดั กระทรวงยตุ ธิ รรมนายวรพฒั น์ทิวถนอม รองปลัดกระทรวงเทคโนโลยสี ารสนเทศและการสื่อสาร นายประดิษฐ์ ระสิตานนท์ รองเลขาธกิ ารคณะกรรมการการอาชีวศึกษา นายชูเกียรติ รัตนชัยชาญ รองเลขาธิการคณะกรรมการกฤษฎีกานางสาวจริ พรรณ ปุณเกษม รองเลขานกุ ารสภาการศึกษา 876

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ล�ำดับถัดไปเป็นตอนของผู้เชิญฉัตรเครื่องสูงหักทองขวางหลังพระอัฐิ ประกอบด้วย ผู้เชิญฉัตรเครอ่ื งสูงหักทองขวางหลังพระอัฐิ ผกู้ �ำกับฉตั รเครื่องสงู หกั ทองขวางหลังพระอัฐิ มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหว่างเครื่องหลังพระอัฐิ และผู้กำ� กับพระแสงหว่างเคร่ืองหลังพระอัฐิ ตั้งร้ิวอยู่ในสนามเล็กตรงหน้าพระที่นั่งอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท มรี ายละเอียดดงั นี้ ผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหลังพระอัฐิ ๑๒ นาย เป็นเจ้าหน้าท่ีหน่วยบัญชาการป้องกันภัยทางอากาศ เชญิ ฉัตร ๗ ช้ัน ๒ คัน ฉตั ร ๕ ชั้น ๔ คนั บงั แทรก ๒ คัน ชมุ สาย ๔ คนั ผูก้ ำ� กับเคร่อื งสงู หักทองขวางหลงั พระอัฐิ ๒ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทส่ี ำ� นักพระราชวัง จดั รปู ขบวนดงั น้ี ผ้เู ชญิ ฉัตรเครอื่ งสงู หักทองขวางหลังพระอัฐิต้ังริ้วแยกเป็น ๒ สาย ซ้าย ขวา แต่ละสายเชิญฉัตรเครื่องสูงหักทองขวางตามลำ� ดับดังนี้ ฉัตร๗ ช้ัน ๑ คนั ฉตั ร ๕ ชั้น ๑ คัน บังแทรก ๑ คนั ฉัตร ๕ ชนั้ ๑ คนั ชุมสาย ๒ คัน ตามลำ� ดับ ผกู้ �ำกบั ฉตั รเครื่องสูงหกั ทองขวางหลงั พระอฐั ิ ๒ นาย เดนิ น�ำในแต่ละสาย สายละ ๑ นาย พระประยูรญาติเชิญเคร่อื งพระอิสรยิ ยศ พระอฐั ิ ๑๖ นาย ระหว่างกลางผ้เู ชญิ ฉตั รเครอื่ งสูงหักทองขวางหลงั พระอัฐทิ ัง้ ๒ สาย เป็นสายของมหาดเลก็ หลวงเชิญพระแสงหว่างเครอ่ื งหลังพระอฐั ิ ๑ นาย มีผู้กำ� กบั พระแสงหว่างเครอ่ื งหลงั พระอฐั เิ ดนิ นำ� ๑ นาย๑ ล�ำดับถัดไปเป็นตอนของพระประยูรญาติเชิญเครื่องพระอิสริยยศพระอัฐิ ๑๖ นาย มีต�ำแหน่งการเดนิ เชน่ เดียวกับรว้ิ ขบวนพระอิสรยิ ยศ ริ้วที่ ๑ ล�ำดับถัดไปเปน็ ประตหู ลงั ๒ นาย เดินริ้วซา้ ย ขวา เปน็ เจ้าหน้าที่ส�ำนกั พระราชวงั คอื นายโกวทิสมบรู ณว์ งศ์ และนายเอกสรัล ฉายชูวงษ์ ๑ ต�ำแหน่งการเดินร้ิวในวันพระราชพิธีแตกต่างจากเอกสารผังร้ิวขบวนพระอิสริยยศ คือ ในวันพระราชพิธีมีผู้ก�ำกับพระแสงหว่างเคร่อื งหลังพระอัฐิ ๑ นาย มหาดเลก็ หลวงเชิญพระแสงหว่างเคร่อื งหลงั พระอฐั ิ ๑ นาย รวมเปน็ ๒ นาย แตใ่ นเอกสารผังริว้ ขบวนพระอิสรยิ ยศ มีผู้ก�ำกับพระแสงหว่างเคร่ืองหลงั พระอัฐิ ๑ นาย มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหว่างเครอื่ งหลังพระอฐั ิ ๓ นาย รวมเปน็๔ นาย 877

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ล�ำดับถัดไปเป็นตอนของสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร และสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสดจ็ แทนพระองค์พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชด�ำเนินตามพระโกศพระอัฐิ เม่ือใกล้เวลาเสด็จพระราชดำ� เนิน ขบวนเสด็จพระราชดำ� เนินตามพระอฐั จิ ะไดต้ ้งั ร้วิ ทีห่ น้าประตกู �ำแพงแกว้ พระทีน่ ง่ัดสุ ิตมหาปราสาทข้างพระท่นี ง่ั ราชกรัณยสภาสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร และสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจักรสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนินตามพระโกศพระอัฐิ ขบวนพระอิสริยยศสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารประกอบดว้ ย ตำ� รวจหลวงนำ� เสดจ็ ๒ นาย นายทหารมหาดเลก็ ราชวลั ลภรกั ษาพระองคฯ์ เชญิ ธงเยาวราชใหญ่น�ำเสด็จ ๑ นาย ภษู ามาลาถวายพระกลด ๑ นาย ราชองครกั ษ์แซงเสด็จ ๒ ขา้ ง ขา้ งละ ๔ นาย รวม ๘ นายและมหาดเลก็ เชญิ เครอ่ื งพระอสิ รยิ ยศสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ต่อไปเป็นขบวนของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี มีภูษามาลาถวายพระกลด ๑ นาย ตามด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ ราชองครักษ์ กรมวังผู้ใหญ่๑ นาย ข้าหลวงในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาเจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี ๔ คนและข้าราชบริพารในพระองค์สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี ๔ คน ทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองคฯ์ แซงเสดจ็ ข้างละ ๒ สาย สายละ ๘๐นาย ตั้งร้ิวอยู่ท่ีชานชาลาหน้ามุขพระท่ีน่ังจักรีมหาปราสาทดา้ นตะวนั ตก และจะไดเ้ ดนิ เขา้ แซง พระราชวงศ์ ขา้ หลวง มหาดเล็ก ข้าราชบริพารในสมเดจ็ พระเจา้ตามขบวนเสด็จต่อไป ภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี เดนิ ตามพระโกศพระอัฐิ 878

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ลำ� ดบั ตอ่ ไปเปน็ พระราชวงศ์ ขา้ หลวง มหาดเลก็ ขา้ ราชบรพิ ารในสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี ที่จะเดนิ ตามพระอฐั ิ ต้งั ริ้วรออย่ทู มี่ ุมชาลาระหวา่ งพระทน่ี ่ังจักรมี หาปราสาทกับพระที่นั่งราชกรัณยสภา เพื่อจะเดินเข้าขบวนตามพระอัฐิ ในระหว่างกลางสายของทหารมหาดเล็กรักษาพระองคฯ์ แซงเสดจ็ คร้ันรว้ิ ขบวนพระอิสรยิ ยศ รวิ้ ที่ ๕ ที่จะเชญิ พระโกศพระอฐั ิขึน้ ประดษิ ฐาน ณ พระวมิ านพระที่นง่ัจกั รีมหาปราสาท พร้อมแล้ว เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๔๐ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหส้ มเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร และสมเดจ็พระเทพรตั นราชสุดา เจา้ ฟา้ มหาจกั รีสิรนิ ธร สยามบรมราชกุมารี ทรงปฏิบตั ิพระราชกรณยี กิจแทนพระองค์ในการเชิญพระโกศพระอฐั ขิ ้นึ ประดษิ ฐาน ณ พระวมิ านพระท่ีนั่งจักรมี หาปราสาท เจา้ พนกั งานภษู ามาลาถวายบงั คมพระโกศพระอฐั ิ แลว้ เชญิ พระโกศพระอฐั สิ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี ลงจากบุษบกพระแท่นสุวรรณเบญจดล ชาวพนักงานประโคมสังข์แตรงอน แตรฝรง่ั ปี่ กลองชนะ ข้ึนพรอ้ มกนั บรรดาผู้เฝ้าทูลละอองพระบาท ณ ท่ีนัน้ ยืนถวายความเคารพเจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระโกศพระอฐั อิ อกจากพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาททางพระทวารดา้ นเหนอื ของมขุด้านทิศตะวันออก สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร และสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟา้ มหาจักรสี ริ ินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนนิ ตามพระโกศพระอัฐิไปยังพระที่นงั่ อาภรณพ์ ิโมกขป์ ราสาท ทรงยนื สง่ พระโกศพระอฐั ิทชี่ ั้นลด เจา้ พนกั งานภษู ามาลาทน่ี ง่ั คกุ เขา่ ณ แทน่ เกจ็ หนา้ พระทนี่ ง่ั ราเชนทรยานถวายบงั คมพระโกศพระอฐั ิแลว้ รบั พระโกศพระอฐั เิ ชญิ เขา้ ประดษิ ฐานในบษุ บกพระทน่ี ง่ั ราเชนทรยาน เรยี บรอ้ ยแลว้ เขา้ ประคองพระโกศพระอฐั ิ เจา้ พนกั งานภษู ามาลารับพระโกศพระอัฐิเชญิ เข้าประดิษฐานในบุษบกพระท่ีนงั่ ราเชนทรยาน เวลา ๑๒ นาฬิกา ๔๖ นาที นายสุรพงษ์ เกตุผ้ึง ผู้บอกขบวน รัวกรับสัญญาณเคล่ือนขบวนขบวนหน้าทั้งหมดหันหน้าสู่ทิศตะวันออก กลองชนะ แตรงอน แตรฝร่ัง สังข์ ในร้ิวขบวนพระอิสริยยศเร่ิมประโคมข้ึนพร้อมกัน ผู้น�ำริ้วเริ่มยาตราขบวนออกจากที่ตั้งไปตามถนนอมรวิถี พระที่นั่งราเชนทรยานทรงพระอฐั ิเคลอ่ื นออกจากเกยพระที่นั่งอาภรณพ์ ิโมกข์ปราสาท อินทร์ พรหมเชิญพุ่มตน้ ไม้เงนิ ทอง และค่เู คียง 879

