จดหมายเหตุงานพระศพ เล่ม ๒

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๒๒ นาฬิกา หลังจากพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชและสมเด็จพระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ ขนึ้ บนพระเมรุ พระราชทานเพลงิ พระศพ (พระราชทานเพลงิ จรงิ )เวลา ๒๒ นาฬิกาแล้ว ประธานในพิธีน�ำข้าราชการ พ่อค้า และประชาชน เชิญดอกไม้จันทน์เข้าเผาในเมรุของวดั เป็นเสรจ็ พธิ ีพิธถี วายดอกไมจ้ ันทนท์ ี่วดั โพนชยั อำ� เภอด่านซ้าย จงั หวดั เลย พิธถี วายดอกไมจ้ ันทนท์ ่วี ัดศรภี ูกระดึงพัฒนาราม อำ� เภอดา่ นซา้ ย จงั หวัดเลยพิธถี วายดอกไม้จนั ทน์ท่จี ังหวดั ขอนแก่น พธิ ถี วายดอกไมจ้ นั ทนท์ ว่ี ดั ศรสี มุ งั คล์ อำ� เภอชนบท จงั หวดั ขอนแกน่พธิ ถี วายดอกไมจ้ ันทน์ทีว่ ัดท่งุ ยายดำ� พิธถี วายดอกไมจ้ นั ทน์ที่วดั เนนิ ไร่อ�ำเภอทา่ ตะเกยี บ จังหวดั ฉะเชิงเทรา อ�ำเภอแปลงยาว จังหวัดฉะเชงิ เทรา 809

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพิธถี วายดอกไม้จันทนท์ ีว่ ดั ศรเี ทพประดิษฐาราม พธิ ถี วายดอกไม้จันทนท์ ่ีวัดประชาสามคั คี อำ� เภอเมอื งนครพนม จงั หวัดนครพนม อ�ำเภอโพนสวรรค์ จงั หวดั นครพนม การแสดงมหรสพสมโภชงานออกพระเมรุ คณะกรรมการฝ่ายจัดการพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ได้มอบหมายกระทรวงวัฒนธรรมโดยกรมศิลปากรเป็นหน่วยงานหลักรับผิดชอบการจัดแสดงมหรสพสมโภชงานออกพระเมรุ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี ใหเ้ ปน็ ไปตามกำ� หนดและงดงามสมพระเกยี รตอิ ยา่ งทส่ี ดุ กรมศลิ ปากรไดเ้ ตรยี มการแสดงไว้๓ เวที ประกอบด้วย เวทีท่ี ๑ เวทีดา้ นสะพานสมเด็จพระปนิ่ เกลา้ เปน็ การแสดงหนังใหญ่ และโขนหนา้ จอเรอ่ื ง รามเกยี รติ์ เวทีที่ ๒ เวทดี ้านศาลฎกี า มกี ารแสดงหุน่ และละคร เวทีที่ ๓ เวทดี ้านหน้ามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เป็นการบรรเลง ขับร้อง ในช่อื เพชรรัตนาลยั วันจันทร์ ท่ี ๙ เมษายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๕ เวลา ๑๙ นาฬิกา เกิดฝนตกหนัก ทำ� ให้เวทีทั้ง ๓ เวที ไมส่ ามารถเปิดการแสดงไดต้ ามก�ำหนด เวลา ๒๐ นาฬกิ า เร่ิมการแสดงมหรสพสมโภชงานออกพระเมรุพรอ้ มกัน ๓ เวที เวทีการแสดงหนังใหญ่และโขน เรื่องรามเกียรติ์ เร่ิมการแสดงภาคที่ ๑ ประกอบด้วยการแสดงหนงั ใหญ่ ชุดเบิกหนา้ พระ (พากยส์ ามตระ) และชุดจบั ลิงหัวค่�ำ การแสดงโขน สีดาหาย (สรู ปะนกั ขามาหงึ )ปราบพญาขร พญาฑษู ณ์ เวทีการแสดงห่นุ และละคร เร่ิมการแสดงดว้ ยการแสดงหุ่นกระบอก โหมโรง ห่นุ นายโรง (ออกไหว้ครู) และด�ำเนินเรื่องพระอภัยมณี ตอนศึกเก้าทัพถึงพบนางละเวง ต่อด้วยการแสดงละครพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยูห่ ัว เร่อื งศกุนตลา ตอนทา้ วทษุ ยันตพ์ บนางศกนุ ตลา เวทีการบรรเลงดนตรีสากล เร่ิมการแสดงด้วยวงดนตรีสากลสโมสรนิสิตจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยมีผู้บรรเลงและขับร้อง จ�ำนวน ๕๕ คน เร่ิมด้วย เพลงพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวและในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และต่อด้วยคณะนักร้องประสานเสียงสันติราษฎรแห่งวิทยาลัยอาชีวศึกษาสันติราษฎร์ ในพระอุปถัมภ์สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี 810

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา๒๑นาฬกิ า๓๐นาทีการแสดงมหรสพสมโภชงานออกพระเมรทุ ง้ั ๓เวทีหยดุ พกั การแสดงเพอ่ืให้เจ้าพนักงานเตรียมการพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ เวลา ๒๒ นาฬิกา และให้ประชาชนทีช่ มมหรสพสมโภชร่วมถวายสกั การะพระศพ การแสดงหนังใหญ่ ชดุ เบิกหน้าพระ 811

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การแสดงโขนหน้าจอ เร่อื งรามเกยี รต์ิ 812

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี วนั องั คาร ที่ ๑๐ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๕๕ เวลา ๐ นาฬกิ า ๕ นาที เริม่ การแสดงมหรสพสมโภชงานพระเมรุพรอ้ มกัน ๓ เวที เวทีที่ ๑ การแสดงโขน เรื่องรามเกียรต์ิ เร่ิมการแสดงต่อชุดตามกวาง การแสดงเสร็จสิ้นลงเวลา๖ นาฬกิ า ๓๐ นาที การแสดงโขนหนา้ จอ เร่อื งรามเกียรต์ิ เวทีท่ี ๒ การแสดงละครนอก เรือ่ งสังข์ทอง ตอนพระสงั ขห์ นนี างพันธรุ ตั ถึงพระสงั ขพ์ บพระมารดาการแสดงเสรจ็ ส้ินลงเวลา ๖ นาฬิกา ๓๐ นาที การแสดงละครนอก เร่ืองสังขท์ อง ตอนพระสังขห์ นนี างพันธุรัตถงึ พระสังขพ์ บพระมารดา 813

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พิธีบูชาครู ก่อนเร่มิ การแสดงหุ่นกระบอก การแสดงหุ่นกระบอก เร่ืองพระอภัยมณี ตอนศึกเกา้ ทพั ถงึ พบนางละเวง 814

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีการแสดงละครพระราชนิพนธใ์ นรัชกาลที่ ๖ เรื่องศกนุ ตลา ตอนท้าวทษุ ยันต์พบนางศกุนตลา 815

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การแสดงละครนอก เร่ืองสังขท์ อง ตอนพระสงั ข์หนีนางพนั ธรุ ตั ถงึ พระสังขพ์ บพระมารดา คณะนกั รอ้ งเวทกี ารแสดงหุ่นกระบอก และละครนอก 816

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวทีที่ ๓ การบรรเลงดนตรีสากล วงดนตรีกรมประชาสัมพันธ์ มีผู้บรรเลงและขับร้อง จ�ำนวน๕๕ คน ควบคุมวงโดยนางโฉมฉาย อรุณฉาน อ�ำนวยเพลงโดยนายสุพจน์ ค้าผล เริ่มด้วยเพลงค�ำปฏิญาณจากบทพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ท�ำนองโดยครูเอ้ือ สุนทรสนาน และเพลงท่ีสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีโปรด โดยเฉพาะท่ีเป็นผลงานของวงสุนทราภรณ์ การแสดงเสรจ็ สิ้นลงเวลา ๓ นาฬกิ า การแสดงดนตรีสากล เพชรรัตนาลัย 817

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี หนงั สอื ท่รี ะลกึ ในการพระราชพธิ ีพระราชทานเพลิงพระศพฯ ในการพระราชพธิ พี ระราชทานเพลงิ พระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสริ โิ สภาพณั ณวดี วนั จนั ทร์ ท่ี ๙ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ มหี นงั สอื ทร่ี ะลกึ ทที่ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้โปรดกระหมอ่ มให้จดั พระราชทานผมู้ ารว่ มงาน ได้แก่ - หนังสอื พระธรรมเทศนา ในพระราชพธิ ีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลทักษณิ านปุ ทาน พระราชทานพระศพเมอื่ ส้นิ พระชนมบ์ รรจบครบ ๑๐๐ วนั - หนังสอื ศาสนคุณ ประพนั ธ์โดยหม่อมเจ้าพูนพิศมัย ดิศกุล - หนังสือแนวพระราชด�ำริทางการเมืองในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวด้านการพัฒนาการเมืองโดยกระบวนการปกครองทอ้ งถิน่ (๒๔๕๓ - ๒๔๖๘) แต่งโดย นายสนธิ เตชานันท์ - หนังสือประมวลพระโอวาท และพระด�ำรัสสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ระหว่างพทุ ธศักราช ๒๕๒๓ - ๒๕๔๑ - หนังสอื ดวงแก้วแหง่ พระมงกฎุ เกล้า - ซีดเี พลงพระอนสุ รณ์สมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี หนงั สอื ทรี่ ะลกึ เนอ่ื งในการพระราชทานเพลงิ พระศพทม่ี หี นว่ ยงานจดั พมิ พฉ์ ลองพระมหากรณุ าธคิ ณุโดยเสดจ็ พระราชกศุ ล แจกเป็นบัตรรบั หนงั สือโดยให้มารับหนงั สือทรี่ ะลกึ ณ ส�ำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติกรมศิลปากร ไดแ้ ก่ - หนังสอื ออมสนิ ของแผ่นดิน โดยธนาคารออมสนิ - หนังสือพระราชบันทึกของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เร่ือง “คอนสติตูช่ัน”และเร่ือง “โสเชยี ลิสม์” โดยคณะนิติศาสตร์ จฬุ าลงกรณ์มหาวิทยาลัย - หนังสือวชิราวุธานุสรณ์สาร ฉบับพิเศษ โดยมูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์พระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยหู่ ัว - หนังสือคุณานุคณุ ไตรภาค โดยสำ� นักงานเลขาธิการสภาการศกึ ษา - หนงั สอื พระราชดำ� รสั พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ตอบพระบรมวงศานวุ งศแ์ ละขา้ ทลู ละอองธลุ ีพระบาท ในงานเฉลมิ พระชนมพรรษา (พ.ศ. ๒๔๕๓ - พ.ศ. ๒๔๖๗) โดยวชิราวธุ วิทยาลยั 818

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีหนงั สอื ท่รี ะลกึ ในการพระราชพิธพี ระราชทานเพลงิ พระศพฯ 819

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีการพระราชกศุ ลเก็บพระอฐั ิ วันองั คาร ท่ี ๑๐ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ เจ้าพนักงานเตรียมการต้ังแต่งการพระราชกุศลเก็บพระอัฐิ ณ พระเมรุ และพระที่นั่งทรงธรรมไว้พร้อม ดงั น้ี ณ พระเมรุ ที่คูหาพระเมรุด้านทิศตะวันตก ลาดพระสุจหนี่ทอดพระเก้าอี้ส�ำหรับเป็นท่ีประทับของสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงปฏบิ ตั พิ ระราชกรณยี กจิ แทนพระองค์หน้าพระจิตกาธานด้านทิศตะวันตกลาดพระสุจหน่ี เหนือบัวปากฐานพระจิตกาธาน ตรงกลางประดิษฐานพระอฐั ทิ เี่ จา้ หนา้ ทงี่ านแจงแปรพระรปู แลว้ ถวายคลมุ ดว้ ยตาดทอง ขา้ งพระจติ กาธานทางทศิ ใตท้ อดเครอื่ งสรงพระอัฐิไว้เป็น ๒ แถว แถวแรกทอดพระผอบส�ำหรับบรรจุพระสรีรางคารถวายคลุมด้วยตาดทอง พานขันทองคำ� ลงยาบรรจนุ ำ�้ พระสคุ นธถ์ วายคลมุ ปกั ขวดนำ้� พระสคุ นธ์ แถวที่ ๒ พระโกศพระอฐั ทิ องคำ� ลงยาสวมยอดสวุ รรณฉตั รปรุ ๗ ชั้น ประดบั มาลยั ซีกดอกไม้สดทเี่ อวพระโกศ และพระโกศพระอัฐทิ ี่จะเชิญไปประดษิ ฐานณ วังร่ืนฤดี ทอดเคียงกัน ถัดมาทอดเครื่องทองน้อย ๒ เคร่ืองส�ำหรับสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ ารท่หี นง่ึ และส�ำหรับพระอฐั ิบูชาพระสงฆท์ ห่ี น่งึ ท้ังนี้ พระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมิพลอดลุ ยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มให้แบง่ พระอฐั ิบรรจุลงพระโกศทองค�ำลงยากางก้นั ดว้ ยสุวรรณฉตั รปรุ ๗ ช้ัน คนั ดาล อกี องค์หนึ่ง เพอื่ เชิญไปประดิษฐาน ณ พระวมิ าน วังรนื่ ฤดี รว่ มกบั พระบรมอฐั พิ ระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกล้าเจา้ อยู่หวั และพระอฐั ิพระนางเจา้ สวุ ัทนา พระวรราชเทวี พระเมรุ และอาคารประกอบ 820

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี หอเปล้อื งหลังพระเมรุดา้ นทิศตะวันออก ทคี่ หู าพระเมรดุ า้ นทศิ เหนอื ตง้ั เกา้ อสี้ ำ� หรบั พระสงฆท์ จี่ ะสดบั ปกรณ์ และตง้ั โตะ๊ ปผู า้ ขาววางผา้ ไตรสามหาบ ทหารยืนยามถวายพระศพยังคงยืนยามสี่มุมพระจิตกาธานและสี่มุมฐานชาลาพระเมรุต่อเน่ืองมาแต่วันก่อน จะได้ถอนออกเม่ืออัญเชิญพระอัฐิและพระสรีรางคารโดยขบวนพระอิสริยยศออกจากพระเมรุไปยงั พระบรมมหาราชวงั รงุ่ เชา้ กอ่ นเวลาเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ คณะขา้ ราชบรพิ ารในสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ขน้ึ บนพระเมรกุ ราบถวายสกั การะพระอฐั ิ สงั เกตพบพระอฐั สิ ว่ นพระเศยี รเปน็ สชี มพูออ่ น และพระอฐั ิส่วนพระวรกายเปน็ สขี าวปนเหลืองอ่อน ครั้นใกล้เวลาเสด็จพระราชดำ� เนิน กองทหารเกียรติยศสำ� หรับพระศพเข้าต้ังแถวท่ีถนนในราชวัติพระเมรดุ า้ นทศิ เหนอื ทหารรกั ษาพระองคย์ นื รายทางทรี่ ว้ิ ขบวนพระอสิ รยิ ยศรว้ิ ที่๔ผา่ นตง้ั แตถ่ นนราชดำ� เนนิ ในถนนหนา้ พระลาน ถงึ ประตวู เิ ศษไชยศรี ณ พระทีน่ ่งั ทรงธรรม มุขหน้าพระท่ีน่ังทรงธรรมด้านทิศตะวันออก ลาดพระสุจหน่ีทอดพระราชอาสน์ส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ถวายคลุมด้วยผ้าเยียรบับ ระหว่างเสาโถงกลางแถวตรงกับอาสน์สงฆ์ตั้งแต่งพระแท่นแว่นฟ้าบุษบกเป็นที่ประดิษฐานพระโกศพระอฐั ิ สมี่ ุมพระแท่นแว่นฟา้ บุษบกต้งั ฉตั รทอง ๕ ชนั้ มุมละ ๑ องค์ ฐานเขียงทง้ั สดี่ า้ นตง้ั พมุ่ ทองด้านละ ๑ พุ่ม พร้อมเทยี น ๑ คู่ มมุ ฐานเขยี งตั้งแจกันดอกไมม้ มุ ละ ๑ แจกัน หนา้ พระแท่นแว่นฟา้ บษุ บกทอดเครื่องราชสักการะทองคำ� ลงยาราชาวดแี ละเคร่ืองทองนอ้ ยพรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบ ๒ ที่ 821