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีขา้ ราชการชน้ั ผใู้ หญ่ ราชองครกั ษป์ ระจำ� และนายตำ� รวจราชสำ� นกั ประจำ� เขา้ เคยี งในรปู ขบวน แลว้ ยาตราขบวนตามไป ครั้นร้ิวขบวนพระอิสริยยศตอนพระประยูรญาติเชิญเคร่ืองพระอิสริยยศพระอัฐิยาตราขบวนผ่านเลยประตกู ำ� แพงแก้วพระทน่ี ั่งดุสติ มหาปราสาทไปแลว้ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชิราลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร และสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จลงจากพระที่น่ังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท เสด็จออกประตูกำ� แพงแก้วข้างพระที่นั่งราชกรัณยสภา ต�ำรวจหลวงน�ำเสด็จพระราชด�ำเนินเข้าขบวนตามพระโกศพระอัฐิ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ ตามเสด็จเข้าในขบวนพระอิสริยยศ เวลา ๑๒ นาฬิกา ๕๐ นาที ริ้วขบวนพระอิสริยยศตอนหน้าเดินตามถนนอมรวิถีเล้ียวขวาเข้าสนามหญ้าหน้าพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทองค์ตะวันออก หันหน้าสู่ทิศตะวันตกเพ่ือรับเสด็จ ผู้เชิญเคร่ืองสูงหกั ทองขวางหนา้ พระอฐิ เลย้ี วขวาเขา้ ถนนทางเขา้ พระทน่ี ง่ั จกั รมี หาปราสาท และเลยี้ วขวาเขา้ สนามกลางหนา้พระท่ีนั่งจักรีมหาปราสาท พระท่ีน่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิยาตรามาถึงหน้าอัฒจันทร์ตะวันออกของพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทแล้วเข้าเทียบเกย อินทร์ พรหมเชิญพุ่มต้นไม้เงิน ทอง คู่เคียงพระท่ีน่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอฐั ิ ขา้ ราชการพลเรอื นชน้ั ผใู้ หญ่ ราชองครกั ษป์ ระจำ� และนายตำ� รวจราชสำ� นกัประจำ� พระประยรู ญาตเิ ชญิ เครอ่ื งพระอสิ รยิ ยศพระอฐั ิ เดนิ เลย้ี วขวาเขา้ ไปตงั้ ขบวนในสนามกลางหนา้ พระทนี่ งั่จักรีมหาปราสาท หันหน้าสู่ทิศใต้เพ่ือรับเสด็จ ผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหลังพระอัฐิและขบวนหลังเดนิ เลยไปเลย้ี วซา้ ยหนา้ อฒั จนั ทรต์ ะวนั ออก เขา้ ตงั้ ขบวนตอ่ ทา้ ยผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิและขบวนหลังหยดุ ยืนบริเวณหน้าตกึ สำ� นักราชเลขาธิการและหนั หน้าด้านทศิ ใตเ้ พอื่ รับเสดจ็ ริว้ ขบวนพระอิสรยิ ยศ ร้ิวที่ ๕ ตอนขบวนเชิญพระทนี่ ่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิยาตราขบวนสพู่ ระทีน่ งั่ จักรมี หาปราสาท 880

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีขบวนพระอิสรยิ ยศตอนหน้าต้งั ขบวนในสนามดา้ นขวาของ ผู้อำ� นวยการขบวนพระอสิ ริยยศตง้ั ขบวนกลางสนามหน้า พระท่ีนงั่ จกั รมี หาปราสาท พระท่นี งั่ จักรมี หาปราสาท เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๕๒ นาที พระทน่ี งั่ ราเชนทรยานทรงพระโกศพระอฐั เิ ทยี บทเ่ี กยอฒั จนั ทรต์ ะวนั ออกพระท่ีนั่งจักรีมหาปราสาท โดยมีร้านม้าสอดรองรับไว้ข้างใต้ ร่นคานนอกเข้าไปชิดคานในเพ่ือให้พระที่น่ังเทยี บชิดเกยใหม้ ากทสี่ ดุ และให้เจ้าพนกั งานภษู ามาลาผูร้ บั ส่งพระโกศพระอัฐิอยู่ตรงกนั เจ้าพนักงานภูษามาลาผู้ประคองพระโกศพระอัฐิบนพระท่ีน่ังราเชนทรยานถวายบังคมพระโกศพระอัฐิ แล้วยกเชิญพระโกศพระอัฐิส่งให้เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญขึ้นสู่พระท่ีนั่งจักรีมหาปราสาท สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร และสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้มหาจักรีสิรนิ ธร สยามบรมราชกุมารี เสดจ็ พระราชด�ำเนินตามพระโกศพระอฐั ขิ นึ้ ไปยังพระวิมาน เจา้ พนกั งานภูษามาลารบั พระโกศพระอัฐอิ อกจากพระท่ีนง่ั ราเชนทรยาน เมอื่ เชญิ พระโกศพระอฐั เิ ขา้ สพู่ ระทวารมขุ หนา้ พระทน่ี งั่ จกั รมี หาปราสาทแลว้ เจา้ พนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ปี่ กลองชนะ ในขบวนพระอิสรยิ ยศซ่ึงยงั คงประโคมอยู่ในท่ีตงั้ หยุดประโคม จากนนั้ เจา้ พนกั งานเชญิ พระทนี่ ง่ั ราเชนทรยานไปพกั ทเ่ี กยพระราชยานพระทน่ี ง่ั ดสุ ดิ าภริ มย์ ขบวนท้ังหมดเลิกแถวไปพักท่ีหอนิเพทพิทยาและอรรถวิจารณ์ศาลา ต่อเมื่อเสด็จพระราชด�ำเนินกลับแล้วจึงเชิญพระทน่ี งั่ ราเชนทรยานกลับพพิ ธิ ภัณฑสถานแหง่ ชาติ พระนคร ครัน้ เจ้าพนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระโกศพระอฐั ิถงึ หน้าพระวิมานแล้ว 881

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร และสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จขึ้นสู่หอที่ประดิษฐานพระอัฐิ พระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ ตามเสดจ็ ทรงถอดฉลองพระบาทเมอื่ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิถงึ พระวิมานพระทนี่ ่ังจักรีมหาปราสาท สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นบชู าพระสมั พทุ ธพรรโณภาศปรมนิ ทรมหาราชนมสั นยั ทรงกราบราบ แลว้ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยถวายสกั การะพระบรมอัฐิและพระอัฐิพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสมเดจ็ พระเทพศริ นิ ทรา บรมราชินี ในรัชกาลที่ ๔ สมเดจ็ พระศรพี ัชรนิ ทรา บรมราชนิ ีนาถ ในรัชกาลที่ ๕สมเด็จพระศรสี วรนิ ทริ า บรมราชเทวี พระพนั วัสสาอัยยกิ าเจา้ ทรงกราบราบ ขณะนน้ั ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั จากนนั้ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหเ้ จา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระโกศพระอฐั สิ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี เข้าทป่ี ระดษิ ฐาน สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยถวายสกั การะพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก สมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ ๗ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี และพระอัฐิสมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี สมเดจ็ พระเจ้าพีน่ างเธอเจา้ ฟ้ากัลยาณวิ ัฒนา กรมหลวงนราธวิ าสราชนครินทร์ ทรงกราบราบ ตอ่ จากนนั้ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี พระเจา้ วรวงศเ์ ธอพระองคเ์ จ้าศรรี ัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารพระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ัณณวรีนารีรัตน์ ทรงกราบถวายบงั คมพระบรมอัฐิและพระอฐั ิ เวลา ๑๓ นาฬิกา สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร และสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ ลงจากพระทนี่ ง่ั จกั รมี หาปราสาทพร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ ไปประทับรถยนต์พระทน่ี ง่ั ทอ่ี ัฒจนั ทร์มุขหนา้ พระทีน่ ่ังจักรีมหาปราสาท เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ กลบั ผู้รว่ มขบวนพระอิสรยิ ยศ ริ้วท่ี ๕ ถวายความเคารพ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร และสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจักรีสิรนิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เม่อื เสด็จ พระราชด�ำเนินกลับ 882

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีการทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลพระสรรี างคาร การเชญิ พระสรรี างคารโดยขบวนพระอสิ รยิ ยศ รวิ้ ท่ี ๖ จากวดั พระศรรี ตั นศาสดารามไปบรรจยุ ังวดั ราชบพิธสถติ มหาสมี าราม วนั พฤหสั บดี ท่ี ๑๒ เมษายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๕ เจา้ พนกั งานเตรยี มการพระราชพธิ บี รรจพุ ระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดี ณ พระศรรี ัตนเจดีย์ วดั พระศรรี ตั นศาสดาราม พระบรมมหาราชวงั ภายในคหู าทปี่ ระดษิ ฐานพระเจดยี ท์ อง ดา้ นหนา้ พระเจดยี ท์ องตง้ั โตะ๊ ปผู า้ ขาวประดษิ ฐานพระผอบพระสรรี างคารบนพานทองทเี่ ชญิ มาพกั ไวแ้ ตเ่ มอื่ วนั องั คาร ท่ี ๑๐ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ ทฐี่ านพระผอบพระสรรี างคารผกู พวงมาลยั ดอกไมส้ ด ชาลาหน้าบันไดข้ึนฐานไพทีพระศรีรัตนเจดีย์ เทียบพระเสลี่ยงวางพักไว้บนร้านม้า พร้อมคนหามพระเสล่ียง ๔ นาย แต่งกายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสโหมดเทศยอดจุก เสื้อเข้มขาบไหม กางเกงมสั รู่ไหม รดั ประคดโหมดเทศสแี ดง ถงุ เทา้ สีด�ำ รองเท้าสดี �ำ ถนนใกล้ประตูเกยวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ด้านตะวันตก เทียบรถยนต์ที่น่ังหมายเลขทะเบียนรยล ๙๘๔ ที่จะใชเ้ ชญิ พระสรีรางคารโดยขบวนพระอิสรยิ ยศไปยงั วัดราชบพิธสถติ มหาสมี าราม ถนนหลงั วดั พระศรีรัตนศาสดาราม กองทหารมา้ เกยี รตยิ ศทจี่ ะแห่นำ� และตามพระสรรี างคารไปยังวัดราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม เปน็ ทหารม้าจากกองพันทหารมา้ ที่ ๒๙ รักษาพระองค์ กองพลทหารม้าท่ี ๒รกั ษาพระองค์ เขา้ ทร่ี วมพล หนั หนา้ ขบวนเขา้ สรู่ ถยนตท์ น่ี ง่ั ทจี่ ะเชญิ พระสรรี างคาร และเมอ่ื ใกลถ้ งึ เวลาเสดจ็พระราชดำ� เนนิ ขบวนกองทหารมา้ เกยี รตยิ ศแหน่ ำ� จะเคลือ่ นขบวนผ่านถนนหนา้ ศาลาสหทยั สมาคมไปตั้งรว้ิในถนนจกั รจี รณั ย์ ตน้ ขบวนอยทู่ ท่ี างแยกขา้ งกองรักษาการณพ์ ระบรมมหาราชวงั หน้ากองรักษาการณพ์ ระบรมมหาราชวัง มผี ้บู งั คบั กองรกั ษาการณ์ ๑ นาย แตรเด่ยี ว จ�ำนวน ๒นาย และทหารม้ารักษาพระองคฯ์ จำ� นวน ๒๐ นาย ตัง้ แถวรบั เสด็จ แต่งกายเครอ่ื งแบบเตม็ ยศ หมวกยอดพู่สีน�้ำเงินหม่นตราครุฑพ่าห์ เส้ือสักหลาดสีนำ้� เงินหม่น แผงคอและข้อมือแถบทอง กางเกงสักหลาดสีนำ้� เงินหมน่ แถบสีเหลืองข้างละ ๑ แถบ มีสายคนั ชพี ข้าราชบรพิ ารในสมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี ตั้งแถวด้านทิศใตข้ องพระศรรี ตั นเจดยี ์ ขา้ ราชการ และประชาชนทม่ี าเฝา้ รบั เสดจ็ ภายในพระบรมมหาราชวงั ตง้ั แถวรบั เสดจ็ ดา้ นหนา้ ศาลาสหทยั สมาคม และบริเวณสนามดา้ นขา้ งถนนจกั รีจรณั ย์ ณ พระอโุ บสถวัดราชบพิธสถติ มหาสมี าราม ท่ีพุทธบัลลังก์พระพุทธอังคีรส พระประธานในพระอุโบสถ ตกแต่งด้วยแจกันและพานดอกไม้สดหลากสี ถัดออกมาทอดเคร่ืองนมัสการทองทิศ ๑ ท่ี และเคร่ืองทองน้อย ๑ ท่ี พร้อมพระแท่นทรงกราบ 883

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีดา้ นขวา ตงั้ โตะ๊ หมจู่ ำ� หลกั ลายปดิ ทอง โตะ๊ กลางปผู า้ เยยี รบบั สำ� หรบั เปน็ ทปี่ ระดษิ ฐานพระผอบพระสรรี างคารทจ่ี ะเชญิ มาโดยขบวนพระอสิ รยิ ยศ สองขา้ งเปน็ โตะ๊ ตง้ั แจกนั ปกั ดอกคารเ์ นชน่ั สชี มพู ถดั ออกมาทอดเครอื่ งทองนอ้ ย๑ท่ีพรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบสำ� หรบั สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าเจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธรสยามบรมราชกมุ ารี พระผอบพระสรีรางคารซึ่งภายในมีถ้�ำศิลาเป็นกล่องรูปส่ีเหล่ียมท�ำด้วยหินอ่อนพร้อมฝาปิดยอดหวั เมด็ ผนงั ดา้ นหนา้ ถ�้ำศลิ าจารกึ อกั ษรพระนาม พ.ร. และขอ้ ความเปน็ ตวั อกั ษรสที อง จ�ำนวน ๕ บรรทดัความวา่ ภายในพระอโุ บสถวัดราชบพธิ สถิตมหาสมี าราม 884

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี (ดา้ นหน้า) พระสรีรางคาร สมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ประสตู ิ วันองั คาร ท่ี ๒๔ พฤศจิกายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๖๘ ส้ินพระชนม์ วันพุธ ท่ี ๒๗ กรกฎาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ (ด้านข้าง ๑) พระราชธิดาในพระบาทสมเดจ็ พระรามาธบิ ดศี รีสนิ ทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว กับพระนางเจา้ สุวทั นา พระวรราชเทวี (ด้านข้าง ๒) พระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว กับสมเด็จพระศรพี ัชรินทรา บรมราชินีนาถ พระพุทธอังคีรสปฏมิ ากร พระประธานในพระอุโบสถ วดั ราชบพิธสถติ มหาสีมาราม แนวผนงั ดา้ นตะวนั ออกของพระอโุ บสถเปน็ อาสนส์ งฆป์ ผู า้ ขาว ตน้ อาสนส์ งฆว์ างพานพระมหากฐนิรองรับพระภูษาโยง มีสายแถบต่อไปยังพระพุทธปฏิมาประธานและโต๊ะที่จะประดิษฐานพระสรีรางคารพระสงฆร์ าชาคณะและเปรยี ญวดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม ๓๐ รปู ไดแ้ ก่ สมเดจ็ พระมหามนุ วี งศ์ พระพรหมมนุ ีพระราชเมธากรกวี พระปรยิ ัตเิ มธี พระวินัยเวที พระศรีมนุ วี งศ์ พระกิตติญาณเมธี พระชนิ วงศเวที พระวิสทุ ธิคณาภรณ์ พระสริ วิ ฒั โนดม พระอดุ มธรี คณุ พระครวู จิ ติ รธรรมคณุ พระครพู บิ ลู สมณวตั ร พระครสู วุ รรณธรรมรงั สี พระครูไพศาลพพิ ฒั นาภรณ์ พระครวู นิ ยั รสสุนทร พระครูวสิ ทุ ธธิ รรมวัฒน์ พระครูวสิ ทุ ธสิ ีลวัฒน์ พระครู 885

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีวมิ ลสตุ วัฒน์ พระครูวินยั ธรวนั ชัย พระครูวินัยธรอภิญญา พระครูธรรมธรสุรนิ ทร์ พระครสู ังฆวุฒกิ ร พระมหาไมตรี ปุญฺามรินฺโท พระมหาสมพร จิตฺตโสภโณ พระมหาจีรพันธ์ วราโณ พระมหาสิริชัย สุขาโณพระมหานภชล โฆสิตเมธี พระมหาเตชนวทิ ย์ าณสุโภ พระมหาอานนท์ อคฺควิท นัง่ ยงั อาสน์สงฆส์ ับหวา่ งกันเปน็ ๒ แถว แถวละ ๑๕ รูป พรอ้ มแล้ว แนวผนังด้านตะวันตกของพระอุโบสถ ตรงข้ามกับอาสน์สงฆ์ ลาดพระสุจหนี่ทอดพระราชอาสน์พรอ้ มเครอ่ื งบรมราชอสิ รยิ ยศราชปู โภค ส�ำหรบั เปน็ ทปี่ ระทบั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชถวายคลุมด้วยผ้าเยียรบับ เบื้องซ้ายที่ประทับทอดพระเก้าอ้ี์ ส�ำหรับสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสริ ินธร สยามบรมราชกมุ ารี หันพระพกั ตร์สู่อาสนส์ งฆ์ ล�ำดับถดั ไปเป็นท่สี ำ� หรบั พระบรมวงศานุวงศ์ฝา่ ยหนา้ ฝ่ายใน และผู้มาเฝา้ ทูลละอองธุลีพระบาทตามต�ำแหนง่ ที่ระเบียงพระอุโบสถและท่ีชาลาหน้าพระอุโบสถ จัดเป็นท่ีส�ำหรับผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทและที่สำ� หรับวงปี่พาทย์พธิ ี (เคร่ืองหา้ ) กรมศลิ ปากร ดา้ นหนา้ พระอโุ บสถ กองลกู เสอื เกยี รตยิ ศกรงุ เทพมหานคร นกั ศกึ ษาวชิ าทหาร และนกั เรยี นโรงเรยี นวดั ราชบพธิ ต้ังแถวรอรบั เสด็จ ทถ่ี นนราชบพธิ ฝง่ั เหนอื ตรงขา้ มประตทู างเขา้ วดั กองทหารเกยี รตยิ ศพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วัพร้อมดว้ ยแตรวงประจำ� กองต้ังแถวพรอ้ มอยู่ เสน้ ทางเคลอ่ื นขบวนพระอสิ รยิ ยศ รวิ้ ท่ี ๖ จากประตวู เิ ศษไชยศรถี งึ วดั ราชบพธิ จดั ทหารมหาดเลก็รักษาพระองค์ฯ และทหารรักษาพระองค์รายทาง กองลกู เสอื เกียรติยศกรุงเทพมหานครต้งั แถวรอรับเสด็จ 886

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีแผนผังการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกศุ ลพระสรรี างคาร ภายในพระอโุ บสถวัดราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม ๑ ๒๓ ๕ ๔ ๖ ๗ ๘ ๑๐ ๙ ๑๑ ๑๐ ๑๒ ๑๓๑๕ ๑๔ ๑๖๑๕ ๑๕ ๑๕๑. พระพุทธอังครี สปฏมิ ากร ๙. อาสน์สงฆ์๒. เครอื่ งนมสั การ ๑๐. เครอื่ งบรมราชอิสริยยศราชูปโภค๓. เครอื่ งทองน้อย ๑๑. พระราชอาสน์พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทร๔. พระแท่นทรงกราบส�ำหรับพระบาทสมเดจ็ มหาภูมพิ ลอดุลยเดช พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ๑๒. พระเกา้ อี้สำ� หรบั สมเด็จพระเทพ๕. พระผอบพระสรีรางคาร และถ้�ำศิลา รัตนราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจักรสี ริ ินธร๖. เครื่องทองนอ้ ย สยามบรมราชกมุ ารี๗. พระแท่นทรงกราบสำ� หรบั สมเด็จพระเทพรัตน ๑๓. พระราชวงศแ์ ละผ้มู าเฝ้าทูลละอองพระบาท ราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี ๑๔. โต๊ะวางผา้ ไตร๘. พานพระภูษาโยง ๑๕. ผูม้ าเฝา้ ทูลละอองพระบาท ๑๖. วงป่พี าทย์พิธี กรมศิลปากร 887