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี หน้าอาสน์สงฆ์ ลาดพระสุจหนี่ทอดพระราชอาสน์พร้อมเครื่องพระอิสริยยศราชูปโภคส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ถวายคลุมด้วยผ้าเยียรบับ และตั้งพระเกา้ อท้ี ป่ี ระทบั ของพระบรมวงศแ์ ละพระอนวุ งศ์เช่นวันก่อน ตรงหน้าประธานสงฆ์ทอดพระเก้าอี้ที่ประทับของสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงปฏิบัติพระสงฆข์ ณะรบั พระราชทานฉนั ภตั ตาหารสามหาบ พระราชอาสน์พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดชที่ระเบียงติดผนัง ด้านทิศใต้วางพานผ้าไตรพร้อม และสมเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ิต์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ ณ มขุ หน้าด้านทิศตะวันออกของพระที่น่งั ทรงธรรมปจั จยั ตน้ อาสนส์ งฆท์ อดพานพระมหากฐนิ วางพระภษู าโยง ขา้ งตน้ อาสนส์ งฆท์ างทศิ ตะวนั ตกตงั้ เครอ่ื งสงั เคด็ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างเป็นที่ระลึกงานพระศพ และมีหนังสือพร้อมตู้บรรจุท่ีวชิราวุธวิทยาลัยสร้างโดยเสด็จพระราชกุศล ๑ ชดุ ผู้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทบนพระท่ีนั่งทรงธรรม และที่ศาลาลูกขุน จัดที่น่ังเช่นเดียวกับวันพระราชพธิ พี ระราชทานเพลงิ พระศพ เวน้ แตไ่ มม่ คี ณะทตู านทุ ตู การแตง่ กาย เครอ่ื งแบบเตม็ ยศประดบั เครอ่ื งราชอิสริยาภรณ์ ไว้ทุกข์เครอ่ื งราชสกั การะทองคำ� ลงยาราชาวดีและเครอ่ื งทองนอ้ ยพรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบหน้าพระแท่นแว่นฟา้ บษุ บก 822

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ ลานนอกราชวัติพระเมรดุ ้านเหนือและดา้ นใต้ ร้ิวขบวนพระอิสริยยศ ร้ิวที่ ๔ ทจี่ ะแห่เชิญพระโกศพระอฐั ิและพระสรีรางคารจากพระเมรุเข้าสู่พระบรมมหาราชวงั เปน็ ขบวนพยหุ ยาตรา ๔ สาย ตน้ ขบวนตง้ั รวิ้ อยบู่ นถนนกลางทอ้ งสนามหลวงนอกราชวตั ิพระเมรุดา้ นเหนือ ยืนหนั หนา้ สู่ทศิ ใต้ ผู้ปฏิบตั แิ ต่งกายเหมือนริว้ ขบวนพระอสิ ริยยศ ร้วิ ขบวนท่ี ๑ มีจ�ำนวนเจา้ หนา้ ท่ีและต�ำแหนง่ ประจ�ำริ้วเปลีย่ นแปลงไปจากร้วิ ขบวนที่ ๑ ดงั นี้ ตน้ ขบวน ประกอบดว้ ย นายต�ำรวจขีม่ ้านำ� ผู้นำ� ริว้ ผเู้ ชิญธงสามชาย ประตูหน้า ค่แู ห่ นายทหารกลองชนะ แตรงอน แตรฝรัง่ สงั ขม์ ีรายละเอียดดังนี้ มีนายตำ� รวจข่ีม้านำ� ๑ คู่ เดนิ รวิ้ แยกเป็น ๒ สาย มีตำ� รวจเดนิ ขนาบขา้ งซา้ ย ๒ นาย ข้างขวา ๒ นาย มผี นู้ ำ� รว้ิ ๑ นาย เดนิ ในระยะกง่ึ กลางรว้ิ ผเู้ ชิญธงสามชาย ๒ นาย เปน็ เจ้าหน้าทก่ี รมพลาธิการทหารบก เดินรว้ิ แยกเป็นด้านซา้ ย ๑ นายด้านขวา ๑ นาย ประตูหน้า ๒ นาย เป็นเจ้าหนา้ ทีส่ ำ� นักพระราชวัง เดินร้วิ แยกเป็นดา้ นซ้าย ๑ นาย ดา้ นขวา ๑ นาย คู่แห่นายทหารแต่งเครอ่ื งแบบเตม็ ยศ เดนิ ร้ิวเป็น ๔ สาย ประกอบดว้ ย นายทหารบก ร้ิวสายนอก๒ สาย สายละ ๖๙ นาย รวม ๑๓๘ นาย ริ้วสายใน ๒ สาย นายทหารอากาศด้านซ้าย ๖๙ นาย นายทหารเรอืด้านขวา ๖๙ นาย รวมทั้งสน้ิ ๒๗๖ นาย กลองชนะแดงลายทอง ๑๖๐ นาย กลองชนะทอง ๒๐ นาย กลองชนะเงิน ๒๐ นาย รวม ๒๐๐นาย เดนิ ร้วิ ถดั ไปด้านในเปน็ ค่กู บั คแู่ หน่ ายทหาร แยกเปน็ ดา้ นซา้ ย ๒ สาย ด้านขวา ๒ สาย แต่ละสายน�ำด้วยกลองชนะแดงลายทอง ๔๐ นาย กลองชนะทอง ๕ นาย กลองชนะเงิน ๕ นาย รวมสายละ ๕๐ นาย แตรฝรัง่ ๒๐ นาย แตรงอน ๒๘ นาย สงั ข์ ๔ นาย เดินร้ิวด้านในเป็นคู่กับคูแ่ ห่นายทหาร ในลำ� ดบัตอ่ จากกลองชนะเงนิ โดยแยกเปน็ ดา้ นซ้าย ๒ สาย ดา้ นขวา ๒ สาย แตล่ ะสายน�ำดว้ ยผู้เป่าแตรฝร่งั ๕ นายแตรงอน ๗ นาย สงั ข์ ๑ นาย สงั ขค์ นสดุ ท้ายจะเดินร้ิวในลำ� ดับตรงกับคูแ่ หน่ ายทหารคนสุดท้าย ระหวา่ งกลางรว้ิ คแู่ หน่ ายทหารและกลองชนะ เปน็ สารวตั รกลอง ๔ นาย สารวัตรแตร ๒ นาย จา่ ป่ี๒ นาย จ่ากลอง ๑ นาย เดนิ รว้ิ ตามลำ� ดบั ดังนี้ สารวัตรกลองและสารวัตรแตรเดนิ ในระยะกึ่งกลางร้วิ โดยสารวัตรกลองคนท่ี ๑ อยู่ในระดับเดียวกับคู่แห่นายทหารและผู้ตีกลองชนะแดงลายทองแถวแรกโดยสารวัตรกลองคนท่ี ๔ อยู่ในระดับเดียวกับกลองชนะแดงลายทองแถวสุดท้าย ถัดไปเป็นจ่าปี่และจ่ากลองล�ำดับถดั ไปเปน็ สารวัตรแตรคนท่ี ๑ อยใู่ นระดับเดียวกบั แตรฝรั่งแถวแรก สารวัตรแตรคนที่ ๒ อย่ใู นระดบัเดียวกับสังข์ ลำ� ดบั ถดั ไป ระยะหา่ ง ๒ เมตร เปน็ ตอนของผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวาง และผเู้ ชญิ พระแสงหวา่ งเครอื่ งหนา้ พระอฐั ิ ประกอบดว้ ย ผเู้ ชญิ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิ ผคู้ มุ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหน้าพระอฐั ิ มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหวา่ งเคร่อื งหนา้ พระอฐั ิ และผกู้ ำ� กบั พระแสงหวา่ งเครื่องหนา้พระอัฐิ มรี ายละเอยี ดดงั น้ี 823

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ผเู้ ชญิ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ลิ ดจำ� นวนลงกง่ึ หนงึ่ จากทใ่ี ชใ้ นรว้ิ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ รวิ้ ท่ี ๑ประกอบดว้ ย ฉตั ร ๗ ชนั้ ๒ คนั ฉัตร ๕ ชนั้ ๖ คัน บงั แทรก ๔ คนั รวม ๑๒ คัน เดนิ ริว้ แยกเปน็ ๒ สายซา้ ย ขวา ตรงกบั สายรว้ิ คูใ่ นสุดของสายกลองชนะแตรสังข์ เดนิ ระยะตอ่ ๑ เมตร ในแตล่ ะสายมลี �ำดบั ดงั น้ีคือ ผู้เชิญฉัตร ๕ ชนั้ ๑ คัน เดนิ น�ำ ตามดว้ ยบังแทรก ๑ คนั ฉัตร ๕ ช้ันกบั บังแทรกเดินสลับกนั ท้ายสดุ เป็นผ้เู ชญิ ฉัตร ๗ ชัน้ ๑ คนั ผคู้ ุมฉตั รเครื่องสูงหกั ทองขวางหนา้ พระอัฐิเดินตามหลังผเู้ ชญิ ฉตั ร ๗ ช้นั สายละ ๑ นาย ระหว่างกลางริ้วของผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหน้าพระอัฐิท้ังสองสาย เป็นริ้วของผู้เชิญพระแสงหว่างเคร่อื งหน้าพระอฐั ิ ประกอบดว้ ย ผูก้ ำ� กับพระแสงหวา่ งเครื่องหนา้ พระอฐั ิ ๑ นาย เดนิ ร้วิ ตรงกบัระดบั ของผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั คิ แู่ รก ถดั ไปเปน็ มหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหนา้ พระอัฐิ ๖ นาย เดนิ ระยะต่อ ๒ เมตร มหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหวา่ งเครอ่ื งคนท่ี ๖ เดินรวิ้ ตรงกบัผูเ้ ชญิ ฉัตรเคร่ืองสงู หกั ทองขวางหน้าพระอัฐิค่สู ุดทา้ ย ล�ำดับถดั ไป ระยะหา่ ง ๒ เมตร เป็นตอนของตำ� รวจหลวงคู่แหถ่ อื หอก และมหาดเล็กหลวงคู่แห่เดนิ รวิ้ นำ� หนา้ พระทน่ี งั่ ราเชนทรยานทรงพระโกศพระอฐั ิ ในล�ำดบั ตอ่ จากตอนของผเู้ ชญิ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอฐั ิ ดา้ นซ้าย ๒ สาย ดา้ นขวา ๒ สาย สายนอกเปน็ ริว้ ของตำ� รวจหลวงถอื หอกสายละ ๑๐ นายรวม ๒๐ นาย สายในเป็นริ้วของมหาดเล็กหลวงคู่แหส่ ายละ ๑๐ นาย รวม ๒๐ นาย เป็นนักเรียนวชริ าวุธวทิ ยาลัย ล�ำดับถัดไป ระยะห่าง ๒ เมตร เป็นตอนของผู้อ�ำนวยการร้ิวขบวนพระอิสริยยศเชิญพระอัฐิเดินกลางร้ิวหน้าพระท่ีนั่งราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิ อยู่ระหว่างสายของต�ำรวจหลวงคู่แห่และมหาดเลก็ หลวงคู่แห่ ลำ� ดบั ถัดไปเปน็ ผบู้ อกขบวนเดินกลางรวิ้ ถือกรบั สญั ญาณ ลำ� ดบั ถดั ไปเปน็ ตอนของผู้เชิญพระท่ีนงั่ ราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิ ประกอบด้วย ผ้กู ำ� กับพระท่ีน่ังราเชนทรยาน ผู้คุมคนหามพระท่ีน่ังราเชนทรยาน ผู้คุมพระท่ีน่ังราเชนทรยาน คนหามพระท่ีนั่งราเชนทรยาน ภูษามาลาประคองพระโกศพระอัฐิ ผ้เู ชิญพระกลด ผเู้ ชญิ บังสรู ย์ ผู้เชิญพดั โบก ค่เู คียงพระทน่ี งั่ราเชนทรยาน อนิ ทรพ์ รหมเชิญพ่มุ ต้นไมเ้ งิน พุ่มตน้ ไมท้ อง มีรายละเอยี ดดังนี้ ผู้ก�ำกับพระท่ีน่ังราเชนทรยาน ๑ นาย คือนายอดุลย์ พูลทรัพย์ เดินล�ำดับต่อจากผู้บอกขบวนแต่งกายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสก�ำมะหย่ีสีด�ำยอดเกี้ยว เส้ือนอกขาวแบบราชการประดบั เครอื่ งราชอสิ รยิ าภรณ์ สวมปลอกแขนทกุ ข์ นงุ่ เกยี้ วลาย รดั ประคดสแี ดงดอกขาว ถงุ เทา้ สขี าว รองเทา้สดี �ำ ผคู้ มุ คนหามพระทน่ี ง่ั ราเชนทรยาน ๑ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทก่ี รมการขนสง่ ทางบก คอื รอ้ ยเอก สรุ วชิ ญ์แมน้ สงวน เดนิ รวิ้ ในล�ำดบั ตอ่ จากผกู้ �ำกบั พระทน่ี ง่ั ราเชนทรยาน แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสก�ำมะหย่ีสีดำ� ยอดเก้ียว เส้ือนอกขาวแบบราชการ สวมปลอกแขนทกุ ข์ นุง่ เกี้ยวลาย รัดประคดสแี ดงดอกขาว ถงุ เท้าสขี าว รองเท้าสีดำ� 824

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ผคู้ มุ พระทนี่ งั่ ราเชนทรยาน ๔ นาย เปน็ เจา้ หนา้ ทกี่ รมศลิ ปากร คอื นายอำ� พนั กจิ งาม นกั โบราณคดี(ทรงคุณวุฒิ) นายนิยม กล่ินบุบผา นักวิชาการช่างศิลป์ (เชี่ยวชาญ) นายธวัชชัย ปุณณลิมปกุลนักวิชาการช่างศิลป์ (เชี่ยวชาญ) นายศักย ขุนพลพิทักษ์ จิตรกร (เช่ียวชาญ) เดินประจ�ำส่ีมุมพระท่ีน่ังราเชนทรยาน แต่งเครื่องแบบเต็มยศ ประดบั เคร่อื งราชอิสรยิ าภรณ์ สวมปลอกแขนทกุ ข์ พระทนี่ ง่ั ราเชนทรยานทรงพระโกศพระอฐั ิ ระหวา่ งทยี่ งั ไมเ่ คลอื่ นขบวนจะเทยี บไวบ้ นรา้ นมา้ ตรงมขุหน้าพระที่น่ังทรงธรรม คนหามพระที่นั่งราเชนทรยาน ๕๖ นาย เป็นเจ้าหน้าท่ีกรมการขนส่งทหารบกแต่งกายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสโหมดเทศยอดจุก เส้อื เขม้ ขาบไหม กางเกงมัสรไู่ หมรัดประคดโหมดเทศสีแดง ถงุ เท้าสีขาว รองเท้าสีด�ำ ภูษามาลาประคองพระโกศพระอฐั ิ ๑ นาย คือ นายจตุรงค์ จอดเกาะ นั่งคุกเข่าทีแ่ ทน่ เก็จประคองพระโกศพระอฐั ิอย่ดู ้านหน้าพระทน่ี ่ังราเชนทรยาน แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี สวมลอมพอกขาวเกี้ยวดอกไมไ้ หว เสื้อนอกขาวแขนกระบอก ทบั ด้วยเสื้อครุยเทวดาแถบใหญ่ น่งุ เกย้ี วลาย ถงุ เท้าสขี าว รองเทา้ สีดำ� ผเู้ ชญิ พระกลด ๑ นาย เดินดา้ นซา้ ยของพระท่นี ่ังราเชนทรยาน ผู้เชิญบงั สูรย์ ๑ นาย เดนิ ดา้ นขวาของพระทน่ี ่ังราเชนทรยาน ผเู้ ชิญพัดโบก ๑ นาย เดินกลางร้วิ ตอ่ จากพระท่ีนั่งราเชนทรยาน ท้ัง ๓ นาย เป็นเจ้าหน้าทจ่ี ากสำ� นักพระราชวัง แต่งกายตามโบราณ สวมลอมพอกขาวเก้ียวดอกไม้ไหว เสื้อขาวแขนกระบอกทับด้วยเสอื้ ครุยเทวดาแถบใหญ่ นงุ่ เก้ยี วลาย ถงุ เท้าสขี าว รองเท้าสดี �ำ สองข้างซ้ายขวาของพระท่ีนั่งราเชนทรยาน เป็นแถวของคู่เคียงพระโกศพระอัฐิ คู่เคียงพระที่น่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิ และอินทร์พรหมเชิญพุ่มตน้ ไมเ้ งนิ พ่มุ ตน้ ไม้ทอง เดินรวิ้ ขา้ งละ ๓ สาย คูเ่ คียงพระโกศพระอัฐิท่ีพระที่น่งั ราเชนทรยานทีเ่ ปน็ ราชองครักษ์ประจ�ำและนายต�ำรวจราชสำ� นักประจ�ำ ๑๖ นาย เดินริ้วดา้ นซ้าย ๘ นาย ด้านขวา ๘ นาย ประกอบดว้ ย พลอากาศเอก หม่อมหลวงสุปรีชากมลาศน์ พลเอก ดุสติ เครอื ใย พลเรอื เอก ไพบลู ย์ ชอ้ ยเพง็ พลเรอื เอก ชัยวัฒน์ เอีย่ มสมทุ ร พลเอก ศริ ชิ ยัดษิ ฐกลุ พลเอก ภุชงค์ รัตนวรรณ พลเอก ประสาท สุขเกษตร พลเอก ไพชยนต์ ค้าทนั เจริญ พลอากาศเอกธีระพล คล้ายพันธ์ พลโท ดนัย มีชูเวท พลอากาศโท อิทธิศักดิ์ ศรีสังข์ พันเอก สุรัตน์ ผ่านไกล พันเอกองอาจ สขุ มณี พนั เอก เดชา กลิ่นประชา พลต�ำรวจเอก อสิ ระพันธ์ สนทิ วงศ์ ณ อยุธยา พลตำ� รวจตรี พชิ ิตชยัศรยี านนท์ แต่งกายเครื่องแบบเตม็ ยศ ประดบั เครือ่ งราชอิสรยิ าภรณ์ สวมปลอกแขนทุกข์ คู่เคียงพระที่น่ังราเชนทรยานทรงพระโกศพระอัฐิท่ีเป็นข้าราชการช้ันผู้ใหญ่ ๑๖ นาย เดินริ้วสายในสุดด้านซ้าย ๘ นาย ด้านขวา ๘ นาย ประกอบด้วย นายพระนาย สุวรรณรัฐ ปลัดกระทรวงมหาดไทยพลเอก เสถยี ร เพ่ิมทองอนิ ทร์ ปลดั กระทรวงกลาโหม นางพนติ า กำ� ภู ณ อยุธยา ปลดั กระทรวงการพฒั นาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ นางสาวสุพัตรา ธนเสนีวัฒน์ ปลัดกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ นายโชติ ตราชู ปลัดกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม นายยรรยง พวงราช ปลัดกระทรวงพาณิชย์นายสมเกียรติ ฉายะศรีวงศ์ ปลัดกระทรวงแรงงาน นายวิฑูรย์ สิมะโชคดี ปลัดกระทรวงอุตสาหกรรมนายอำ� พน กติ ตอิ ำ� พน เลขาธกิ ารคณะรฐั มนตรี นายนนทกิ ร กาญจนะจติ รา เลขาธกิ ารคณะกรรมการขา้ ราชการพลเรือน นายอภิชาติ จีระวุฒิ เลขาธิการคณะกรรมการการอุดมศึกษา นายชัยพฤกษ์ เสรีรักษ์ เลขาธิการคณะกรรมการการอาชวี ศกึ ษา พนั ตำ� รวจเอก ทวี สอดส่อง เลขาธิการศูนยอ์ �ำนวยการบริหารจงั หวดั ชายแดน 825