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี แผนผงั การบรรจุพระสรีรางคาร ณ บรเิ วณเสาวภาประดษิ ฐาน สสุ านหลวง วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ๑ ๔ ๕ ๒๓๓ ๔๑. เสาวภาประดษิ ฐาน๒. พระเกา้ อี้ส�ำหรบั สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจา้ ฟา้ มหาจกั รีสริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี๓. พระราชวงศแ์ ละผู้มาเฝา้ ทูลละอองพระบาท๔. ข้าราชบริพารในสมเด็จพระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดี๕. ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรัง่ ปี่ กลองชนะ 888

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี แผนผงั การบรรจุพระสรีรางคารณ เสาวภาประดิษฐาน สสุ านหลวง วดั ราชบพธิ สถิตมหาสมี าราม๑๒ ๓ ๗ ๘๔๕ ๖๑. คหู าบรรจุพระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟา้ (ยงั ไมม่ พี ระนาม) พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยู่หวั และสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ๒. คูหาบรรจพุ ระสรรี างคารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี๓. พระพทุ ธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี๔. พวงมาลาของพระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภมู ิพลอดลุ ยเดช๕. พวงมาลาของสมเดจ็ พระนางเจ้าสิรกิ ิติ์ พระบรมราชินนี าถ๖. เคร่อื งทองน้อย๗. ถ�้ำศลิ าบรรจพุ ระสรรี างคารสมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี๘. แผน่ จารกึ สำ� หรบั ปิดคหู าบรรจุถำ้� ศลิ า 889

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ เสาวภาประดษิ ฐาน เสาวภาประดษิ ฐาน สสุ านหลวง เปน็ อาคารจตั รุ มขุ ยอดสถปู ตง้ั อยบู่ นฐานยอ่ มมุ ไมส้ บิ สอง มขุ หนา้มีซุ้มย่ืนออกมาเป็นทางเข้า ประตูไม้ปิดทองฝังลายกระจกสี (Stained glass) ภายในบรรจุพระสรีรางคารพระราชโอรสและพระราชธิดาในรัชกาลท่ี ๕ ซ่งึ ประสูติแตส่ มเดจ็ พระศรีพชั รนิ ทรา บรมราชนิ นี าถ พระบรมราชชนนพี ันปีหลวง และสมาชิกสายราชสกลุ จกั รพงษ์ และจุฑาธชุ เสาวภาประดิษฐาน ภายในมุขด้านใต้ซึ่งบรรจุพระสรีรางคารสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า (ยังไม่มีพระนาม)พระราชธดิ าในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั และสมเดจ็ พระศรพี ชั รนิ ทรา บรมราชนิ นี าถ พระบรมราชชนนพี ันปหี ลวง ผนงั ด้านขวา สกดั ผนงั คหู าลึกเข้าไปเป็นช่องคูหาส่เี หลย่ี มกรหุ นิ อ่อนสีขาวสำ� หรับบรรจุถำ้� ศลิ าพระสรีรางคารสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี ทีห่ น้าช่องบรรจุพระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดีตง้ั โตะ๊ สลกั ลายปดิ ทอง วางถ้�ำศลิ าบรรจพุ ระสรรี างคาร และแผน่ ปา้ ยส�ำหรบั ปดิ ชอ่ งบรรจถุ ำ้� ศลิ าบนพานทองแผ่นป้ายน้ีท�ำด้วยหินอ่อนสีขาวแกมเทาจารึกอักษรพระนาม พ.ร. และข้อความเป็นตัวอักษรสีทอง จ�ำนวน๑๒ บรรทดั ความว่า 890

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระสรีรางคาร สมเด็จพระเจา้ ภคินเี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี พระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกล้าเจา้ อยู่หัว กับสมเด็จพระศรพี ชั รนิ ทรา บรมราชินนี าถ พระบรมราชชนนพี ันปีหลวง พระราชธิดาในพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว กับพระนางเจา้ สุวทั นา พระวรราชเทวี ประสตู ิ วันอังคาร ที่ ๒๔ พฤศจกิ ายน พทุ ธศักราช ๒๔๖๘ ส้ินพระชนม์ วนั พธุ ท่ี ๒๗ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ พระราชทานเพลิง ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง วนั จันทร์ ท่ี ๙ เมษายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๕ บรรจุพระสรรี างคาร ณ เสาวภาประดษิ ฐาน วันพฤหัสบดี ท่ี ๑๒ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ ด้านหน้าคูหาบรรจุพระสรีรางคารสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า (ยังไม่มีพระนาม) พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ก่อเป็นแท่นย่อมุม ประดิษฐานพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เปน็ พระพทุ ธรปู ปางไสยาสน์ ปางประจ�ำวนั องั คาร องคพ์ ระพทุ ธรปูยาว ๔๕ เซนติเมตร วัดราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม จดั สร้างถวายโดยเสดจ็ พระราชกศุ ล หนา้ แทน่ ประดษิ ฐานพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวาร ลาดพรมแดงลาดพระสจุ หนที่ อดเครอ่ื งทองนอ้ ยสำ� หรบั สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี สองขา้ งแทน่ ตง้ั ขาหยงั่ ส�ำหรบัวางพวงมาลาของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิรกิ ิต์ิ พระบรมราชนิ นี าถ พวงมาลาของพระบาทสมเด็จ พระปรมนิ ทรมหาภมู ิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสริ ิกติ ์ิ พระบรมราชินีนาถ 891

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ริว้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ ริว้ ท่ี ๖ เชิญพระสรรี างคารจากพระบรมมหาราชวงั ไปยังวัดราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม มีรายละเอียดการจัดรูปร้ิวขบวน ดงั นี้ ต้นขบวน เปน็ รถยนตต์ �ำรวจนำ� ขบวน ล�ำดบั ถัดไปเปน็ ขบวนทหารมา้ อิสริยยศนำ� พระสรีรางคาร จ�ำนวน ๔๔ ม้า น�ำด้วยหมู่แตรเด่ยี วจำ� นวน ๖ นาย ยนื มา้ เปน็ ๒ แถว แถวละ ๓ นาย พนั โท รณฤทธิ์ หวดั สงู เนนิ ผบู้ งั คบั กองทหารมา้ เกยี รตยิ ศ ๑ นายผเู้ ชิญธงไชยเฉลมิ พล ๑ นาย นายทหารกำ� กบั ธงไชยเฉลิมพล ๒ นาย ยืนมา้ ขนาบซา้ ยขวาของผูเ้ ชิญธง ผชู้ ว่ ยผเู้ ชิญธงไชยเฉลิมพล ๑ นาย ยนื มา้ อย่เู บือ้ งหลงั ผบู้ งั คบั กองร้อย ๑ นาย ผูบ้ งั คับหมวด ๒ นาย กองทหารมา้เกยี รตยิ ศนำ� เสดจ็ ๒ หมวด หมวดละ ๑๕ นาย ยนื มา้ เปน็ แถวตอนเรยี ง ๓ แตง่ กายดว้ ยเครอื่ งแบบเตม็ ยศทหารมา้รักษาพระองค์ หมวกยอดพู่สีน้�ำเงินหม่นตราครุฑพ่าห์ เส้ือสักหลาดสีน�้ำเงินหม่น แผงคอและข้อมือแถบทอง กางเกงสกั หลาดสนี ้�ำเงนิ หมน่ แถบสเี หลอื งขา้ งละ ๑ แถบ มสี ายคนั ชพี มอื ขวาถอื ทวนประดบั พจู่ ามรีสขี าว ลำ� ดบั ถัดไปเป็นรถยนต์ที่นง่ั เชิญพระผอบพระสรีรางคาร ๑ คัน พระผอบพระสรรี างคารเชญิ มาประดษิ ฐานบนเบาะหลงั ของรถยนตท์ น่ี ง่ั มภี ษู ามาลา ๒ นาย นง่ั ท่พี ื้นรถ แต่งกายเครอื่ งแบบเต็มยศ ประดับเคร่ืองราชอิสริยาภรณ์ ประคองพระผอบพระสรีรางคารซา้ ยขวา ลำ� ดับถัดไปเปน็ ขบวนรถยนต์พระท่ีนงั่ ของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธรสยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชด�ำเนนิ ตามพระสรรี างคาร ตามด้วยรถยนตข์ องผู้มีหนา้ ทตี่ ามเสดจ็ ล�ำดับถัดไปเป็นขบวนทหารม้าอิสริยยศตามพระสรีรางคาร จ�ำนวน ๓๓ ม้า น�ำโดยผู้บังคับกองร้อย ๑ นาย มอื ขวาถอื กระบ่ี ตามด้วยผู้บังคบั หมวด ๒ นาย มอื ขวาถือกระบ่ี และกองทหารม้าอสิ ริยยศตามเสด็จ ๒ หมวด หมวดละ ๑๕ นาย ยนื ม้าเป็นแถวตอนเรยี ง ๓ แต่งกายด้วยเครื่องแบบเต็มยศทหารมา้รักษาพระองคเ์ หมือนขบวนทหารม้าอสิ ริยยศนำ� เสดจ็ มอื ขวาถอื ทวนประดบั พู่จามรีสีขาว ล�ำดับถัดไปเปน็ รถยนตต์ �ำรวจราชส�ำนัก ปดิ ทา้ ยขบวน ขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระสรรี างคารโดยพระเสลย่ี งไปเขา้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ รว้ิ ที่ ๖ ประกอบด้วย ต�ำรวจหลวงถือหอก ๒ นาย คนหามพระเสลีย่ งกงคานหน้าขา้ งละ ๑ นาย คานหลงั ข้างละ ๑ นาย รวม๔ นาย ภูษามาลาเดินประคองพระผอบพระสรีรางคาร ๒ นาย เจ้าพนักงานเครื่องสูงฝ่ายราชรถเดินเคียงพระเสลี่ยงกง ๑ นาย ผถู้ วายพระกลด ๑ นาย แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี เวลา ๑๖ นาฬิกา ๒๓ นาที นายประชุม เอี่ยมสะอาด เจ้าพนักงานภูษามาลาเข้าไปในคูหาพระเจดีย์ทอง ท่ีประดิษฐานพระผอบพระสรีรางคาร ในพระศรีรัตนเจดีย์ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ถวายบังคมแล้วยกเชิญพานทองประดิษฐานพระผอบพระสรีรางคารมาประดิษฐานที่พระเสลี่ยงกง โดยมีตำ� รวจหลวงถอื หอก ๒ นาย เดนิ น�ำ นายเอกชัย เนตรประเสรฐิ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาถวายพระกลดหักทองขวางกางกนั้ ครั้นประดิษฐานพระผอบพระสรีรางคารทพี่ ระเสลี่ยงกงเรยี บรอ้ ยแล้ว คนหามพระเสลี่ยงกง ๔ นายถวายบังคม แล้วเข้ายกเชิญออกประตูเกยหลังวัดพระศรีรัตนศาสดาราม นายประชุม เอี่ยมสะอาด และนายศกั ดชิ์ าย ชน่ื อารมย์ เจา้ พนกั งานภษู ามาลา เดนิ เคยี งพระเสลย่ี งกงคอยประคองพระผอบพระสรรี างคาร และเจ้าพนักงานภูษามาลาถวายพระกลดเดินตาม ไปขึ้นรถยนต์ที่นั่งที่จอดเทียบคอยอยู่ด้านหน้าประตูเกยหลังวัดพระศรรี ัตนศาสดาราม 892