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีภาคใต้ นางสาวสุทธาสินี วัชรบูล รองเลขาธิการสภาการศึกษา นายวรพัฒน์ ทิวถนอม รองปลัดกระทรวงเทคโนโลยีสารสนเทศและการส่ือสาร และนายสมชาย เทียมบุญประเสริฐ ที่ปรึกษาด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี กระทรวงวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี แตง่ กายเคร่อื งแบบเต็มยศ ประดับเคร่อื งราชอิสรยิ าภรณ์สวมปลอกแขนทกุ ข์ อนิ ทร์ พรหมเชญิ พมุ่ ตน้ ไมเ้ งนิ พมุ่ ตน้ ไมท้ อง เดนิ รวิ้ สายนอกสดุ ดา้ นซา้ ยเปน็ อนิ ทรเ์ ชญิ พมุ่ ตน้ ไมท้ อง๘ นาย ดา้ นขวาเปน็ พรหมเชญิ พมุ่ ตน้ ไมเ้ งิน ๘ นาย เปน็ เจ้าหนา้ ท่ีกรมพลาธกิ ารทหารบก ลำ� ดบั ถดั ไปเปน็ ตอนของผเู้ ชญิ พระวอสวี กิ ากาญจนท์ รงพระสรรี างคาร ประกอบดว้ ย ตำ� รวจหลวงผกู้ ำ� กบั พระวอสวี กิ ากาญจน์ ผคู้ มุ คนหามพระวอสวี กิ ากาญจน์ คนหามพระวอสวี กิ ากาญจน์ ภษู ามาลาประคองพระผอบพระสรรี างคาร ผู้เชิญพระกลด ผเู้ ชิญบงั สรู ย์ ผเู้ ชิญพดั โบก คู่เคียงพระวอสวี ิกากาญจน์ อนิ ทร์ พรหมเชิญจามรหกั ทองขวาง มีรายละเอยี ดดังนี้ ต�ำรวจหลวง ๔ นาย เดนิ กลางสองสาย สายละ ๒ นาย หนา้ พระวอสีวกิ ากาญจน์ แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสก�ำมะหย่ีสีด�ำยอดแหลม เสื้อสักหลาดสีนำ�้ เงิน นงุ่ ผา้ มว่ งเชิงทองเข็มขดั แถบทองพ่ไู หมแดง สายกระบีแ่ ถบทองใหญ่ ถอื หอก ถงุ เท้าสีขาว รองเทา้ สีดำ� ผกู้ ำ� กบั พระวอสวี กิ ากาญจน์ ๑ นาย คอื นายพงษส์ วสั ด์ิ ชื่นอารมณ์ เดนิ ในระยะกงึ่ กลางรว้ิ แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสก�ำมะหยี่สีด�ำยอดเก้ียว เสื้อนอกขาวแบบราชการ ประดับเครือ่ งราชอสิ ริยาภรณ์ สวมปลอกแขนทุกข์ นงุ่ เกย้ี วลาย รดั ประคดสีแดงดอกขาว ถุงเท้าสีขาว รองเท้าสดี ำ� ผู้คุมคนหามพระวอสีวิกากาญจน์ ๑ นาย คือ ร้อยโท ชัยวัฒน์ ภู่ระหงษ์ เดินร้ิวในลำ� ดับต่อจากผกู้ ำ� กบั พระวอสวี กิ ากาญจน์ แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสก�ำมะหยส่ี ดี ำ� ยอดเกย้ี วเสอื้ นอกขาวแบบราชการ สวมปลอกแขนทกุ ข์ นงุ่ เกย้ี วลาย รดั ประคดสแี ดงดอกขาว ถงุ เทา้ สขี าว รองเทา้ สดี ำ� พระวอสวี กิ ากาญจน์ ระหวา่ งทย่ี งั ไมเ่ คลอ่ื นขบวนจะเทยี บพกั ไวบ้ นรา้ นมา้ ถดั จากพระทนี่ ง่ั ราเชนทรยาน คนหามพระวอสีวิกากาญจน์ ๑๖ นาย เป็นเจ้าหนา้ ทจ่ี ากกรมการขนส่งทหารบก แตง่ กายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกประพาสโหมดเทศยอดจุก เสื้อเข้มขาบไหม กางเกงมัสรู่ไหม รัดประคดโหมดเทศสแี ดง ถงุ เท้าสขี าว รองเท้าสีดำ� ภษู ามาลาประคองพระผอบพระสรรี างคาร ๑ นาย คอื นายสชุ าติ ทองสา และนายวชริ แกว้ กระหนกเดนิ กำ� กบั อยเู่ บอื้ งลา่ งซา้ ยขวา มไิ ดข้ น้ึ นง่ั ถวายอยงู่ านบนพระวอสวี กิ ากาญจน์ แตง่ กายตามโบราณราชประเพณีประดับเคร่อื งราชอสิ ริยาภรณ์ สวมปลอกแขนทกุ ข์ ผู้เชิญพระกลด ๑ นาย เดินดา้ นซ้ายของพระวอสวี กิ ากาญจน์ เปน็ เจ้าหน้าท่ีจากส�ำนักพระราชวงัแต่งกายตามโบราณราชประเพณี เส้ือนอกขาวแบบราชการ ติดแขนทุกข์ นุ่งผ้าม่วง รัดประคดน้�ำเงินดอกขาว ถุงเท้ายาวสขี าว รองเทา้ สีดำ� ผเู้ ชิญบงั สูรย์ ๑ นาย เดนิ ดา้ นขวาของพระวอสวี กิ ากาญจน์ ผู้เชิญพดั โบก๑ นาย เดนิ กลางริ้วตอ่ จากพระวอสีวกิ ากาญจน์ เปน็ เจ้าหน้าท่จี ากสำ� นกั พระราชวงั แต่งกายตามโบราณราชประเพณี สวมลอมพอกขาวเกยี้ วดอกไมไ้ หว เสอ้ื ขาวแขนกระบอกทบั ดว้ ยครยุ เทวดาใหญ่ นงุ่ เกย้ี วลาย ถงุ เทา้สีขาว รองเท้าสีด�ำ 826

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สองข้างซ้ายขวาของพระวอสวี กิ ากาญจนเ์ ปน็ แถวของคู่เคยี งพระสรีรางคาร และอินทร์ พรหมเชิญจามรหกั ทองขวาง เดนิ ร้วิ ขา้ งละ ๒ สาย อินทรพ์ รหมเชญิ จามรหักทองขวาง เดินรวิ้ สายนอกสดุ ดา้ นซา้ ยเป็นอนิ ทรเ์ ชญิ จามรหักทองขวาง๘ นาย ดา้ นขวาเป็นพรหมเชิญจามรหกั ทองขวาง ๘ นาย เป็นเจา้ หน้าท่ีกรมพลาธกิ ารทหารบก คู่เคยี งพระสรรี างคารท่ีพระวอสีวกิ ากาญจน์ ๑๖ นาย เดินริ้วสายใน ดา้ นซา้ ยเปน็ ขา้ ราชการจากส�ำนกั พระราชวัง ๘ นาย คือนายไพศาล ลอ้ มทอง นายถนอม พรายศรี นายสมทรง จนั ทร์พวง นายสมชายธรณิศร นายพรชยั เจริญสุวรรณ นาวาอากาศโท ฉลาด ทองตะโก นายนิพนธ์ เลา้ สินวัฒนา และนายจรูญอม่ิ เอิบสิน และด้านขวาเปน็ ขา้ ราชการส�ำนักราชเลขาธกิ าร ๘ นาย คอื นายฉัตรสวุ รรณ วทิ ยะวาณชิ กลุ นายประดษิ ฐ์ อารย์โพธ์ทิ อง นายฐากร ธรรมประทีป นายปรชี า ส่งกติ ติสุนทร นายประเสรฐิ ฉตั รชัยศักด์ิ นายศริ ิปะทะขนี ัง นายสัญญา สเุ รนทรานนท์ และนายอดลุ ย์ สิทธกิ ูล ล�ำดับถัดไปเป็นตอนของผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางและผู้เชิญพระแสงหว่างเครื่องหลังพระอฐั ิ ประกอบดว้ ย ผคู้ มุ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหลงั พระอฐั ิ ผเู้ ชญิ ฉตั รเครอื่ งสงู หกั ทองขวางหลงั พระอฐั ิมหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครอื่ งหลงั พระอฐั ิ และผกู้ �ำกบั พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหลงั พระอฐั ิ มรี ายละเอยี ดดังน้ี ผ้คู ุมฉตั รเครื่องสงู หกั ทองขวางหลังพระอฐั ิ ๒ นาย เดินน�ำหนา้ ผเู้ ชญิ ฉัตรเครอื่ งสงู หักทองขวางหลงัพระอฐั ิ เดนิ ริว้ แยกเป็น ๒ สายซ้ายขวา ตรงกบั สายรวิ้ ค่ใู นสุดของคูเ่ คยี งพระสรรี างคาร ผู้เชญิ ฉัตรเคร่อื งสูงหกั ทองขวางหลงั พระอัฐลิ ดจำ� นวนลงจากทีใ่ ชใ้ นรวิ้ ขบวนพระอิสรยิ ยศ รว้ิ ท่ี ๑ประกอบด้วย ฉตั ร ๗ ช้ัน ๒ คนั ฉัตร ๕ ช้นั ๔ คัน บงั แทรก ๒ คนั ชุมสาย ๔ คัน รวม ๑๒ คัน เดินรว้ิแยกเป็น ๒ สาย ในแต่ละสายมีล�ำดับดังน้ี คือ ฉัตร ๗ ช้ัน ๑ คัน ฉัตร ๕ ช้ัน ๑ คัน บังแทรก ๑ คันฉตั ร ๕ ชน้ั ๑ คนั ชุมสาย ๒ คัน ระหว่างกลางริ้วผู้เชิญฉัตรเครื่องสูงหักทองขวางหลังพระอัฐิทั้ง ๒ สาย เป็นมหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหวา่ งเครอ่ื งหลงั พระอฐั ิ มผี กู้ �ำกบั พระแสงหวา่ งเครอ่ื งหลงั พระอฐั ิ ๑ นาย เปน็ ครวู ชริ าวธุ วทิ ยาลยั เดนินำ� แตง่ กายสวมหมวกทรงประพาสกำ� มะหยสี่ นี ำ�้ เงนิ ยอดเกยี้ ว เสอ้ื นอกขาวแบบราชการ สวมปลอกแขนทกุ ข์นุง่ ผา้ มว่ งเชงิ รัดประคดน�้ำเงินดอกขาว ถุงเท้าสขี าว รองเทา้ สดี �ำ มหาดเลก็ หลวงเชิญพระแสงหวา่ งเครอื่ ง ๔นาย เดินตามระยะต่อ ๑ เมตร เปน็ นกั เรียนวชิราวธุ วทิ ยาลยั แต่งกายตามโบราณราชประเพณี สวมหมวกทรงประพาสก�ำมะหยี่สีนำ้� เงินยอดเกีย้ ว เส้อื นอกขาวแบบราชการ สวมปลอกแขนทกุ ข์ น่งุ ผา้ ม่วง รดั ประคดน�ำ้ เงินดอกขาว ถงุ เทา้ สขี าว รองเทา้ สดี ำ� ล�ำดบั ถดั ไปเป็นพระประยรู ญาติเชิญเคร่อื งพระอิสริยยศของพระอฐั ิ ๑๖ นาย เดินริ้วระหว่างผู้เชญิเครื่องสูงหักทองขวางหลังพระอัฐิ ในล�ำดับต่อจากมหาดเล็กหลวงเชิญพระแสงหว่างเคร่ืองหลังพระอัฐิแตง่ เครอื่ งแบบเตม็ ยศตามสงั กดั หรอื เครอ่ื งแบบของผมู้ ตี ำ� แหนง่ เฝา้ ประดบั เครอ่ื งราชอสิ รยิ าภรณ์ สวมปลอกแขนทุกข์ ต�ำแหน่งทเ่ี ดินรวิ้ ดังนี้ ผเู้ ชญิ เครอ่ื งทองน้อยเดนิ นำ� ๑ นาย คอื หม่อมราชวงศส์ วัสดวิ ฒุ ิ สวสั ดิวตั น์(แทน พลเรอื เอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดวิ ัตน์) นอกน้ันเดนิ ริ้วเปน็ ๕ แถว แถวละ ๓ นาย รวม ๑๕ นาย มีรายพระนามและรายนามคอื พลโท หมอ่ มเจา้ เฉลิมศกึ ยุคล เชิญเครื่องขตั ติยราชอสิ ริยาภรณ์อันมีเกยี รติคุณ 827

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีรุ่งเรืองย่ิงมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ฝ่ายใน) ร้อยโท หม่อมเจ้านวพรรษ์ ยุคล เชิญเคร่ืองราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ฝ่ายใน) หม่อมราชวงศจ์ กั รรถ จิตรพงศ์ เชิญเครอื่ งราชอสิ รยิ าภรณป์ ฐมจุลจอมเกลา้ (ฝ่ายใน)หมอ่ มหลวงนวเทวัญ เทวกุล เชิญเคร่อื งราชอสิ ริยาภรณอ์ นั เปน็ ทเ่ี ชดิ ชยู ง่ิ ชา้ งเผอื ก ชั้นสูงสดุ มหาปรมาภรณ์ชา้ งเผือก หม่อมราชวงศ์สุขุมพนั ธ์ุ บรพิ ัตร เชญิ เครอ่ื งราชอิสรยิ าภรณอ์ นั มีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ช้นั สูงสดุมหาวชริ มงกฎุ หมอ่ มราชวงศศ์ ศพิ ฤษท์ จนั ทรทตั เชญิ เครอื่ งราชอสิ รยิ าภรณอ์ นั เปน็ ทสี่ รรเสรญิ ยงิ่ ดเิ รกคณุ าภรณ์ช้ันที่ ๑ ปฐมดิเรกคุณาภรณ์ พันตรี หม่อมราชวงศ์ด�ำรงเดช ดิศกุล เชิญเคร่ืองราชอิสริยาภรณ์อันเป็นสิริย่ิงรามกีรติ ลูกเสือสดุดีช้ันพิเศษ หม่อมราชวงศ์พันธุรังษี ภาณุพันธ์ุ เชิญเหรียญรัตนาภรณ์รัชกาลที่ ๖ชั้นที่ ๑ เหรียญรัตนาภรณ์รัชกาลท่ี ๗ ช้ันท่ี ๑ เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ ๙ ช้ันที่ ๑ หม่อมราชวงศ์ประเดิมสวัสดิ์ สวัสดิวัตน์ เชิญพานพระศรีทองคำ� ลงยา เครื่องพร้อม หม่อมราชวงศ์เฉลิมชาตรี ยุคล เชิญพระสุพรรณศรีทองค�ำลงยา พร้อมพานรอง หม่อมราชวงศ์ปิยฉัตร ฉัตรชัย เชิญหีบพระศรีทองค�ำลงยาพรอ้ มพานรอง หมอ่ มหลวงชโยทติ กฤดากร เชญิ พระคนโททองค�ำลงยา พรอ้ มพานรอง หมอ่ มหลวงจริ เศรษฐสุขสวัสดิ์ เชญิ ฉลองพระองค์เคร่อื งแบบนายทหารกรมทหารราบท่ี ๑๑ รกั ษาพระองค์ พระยศพลเอก พรอ้ มพานรอง หม่อมหลวงจิรพันธุ์ ทวีวงศ์ เชิญฉลองพระองค์ลูกเสือ พร้อมพานรอง และหม่อมหลวงเทวพรเทวกลุ เชญิ ฉลองพระองค์ล�ำลอง (ห่อผา้ เยียรบบั ) พร้อมพานรอง ลำ� ดับถัดไป ระยะหา่ ง ๑ เมตร เป็นประตหู ลงั ๒ นาย คอื นายโกวิท สมบูรณ์วงศ์ และนายเอกสรัลฉายชวู งษ์ เดินริ้วเป็นคู่ซ้ายขวา ลำ� ดบั ถดั ไปเปน็ ตอนของสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ แทนพระองคพ์ ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ตามพระโกศพระอัฐิจากพระเมรเุ ขา้ สพู่ ระบรมมหาราชวงั มนี ายทหารมหาดเลก็ รกั ษาพระองคฯ์ ๑ นาย เชญิ ธงราชวงศใ์ หญฝ่ า่ ยในน�ำเสด็จ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจักรสี ิรนิ ธร สยามบรมราชกุมารี ภษู ามาลาถวายพระกลด ๑นาย ราชองครกั ษ์ ๑ นาย กรมวัง ๑ นาย ตามเสด็จซา้ ยขวา นายทหารราชองครกั ษ์ ๘ นาย เดิน ๒ ข้างขบวนเสดจ็ ขา้ งละ ๔ นาย นายทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ฯแซงเสด็จ ๑๒๐ นาย เดินร้วิ แยกเป็น ๔ สาย ซ้าย ๒สาย ขวา ๒ สาย สายละ ๓๐ นาย ขา้ ราชบรพิ ารในพระองคเ์ ชิญเคร่อื งพระราชอิสริยยศสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจักรีสริ ินธร สยามบรมราชกุมารี ๔ คน ข้าหลวง ๔ คน ตามเสดจ็ ในกลางรวิ้ จากนั้นจงึ เป็นตอนของพระราชวงศ์ และข้าราชบรพิ ารในสมเด็จพระเจา้ ภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี ปิดท้ายขบวนพระอิสริยยศ ร้ิวที่ ๔ ด้วยข้าราชการในพระองค์ สำ� นักพระราชวัง และส�ำนักราชเลขาธกิ าร ร้วิ ขบวนพระอสิ ริยยศ ร้ิวท่ี ๔ ท้ายขบวน ไดต้ งั้ รูปขบวนรออยนู่ อกราชวัตพิ ระเมรดุ า้ นทิศใต้ สว่ นคู่เคียงขา้ ราชการพลเรอื นช้นั ผู้ใหญ่ นายทหารราชองครกั ษ์ และนายต�ำรวจราชสำ� นกั ผตู้ ามเสดจ็ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี ในรว้ิ ขบวนตามพระอฐั ิ และพระประยรู ญาตเิ ชญิเครอ่ื งพระอสิ รยิ ยศสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เฝา้ ทลู ละอองพระบาททา้ ยพระทน่ี ง่ั ทรงธรรมดา้ นทศิ ใต้ เจา้ หนา้ ทสี่ ำ� นกั พระราชวงั จะไดเ้ ชญิ ไปเขา้ ขบวนเมอื่ จะเชญิ พระอฐั แิ ละพระสรีรางคารข้นึ ประดิษฐานในบษุ บกพระทีน่ ่งั ราเชนทรยานและพระวอสวี กิ ากาญจน์ 828

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ พระท่ีนัง่ ดุสิตมหาปราสาท เจา้ พนกั งานเตรยี มการตงั้ แตง่ ดงั นี้ ทแ่ี ทน่ สวุ รรณเบญจดลภายใตส้ ปั ตปฎลเศวตฉตั ร ตง้ั แตง่ บษุ บกทองสำ� หรบั ประดษิ ฐานพระโกศพระอฐั ิ ซง่ึ จะเชญิ มาโดยขบวนพระอสิ รยิ ยศ ตกแตง่ พระแทน่ สวุ รรณเบญจดลด้วยพานพุ่มทองพุ่มเงิน และแจกันปักดอกไม้ทอง ที่มุมพระแท่นสุวรรณเบญจดลแต่ละชั้นปักสุวรรณฉัตรคนั ดาล ๕ ชน้ั รวม ๑๒ ต้น หนา้ พระแท่นทองทรายท่ปี ระดิษฐานพระแท่นสวุ รรณเบญจดลตั้งม้าหมู่ปิดทองส�ำหรับทอดเคร่ืองราชอิสริยาภรณ์ และเคร่ืองอิสริยยศราชูปโภค ซึ่งจะเชิญมาในขบวนพระอิสริยยศพร้อมกบั พระโกศพระอฐั ิ ถัดออกมาดา้ นซ้ายขวาของพระแทน่ ท่ปี ระดษิ ฐานพระโกศพระอัฐิ ก้นั ราชวตั ิ หน้าราชวัติตง้ั เสาบวั กลมุ่ ปดิ ทองประดบั กระจกวางพมุ่ ตาดเงนิ ๑ พมุ่ พมุ่ ตาดทอง ๑ พมุ่ ตรงกลางระหวา่ งราชวตั ิ ตงั้ โตะ๊ปดิ ทองทอดเคร่ืองทองน้อย ๒ ที่ พร้อมพระแทน่ ทรงกราบ ๒ ท่ี ส�ำหรบั ทรงสักการะพระอฐั ิ การตง้ั แตง่ พระฉายาลกั ษณ์ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร และการทอดพระราชอาสน์ มรี ายละเอียดการต้ังแตง่ เหมือนเชน่ ครัง้ ยังประดิษฐานพระศพ ณ พระที่นัง่ อาภรณพ์ ิโมกขป์ ราสาท เจ้าพนักงานลาดพระสุจหนี่ทอดพระราชอาสน์พร้อมด้วยโต๊ะเคียงสลักลายปิดทองปูผ้าเยียรบับส�ำหรับเป็นท่ีประทับของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชประทับรอรับพระโกศพระอัฐิถวายคลมุ ด้วยผ้าเยยี รบับ คร้ัน ณ วันพิธี เวลาเช้า เจ้าพนักงานถวายภัตตาหารแด่พระสงฆ์ท่ีสวดพระอภิธรรมประจำ� ซ่างพระเมรุ เวลา ๗ นาฬกิ า พระบรมวงศานวุ งศ์ คณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ข้าราชการชนั้ ผใู้ หญ่ และผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาทพรอ้ ม ณ พระที่นง่ั ทรงธรรม การแต่งกาย เครื่องแบบเตม็ ยศไวท้ ุกข์ ประดับเครอ่ื งราชอิสรยิ าภรณ์จลุ จอมเกล้า หรอื เครื่องราชอิสรยิ าภรณ์ชน้ั สูงสดุ ท่ีได้รบั พระราชทาน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงปฏิบัติพระราชกรณยี กจิ แทนพระองคพ์ รอ้ มดว้ ย สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสิรนิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ โดยรถยนตพ์ ระที่น่งั ถงึ มณฑลพธิ ที อ้ งสนามหลวง รถยนตพ์ ระท่ีนงั่ เทยี บทถี่ นนหน้าพระธาตตุ รงทางเขา้ พระทีน่ ัง่ทรงธรรมดา้ นหลงั เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ขน้ึ บนพระทนี่ ่ังทรงธรรมทม่ี ขุ ด้านหน้าพระท่ีน่ังทรงธรรม เวลา ๘ นาฬกิ า ๑๑ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ โดยรถยนต์พระที่น่ังจากวังศุโขทัยถึงท้องสนามหลวง รถยนต์พระทนี่ ง่ั เทยี บทถี่ นนหนา้ พระธาตตุ รงทางเขา้ ดา้ นหลงั พระทน่ี งั่ ทรงธรรม กองทหารเกยี รตยิ ศพระบาทสมเดจ็ 829

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระเจา้ อยหู่ วั ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมี เสดจ็ ขน้ึ บนพระทนี่ ง่ั ทรงธรรม ตำ� รวจหลวง ๔ นาย และนายทหารราชองครกั ษเ์ ชญิ ธงเยาวราชใหญน่ ำ� เสดจ็ นายทหารราชองครกั ษต์ ามเสดจ็ ไปยนืเฝา้ ที่หน้าพระท่นี ัง่ ทรงธรรม สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบั การถวายความเคารพของผเู้ ฝา้ ทลู ละอองพระบาท เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ขนึ้บนพระเมรุพร้อมดว้ ยสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสิรนิ ธร สยามบรมราชกุมารี ตำ� รวจหลวง๔ นาย และนายทหารราชองครักษ์ เชิญธงเยาวราชใหญ่นำ� เสด็จ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จ้าพชั รกิตยิ าภา และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสริ วิ ณั ณวรีนารรี ัตน์ ตามเสด็จ เวลา ๘ นาฬกิ า ๑๕ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารทรงยืนข้างพระจิตกาธาน ทางทิศตะวันตก เจ้าพนักงานภูษามาลา ๒ นาย คุกเข่าประจ�ำอยู่ ๒ ข้างพระจติ กาธานเปิดผ้าตาดทองคลมุ พระอัฐิออก โดยวิธีมว้ นเปน็ ทบๆ ขนึ้ เผยพระอฐั จิ ากส่วนพระบาทถงึ พระเศยี รแลว้ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งราชสกั การะพระอฐั ิ แลว้ ทรงสรงพระอฐั ดิ ว้ ยน้�ำพระสคุ นธ์ ทรงคม เจา้ พนกั งานภูษามาลาถวายผ้าตาดทองคลุมพระอฐั ไิ วด้ ังเดมิสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟา้ มหาวชิราลงกรณ เจ้าหนา้ ทก่ี รมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ไปสดับปกรณ์สยามมกุฎราชกมุ าร และสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา ขา้ งพระจติ กาธาน บนพระเมรุ เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ ขน้ึ พระเมรุ ในการพระราชกุศลเก็บพระอัฐิ จากนั้นเจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ ๖ รปู มีสมเดจ็ พระมหามุนวี งศ์ วัดราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม สมเดจ็ พระวันรตั วัดบวรนเิ วศวหิ าร สมเด็จพระพทุ ธชินวงศ์ วัดพชิ ยญาตกิ าราม พระพรหมมนุ ีวดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม พระธรรมปรยิ ตั เิ วที วดั พระปฐมเจดยี ์ จงั หวดั นครปฐม และพระธรรมโกศาจารย์วัดประยุรวงศาวาส ขึ้นสดับปกรณ์ตามล�ำดับ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อยส�ำหรับพระอัฐิบูชาพระสงฆ์ ทรงทอดผ้าไตรสามหาบวางบนผ้าตาดทองคลุมพระอัฐิ ครั้งละ ๑ สำ� รับ ทรงคม แล้วทรงยืนขา้ งพระจติ กาธาน พระสงฆข์ ึ้นสดบั ปกรณ์ข้างพระจิตกาธานครั้งละ ๑ รูป จนครบ ๖ รูป แล้วลงจากพระเมรุ เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ท้งั ๖ รูป ไปน่ังยังอาสน์สงฆบ์ นพระที่นง่ั ทรงธรรมเพื่อรบั พระราชทานฉันภัตตาหารสามหาบตอ่ ไป 830

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเปดิ ผา้ ตาดทองคลมุ พระอฐั อิ อก สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงเกบ็ พระอฐั สิ รงน�้ำพระสคุ นธใ์ นขนั ทองค�ำลงยา ทรงวางลงในพระโกศทองค�ำลงยาและพระโกศพระอฐั ทิ จี่ ะประดษิ ฐานณวงั รนื่ ฤดีทรงคมแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาประมวลพระสรรี างคารลงในพระผอบโลหะปดิ ทอง พกั ไวใ้ นพระเมรรุ อเวลาทจี่ ะเขา้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศแหเ่ ชญิ ไปยงั พระบรมมหาราชวงั เวลา ๘ นาฬกิ า ๒๓ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหเ้ จา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระโกศพระอฐั แิ ละพระโกศพระอฐั ทิ ่ีจะประดิษฐาน ณ วังรืน่ ฤดี ลงจากพระเมรไุ ปยังพระที่น่งั ทรงธรรม สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร และสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสด็จพระราชด�ำเนินตามพระอัฐิ พร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภาและพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ ไปประทับพระเก้าอ้ีที่หน้าอาสน์สงฆ์บนพระที่น่ังทรงธรรม เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระโกศพระอัฐิ และพระโกศพระอัฐิท่ีจะประดิษฐาน ณ วังร่ืนฤดีประดษิ ฐานในบษุ บกเหนือพระแท่นแว่นฟา้ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุราชกมุ าร ทรงจดุ ธปู เทียนเครอื่ งราชสกั การะและเครอื่ งทองน้อยบูชาพระอัฐิ ทรงกราบ ชาวพนักงาน ประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการ จากน้ันเสด็จพระราชด�ำเนินไปยังอาสน์สงฆ์ ทรงถวายโตกภตั ตาหารสามหาบแดส่ มเดจ็ พระมหามนุ วี งศ์ ประธานสงฆท์ สี่ ดบั ปกรณพ์ ระอฐั ิ สว่ นพระราชาคณะอีก ๕ รูป ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระราชวงศ์ทรงประเคน แล้วประทับพระเก้าอี้ณ ทน่ี น้ั เพื่อทรงปฏบิ ัติพระสงฆข์ ณะรบั พระราชทานฉนั ปพ่ี าทย์บรรเลงเพลงฉ่งิ พระฉัน (เช้า) เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระโกศพระอัฐิ เสดจ็ พระราชดำ� เนินตามพระอัฐิและพระโกศพระอฐั ิทจ่ี ะประดษิ ฐาน ณ วงั รืน่ ฤดี ลงจากพระเมรไุ ปยงั พระทน่ี ัง่ ทรงธรรม 831