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเจา้ พนักงานภษู ามาลาถวายบังคมพระสรีรางคารกอ่ นเชิญออกจากคหู าพระศรีรตั นเจดยี ์ วัดพระศรรี ัตนศาสดารามเจา้ พนกั งานภูษามาลายกเชญิ พระผอบพระสรีรางคาร เจา้ พนักงานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคาร ออกจากพระศรีรัตนเจดีย์ ไปประดิษฐานทพี่ ระเสลยี่ งกง เชญิ พระเสลย่ี งพระผอบพระสรรี างคารผ่านแถวข้าราชการ เจ้าพนกั งานภูษามาลาเชญิ พระผอบพระสรรี างคารออกประตูเกยหลงั วดั พระศรีรตั นศาสดารามไปยังรถยนตท์ นี่ ั่ง จากพระเสลีย่ งกงขนึ้ ประดษิ ฐานในรถยนตท์ ี่น่ัง ครั้นพระผอบพระสรีรางคารประดิษฐานในรถยนต์ที่น่ังเบาะด้านหลังเรียบร้อยแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลา ๒ นาย คือนายประชุม เอ่ียมสะอาด และนายศักด์ิชาย ช่ืนอารมย์ ข้ึนน่ังที่พื้นรถคอยประคองพระผอบพระสรีรางคาร รถยนต์ที่นง่ั เคล่ือนไปตามถนนหนา้ ศาลาสหทยั สมาคม เลีย้ วขวาเข้าถนนจักรจี รณั ย์เขา้ ตอ่ ทา้ ยขบวนทหารม้าอิสรยิ ยศนำ� พระสรีรางคาร ส่วนขบวนทหารมา้ อสิ รยิ ยศตามพระสรีรางคารเคลื่อนขบวนมาตั้งแถวบนถนนด้านหน้าศาลาสหทยั สมาคม แลว้ คอยอยู่ ณ ที่นนั้ 893

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ในการนพ้ี ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหส้ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงปฏบิ ตั ิพระราชกรณียกจิ แทนพระองค์ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๑ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ โดยรถยนตพ์ ระทนี่ งั่ ถงึ พระบรมมหาราชวงั เขา้ ทางประตสู วสั ดโิ สภา เลย้ี วซา้ ยไปตามถนนเข่ือนขันธ์นเิ วศน์ เล้ียวขวาเข้าถนนอมรวิถผี ่านพระท่ีน่ังบรมพมิ านแล้วประทบั รอ เมือ่ ริ้วขบวนพระอิสริยยศรวิ้ ท่ี ๖ พร้อมแลว้ สมเด็จพระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรสี ิรนิ ธร สยามบรมราชกุมารี ประทับรถยนต์พระท่ีน่ังออกประตูพิมานไชยศรี เข้าต่อท้ายรถยนต์ที่น่ังเชิญพระผอบพระสรีรางคาร ขณะรถยนต์พระท่ีนั่งเคล่ือนผ่านกองทหารรกั ษาการณห์ นา้ พระท่ีนง่ั จักรีมหาปราสาทถวายความเคารพ ขบวนทหารม้าอิสริยยศน�ำขบวนรถยนตท์ ีน่ ่งั เชญิ พระผอบพระสรีรางคาร เวลา๑๖นาฬกิ า๓๕นาทีพนั โทรณฤทธ์ิหวดั สงู เนนิ ผบู้ งั คบั กองพนั ทหารมา้ ท่ี๒๙รกั ษาพระองค์ผบู้ งั คบักองทหารมา้ เกยี รติยศส่งั เคลอ่ื นขบวน ทหารมา้ เป่าแตรสญั ญาณ จบแลว้ ขบวนทหารม้าอิสรยิ ยศยาตราออกจากประตวู เิ ศษไชยศรี เลย้ี วขวาเขา้ ถนนหนา้ พระลาน ขณะรถยนตท์ นี่ งั่ เชญิ พระผอบพระสรรี างคารเคลอ่ื นผา่ นดา้ นหนา้ กองรกั ษาการณพ์ ระบรมมหาราชวงั ทหารกองรกั ษาการณถ์ วายความเคารพ แตรเดยี่ วเปา่ แตรเคารพเมื่อขบวนรถยนต์ท่ีนั่งเชิญพระผอบพระสรีรางคารและรถยนต์พระที่น่ังสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ิรินธร สยามบรมราชกุมาร เคลอ่ื นผา่ นไปสดุ ขบวนแลว้ ขบวนทหารมา้ อสิ รยิ ยศตามพระสรรี างคารเคล่อื นออกจากที่ตงั้ ยาตราขบวนตามไป 894

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีรถยนตท์ ีน่ ง่ั เชญิ พระผอบพระสรีรางคาร รวิ้ ขบวนพระอสิ ริยยศ ร้ิวท่ี ๖ เชิญพระสรรี างคาร จากพระบรมมหาราชวังไปยังวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ริว้ ขบวนพระอสิ ริยยศ รว้ิ ที่ ๖ เชญิ พระสรีรางคารเคลอ่ื นไปตามถนนหน้าพระลาน แล้วเลี้ยวขวาเข้าถนนสนามไชย ริ้วขบวนพระอิสริยยศเชิญพระสรีรางคารเคล่ือนไปตามถนนหน้าพระลาน เลี้ยวขวาเข้าถนนสนามไชย เลย้ี วซ้ายเขา้ ถนนกัลยาณไมตรี ขา้ มสะพานชา้ งโรงสี เลยี้ วขวาเขา้ ถนนอัษฎางค์ เลี้ยวซา้ ยเข้าถนนราชบพธิ เมอื่ รว้ิ ขบวนพระอสิ รยิ ยศทหารมา้ น�ำเคลอื่ นเลยประตทู างเขา้ วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี ารามแลว้ หยดุขบวน กลับหลังหัน หันหน้าสู่รถยนต์ท่ีนั่งทรงพระสรีรางคารเพื่อถวายความเคารพ ตลอดสองข้างทางตัง้ แตห่ น้าประตูวิเศษไชยศรีถึงวัดราชบพิธสถติ มหาสมี าราม มลี ูกเสอื เนตรนารี และลกู เสือชาวบา้ น เขา้ แถวถวายความเคารพพระสรีรางคารตลอดเส้นทาง ในฐานะท่ีพระองค์ทรงดำ� รงต�ำแหน่งอุปถัมภิกาคณะลูกเสือแห่งชาติ เวลา ๑๖ นาฬิกา ๔๖ นาที รถยนต์ท่ีน่ังเชิญพระผอบพระสรีรางคารเทียบที่หน้าประตูทางเข้าวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคารลงจากรถยนต์ท่ีน่ังแล้วยืนรอท่ีหน้าซุ้มประตูวัด รถยนต์ท่ีนั่งเคลื่อนออกจากท่ีเพ่ือหลีกให้รถยนต์พระที่น่ังสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาเจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เขา้ เทยี บ ขณะนน้ั กองทหารเกยี รตยิ ศพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วัถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี ทหารม้าหมู่แตร เปา่ แตรถวายความเคารพ ภายในกำ� แพงวดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี ารามดา้ นทศิ เหนอื โรงเรยี นวดั ราชบพธิ จดั กองลกู เสอื เกยี รตยิ ศถวายความเคารพพระสรรี างคาร การนไ้ี ดเ้ ชญิ ธงประจำ� กองลกู เสอื กรงุ เทพมหานครเขา้ ในกองลกู เสอื เกยี รตยิ ศดว้ ย 895

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี นายประชุม เอี่ยมสะอาด เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคารเข้าสู่พระอุโบสถไปประดิษฐานที่โต๊ะหมู่ข้างพุทธบัลลังก์พระพุทธอังคีรสปฏิมากรแล้วเปิดคลุมปักออก เปิดฝาพระผอบพระสรีรางคาร แลว้ เชญิ ถำ้� ศิลาที่จะบรรจพุ ระสรรี างคารวางบนพานทอง เปิดฝาถ้ำ� ศลิ าวางบนพานทอง เชิญพระสรีรางคารซึง่ ถวายหอ่ ด้วยผา้ ขาวประดิษฐานบนพานทอง สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ ินธร สยามบรมราชกุมารี เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ตามพระผอบพระสรรี างคารเขา้ สพู่ ระอโุ บสถ อนง่ึ เมอ่ื เชญิ พระผอบพระสรรี างคารเขา้ สพู่ ระอโุ บสถวดั ราชบพธิ สถติมหาสมี ารามแลว้ ขบวนพระอสิ ริยยศทั้งนนั้ รอส่งเสดจ็ พระราชดำ� เนินกลับเจา้ พนักงานภูษามาลาเชญิ พระผอบพระสรรี างคารไปยงั สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ิรินธร พระอุโบสถวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ตามพระผอบพระสรีรางคาร เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ เขา้ สู่พระอุโบสถ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๔๗ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสด็จพระราชดำ� เนินไปท่ีโต๊ะหมู่ประดิษฐานพระผอบพระสรีรางคาร เจ้าพนักงานภูษามาลาเปิดฝาพระผอบแล้วเชิญพระผอบซึ่งมีพระสรีรางคารประมวลอยู่ในเศวตพัสตร์ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย ทรงเชิญพระสรรี างคารวางลงในถ�้ำศลิ า ทรงปดิ ฝาถำ้� ศิลา ทรงคม จากนั้น ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการบูชาพระพุทธอังคีรส ขณะน้ันชาวพนักงานประโคมสังข์แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการ แล้วทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยถวายราชสักการะพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา้ เจา้ อยหู่ วั พระราชสรรี างคารสมเดจ็ พระนางเจา้ ร�ำไพพรรณี 896

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระบรมราชนิ ี ในรัชกาลท่ี ๗ ทรงกราบ ทรงจุดธปู เทียนเครือ่ งทองนอ้ ยถวายสกั การะพระสรรี างคารสมเด็จพระเจ้าภคนิ ีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงกราบ ทรงถวายความเคารพพระราชอาสน์ทรงรบั การถวายความเคารพของผเู้ ฝา้ ทลู ละอองพระบาท ณ ทนี่ นั้ แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ี ปพ่ี าทยห์ ยดุ บรรเลงพระสงฆท์ ้งั น้ันสวดมาติกา เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๔๙ นาที พระสงฆ์ ๓๐ รูป สวดมาติกา จบแล้ว เจ้าพนกั งานภษู ามาลาลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินที่ต้นอาสน์สงฆ์ที่หน้าพระสงฆ์แถวแรก เสร็จแล้วถวายความเคารพ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงทอดผ้าไตรพระสงฆ์ ๓๐ รปู แลว้ ประทบั พระเกา้ อท้ี เ่ี ดมิ พระสงฆท์ ง้ั ๓๐ รปู สดบั ปกรณ์ ทรงหลง่ั ทกั ษโิ ณทก เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพับพระภษู าโยงเขา้ ทีเ่ ดิม พระสงฆถ์ วายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก จบแล้วสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ิรนิ ธร พระสงฆ์สวดมาติกา สยามบรมราชกุมารี ทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ล ในการบรรจุพระสรีรางคาร เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๓ นาที เจา้ พนักงานภษู ามาลาเชญิ ถ�ำ้ ศลิ าบรรจุพระสรีรางคารสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ออกจากพระอุโบสถไปตามทางลาดพระบาททางด้านตะวันตกของพระอโุ บสถ เขา้ สเู่ สาวภาประดิษฐาน สุสานหลวง สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟา้ มหาจกั รีสริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนินตาม ขณะนนั้ ปี่พาทย์พธิ ีบรรเลงเพลงทยอยเจา้ พนักงานภูษามาลาเชิญถ�ำ้ ศิลาบรรจุพระสรีรางคาร เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ตามพระสรรี างคาร ออกจากพระอโุ บสถ 897

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญถ�้ำศิลาบรรจุพระสรีรางคารข้ึนประดิษฐานบนโต๊ะหน้าช่องบรรจุถ้�ำศิลาแลว้ สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟา้ มหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี ทรงเชญิ ถ้ำ� ศิลาซ่ึงบรรจุพระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสริ โิ สภาพณั ณวดีเขา้ สทู่ บ่ี รรจุณชอ่ งผนงั ดา้ นขวาขณะน้ัน ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่ กลองชนะ กองทหารเกียรติยศสมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิรโิ สภาพัณณวดี ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงมหาชยั สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี ทรงวางพวงมาลาพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ข้างแท่นประดิษฐานพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อยถวายสักการะพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวาร ทรงกราบราบแล้วเสด็จออกมาประทับพระเก้าอ้ีในพลับพลาพิธีด้านหน้าเสาวภาประดิษฐาน ชาวพนักงานหยุดประโคมจากนั้นเจ้าพนักงานเชิญแผ่นจารึกหินอ่อนสีขาวแกมเทามาทอดไว้หน้าช่องบรรจุพระสรีรางคารซ่ึงจะได้ปิดและโบกปนู ผนกึ ใหเ้ รยี บรอ้ ยหลงั จากเสดจ็ พระราชดำ� เนินกลบั แล้วเสดจ็ ออกมาประทับภายในพลับพลาพิธี ประทับพระเก้าอ้ี ด้านหนา้ เสาวภาประดษิ ฐาน เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๑๑ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทนี่ ง่ั ทป่ี ระตสู สุ านหลวงดา้ นถนนอษั ฎางค์ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ กลบักองทหารเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี จากนน้ั ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหพ้ ระราชวงศ์ และขา้ ราชบรพิ ารในสมเดจ็ พระเจา้ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี นำ� พวงดอกไมเ้ ขา้ ถวายบงั คมพระสรรี างคารภายในเสาวภาประดษิ ฐาน สุสานหลวง แลว้ เจ้าหน้าท่ยี าปูนผนึกแผ่นจารึกปดิ คูหาบรรจพุ ระสรีรางคาร เป็นเสร็จการ 898

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี กองลกู เสอื เกียรตยิ ศกรุงเทพมหานคร ตงั้ แถวรอส่งเสด็จ ขบวนพระอสิ ริยยศทหารมา้ รอส่งเสดจ็การบรรจุพระสรีรางคาร ณ วัดพระปฐมเจดีย์ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหแ้ บง่ พระสรรี างคารสว่ นหนงึ่ ของสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี มาบรรจไุ วเ้ คยี งขา้ งพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วัและพระสรีรางคารพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี สมเด็จพระบรมชนกนาถและพระชนนี ที่ผนังใต้ฐานพระร่วงโรจนฤทธิ์ ศรีอินทราทิตย์ธรรโมภาส มหาวชิราวุธราชปูชนียบพิตร ในพระวิหารทิศเหนือวดั พระปฐมเจดยี ์ ราชวรมหาวหิ าร จงั หวดั นครปฐม พรอ้ มทงั้ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหเ้ ชญิสัปตปฎลเศวตฉัตรที่แขวนสุมพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี ณพระเมรุ ทอ้ งสนามหลวง ขนึ้ กางกน้ั ถวายเปน็ พทุ ธบชู าแดพ่ ระพทุ ธรปู ปางประสตู ิ ในพระวหิ ารพระรว่ งโรจนฤทธิ์เพื่อทรงอุทิศถวายเป็นพระกุศล การน้ี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุเสดจ็ ไปทรงบรรจุพระสรีรางคาร ในวันพธุ ที่ ๑๒ ธันวาคม พทุ ธศักราช ๒๕๕๕ ดงั ก�ำหนดการต่อไปน้ี 899

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ก�ำหนดการ พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสด็จไปทรงบรรจพุ ระสรรี างคาร สมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี และทรงยกฉตั รกางกัน้ ถวายพระพทุ ธรูปปางประสตู ิ ณ วดั พระปฐมเจดยี ์ อำ� เภอเมอื งนครปฐม จังหวดั นครปฐม วันพุธ ท่ี ๑๒ ธันวาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๕ -----------------------------เวลา ๑๕.๑๕ น. - พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสดจ็ โดยรถยนตท์ ่นี งั่ จากวังเทเวศร์ ไปยังวดั พระปฐมเจดยี ์ อำ� เภอเมืองนครปฐม จังหวดั นครปฐม (ระยะทางประมาณ ๕๕ กโิ ลเมตร/ใช้เวลา ๔๕ นาท)ีเวลา ๑๖.๐๐ น. - รถยนต์ท่นี ่งั ถึงวดั พระปฐมเจดีย์ อำ� เภอเมอื งนครปฐม จงั หวัดนครปฐม (วงดุรยิ างค์บรรเลงเพลงมหาชยั ) - ผวู้ า่ ราชการจังหวดั นครปฐม อธบิ ดผี ู้พิพากษาภาค ๗ ผู้บัญชาการ มณฑลทหารบกที่ ๑๑ ผู้บังคบั การตำ� รวจภธู รจังหวัดนครปฐม ทา่ นผ้หู ญิงบตุ รี วีระไวทยะ เฝา้ รบั เสดจ็ - นายกเหลา่ กาชาดจังหวัดนครปฐม และผู้แทนคณะกรรมการวัด ถวายพวงมาลยั - เสด็จไปยงั วิหารพระร่วงโรจนฤทธ์ิ - ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งนมสั การบชู าพระรว่ งโรจนฤทธ์ิ - ทรงกราบ - ทรงจุดธูปเทียนเครอ่ื งทองน้อยถวายสกั การะพระบรมราชสรีรางคาร พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจา้ อยู่หัว และพระสรรี างคาร พระนางเจ้าสวุ ทั นา พระวรราชเทวี - ทรงกราบ - ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยถวายสักการะพระสรีรางคารสมเดจ็ พระเจา้ ภคินเี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี ซึ่งประดิษฐานอยู่ขา้ งพทุ ธบลั ลังก์พระร่วงโรจนฤทธ์ิ - ทรงคม - เสดจ็ ไปทรงประเคนพัดรองท่รี ะลกึ - ประทบั พระเก้าอี้ - ทรงศีล (ประธานสงฆ์ถวายศลี จบ) - พระสงฆ์ ๑๐ รูป สวดมาตกิ า จบ (เจ้าพนกั งานลาดพระภษู าโยง) 900