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๘ นาฬิกา ๔๔ นาที พระสงฆร์ ับพระราชทานฉันภัตตาหารสามหาบเสร็จแลว้ เจา้ หน้าทถ่ี อนส�ำรับภัตตาหารออก ขณะนนั้ ป่พี าทยห์ ยุดการบรรเลง สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกฎุ ราชกมุ าร เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปประทับพระเกา้ อ้ีท่เี ดมิ เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆท์ จี่ ะรบั พระราชทานเครอ่ื งสงั เคด็ จ�ำนวน ๓๖ รปู ขนึ้ นงั่ ยงัอาสนส์ งฆ์ มสี มเดจ็ พระมหามนุ วี งศ์ วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม สมเดจ็ พระวนั รตั วดั บวรนเิ วศวหิ าร สมเดจ็พระธีรญาณมุนี วัดเทพศิรินทราวาส พระอุดรคณารักษ์ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม พระพุทธวรญาณวดั เบญจมบพติ รดสุ ติ วนาราม พระธรรมกติ วิ งศ์ วดั ราชโอรสาราม พระธรรมกวี วดั ราชาธวิ าส พระธรรมรตั นดลิ กวดั สทุ ศั นเทพวราราม พระธรรมปรยิ ตั เิ วที วดั พระปฐมเจดยี ์ จงั หวดั นครปฐม พระธรรมปฎิ ก วดั พระพทุ ธบาทจงั หวดั สระบรุ ี พระธรรมเสนานวุ ตั ร วดั พระศรรี ตั นมหาธาตุ จงั หวดั พษิ ณโุ ลก พระธรรมไตรโลกาจารย์ วดั ราชประดษิ ฐสถติ มหาสมี าราม พระธรรมสธุ ี วดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎิ์ พระธรรมโกศาจารย์ วดั ประยรุ วงศาวาสพระเทพเมธี วดั อรณุ ราชวราราม พระเทพวรสทิ ธาจารย์ วดั พระธาตดุ อยสเุ ทพ จงั หวดั เชยี งใหม่ พระพทุ ธมนต์วราจารย์ วดั สทุ ศั นเทพวราราม๑ พระเทพวนิ ยาภรณ์ วดั มหาธาตุ จงั หวดั นครศรธี รรมราช พระราชวนิ ยั สนุ ทรวัดนิเวศธรรมประวัติ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พระราชพิศาลมุนี วัดมกุฏกษัตริยาราม พระราชสุทธิโมลีวัดธรรมกิ าราม จังหวัดประจวบคีรขี ันธ์ พระเทพวรมนุ ี วัดพระธาตพุ นม จังหวัดนครพนม พระราชธรรมเมธีวดั พระบรมธาตไุ ชยา จงั หวดั สรุ าษฎรธ์ านี พระสวุ รรณวมิ ลศลี วดั สวุ รรณดาราราม จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยาพระกติ ตสิ ารสธุ ี วัดเสนหา จังหวดั นครปฐม พระภัทรธรรมสธุ ี วดั บุรณศิริมาตยาราม๒ พระครยู ุตติคุณากรวัดแก้วพิจิตร จังหวัดปราจีนบุรี พระครูวิทิตวัชโรทัย วัดมฤคทายวัน จังหวัดเพชรบุรี พระครูพิธานนพกิจวัดพระธาตลุ ำ� ปางหลวง จงั หวดั ลำ� ปาง พระครูธีรธรรมานันท์ วัดบางแวก๓ พระราชวสิ ุทธาภรณ์ วัดพระแทน่ดงรงั จังหวดั กาญจนบรุ ี พระเมธวี ราภรณ์ วัดโมลีโลกยาราม พระปริยัติธรรมสธุ ี วัดบรุ ณศิริมาตยาราม๔ พระมหาณรงศักดิ์ สุวณฺณกิตติ วัดพญาวัด จังหวัดน่าน พระมหาคณาจารย์จีนธรรมสมาธิวัตร วัดโพธิ์แมนคณุ าราม และพระมหาคณานมั ธรรมปัญญาธิวตั ร วดั กุศลสมาคร เวลา ๘ นาฬกิ า ๕๕ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสด็จพระราชด�ำเนินไปถวายบัตรรับเคร่ืองสังเค็ดงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี แดพ่ ระสงฆท์ ั้ง ๓๖ พระอาราม แล้วประทบั พระเกา้ อี้ทเี่ ดมิ ทรงหลงั่ ทกั ษโิ ณทก พระสงฆถ์ วายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก แลว้ ออกจากพระทน่ี ง่ั ทรงธรรม ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ปีพ่ าทยพ์ ิธบี รรเลงเพลงกราวร�ำสองชัน้๑ แทนพระธรรมปญั ญาบดี วดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม๒ แทนพระเทพมหาเจตยิ าจารย์ วัดพระธาตุหริภญุ ชัย จงั หวดั ล�ำพนู๓ แทนพระพทุ ธวิ งศว์ ิวฒั น์ วัดคูหาภมิ ขุ จงั หวัดยะลา๔ แทนพระเนกขมั มมุนี วดั ราชายตนบรรพต จงั หวัดประจวบครี ขี ันธ์ 832

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๙ นาฬกิ า ๘ นาที เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆส์ วดมาตกิ า ๓๐ รปู ขนึ้ นงั่ ยงั อาสน์สงฆ์ โดยน่ังเปน็ ๒ แถว แถวละ ๑๕ รูป สบั หว่างกัน มพี ระราชเวที วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม พระครูสญั ญาบตั ร ฐานานกุ รม พระเปรยี ญ วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม ๔ รปู พระอดุ มธรี คณุ วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม พระครสู ญั ญาบตั ร ฐานานกุ รม พระเปรยี ญ วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม ๔ รปู พระสวุ มิ ลธรรมาภรณ์วดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎ์ิ พระครสู ญั ญาบตั ร ฐานานกุ รม พระเปรยี ญ วดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎ์ิ ๓ รปู พระเมธาวนิ ยั รส วดั ราชประดิษฐสถิตมหาสมี าราม พระครสู ญั ญาบัตร ฐานานกุ รม พระเปรียญ วดั ราชประดษิ ฐสถติ มหาสีมาราม ๓ รูป พระพทุ ธมนตว์ ราจารย์ วดั สุทศั นเทพวราราม พระครูสัญญาบตั ร ฐานานุกรม พระเปรยี ญ วัดสุทศั นเทพวราราม ๓ รปู พระภทั รธรรมสุธี วัดบรุ ณศริ มิ าตยาราม พระครูสัญญาบตั ร ฐานานุกรมพระเปรียญ วัดบุรณศิริมาตยาราม ๓ รูป พระชินวงศเวที วัดตรีทศเทพ พระครูสัญญาบัตร ฐานานุกรมพระเปรียญ วดั ตรีทศเทพ ๓ รปู แลว้ พระสงฆท์ ้งั ๓๐ รปู สวดมาติกาจบแล้ว เจ้าฟ้าพนักงานภูษามาลาลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินหน้าที่ประดษิ ฐานพระโกศพระอัฐทิ พ่ี ระแทน่ แวน่ ฟา้ บษุ บก นำ� มาพกั ไวท้ เ่ี สาบัวลาดภษู าโยงอีกสายหนึ่งจากพานพระมหากฐนิ ที่ตน้ อาสน์สงฆ์ทห่ี นา้ พระสงฆแ์ ถวหน้า จากนัน้ เชญิ ปลายพระภูษาโยงท้ัง ๒ สายสอดเชื่อมเขา้ ดว้ ยกันบนพานพระมหากฐนิ ทีต่ ้นอาสน์สงฆ์ แล้วถวายความเคารพ เวลา ๙ นาฬกิ า ๑๘ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปทรงทอดผ้าไตรถวายพระสงฆ์ทสี่ วดมาตกิ าชดุ แรก จำ� นวน ๑๕ รูป ซ่งึ น่งั แถวหน้าแล้วประทับพระเกา้ อี้ พระสงฆ์สดบั ปกรณ์ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภูษาโยงบนอาสน์สงฆเ์ ขา้ ทเ่ี ดิม สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงหลง่ั ทกั ษโิ ณทก พระสงฆถ์ วายอนโุ มทนาถวายอดเิ รก แล้วออกจากพระท่ีนัง่ พระสงฆช์ ดุ ที่ ๒ ซึง่ นงั่ แถวหลัง จำ� นวน ๑๕ รปู เลือ่ นมาน่งั แถวหนา้ เจา้พนกั งานภษู ามาลาลาดพระภษู าโยงเชน่ ครงั้ กอ่ น สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุราชกุมาร เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงทอดผ้าไตรถวายพระสงฆ์ท่ีสวดมาติกา ชุดที่ ๒ พระสงฆ์สดับปกรณ์เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงท้ังสองสายเขา้ ทีเ่ ดิม พระสงฆ์ออกจากพระทีน่ ่ังทรงธรรม อนง่ึ ในระหว่างท่ีพระสงฆ์รบั พระราชทานฉนั ภตั ตาหารสามหาบและสวดมาติกานั้น เจ้าหน้าทไ่ี ด้ต้ังร้ิวขบวนพระอิสริยยศ ริ้วท่ี ๔ เตรียมแห่เชิญพระโกศพระอัฐิและพระผอบพระสรีรางคารไปยังพระบรมมหาราชวงั ไว้พร้อม ต้นขบวนอยใู่ กลป้ ระตูราชวตั ิพระเมรดุ ้านเหนอื โดยเทียบพระที่นงั่ ราเชนทรยานสำ� หรับทรงพระโกศพระอัฐิและพระวอสีวกิ ากาญจน์สำ� หรับทรงพระสรีรางคาร ตรงมขุ หน้าพระทีน่ ่ังทรงธรรม เวลา ๙ นาฬกิ า ๒๗ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหเ้ จา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระโกศพระอฐั จิ ากบษุ บกพระแทน่ แวน่ ฟา้ไปประดิษฐานในบุษบกพระท่ีน่ังราเชนทรยาน และเชิญพระผอบพระสรีรางคารจากพระเมรุไปประดิษฐานในพระวอสีวกิ ากาญจน์ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชด�ำเนินพร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา และพระเจ้าหลานเธอพระองค์เจ้าสริ วิ ณั ณวรีนารรี ตั น์ ไปทรงยืนสง่ เสดจ็ พระอฐั ิทมี่ ขุ หนา้ พระทนี่ ่ังทรงธรรม 833

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี ถวายความเคารพ แลว้ เสดจ็พระราชดำ� เนนิ เขา้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศในลำ� ดบั หลงั พระวอสวี กิ ากาญจนท์ รงพระผอบพระสรรี างคาร นายทหารมหาดเล็กรกั ษาพระองค์ฯ เชญิ ธงราชวงศใ์ หญ่ฝ่ายใน มหาดเลก็ เชิญเครอ่ื งพระราชอสิ รยิ ยศสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี เข้าในขบวน ขา้ หลวง มหาดเลก็ และขา้ ราชบริพารในสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ตามเสด็จในขบวนพระอิสริยยศตามต�ำแหน่ง เปน็ อนั เสรจ็ การพระราชกุศลเกบ็ พระอัฐิ ณ พระเมรุ และพระทน่ี ัง่ ทรงธรรม เจ้าพนกั งานภูษามาลา เชญิ พระโกศพระอฐั ิประดิษฐาน ในบษุ บกพระท่ีนั่งราเชนทรยาน ณ บรเิ วณหนา้ พระที่นั่งทรงธรรม ขบวนพระอิสรยิ ยศ รวิ้ ท่ี ๔ เชญิ พระอฐั แิ ละพระสรีรางคาร ยาตราขบวนจากพระเมรุ ท้องสนามหลวง ไปยงั พระบรมมหาราชวัง 834

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การเชิญพระอัฐิเข้าสพู่ ระบรมมหาราชวังโดยขบวนพระอสิ ริยยศ รวิ้ ท่ี ๔ เวลา ๙ นาฬกิ า ๓๙ นาที ผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศสงั่ เคลอื่ นรวิ้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระอฐั ิและพระสรรี างคารออกทางประตรู าชวตั ดิ า้ นทศิ เหนอื เขา้ สพู่ ระบรมมหาราชวงั ผบู้ อกขบวนรวั กรบั สญั ญาณให้เคลอื่ นขบวน ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ปี่ กลองชนะ กองทหารเกยี รติยศสำ� หรบั พระอัฐิถวายความเคารพแตรวงบรรเลงเพลงมหาชยั นายต�ำรวจขม่ี า้ น�ำรวิ้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ และผนู้ �ำรวิ้ เรม่ิ ยาตราขบวนไปตามถนนกลางทอ้ งสนามหลวง เลยี้ วขวาเขา้ สถู่ นนราชด�ำเนนิ ใน ถนนหนา้ พระลาน แลว้ เลย้ี วซา้ ยเขา้สพู่ ระบรมมหาราชวังทางประตูวิเศษไชยศรไี ปตามถนนจักรจี รณั ย์ ระหว่างน้ันปี่พาทย์พิธีที่มณฑลพิธีท้องสนามหลวงบรรเลงเพลงทยอย จนกระทั่งร้ิวขบวนพระอสิ รยิ ยศ รว้ิ ท่ี ๔ เขา้ สบู่ รเิ วณพระบรมมหาราชวงั ปพ่ี าทยพ์ ธิ ที ท่ี มิ คดดา้ นทศิ เหนอื พระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทบรรเลงรับดว้ ยเพลงเขมรราชบรุ ีสองชน้ั สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชด�ำเนินพร้อมด้วย พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทนี่ ง่ั ดา้ นหลงั พระทนี่ งั่ ทรงธรรม กองทหารเกยี รตยิ ศพระบาทสมเดจ็พระเจา้ อยู่หวั ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปยงั พระที่น่งัดุสติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง เพ่ือทรงรอรบั พระอฐั ิ เมื่อริ้วขบวนพระอสิ รยิ ยศยาตราขบวนถึงพระบรมมหาราชวงั นายตำ� รวจข่มี ้าน�ำขบวนหยดุ ท่ีนอกประตูวิเศษไชยศรี ผู้น�ำริ้วน�ำขบวนเข้าประตูวิเศษไชยศรีตรงไปตามถนนจักรีจรัณย์เข้าสู่ประตูพิมานไชยศรีเลี้ยวซา้ ยเขา้ สสู่ นามหนา้ พระทีน่ ง่ั จกั รีมหาปราสาท ตั้งร้ิวในสนามหันหน้าสู่พระทน่ี งั่ อาภรณ์พิโมกขป์ ราสาทโดยผนู้ ำ� รว้ิ ยนื ทกี่ ง่ึ กลางชดิ ขอบสนามหนา้ พระทนี่ งั่ อาภรณพ์ โิ มกขป์ ราสาท ผเู้ ชญิ ธงสามชาย ๒ นาย ยนื ขนาบซ้ายขวา ประตหู น้า ๒ นาย ยนื เยือ้ งไปข้างหลังผนู้ �ำรวิ้ คู่แหน่ ายทหารบก ทหารเรอื ทหารอากาศ ผปู้ ระโคมกลองชนะ สังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง จ่าป่ี จ่ากลอง ต้งั รวิ้ สองข้างสนามแยกเปน็ ด้านซา้ ย ๔ สาย ดา้ นขวา ๔สาย ผ้เู ชญิ ฉัตรเคร่ืองสงู หกั ทองขวางหนา้ พระอัฐิ และมหาดเล็กหลวงเชญิ พระแสงหว่างเครอ่ื งหน้าพระอฐั ทิ ี่เดินตามมานัน้ เข้าตงั้ รว้ิ ระหว่างกลาง ขบวนของผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศเข้าต้งั แถวในสนามเล็กตรงข้ามพระทน่ี ั่งอาภรณพ์ โิ มกข์ปราสาท ยืนหันหน้าเข้าสู่พระที่นั่งอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท ส่วนขบวนพระอิสริยยศพระที่น่ังราเชนทรยานคเู่ คยี ง นายทหารราชองครกั ษแ์ ละนายตำ� รวจราชสำ� นกั ตำ� รวจหลวงคแู่ ห่ มหาดเลก็ หลวงคแู่ ห่ ผถู้ วายพระกลดผูถ้ วายบังพระสรู ย์ ผูถ้ วายพดั โบก และอินทรพ์ รหมเชญิ พ่มุ ต้นไมเ้ งินทอง หยุดต่อท้ายพระท่ีน่ังราเชนทรยานขบวนผเู้ ชญิ ฉตั รเครอ่ื งสงู หกั ทองขวางหลงั พระอฐั ิ มหาดเลก็ หลวงเชญิ พระแสงหวา่ งเครอื่ งหลงั พระอฐั ิ เขา้ ตง้ัร้ิวตรงกลางสนามหน้าพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทในลำ� ดับต่อจากขบวนผู้เชิญฉัตรเคร่ืองสูงหักทองขวางหน้าพระอัฐิ สว่ นพระประยูรญาตเิ ชญิ เคร่อื งพระอสิ ริยยศพระอัฐิ ตัง้ แถวข้างแถวผอู้ ำ� นวยการขบวนพระอสิ รยิ ยศยนื หันหนา้ เขา้ สพู่ ระท่ีน่ังอาภรณพ์ ิโมกข์ปราสาท 835

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระทน่ี ง่ั ราเชนทรยานทรงพระอฐั ิ เมอ่ื ผา่ นประตพู มิ านไชยศรแี ลว้ เลย้ี วขวาเขา้ ถนนอมรวถิ ตี รงไปยังประตูก�ำแพงแก้วพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท เลี้ยวซ้ายไปเทียบท่ีเกยพระท่ีนั่งอาภรณ์พิโมกข์ปราสาทเม่อื เวลา ๑๐ นาฬิกา ๗ นาที ขบวนพระที่น่ังราเชนทรยานเคล่ือนไปเลี้ยวซ้ายแล้วไปหยุดท่ีบริเวณเชิงบันไดอัฒจันทร์ตะวันออกของพระทน่ี ั่งจักรีมหาปราสาท ผู้ถวายพระกลด ผู้ถวายบังสรู ย์ ผู้ถวายพัดโบก ตามไปตั้งแถวในบริเวณเดียวกัน ส่วนผู้ก�ำกับพระที่น่ังราเชนทรยาน ผู้ควบคุมพระท่ีน่ังราเชนทรยาน ผู้ควบคุมคนหามพระท่ีนั่งราเชนทรยาน คเู่ คยี ง ราชองครกั ษป์ ระจำ� และนายตำ� รวจราชสำ� นกั ประจำ� ตำ� รวจหลวงคแู่ ห่ มหาดเลก็ หลวงคแู่ ห่และอินทร์ พรหมเชิญพุ่มต้นไม้เงิน พุ่มต้นไม้ทอง เดินไปตั้งแถวบนถนนระหว่างสนามกลางและสนามหญ้าเลก็ หน้าพระทนี่ งั่ จักรีมหาปราสาท หนั หน้าเข้าสพู่ ระทนี่ ง่ั อาภรณพ์ ิโมกข์ปราสาท เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๔ นาที สว่ นพระวอสวี กิ ากาญจนท์ รงพระสรรี างคาร เมอ่ื เขา้ ประตวู เิ ศษไชยศรถี งึ แยกถนนหน้าศาลาสหทัยสมาคม ต�ำรวจหลวงเดินน�ำพระวอสีวิกากาญจน์ ผู้เชิญบังสูรย์ พระกลด พัดโบกฉตั รเครอ่ื งสงู พรอ้ มดว้ ยคเู่ คยี งพระสรรี างคารและอนิ ทร์ พรหมเชญิ จามร แยกออกจากรวิ้ ขบวนพระอสิ รยิ ยศเชิญพระอัฐิ เลี้ยวซ้ายไปตามถนนหน้าศาลาสหทัยสมาคม ตรงไปเทียบพระราชยานที่เกยประตูหลังวัดพระศรรี ตั นศาสดาราม เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระผอบพระสรรี างคารออกจากพระวอสวี กิ ากาญจนไ์ ปประดษิ ฐานท่ีพระเสลี่ยง เชิญเข้าประตูวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ไปประดิษฐานไว้ในคูหาพระศรีรัตนเจดีย์ คู่เคียงพระสรีรางคารและอินทร์ พรหมเชิญจามรหยุดรอที่เกย เม่ือเชิญพระสรีรางคารเข้าวัดพระศรีรัตนศาสดารามเรียบร้อยแลว้ จงึ เลกิ ขบวน ขบวนของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนนิ ตามพระอฐั ิ เมอ่ื ผา่ นเขา้ ประตพู มิ านไชยศรแี ลว้ เลยี้ วขวา ต�ำรวจวงั นำ� เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ เขา้ประตกู ำ� แพงแกว้ พระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทพรอ้ มดว้ ยนายทหารมหาดเลก็ รกั ษาพระองคฯ์ เชญิ ธงราชวงศใ์ หญ่ฝ่ายใน มหาดเล็กเชิญเครือ่ งพระราชอิสรยิ ยศ สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี ภูษามาลาถวายพระกลด ข้าหลวง กรมวงั ราชองครกั ษต์ ามเสด็จ ส่วนแถวทหารมหาดเลก็ รักษาพระองค์ที่แซงเสด็จมานั้น หยุดยืนตั้งร้ิวสองฟากถนนอมรวิถี พระบรมวงศานุวงศ์ ข้าราชบริพารในสมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี มหาดเลก็ และขา้ ราชการในพระองค์ท่เี ดนิ ตามพระอัฐิในขบวนพระอิสริยยศมาหยุดยืนต้ังแถวในลำ� ดับต่อจากแถวพระประยูรญาติเชิญเครื่องพระอิสริยยศพระอฐั ิ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จข้ึนบนพระท่ีนั่งดุสติ มหาปราสาท ทางบนั ไดดา้ นเหนือของมขุ ทศิ ตะวนั ออก สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร และสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ศรีรัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ ออกจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางพระทวารมุขด้านทิศตะวันออก ไปยังพระท่ีน่ังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท ทรงยืนท่ีหน้าพระราชอาสนร์ อรบั พระโกศพระอฐั ิ 836

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๐ นาฬิกา ๘ นาที เจ้าพนกั งานภูษามาลาท่ีประคองพระโกศพระอฐั ิบนพระท่ีนงั่ ราเชนทรยานถวายบงั คมแลว้ เชญิ พระโกศพระอฐั อิ อกจากบษุ บกพระทน่ี ง่ั ราเชนทรยานมอบใหเ้ จา้ พนกั งานภษู ามาลาท่ีรอรับอยู่ท่ีเกยพระที่น่ังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท เจ้าพนักงานภูษามาลาถวายบังคมรับพระโกศพระอัฐิแล้วเชญิ ไปยงั พระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารและสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ตามพระอฐั ิพร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้สริ วิ ัณณวรนี ารรี ตั น์ ภายในพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท พระบรมวงศานุวงศ์ทั้งฝ่ายหน้าฝ่ายใน และผู้ตามเสด็จมาจากพระท่นี งั่ ทรงธรรม เฝา้ ฯ พรอ้ มอยู่ตามตำ� แหนง่ ยนื ข้ึนถวายความเคารพพรอ้ มกันเมื่อเจ้าพนกั งานภูษามาลาเชญิ พระโกศพระอัฐผิ า่ นพระทวารเข้ามา อน่ึง พระที่นั่งราเชนทรยานน้ัน เชิญไปวางพักบนม้ารองที่ใกล้อัฒจันทร์ด้านทิศตะวันออกของพระทน่ี ่งั จกั รมี หาปราสาท เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๙ นาที เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ พระโกศพระอฐั ขิ น้ึ ประดษิ ฐานในบษุ บกทองเหนอืพระแท่นสุวรรณเบญจดลภายใต้สัปตปฎลเศวตฉตั ร ขณะน้ันชาวพนกั งานประโคม สงั ข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ป่ีกลองชนะ ในกระบวนพระอิสริยยศประโคมขน้ึ พรอ้ มกนั ในที่ต้งั รวิ้ เปน็ สัญญาณ แล้วหยดุ ประโคม ครน้ั ประดษิ ฐานพระโกศพระอฐั เิ รยี บรอ้ ยแลว้ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อย กราบถวายบังคมพระอัฐิถวายความเคารพพระราชอาสน์ จากน้ันเสด็จลงจากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ประทับรถยนต์พระท่ีนั่งเสดจ็ พระราชดำ� เนินกลบั ขบวนเชญิ พระโกศพระอฐั ไิ ปประดิษฐาน ณ วงั รืน่ ฤดี อนง่ึ เมอ่ื รว้ิ ขบวนพระอสิ รยิ ยศ รวิ้ ที่ ๔ เชญิ พระโกศพระอฐั ไิ ปประดษิ ฐานทพ่ี ระบรมมหาราชวงั แลว้พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช มพี ระบรมราชานญุ าตใหเ้ ชญิ พระโกศพระอฐั ไิ ปประดษิ ฐานณ พระวิมานวังร่ืนฤดี โดยขบวนรถยนต์ นางสุรัสวดี กุวานนท์ แม็คซี่ พระภาคิไนยในพระนางเจ้าสุวัทนาพระวรราชเทวี ในรชั กาลที่ ๖ เปน็ ผอู้ ัญเชญิ พระโกศพระอฐั จิ ากพระแท่นแว่นฟ้าบษุ บกในพระทีน่ ่งั ทรงธรรมไปยงั วังร่นื ฤดี คณะครูและนักเรยี น วชริ าวุธวิทยาลัย โรงเรยี นราชินี โรงเรยี นปรินส์รอยแยลส์วทิ ยาลัย และโรงเรียนในพระอุปถัมภ์ ตงั้ แถวสง่ พระอัฐิท่ีถนนกลางท้องสนามหลวง ขบวนเชิญพระโกศพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ไปประดิษฐาน ณ วงั รื่นฤดี ประกอบดว้ ย รถจักรยานยนต์นำ� ขบวน จากกองสนั ติบาล ตำ� รวจนครบาล รถยนต์ที่น่ังเชิญพระโกศพระอัฐิ เป็นรถยนต์ท่ีนั่งคาร์ดิลแลคสีขาว ซึ่งเป็นรถยนต์ที่น่ังส่วนพระองค์ขององค์สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี และรถยนต์ข้าราชบริพารจากกองราชพาหนะส�ำนักพระราชวัง ขบวนเคลื่อนออกจากท้องสนามหลวงไปตามถนนราชดำ� เนินเลี้ยวเข้าสู่ถนนนครสวรรค์ข้ึนทางพเิ ศษเฉลมิ มหานคร ไปลงถนนสุขมุ วิท เลีย้ วเขา้ ถนนสุขมุ วทิ ๓๘ ถึงยังวงั ร่นื ฤดี มขี า้ หลวงฝา่ ยในของ 837

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีวังรื่นฤดีเฝ้ารับพระอัฐิ จากนั้นนางสุรัสวดี กุวานนท์ แม็คซ่ี เชิญพระโกศพระอัฐิไปยังท้องพระโรงวังรื่นฤดีเชิญขึ้นต�ำหนัก เข้าสู่ห้องนมัสการประดิษฐานบนพระวิมาน นางสุรัสวดี กุวานนท์ แม็คซี่ จุดธูปเทียนบูชาพระพุทธรูป และจดุ ธปู เทียนบูชาพระบรมอัฐิพระบาทสมเดจ็ พระรามาธิบดศี รีสนิ ทรมหาวชริ าวุธ มงกุฎเกลา้เจา้ อยหู่ วั พระอฐั พิ ระนางเจา้ สวุ ทั นา พระวรราชเทวี และพระอฐั สิ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี เป็นเสร็จพิธีการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลถวายพระอฐั ิ วันพุธ ที่ ๑๑ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ เจ้าพนักงานเตรียมการพระราชกุศลพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทพี่ ระท่ีน่งั ดุสติ มหาปราสาท เพ่ิมเตมิ จากการประดิษฐานพระโกศพระอัฐิ เมือ่ วันองั คาร ท่ี ๑๐เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ ดังนี้ ณ มุขด้านทิศตะวันตกต้ังแต่งเพิ่มเติมจากการประดิษฐานพระโกศพระอัฐิ เมอื่ วันอังคาร ท่ี ๑๐เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ ดงั นี้ ทพี่ ระแทน่ สวุ รรณเบญจดล การตั้งแต่งในการทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลพระอฐั ิภายใต้สัปตปฎลเศวตฉัตร ตั้งบุษบก ณ พระทีน่ ัง่ ดสุ ติ มหาปราสาททองประดิษฐานพระโกศพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเอวพระโกศประดับมาลัยซีกดอกไม้สดสขี าวสลบั เหลือง พระแท่นสุวรรณเบญจดลประดษิ ฐาน พระโกศพระอัฐิ 838

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทช่ี นั้ ลดและมมุ พระแทน่ ทองทราย วางแจกนั ดอกไมส้ ดสขี าวสลบั เขยี วออ่ น ดา้ นหนา้ พระแทน่ ตง้ั เสาบัวกล่มุ วางพานพระมหากฐนิ รองรบั พระภูษาโยงทท่ี อดมาจากพระโกศพระอัฐิ เบ้อื งซา้ ยทอดเครอ่ื งอสิ ริยยศราชปู โภค และตงั้ เสาบวั กลมุ่ ปดิ ทองประดบั กระจกวางพมุ่ ตาดทอง เบอ้ื งขวาทอดเครอื่ งราชอสิ รยิ าภรณ์ และตัง้ เสาบวั กลุม่ ปิดทองประดับกระจกวางพุม่ ตาดเงิน ถัดออกมาทอดเคร่ืองราชสักการะทองคำ� ลงยาราชาวดีพร้อมพระแท่นทรงกราบสำ� หรับพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช และเครอ่ื งสกั การะทองค�ำลงยารองพรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบส�ำหรบัสมเดจ็ พระนางเจ้าสิรกิ ิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทอดเคร่อื งทองน้อย ๓ ที่ อยู่ด้านซ้าย ดา้ นขวา และตรงกลางระหวา่ งเครอื่ งราชสักการะทั้งสอง เครื่องทองนอ้ ยชดุ กลางนน้ั ส�ำหรบั พระอฐั ทิ รงธรรม สว่ นอกี ๒ ทส่ี �ำหรับพระบรมวงศถ์ วายสักการะพระอฐั ิ สม่ี มุ พระแทน่ สวุ รรณเบญจดลทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศพระอฐั ิ ทหารมหาดเลก็ รกั ษาพระองคฯ์ ยนื ยามถวายพระเกยี รติ แตง่ กายคร่อื งแบบเตม็ ยศ ทมี่ มุ ตอ่ กบั มขุ ดา้ นทศิ ใตป้ ระดษิ ฐานพระฉายาลกั ษณส์ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสิริโสภาพณั ณวดี กรอบพระฉายาลกั ษณเ์ ป็นตาข่ายดอกไมส้ ดสขี าว มมุ กรอบด้านบนท้งั สองขา้ งตกแตง่ ดว้ ยชอ่ ดอกไมส้ ดสขี าวและเหลอื งออ่ น ทง้ิ ชอ่ ลงดา้ นลา่ ง กลางกรอบดา้ นบนมอี กั ษรพระนาม พ.ร. ดา้ นลา่ งตกแตง่ด้วยใบตองประดษิ ฐ์ประดบั ดอกรักจดั เป็นช่อเหมือนตน้ กหุ ลาบหิน ณ มขุ ดา้ นทศิ ใต้ ทพ่ี ระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร บนพระแทน่ ทอดโตะ๊ เตยี้ จ�ำหลกั ลายปดิ ทองปดู ว้ ยผา้ เยยี รบบั ประดษิ ฐานพระโกศพระบรมอฐั แิ ละพระอฐั สิ มเดจ็ พระบรมราชบพุ การี และพระบพุ การี ๗ พระองค์ พระโกศแตล่ ะองคส์ วมยอดฉตั ร ยกเวน้ พระโกศพระอฐั พิ ระนางเจา้ สวุ ทั นาพระวรราชเทวี ในรชั กาลท่ี ๖ ซง่ึ ไม่ไดท้ รงฉัตร และประดับมาลัยซีกดอกไม้สดสขี าวสลบั เหลืองท่ีเอวพระโกศ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดับมุกประดิษฐานพระบรมอัฐแิ ละพระอัฐสิ มเดจ็ พระบรมราชบพุ การแี ละพระบุพการี พร้อมเคร่ืองราชสักการะ 839

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี แถวหนา้ เบอื้ งขวาของพระบรมอฐั ิ ในรชั กาลที่ ๕ ประดษิ ฐานพระโกศพระบรมอฐั พิ ระบาทสมเดจ็พระรามาธบิ ดศี รสี นิ ทร มหาวชริ าวธุ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั กลางประดษิ ฐานพระโกศพระบรมอฐั พิ ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาจฬุ าลงกรณ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั และเบอื้ งซา้ ยของพระบรมอฐั ิ ในรชั กาลท่ี ๕ประดษิ ฐานพระโกศพระบรมอฐั พิ ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาประชาธปิ ก พระปกเกลา้ เจา้ อยหู่ วั พระโกศทงั้ สามองคม์ กี ป๋ี ดิ ทองรองรบั กกี๋ ลางสงู กวา่ กซ๋ี า้ ยและกขี๋ วาเพอื่ ใหไ้ ดร้ ะดบั งดงามตามลำ� ดบั รชั กาลพระบรมอฐั ิ แถวหลงั ไมม่ กี ร๋ี องรบั หลงั พระโกศพระบรมอฐั ิ ในรชั กาลท่ี ๗ ประดษิ ฐานพระโกศพระบรมอฐั สิ มเดจ็พระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลท่ี ๗ หลังพระโกศพระบรมอฐั ิ ในรัชกาลท่ี ๕ ประดิษฐานพระโกศพระบรมอัฐิสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ พระโกศพระบรมอัฐิสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพนั วสั สาอัยยกิ าเจา้ หลังพระโกศพระบรมอฐั ิ ในรัชกาลที่ ๖ ประดษิ ฐานพระโกศพระอัฐิพระนางเจา้ สุวทั นา พระวรราชเทวี ตามล�ำดบั ฐานพระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ทง้ั สด่ี า้ นตงั้ เชงิ เทยี นดา้ นละ ๑ คู่ พรอ้ มแจกนั ดอกไมส้ ดสขี าวสลบัเขยี วออ่ น มมุ พระแทน่ ดา้ นหนา้ ตง้ั ตน้ ไมท้ อง ๑ คู่ และมมุ พระแทน่ ดา้ นหลงั ตง้ั ตน้ ไมเ้ งนิ ๑ คู่ เบอ้ื งหนา้ พระแทน่ตงั้ โตะ๊ จำ� หลกั ลายปดิ ทองวางพานพระมหากฐนิ รองรบั พระภษู าโยงทท่ี อดจากพระโกศพระบรมอฐั แิ ละพระอฐั ิถัดมาต้ังม้าสูงปูผ้าเยียรบับทอดเคร่ืองทองน้อย ๒ เครื่อง เคร่ืองซ้ายสำ� หรับถวายราชสักการะพระบรมอัฐิและพระอัฐิ เคร่ืองขวาส�ำหรับพระบรมอัฐิและพระอัฐิทรงธรรม เช่ือมต่อสายชนวนจากเคร่ืองทองน้อยองค์ซา้ ยไปยังเทยี นรอบฐานพระแทน่ ราชบลั ลงั ก์ประดับมุกทง้ั ๔ คู่ เบื้องหน้าเคร่ืองทองน้อยทอดพระแท่นทรงกราบ ๑ ที่ มุขด้านทิศใต้ ชิดผนังด้านตะวันออกลาดพระสุจหนี่ทอดพระเก้าอ้ีสำ� หรับสมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี พระเกา้ อีส้ ำ� หรบั สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ เจ้าฟ้าจฬุ าภรณวลัยลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารี พระเกา้ อส้ี ำ� หรบั พระราชวงศฝ์ า่ ยใน และเกา้ อส้ี ำ� หรบั พระบรมวงศานวุ งศฝ์ า่ ยหนา้ และฝ่ายใน ด้านทิศตะวันตกลาดพระสุจหน่ีทอดพระเก้าอ้ีส�ำหรับสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร พระเกา้ อ้ีสำ� หรบั พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองค์เจา้ ศรีรศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร และพระเจ้าหลานเธอ พระราชอาสน์พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดช และสมเด็จพระนางเจา้ สิรกิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ พร้อมเคร่ืองพระบรมราชอสิ ริยยศราชูปโภค เครื่องทรงธรรมส�ำรับใหญ่ และเทียนดูหนังสือเทศน์ 840