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี - เสดจ็ ไปทรงทอดผ้าไตร ๑๐ ไตร - ประทบั พระเกา้ อี้ ณ ท่ีเดิม (พระสงฆ์ ๑๐ รูปสดับปกรณ์) - ทรงหล่ังทักษโิ ณทก (พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา) - โปรดให้เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญถ้�ำศิลาพระสรรี างคาร สมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี ไปยงั ที่บรรจุพระสรรี างคาร ด้านหลงั พระรว่ งโรจนฤทธ์ิในพระวหิ ารทิศเหนือ ประดิษฐานไว้บนโต๊ะหมู่ ทีท่ อดไวห้ นา้ คหู าซ่งึ เจา้ พนักงานเจาะโพรงผนังไว้ตรงกบั ฐานพุทธบลั ลงั ก์ พระร่วงโรจนฤทธิ์ - ทรงพระด�ำเนินตามพระสรรี างคารเขา้ ส่ดู ้านหลงั พระรว่ งโรจนฤทธิ์ ในพระวิหารทศิ เหนอื - ทรงเลอ่ื นถ้ำ� ศิลาพระสรีรางคารเชญิ เข้าสทู่ ่บี รรจุ (ขณะน้ัน เจ้าพนักงานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั กลองชนะ) - ทรงวางพวงมาลยั - ทรงจุดธปู เทยี นเคร่ืองทองน้อยสกั การะพระสรีรางคาร - ทรงคม - เสด็จไปยงั ท่ีประดิษฐานสัปตปฎลเศวตฉตั ร (องคท์ ่ีเคยแขวนสมุ พระอัฐิ สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี) - ทรงพระสุหรา่ ย ทรงเจมิ ทกี่ ำ� พูสปั ตปฎลเศวตฉัตร (พระสงฆ์เจรญิ ชัยมงคลคาถา/ชาวพนักงานลนั่ ฆอ้ งชยั ประโคมสงั ข์ แตร ดุรยิ างค์) - ทรงถอื สายสูตรเชญิ สปั ตปฎลเศวตฉตั รขึ้นกางกน้ั ถวายพระพทุ ธรปู ปางประสตู ิในพระวหิ ารทศิ เหนอื (พระสงฆเ์ จริญชยั มงคลคาถา ชาวพนกั งานล่ันฆอ้ งชัย ประโคมสังข์ แตร ดรุ ิยางค)์ - ทรงจุดธูปเทยี นเคร่อื งนมัสการทา้ ยที่นัง่ บูชาพระพทุ ธรปู ปางประสูติ - ทรงคม - พระธรรมปริยัตเิ วที เจา้ อาวาสวดั พระปฐมเจดีย์ ถวายของทร่ี ะลึก - เสดจ็ ไปประทับรถยนตท์ ่นี ัง่ (วงดุริยางคบ์ รรเลงเพลงมหาชยั ) - เสด็จกลบัการแตง่ กาย แตง่ เคร่อื งแบบปกตขิ าว 901

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี วันพธุ ที่ ๑๒ ธันวาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ เวลา ๑๔ นาฬิกา ๒๕ นาที เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระผอบพระสรีรางคารสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ออกจากคหู าพระศรรี ตั นเจดยี ์ วดั พระศรรี ตั นศาสดาราม ถวายพระกลดสขี าวลายทองกางกนั้ โดยนายประชุม เอีย่ มสะอาด เป็นผ้เู ชญิ พระผอบพระสรีรางคารมพี วงมาลยัดอกไม้สดคล้องที่ปลายยอด และนายธนชั บญุ เพง็ เปน็ ผ้เู ชญิ พระผอบพระสรีรางคารส่วนทีเ่ ถ้าธลุ ีเชิญออกจากพระเมรุกอ่ นการรือ้ ถอน (หมุ้ ด้วยเศวตพัสตร)์ เวลา ๑๔ นาฬิกา ๒๘ นาที เจ้าพนักงานภูษามาลา เชิญพระผอบพระสรีรางคารท้ังสององค์ประดิษฐานบนเบาะหลังรถยนต์ที่นั่งส่วนพระองค์ของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพณั ณวดี เป็นรถยนต์คาดิลแลคสีขาว หมายเลขทะเบยี น ๑ ด - ๐๙๑๐ กรงุ เทพมหานคร มนี ายสมพรยืนยาว เป็นพลขบั เจา้ พนักงานภษู ามาลาท้ัง ๒ นายน่ังที่พ้นื รถประคองพระผอบพระสรีรางคารท้ังซา้ ยขวา เวลา ๑๔ นาฬิกา ๒๙ นาที ขบวนรถเชิญพระผอบพระสรีรางคารเคลื่อนไปยังวัดพระปฐมเจดีย์จังหวัดนครปฐมพระผอบพระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจา้ ภคินเี ธอ เจ้าพนกั งานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรรี างคาร เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี ลงจากพระศรีรัตนเจดยี ์เจา้ พนักงานภษู ามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคาร รถยนตท์ ี่นงั่ เคลอ่ื นออกจากวดั พระศรีรัตนศาสดารามไปยงั ประดษิ ฐานในรถยนตท์ ีน่ ั่ง วัดพระปฐมเจดีย์ จังหวัดนครปฐม 902

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ วดั พระปฐมเจดยี ์ จงั หวดั นครปฐม ประดบั ธงอกั ษรพระนาม พ.ร. ระบายผา้ สชี มพขู าว ตง้ั มา้ หมู่ประดิษฐานพระฉายาลกั ษณส์ มเดจ็ พระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี พร้อมเคร่อื งสกั การะตลอดสองขา้ งทางภายในบรเิ วณวดั มนี กั เรยี น และนกั ศกึ ษาจากสถาบนั ตา่ ง ๆ ประกอบดว้ ย โรงเรยี นภ.ป.ร. ราชวทิ ยาลยั วชริ าวธุ วทิ ยาลยั โรงเรยี นพระปฐมวทิ ยาลยั และมหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร เฝา้ รบั เสดจ็ ขบวนเชิญพระสรรี างคารสมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี และรับเสด็จพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ ซึ่งเสดจ็ ไปทรงบรรจพุ ระสรีรางคาร การตัง้ แตง่ ทีห่ น้าพระรว่ งโรจนฤทธิ์ ณ พระวิหารพระร่วงโรจนฤทธ์ิ เจ้าพนักงานเจาะโพรงผนังห้องกลางพระวิหารทิศเหนือ ตรงบรเิ วณฐานพระรว่ งโรจนฤทธสิ์ ว่ นเสาซมุ้ ดา้ นขวาพระหตั ถข์ ององคพ์ ระ กรภุ ายในโพรงดว้ ยหนิ ออ่ นไวล้ ว่ งหนา้แล้วเตรยี มการตั้งแตง่ สถานท่บี รรจุพระสรีรางคารสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี บริเวณมุขหน้าพระวิหารซึ่งเป็นที่ประดิษฐานพระร่วงโรจนฤทธิ์ ศรีอินทราทิตย์ธรรโมภาส มหาวชริ าวธุ ราชปชู นยี บพติ ร ทพี่ ทุ ธบลั ลงั กพ์ ระรว่ งโรจนฤทธป์ิ ระดบั ดว้ ยดอกไมส้ ดสตี า่ ง ๆ หนา้ พระรว่ งโรจนฤทธิ์ลาดพรมแดงตง้ั โตะ๊ หมบู่ ูชาทอดเครื่องนมัสการและเครอ่ื งทองนอ้ ย พรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบ ดา้ นขวาตง้ั โตะ๊หมสู่ ลกั ลายปดิ ทองปผู า้ เยยี รบบั ส�ำหรบั ประดษิ ฐานพระสรรี างคารทเี่ ชญิ มาจากพระศรรี ตั นเจดยี ์ และทอดเครอ่ื งทองนอ้ ยพรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบ แนวผนงั ดา้ นตะวนั ออกตั้งแท่นยกพื้นปูผ้าขาวส�ำหรับพระสงฆ์จ�ำนวน ๑๐รูป จากวดั พระปฐมเจดยี ์ จังหวัดนครปฐม ตน้ อาสน์สงฆ์วางพานพระมหากฐินรองรบั พระภษู าโยง มสี ายแถบตอ่ ไปยงั พระรว่ งโรจนฤทธแิ์ ละโตะ๊ หมทู่ ป่ี ระดษิ ฐานพระสรรี างคาร ดา้ นตะวนั ออกตงั้ พระเกา้ อที้ ป่ี ระทบั และเกา้ อี้ผตู้ ามเสด็จ สว่ นบริเวณช้ันล่างของพระวหิ าร ตัง้ เกา้ อ้ีสำ� หรบั ข้าราชบริพาร และข้าราชการช้นั ผูใ้ หญ่ 903

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ ผนังพระวิหารทิศเหนือด้านหลังพระร่วงโรจนฤทธ์ิ ที่บรรจุพระบรมราชสรีรางคารพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เบื้องล่างพระบรมฉายาลักษณ์ประดับผ้าสีขาว - สีน้�ำเงิน และแจกันดอกเบญจมาศ เบ้ืองซ้ายเป็นท่ีบรรจุพระสรีรางคารพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี พร้อมพระฉายาลักษณ์เบอ้ื งขวาจดั ท�ำชอ่ งคหู าส�ำหรบั บรรจพุ ระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี เหนือช่องคูหาประดิษฐานพระฉายาลักษณ์ หน้าคูหาตั้งโต๊ะหมู่ส�ำหรับประดิษฐานถ้�ำศิลาพระสรีรางคารและทอดเครื่องทองน้อย ณ ประตูทางเข้าวัดพระปฐมเจดีย์ ต้ังขบวนพระอิสริยยศเชิญพระสรีรางคาร โดยพระเสลี่ยงกงประกอบด้วยชาวพนักงานประโคม ซึ่งล้วนเป็นนักเรียนโรงเรียนพระปฐมวิทยาลัยรับปฏิบัติสนองพระเดชพระคณุ แต่งกายตามโบราณราชประเพณี พลหามพระเสล่ียงกงประจ�ำคานหนา้ ข้างละ ๑ นาย คานหลังข้างละ ๑ นาย รวม ๔ นาย แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี ผถู้ วายพระกลดสขี าวลายทอง ๑ นาย เวลา ๑๕ นาฬิกา ๒๐ นาที ขบวนเชิญพระสรีรางคารเดินทางมาถึงวัดพระปฐมเจดีย์ วชิราวุธวิทยาลัยบรรเลงเพลงมหาชัย ลูกเสือหลวงกองเกียรติยศวชิราวุธวิทยาลัยและลูกเสือกองเกียรติยศโรงเรียน ภ.ป.ร.ราชวิทยาลัย ถวายความเคารพ ลูกเสือเป่าแตรเด่ียวสัญญาณเคารพและโรยธงประจ�ำกองลกู เสอื นครปฐมขบวนเชิญพระผอบพระสรีรางคารเดนิ ทางมาถงึ ชาวพนกั งานประโคมในขบวนพระอสิ รยิ ยศเชิญพระผอบ วดั พระปฐมเจดีย์ พระสรรี างคารขบวนพระอสิ ริยยศเชญิ พระผอบพระสรีรางคาร เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระผอบพระสรีรางคาร โดยพระเสล่ยี งกง เข้าสูพ่ ระวหิ ารพระรว่ งโรจนฤทธิ์ 904