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี มุมด้านมุขทิศตะวันออกต่อกับมุขด้านทิศใต้ ลาดพระสุจหนี่ ทอดพระราชอาสน์ส�ำหรับพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช และสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ทอดเครอื่ งพระบรมราชอิสรยิ ยศราชปู โภคไว้พร้อม เบ้อื งหนา้ พระราชอาสน์ ต้ังโตะ๊ จ�ำหลกั ลายปดิ ทองแบบมีลอ้ เล่ือนรองรบั ต่ังลายทองทอดเครอ่ื งทรงธรรมสำ� รบั ใหญ่ ประกอบด้วยกระถางปักธปู เทียน ๑ คู่ พ่มุ ดอกมะลิ ๒ คู่ พานดอกจำ� ปี ๑ คู่ แจกนั ดอกกหุ ลาบสชี มพู ๑ คู่ และเชิงเทยี นกิ่งคู่ ๑ คู่ และตั้งโตะ๊ เต้ยี จ�ำหลกั ลายปิดทอง ต้งั เทยี นดหู นังสือเทศน์ ๒ เลม่ ปักบนเชงิ ณ มขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ระหวา่ งพระทวารดา้ นเหนอื และใต้ ตง้ั พระแทน่ ราชบรรจถรณป์ ระดบั มกุตกแต่งเบญจาผูกผ้าขาว ตั้งม้าหมู่จ�ำหลักลายปิดทองประดิษฐานพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระบรมราชบพุ การี และพระบพุ การี ๗ องค์ และพระพทุ ธรปู ประจ�ำพระชนมวารสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี พระพทุ ธรปู แตล่ ะองคป์ ระดบั ดว้ ยมาลยั ซกี ดอกไมส้ ดสขี าวสลบั เหลอื งทฐี่ านพทุ ธบลั ลงั ก์ แถวบนจากซา้ ยไปขวา ประดษิ ฐานพระพทุ ธรปู ปางหา้ มพระแกน่ จนั ทน์ ประจำ� พระชนมวารสมเดจ็พระนางเจา้ รำ� ไพพรรณี พระบรมราชนิ ใี นรชั กาลที่ ๗ (วนั องั คาร) พระพทุ ธรปู ปางอมุ้ บาตร ประจำ� พระชนมวารพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจา้ อย่หู ัว (วนั พธุ ) พระพทุ ธรปู ปางอมุ้ บาตร ประจำ� พระชนมวารสมเด็จพระศรีสวรินทริ า บรมราชเทวี พระพนั วสั สาอัยยิกาเจ้า (วันพุธ) พระพทุ ธรูปปางห้ามพระแก่นจนั ทน์ ประจำ� พระชนมวารพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (วันอังคาร) พระพุทธรูปปางร�ำพึง ประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ (วันศุกร์) พระพุทธรูปปางนาคปรก ประจ�ำพระชนมวารพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทร มหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (วันเสาร์) พระพุทธรูปปางนาคปรกประจ�ำพระชนมวารพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวีในรัชกาลที่ ๖ (วันเสาร์) อน่ึง พระพุทธรูปประจ�ำ พระแทน่ ราชบรรจถรณป์ ระดับมุกประดษิ ฐานพระพุทธรูปประจำ� พระชนมวารพระบรมอัฐแิ ละพระอฐั สิ มเดจ็ พระบรมราชบุพการี และของสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี พร้อมเครื่องนมัสการ 841

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระชนมวารรชั กาลที่ ๕ ที่ ๖ และที่ ๗ น้ัน ประดษิ ฐานเยอ้ื งออกมาขา้ งหนา้ เลก็ น้อยเพ่ือให้ไดร้ ะดับงดงามตามพระเกียรตยิ ศพระบรมอฐั ิ ดา้ นหน้าถัดลงมาประดิษฐานพระพุทธรปู ปางไสยาสน์ ประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี (วนั องั คาร) ถดั ออกมาทอดเครอื่ งพทุ ธบชู าบนมา้ หมู่ ประกอบดว้ ยเทียน ๑ คู่ พมุ่ ดอกบานไมร่ ู้โรยสีมว่ งพมุ่ เลก็ ๑ พุ่ม พุ่มดอกบานไม่รโู้ รยสีชมพพู มุ่ ใหญ่ ๑ คู่ ทีม่ มุ ฐานพระแท่นตั้งแจกันดอกไมส้ ีขาวสลับเขียวอ่อน เบ้ืองหน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์ประดับมุก ทอดเคร่ืองนมัสการพานทองสองช้ันประกอบด้วยธปู ไมร้ ะก�ำ ๕ ดอก เทียน ๕ เลม่ พุ่มข้าวตอก ๕ พุม่ และพมุ่ ดอกรัก ๕ พมุ่ พร้อมพระแท่นทรงกราบ เชอ่ื มต่อสายชนวนจากเทียนกลางเครอื่ งนมัสการไปยงั เทยี นคทู่ ีเ่ ครื่องพุทธบูชา ชิดผนังด้านเหนือตั้งอาสน์สงฆ์ ที่ต้นอาสน์สงฆ์ต้ังธรรมาสน์แบบสัปคับ ลงรักปิดทองประดับกระจกส�ำหรับสมเด็จพระราชาคณะข้ึนนั่งถวายพระธรรมเทศนา มีจงกลปักเทียนดูหนังสือเทศน์ซ้ายขวาติดตั้งไมโครโฟนและโคมไฟฟ้าไว้พร้อม ที่ฐานธรรมาสน์ประดับแจกันดอกไม้สดสีขาวสลับเขียวอ่อน ๑ คู่ตน้ อาสนส์ งฆต์ งั้ พานพระมหากฐนิ รองรบั พระภษู าโยง ปสู นั ถตั ชมพสู �ำหรบั สมเดจ็ พระราชาคณะ วางกระโถนขนั น้ำ� แท่นปกั พัดยศและพัดรองไว้พรอ้ ม ต้งั ไมโครโฟน ๓ ตัว ชิดผนังด้านใต้ ตั้งเก้าอ้ีส�ำหรับผู้ตามเสด็จ ข้าราชการส�ำนักราชเลขาธิการ ส�ำนักพระราชวังตลอดจนพระประยูรญาติและข้าราชบริพารของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี ณ มขุ ดา้ นทิศเหนือ ชิดผนังด้านตะวนั ออก ตง้ั อาสนส์ งฆ์พรอ้ มแทน่ ปักพดั ยศ และพัดรอง จำ� นวน๑๘ ท่ี ชิดผนังด้านตะวนั ตกต้งั เกา้ อผี้ มู้ าเฝา้ ทลู ละอองธุลีพระบาท จ�ำนวน ๙ แถว สำ� หรับนายกรฐั มนตรี อดีตนายกรฐั มนตรี ประธานสภาผูแ้ ทนราษฎร ประธานศาลฎกี า ประธานวฒุ สิ ภา ประธานองคมนตรี องคมนตรีคณะรฐั มนตรี ข้าราชการชั้นผใู้ หญ่ ฝ่ายทหาร ต�ำรวจ พลเรือน การถ่ายทอดสดทางวิทยุและโทรทัศน์ ติดตั้งอุปกรณ์เหมือนเมื่อวันงานพระราชกุศลออกพระเมรุวันอาทิตย์ ที่ ๘ เมษายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๕ ณ ระเบียงมุขด้านทิศตะวันออก จัดเป็นที่น่ังพักส�ำหรับพระสงฆ์รอเข้าแสดงพระธรรมเทศนาสวดอนุโมทนาพระธรรมเทศนา และสดบั ปกรณพ์ ระอัฐิ ดา้ นเหนอื รมิ ราวระเบยี งวางพัดรองท่รี ะลึกงานทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระอัฐสิ มเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี จ�ำนวน ๔๕เล่ม เครื่องจตุปจั จัยไทยธรรมบูชากณั ฑเ์ ทศน์เปน็ ชดุ เคร่ืองมุก ๓ ตะลมุ่ คือ ตะล่มุ ธปู เทยี นพนม ๑ ชดุ พรอ้ มแจกนั ประดับดอกไม้สดสเี หลอื งสลบั ขาว ๑ คู่ ตะลมุ่ วางกระบะชุดนำ้� ชาก๋ีญวนระบายพื้นสีชมพลู ายดอกไม้สีขาวประดับอักษรพระนาม พ.ร. และตะลุ่มวางโคมไฟระบบสัมผัสและแท่นปากกาหินอ่อน ปัจจัยเป็นใบปวารณา ๓,๐๐๐ บาท ถัดไป วางผ้าไตร ผ้ากราบสีชมพู และย่ามท่ีระลึกพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกุศลพระอัฐิ พร้อมใบปวารณาชุดละ ๑,๐๐๐ บาท ส�ำหรับพระสวดพระพทุ ธมนต์สดบั ปกรณ์พระอฐั ิ ๓๐ ชุดใบปวารณาชดุ ละ ๕๐๐ บาท สำ� หรบั พระสวดธรรมคาถา และพระสดับปกรณ์พระบรมอฐั ิและพระอัฐิสมเดจ็พระบรมราชบุพการี และพระบพุ การี จ�ำนวน ๑๔ ชดุ 842

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีผ้าไตร ผ้ากราบ ย่าม ใบปวารณา เครอ่ื งบชู ากัณฑ์เทศน์พดั รองทีร่ ะลึกพระราชพธิ ที รงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลพระอฐั ิ 843

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ พระลานพระท่ีนงั่ ดุสิตมหาปราสาท ทพ่ี ระลานพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทตงั้ เกา้ อสี้ �ำหรบั ผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาท เหมอื นพระราชพิธีบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลออกพระเมรุ ทป่ี ะรำ� ส�ำหรับพระสงฆด์ า้ นทศิ ตะวนั ตกเฉียงเหนือ ตั้งอาสนส์ งฆจ์ ำ� นวน๑๘ ที่ พรอ้ มโตะ๊ วางชดุ ผา้ ไตร ผา้ กราบ ยา่ มทร่ี ะลกึ งานทรงบ�ำเพญ็ พระราชกศุ ลพระอฐั แิ ละใบปวารณาชดุ ละ๕๐๐ บาท ตน้ อาสนส์ งฆต์ ง้ั มา้ สงู จ�ำหลกั ลายวางพานพระมหากฐนิ รองรบั พระภษู าโยงทเ่ี ชอื่ มกบั พระภษู าโยงซงึ่ ทอดจากพระโกศพระอฐั บิ นพระแทน่ สวุ รรณเบญจดลภายในพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ตรงขา้ มอาสนส์ งฆ์ปูพรมแดงวางเก้าอี้และโตะ๊ ส�ำหรบั พระราชวงศท์ ท่ี รงปฏิบตั แิ ทนพระองค์ ๑ ท่ี เวลา ๑๖ นาฬิกา พระบรมวงศานุวงศ์ คณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ฝ่ายทหารตำ� รวจ พลเรือน ผมู้ ตี ำ� แหน่งเฝา้ ทูลละอองธลุ ีพระบาท รอรบัเสด็จ ณ พระทนี่ ัง่ ดุสิตมหาปราสาท และที่พระลานพระที่นัง่ดุสิตมหาปราสาท ผูม้ ีต�ำแหน่งเฝา้ ทลู ละอองธุลีพระบาท ภายในพระทน่ี ัง่ ดุสติ มหาปราสาท และพระลานพระทน่ี ั่งดุสติ มหาปราสาท 844

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี กองรักษาการณ์พระท่ีน่ังจักรีมหาปราสาทพร้อมธงชัยเฉลิมพล และวงขลุ่ยกลอง ตั้งแถวที่หน้าพระท่นี ั่งจักรีมหาปราสาท เวลา ๑๖ นาฬิกา ๒๖ นาที เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระวิสุทธิวงศาจารย์ (วิเชียรอโนมคโุ ณป.ธ.๙)วดั ปากนำ�้ ทจ่ี ะแสดงพระธรรมเทศนาพระครสู ญั ญาบตั รฐานานกุ รมเปรยี ญวดั ปากนำ�้ ๔รปู มีพระครสู ธุ รรมาภมิ ณฑ์ พระมหาวริ ตั น์ พระมหามานพ และพระมหาณรงค์ ทจี่ ะสวดอนโุ มทนาพระธรรมเทศนานั่งพกั รอทท่ี ิมคดด้านทศิ ตะวนั ออก เจา้ พนกั งานนมิ นต์พระสงฆ์ทจ่ี ะสวดพระพทุ ธมนต์ ๓๐ รปู เข้าส่พู ระทน่ี งั่ ดสุ ิตมหาปราสาท ข้ึนน่ังยังอาสนส์ งฆ์มุขดา้ นทิศตะวันออก ๑๒ รูป และขึน้ นั่งยงั อาสนส์ งฆม์ ุขด้านทศิ เหนือ ๑๘ รูป โดยน่งั ซอ้ นกันสองแถว แถวละ ๙ รปู มีสมเด็จพระมหารัชมังคลาจารย์ วดั ปากน�้ำ สมเดจ็ พระมหามุนวี งศ์ วัดราชบพธิ สถิตมหาสมี าราม สมเดจ็ พระวนั รัต วัดบวรนเิ วศวิหาร พระพรหมเวที วดั ไตรมติ รวิทยาราม พระพรหมวชริ ญาณวัดยานนาวา พระพรหมเมธาจารย์ วัดบรุ ณศริ ิมาตยาราม พระพรหมจริยาจารย์ วัดกะพงั สุรินทร์ จังหวัดตรงัพระสาสนโสภณ วัดโสมนัสวหิ าร พระพรหมเมธี วัดสัมพนั ธวงศ์ พระพรหมมุนี วดั ราชบพธิ สถิตมหาสมี ารามพระพรหมดลิ กวดั สามพระยาพระพรหมโมลีวดั ปากนำ้� พระธรรมวราจารย์วดั บวรนเิ วศวหิ ารพระธรรมวราภรณ์วัดเครือวัลย์ พระธรรมเจติยาจารย์ วัดพระศรีมหาธาตุ พระธรรมบัณฑิต วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษกพระธรรมวมิ ลโมลี วดั ชลประทานรังสฤษฏ์ จงั หวดั นนทบรุ ี พระเทพวมิ ลโมลี วดั รัชฎาธิษฐาน พระเทพโสภณวัดราชบูรณะ พระเทพญาณวิศิษฏ์ วัดปทุมวนาราม พระเทพกิตติเวที วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามพระเทพรตั นากร วดั พนญั เชงิ จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา พระราชวชริ ดลิ ก วดั เพชรสมทุ ร จงั หวดั สมทุ รสงครามพระราชเวที วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม พระราชดลิ ก วดั อาวธุ วกิ สติ าราม พระราชปญั ญาโสภณ วดั สระเกศพระราชปริยัติเวที วัดดาวดึงษาราม พระราชสิทธิมุนี วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ พระโสภณธรรมสารวัดป่าดาราภิรมย์ จังหวัดเชยี งใหม่ และพระพิศษิ ฏ์พิ ัฒนพิธาน วดั หนองหอย จังหวดั ราชบรุ ี เวลา ๑๖ นาฬิกา ๒๐ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ิต์ิ พระบรมราชินนี าถ เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงปฏบิ ตั ิพระราชกรณยี กจิ แทนพระองค์ พรอ้ มดว้ ย สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ศรรี ศั มิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจา้วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์เสด็จพระราชด�ำเนินโดยรถยนต์พระท่ีน่ังเข้าสู่พระบรมมหาราชวังทางประตูวิเศษไชยศรี ประตูพิมานไชยศรี ผ่านหน้าพระท่ีนั่งจักรีมหาปราสาท ขบวนรถยนต์พระท่ีน่ังเทียบท่ีประตูก�ำแพงแก้วพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางด้านข้างพระที่นั่งราชกรัณยสภา ขณะน้ันกองรักษาการณ์พระที่น่ังจักรีมหาปราสาทถวายความเคารพ ขลุ่ยกลองบรรเลงเพลงมหาชัย ต�ำรวจหลวงน�ำเสด็จพระราชด�ำเนินขน้ึ ทางมุขกระสนั พระที่น่ังพิมานรัตยาโดยลิฟต์ พระบรมวงศ์และพระอนุวงศ์ตามเสด็จ ณ ท่ีนั้น มีพระราชวงศ์ สมาชิกราชสกุลราชินิกุล ข้าราชบริพาร และพระประยูรญาติของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี เฝ้าทลู ละอองธุลีพระบาทรับเสดจ็ 845