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคารลงจากรถยนต์ท่ีน่ังไปเข้าขบวนพระอิสริยยศเชิญพระสรีรางคารโดยพระเสลี่ยงกงท่ีบริเวณประตูทางเข้าวัดพระปฐมเจดีย์ มีข้าราชบริพารเดินตามพระเสลยี่ ง ผมู้ ารอรบั พระสรรี างคารรายทางทง้ั สองฝง่ั ถวายความเคารพ เมอื่ ขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระสรรี างคารมาถึงยังบันไดมุขหน้าพระวิหารพระร่วงโรจนฤทธิ์ เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคารข้นึ ไปยงั พระวหิ าร ประดษิ ฐาน ณ โตะ๊ หมบู่ ชู า เปดิ ฝาพระผอบพระสรีรางคาร ซึง่ ภายในพระผอบมีถำ�้ ศลิ าเป็นกล่องรูปสี่เหลี่ยมท�ำด้วยหินอ่อนสีขาวพร้อมฝาปิดยอดหัวเม็ด ผนังด้านหน้าถ้�ำศิลาจารึกอักษรพระนามพ.ร. และข้อความด้วยตวั อักษรสที อง จ�ำนวน ๕ บรรทัด ความว่า พระสรีรางคาร สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี ประสตู ิ วันอังคาร ท่ี ๒๔ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๖๘ สน้ิ พระชนม์ วันพุธ ท่ี ๒๗ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ จากนั้นเชิญถ�้ำศิลาพระสรีรางคารประดิษฐานบนพานทอง ถวายพวงมาลัยดอกไม้สดบนยอดฝาส่วนพระผอบท่หี ุ้มด้วยเศวตพสั ตรป์ ระดษิ ฐานทีโ่ ต๊ะหมู่ชั้นลดหลนั่ ลงมา เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๑๕ นาที พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ โดยรถยนตท์ น่ี ง่ั จากวงั เทเวศรม์ าถงึ ยงั วดั พระปฐมเจดยี ์ วงดรุ ยิ างคบ์ รรเลงเพลงมหาชยั ทา่ นผหู้ ญงิ บตุ รี วรี ะไวทยะนายวันชาติ วงษ์ชัยชนะ ผู้ว่าราชการจังหวัดนครปฐม นายประมวญ รักศีลธรรม อธิบดีผู้พิพากษาภาค ๗พนั เอก ธนณัฐ ยงั เฟอื่ งมนต์ เสนาธกิ ารมณฑลทหารบกที่ ๑๑ พลตำ� รวจตรี เพชรัตน์ แสงไชย ผบู้ ังคบั การต�ำรวจภูธรจังหวัดนครปฐม นางกัญจน์วิภา ฤทธ์ิประศาสน์ นายกเหล่ากาชาดจังหวัดนครปฐม และผู้แทนคณะกรรมการวัด เฝ้ารับเสด็จ พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี ทรงสักการะพระรว่ งโรจนฤทธ์ิ พระวรราชาทนิ ัดดามาตุเสด็จถงึ บริเวณหน้าพระวหิ ารพระรว่ งโรจนฤทธิ์ 905

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงเลอ่ื นเชญิ ถ�้ำศิลาพระสรรี างคารเข้าสทู่ บ่ี รรจุชอ่ งบรรจุพระสรีรางคารสมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ ทบ่ี รรจพุ ระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยูห่ ัว เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดี พระสรีรางคารพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี และสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ณ วิหารพระร่วงโรจนฤทธ์ิ วัดพระปฐมเจดีย์ จงั หวัดนครปฐม 906

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีทรงเจมิ ทกี่ �ำพูสัปตปฎลเศวตฉัตรท่านผหู้ ญิงบตุ รี วรี ะไวทยะ ถวายหนงั สือทรี่ ะลึก ทรงถือสายสตู รเชญิ สปั ตปฎลเศวตฉัตรขนึ้ กางก้ันถวาย พระพุทธรูปปางประสูติในพระวหิ ารพระร่วงโรจนฤทธ์ิ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ ไปยงั วหิ ารพระรว่ งโรจนฤทธิ์ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะถมบูชาพระร่วงโรจนฤทธิ์ ทรงกราบ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยถวายสกั การะพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั และพระสรรี างคารพระนางเจา้สวุ ทั นา พระวรราชเทวี ทรงกราบ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยถวายสกั การะพระสรรี างคารสมเดจ็ พระเจา้ภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ซ่ึงประดิษฐานอยู่บนโต๊ะหมู่เย้ืองขวาของพุทธบัลลังก์พระร่วงโรจนฤทธิ์ ทรงกราบ เสด็จไปทรงประเคนพดั รองท่ีระลกึ จากนน้ั ประทบั พระเกา้ อ้ี ทรงศีล พระธรรมปริยตั ิเวที (สุเทพ ผุสสฺ ธมโฺ ม ป.ธ. ๙) เจ้าอาวาสวัดพระปฐมเจดีย์ ประธานสงฆถ์ วายศลี พระสงฆ์ ๑๐ รปูสวดมาติกา ระหว่างน้ันเจ้าพนักงานลาดพระภูษาโยง จบแล้ว เสด็จไปทรงทอดผ้าไตรแด่พระสงฆ์ ๑๐ รูปประทับพระเกา้ อี้ท่เี ดมิ พระสงฆส์ ดบั ปกรณ์ ทรงหลัง่ ทกั ษิโณทก พระสงฆ์ถวายอนโุ มทนา เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๔๐ นาที นายประชมุ เอยี่ มสะอาด เจา้ พนกั งานภษู ามาลา เชญิ ถำ้� ศลิ าพระสรรี างคารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ไปยังที่บรรจุพระสรีรางคารด้านหลังพระรว่ งโรจนฤทธิ์ ประดษิ ฐานถ�้ำศลิ าพระสรรี างคารบนโต๊ะหมู่ที่จดั ไว้หนา้ คูหาซง่ึ เจาะโพรงผนังไว้ พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ ทรงพระดำ� เนนิ ตามพระสรรี างคาร ทรงเลอ่ื นเชญิ ถำ�้ ศลิ าพระสรรี างคารเขา้ สทู่ บ่ี รรจุ ขณะนน้ั เจา้ พนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ป่ี กลองชนะ ทรงวางพวงมาลยัทรงจุดธูปเทียนเครอ่ื งทองน้อยสกั การะพระสรรี างคาร ทรงคม 907

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี จากนั้นเสด็จเข้าภายในพระวิหารท่ีประดิษฐานสัปตปฎลเศวตฉัตร ที่เคยแขวนสุมพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคนิ ีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี ณ พระเมรุท้องสนามหลวง ทรงพระสหุ ร่าย ทรงเจมิ ทกี่ ำ� พสู ปั ตปฎลเศวตฉตั ร ขณะนน้ั พระสงฆเ์ จรญิ ชยั มงคลคาถา ชาวพนกั งานลนั่ ฆอ้ งชยั ประโคมสงั ข์ แตรดรุ ยิ างค์ ทรงถอื สายสตู รเชญิ สปั ตปฎลเศวตฉตั รขน้ึ กางกน้ั ถวายพระพทุ ธรปู ปางประสตู ใิ นพระวหิ าร ทรงจดุ ธปูเทยี นเครอ่ื งนมัสการทา้ ยที่นัง่ บชู าพระพทุ ธรปู ปางประสูติ ทรงคม และเสด็จไปประทบั พระเก้าอี้ ท่านผ้หู ญงิบตุ รี วีระไวทยะ รองราชเลขาธกิ าร ถวายหนงั สอื ท่รี ะลึก พระธรรมปริยัตเิ วที (สุเทพ ผสุ สฺ ธมฺโม ป.ธ. ๙) ถวายพระพุทธรปู จ�ำลองพระร่วงโรจนฤทธิ์ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๔๕ นาที พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ัดดามาตุ เสด็จไปประทบั รถยนตท์ ี่นง่ั เสด็จกลับ ขณะน้ัน วงดรุ ิยางคบ์ รรเลงเพลงมหาชยั อนงึ่ ภายหลงั จากทพี่ ระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ กลบั แลว้บรรดาพระอนุวงศ์ ข้าราชบริพาร ข้าราชการ นักเรียนวชิราวุธวิทยาลัย และผู้เข้าร่วมพิธี ได้ทรงน�ำและน�ำพวงดอกไม้ขึ้นไปถวายสักการะพระสรีรางคารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี จากนั้นเจ้าพนกั งานได้ปดิ ผนกึ ชอ่ งบรรจพุ ระสรีรางคารด้วยแผน่ หนิ อ่อนทผ่ี นงั จนเรยี บร้อย เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระผอบพระสรรี างคาร ส่วนหน่ึงกลบั วังร่นื ฤดี เวลา ๑๗ นาฬิกา เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระผอบพระสรีรางคารส่วนหน่ึงออกจากพระวหิ ารพระรว่ งโรจนฤทธไ์ิ ปยงั รถยนตท์ นี่ งั่ สว่ นพระองค์ เพอ่ื เชญิ ไปประดษิ ฐาน ณ วงั รน่ื ฤดี กอ่ นจะเชญิ ไปประกอบพธิ ลี อยพระสรรี างคารทฐ่ี านทพั เรอื สตั หบี อำ� เภอสตั หบี จงั หวดั ชลบรุ ี ในวนั พฤหสั บดี ท่ี ๑๓ ธนั วาคมพทุ ธศักราช ๒๕๕๕การลอยพระสรีรางคาร พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เชิญพระสรีรางคารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี อีกส่วนหนง่ึ ซึง่ กอ่ นการรื้อถอนพระเมรุ ข้าราชบรพิ ารได้ตรวจพบวา่ ยังคงมีเถา้ ธลุ อี ยูใ่ นเตาสมุ เพลงิ พระศพจงึ ไดเ้ ชญิ ออกจนหมดจด แลว้ ขอพระราชทานพระบรมราชานญุ าตเชญิ ไปลอยในทะเลอา่ วไทยตามที่สมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี มพี ระอัธยาศัยโปรดธรรมชาตทิ าง 908