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๐ นาที สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ ออก ณ พระทนี่ ง่ั ดสุ ติมหาปราสาททางมขุ ดา้ นทศิ ใต้ ผา่ นพระบรมวงศานวุ งศฝ์ า่ ยหนา้ ฝา่ ยใน และสมาชกิ ราชสกลุ ราชนิ กิ ลุ เสดจ็พระราชดำ� เนนิ ไปยงั หนา้ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทปี่ ระดษิ ฐานพระบรมอัฐิและพระอัฐิสมเด็จพระบรมราชบุพการี และพระบุพการี ผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทท้ังน้ันยืนถวายความเคารพ ทรงจดุ ธูปเทียนเครื่องราชสักการะทเ่ี ครอื่ งทองน้อยเครือ่ งซา้ ย ทรงกราบ ขณะน้นั ชาวพนักงานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทย์บรรเลงเพลงชา้ เรอ่ื งจีนแส ทรงจดุ ธูปเทยี นเครอื่ งราชสกั การะพระบรมอฐั แิ ละพระอฐั ิ สมเดจ็ พระบรมราชบุพการีและพระบุพการี สมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกิติ์ พระบรมราชนิ ีนาถ คณะองคมนตรี ยืนถวายความเคารพเสด็จพระราชด�ำเนินถงึ พระท่ีนั่งดสุ ิตมหาปราสาท สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปยงั หนา้ พระแทน่ สวุ รรณเบญจดลท่ปี ระดษิ ฐานพระโกศพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี ทรงจดุ ธปูเทียนเคร่ืองราชสักการะ และเครื่องทองน้อยเคร่ืองทางขวา สำ� รับของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช แล้วทรงกราบ ท่ีพระแท่นทรงกราบแท่นซ้ายอันเป็นของส่วนพระองค์ จากนั้นเสด็จไปยังหน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์ประดับมุกที่ประดิษฐานพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระบรมราชบุพการี พระบุพการีและสมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี ทรงจดุ ธูปเทยี นเคร่ืองนมัสการบูชาพระพุทธรูป ทรงกราบ ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทแลว้ ประทบั พระราชอาสน์ ปีพ่ าทยพ์ ธิ หี ยุดบรรเลง ผ้มู าเฝ้าทูลละอองธุลพี ระบาทนั่งลง 846

ภาคท่ี ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงจุดธปู เทียนเครอ่ื งราชสกั การะพระอัฐสิ มเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงจุดธปู เทียนเคร่ืองนมัสการพระพทุ ธรปู ประจ�ำพระชนมวารสมเดจ็ พระบรมราชบพุ การพี ระบพุ การี และสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี ทพ่ี ระแท่นราชบรรจถรณป์ ระดับมกุ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๕๑ นาที สมเด็จพระนางเจา้ สิริกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้โปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงประเคนพัดรองท่ีระลึกพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกุศลพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี แด่สมเด็จพระราชาคณะ ๓ รูป ณ อาสน์สงฆ์มุขด้านทิศตะวันออก เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆท์ จ่ี ะสวดพระพทุ ธมนต์ พระสงฆท์ จ่ี ะสดบั ปกรณพ์ ระบรมอฐั แิ ละพระอฐั สิ มเดจ็ พระบรมราชบุพการี พระสงฆ์ท่ีจะถวายพระธรรมเทศนา พระสงฆ์ท่ีจะสวดธรรมคาถา เข้ารับพระราชทานพัดรองท่ีระลึก ตามล�ำดับ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงยืนประเคนพัดรองท่ีระลึก แดพ่ ระสงฆ์ถ้วนแล้ว พระสงฆ์กลับไปนั่งยงั อาสนะท่เี ดิม สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าชเจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารถวายความเคารพสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ ิกติ ์ิ พระบรมราชนิ ีนาถแล้วเสด็จไปประทับพระเก้าอ้ที เ่ี ดมิ 847

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เจ้าหนา้ ทกี่ รมการศาสนา อาราธนาพระปรติ ร พระสงฆ์ทง้ั ๓๐ รูป ในพระท่ีน่ังดสุ ติ มหาปราสาทสวดพระพุทธมนต์จบแลว้พระสงฆ์สวดพระพทุ ธมนต์ ทรงสดับพระสงฆส์ วดพระพุทธมนต์สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงประเคนพดั รองที่ระลึก พระราชพิธีทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระอฐั ิ ทรงสดับพระสงฆ์สวดพระพุทธมนต์ 848

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๗ นาฬิกา ๑๒ นาที เจ้าพนกั งานภูษามาลาเชิญเสาบวั ๔ เสา สำ� หรบั รองรับพระภษู าโยงมาต้ังเป็นระยะจากหน้าพระแท่นสวุ รรณเบญจดลไปยังต้นอาสน์สงฆ์ท่ีมุขด้านทิศตะวันออก แล้วหมอบคอยประจ�ำเสาบัว เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินที่หน้าพระโกศพระอัฐิลาดบนเสาบัวมาพักไว้ท่ีเสาบัวข้างธรรมาสน์ แล้วลาดผ้ารองพระภูษาโยงบนอาสน์สงฆ์ จากนั้นลาดพระภูษาโยงอีกสายหน่ึงจากพานพระมหากฐินท่ีต้นอาสน์สงฆ์บนผ้ารองพระภูษาโยง เชิญปลายพระภูษาโยงท้ังสองสายสอดเชื่อมกนั บนพานพระมหากฐิน แลว้ ถวายความเคารพ ขณะนนั้ เจา้ หน้าท่กี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ท่ีสวดพระพุทธมนต์สดับปกรณ์พระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี๑๘ รูป ลงจากอาสน์สงฆ์มุขด้านทิศเหนือไปน่ังยังอาสน์สงฆ์ ณ ปะร�ำพระลานพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทเจ้าพนักงานภูษามาลาลาดผ้ารองพระภูษาโยงท่ีโต๊ะหน้าอาสน์สงฆ์ แล้วลาดเชิญพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐนิ ลาดทบั บนผา้ รองพระภษู าโยง พร้อมแลว้ทรงทอดผ้าไตรพร้อมผ้ากราบและย่ามที่ระลกึ พระสงฆส์ ดบั ปกรณ์ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๑๕ นาที สมเดจ็ พระนางเจ้าสิริกติ ์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มผา้ กราบ และย่ามท่รี ะลกึ งานทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระอัฐิ ทอ่ี าสนส์ งฆ์มุขดา้ นทิศตะวันออก ผู้มาเฝา้ ทลูละอองธุลีพระบาทยืนถวายความเคารพ แล้วประทับที่เดิม ส่วนท่ีปะร�ำสงฆ์ ณ พระลานพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มให้ พลโท หม่อมเจ้าเฉลมิ ศกึ ยุคล เสด็จไปทรงทอดผา้ ไตรจนครบทง้ั ๑๘ ส�ำรับ แลว้ ประทับท่ีเดมิ แล้ว เจา้ พนกั งานภูษามาลาเชิญปลายพระภูษาโยงทงั้ สองสายสอดเชอื่ มกนั บนพานพระมหากฐนิ พระสงฆท์ ง้ั ๓๐ รปู สดบั ปกรณ์ จบแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงท้ังสองสายบนพระทีน่ งั่ ดสุ ิตมหาปราสาท และปะรำ� ทพี่ ระลานพระท่นี ่ังดุสติ มหาปราสาทไว้บนพานพระมหากฐนิ เช่นเดิม พรอ้ มเกบ็ เสาบวั สมเด็จพระนางเจา้ สิรกิ ิติ์ พระบรมราชินนี าถ ทรงหล่งั ทักษิโณทก พระสงฆ์ท้งั นน้ั ถวายอนโุ มทนาถวายอดเิ รก ถวายพระพรลา ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ป่พี าทย์พธิ ีบรรเลงเพลงกราวรำ�สองชนั้ เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆท์ ส่ี ดบั ปกรณพ์ ระอฐั สิ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพัณณวดี ท้งั ๑๒ รปู ลงจากอาสนส์ งฆ์ ออกจากพระที่นัง่ ดุสติ มหาปราสาททางพระทวารดา้ นใตข้ องมุขด้านทิศตะวนั ออก 849

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๗ นาฬิกา ๒๐ นาที เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระวิสุทธิวงศาจารย์ และพระสงฆ์ท่ีจะสวดพระธรรมคาถาข้ึนสู่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาททางพระทวารด้านเหนือของมุขด้านทิศตะวันออก พระวิสุทธิวงศาจารย์ข้ึนนั่งยังธรรมาสน์ และพระสงฆ์อีก ๔ รูป ข้ึนน่ังบนอาสนส์ งฆ์ พระวสิ ทุ ธิวงศาจารย์ และพระสงฆท์ ี่จะสวดอนุโมทนา สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิพระบรมราชนิ นี าถ พระธรรมคาถาน่งั บนธรรมาสน์และอาสน์สงฆ์พรอ้ มทรงจุดเทียนดูหนังสือเทศน์พระราชทานให้เจา้ พนกั งานพระราชพธิ เี ชญิ ไปปกั ทจ่ี งกลธรรมาสน์ ขณะนน้ั เจา้ พนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการ ทรงจุดธูปเทียนเครื่องทรงธรรม แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อยเคร่ืองขวาที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตรส�ำหรับพระบรมอัฐิและพระอัฐิสมเด็จพระบรมราชบุพการีและพระบุพการี ทรงธรรม ทรงคม แล้วเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อยเครื่องกลางที่หน้าพระแท่นสุวรรณเบญจดลส�ำหรับพระอัฐิสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงธรรม ทรงคม ทรงถวายความเคารพสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ ิกติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ แล้วประทบั พระเก้าอี้ท่เี ดิม ปพี่ าทย์พธิ ีหยดุ บรรเลง ทรงจุดเทียนดูหนงั สือเทศน์ ทรงจุดธูปเทยี นเครอื่ งทรงธรรม สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร ทรงจุดธปู เทียนเครอ่ื งทองน้อย สำ� หรับพระอฐั ิ สมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงธรรม 850

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๗ นาฬิกา ๓๐ นาที เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนาศีล พระวิสุทธิวงศาจารย์ถวายศีล สมเด็จพระนางเจ้าสิรกิ ิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงศีล จบแลว้ เจา้ หนา้ ทีก่ รมการศาสนาอาราธนาธรรมพระวิสุทธิวงศาจารย์ถวายพระธรรมเทศนา สารธรรมกถาสมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกติ ์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงศีล พระวิสุทธิวงศาจารย์ ถวายพระธรรมเทศนา สารธรรมกถาทรงสดับพระธรรมเทศนา ทรงหลงั่ ทักษโิ ณทก ทรงประเคนจตุปจั จยั ไทยธรรม บชู ากณั ฑ์เทศน์ 851

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เม่ือพระวสิ ทุ ธวิ งศาจารย์ถวายพระธรรมเทศนา สารธรรมกถา จบแลว้ พระสงฆ์ ๔ รูปท่ีอาสน์สงฆ์สวดธรรมคาถา ระหวา่ งนน้ั เจา้ พนกั งานพระราชพธิ ถี อนเทยี นดหู นงั สอื เทศนอ์ อกจากธรรมาสน์ และดบั เทยี นที่เครื่องทรงธรรม เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระวิสุทธิวงศาจารย์ลงจากธรรมาสน์ไปน่ังยังอาสน์สงฆ์เจ้าหน้าทีถ่ วายนำ�้ ปานะ พระสงฆ์ท้ัง ๔ รูป สวดธรรมคาถา จบแล้ว เวลา ๑๗ นาฬิกา ๕๘ นาที สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงหลั่งทักษิโณทกพระสงฆ์ท้ัง ๕ รูป อนุโมทนา ทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์แด่พระวิสุทธิวงศาจารย์แล้วเสด็จพระราชด�ำเนินไปประทับพระราชอาสน์ท่ีเดิม ผู้เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทยืนถวายความเคารพเชน่ ครั้งกอ่ น เจา้ พนกั งานภษู ามาลาลาดพระภษู าโยงท่ีอาสนส์ งฆ์ทัง้ สองสายเชน่ เดียวกับคร้ังก่อน เสรจ็ แล้วถวายความเคารพ ขณะนน้ั เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๑๐ รปู ทจ่ี ะสวดพระพทุ ธมนตส์ ดบั ปกรณพ์ ระบรมอฐั แิ ละพระอฐั สิ มเดจ็ พระบรมราชบพุ การแี ละพระบพุ การี จากทมิ คดขน้ึ บนพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท นง่ั พกัท่ีระเบียงด้านทิศตะวันออก มีสมเด็จพระมหามุนีวงศ์ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม สมเด็จพระธีรญาณมุนีวดั เทพศิรนิ ทราวาส สมเดจ็ พระพุทธชนิ วงศ์ วัดพชิ ยญาติการาม พระพรหมมนุ ี วัดราชบพิธสถิตมหาสมี ารามพระธรรมปริยัติเวที วดั พระปฐมเจดยี ์ จังหวัดนครปฐม พระธรรมสธุ ี วัดมหาธาตุยวุ ราชรงั สฤษฎิ์ พระธรรมโกศาจารย์ วดั ประยรุ วงศาวาส พระเทพกติ ตโิ มลี วดั เบญจมบพติ รดสุ ติ วนาราม พระเทพเมธี วดั อรณุ ราชวรารามและพระราชวมิ ล วดั ชนะสงคราม ข้นึ นั่งยังอาสนส์ งฆ์ในพระท่นี งั่ ดุสติ มหาปราสาทมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงทอดผ้าไตรถวายพระสงฆ์ท่ีถวายพระธรรมเทศนาและพระสงฆ์ที่สวดธรรมคาถาแล้ว ถวายความเคารพ แล้วประทับพระเก้าอี้ท่ีเดมิ พระสงฆท์ ั้ง ๕ รูป สดบั ปกรณ์ เจ้าพนกั งานภษู ามาลาพับพระภูษาโยงทั้งสองสายเกบ็ ทเ่ี ดมิ พระสงฆ์ทั้งนั้นถวายอดิเรก ถวายพระพรลา เจ้าพนักงานนิมนต์พระสงฆ์ลงจากอาสน์สงฆ์ ออกจากพระที่น่ังทางพระทวารด้านใตข้ องมขุ ดา้ นทศิ ตะวันออก ขณะนั้นชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ิธีบรรเลงเพลงกราวร�ำสองชน้ั เจ้าพนกั งานภูษามาลาลาดพระภษู าโยง จากพระแทน่ ราชบงั ลงั กป์ ระดับมกุ 852

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร ทรงทอดผา้ ไตร ผ้ากราบ และยา่ มท่รี ะลึก ในการพระราชพิธที รงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระอัฐิ เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๙ นาที เจ้าหนา้ ท่ีกรมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ ๑๐ รูป ทจ่ี ะสวดพระพุทธมนต์สดับปกรณ์พระบรมอัฐิและพระอัฐิสมเด็จพระราชบรมราชบุพการีและพระบุพการีขึ้นนั่งยังอาสน์สงฆ์ปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยุดบรรเลง เจ้าพนักงานภษู ามาลานำ� เสาบวั ๔ เสา สำ� หรบั รองรบั พระภษู าโยงมาตง้ั เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั รทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศพระบรมอฐั แิ ละพระอฐั ิสมเดจ็ พระบรมราชบพุ การจี นถงึ ตน้ อาสนส์ งฆ์ แลว้ หมอบกราบคอยประจ�ำเสาบัว เจ้าพนักงานลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ไปบนเสาบัวจนถึงต้นอาสน์สงฆ์ และลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐนิ ทต่ี น้ อาสนส์ งฆเ์ ชน่ ครง้ั กอ่ น จากนน้ั เชญิ ปลายพระภษู าโยงทง้ั สองสายสอดเชอื่ มกนั บนพานพระมหากฐนิ เสรจ็ แลว้ ถวายความเคารพ 853

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๘ นาฬิกา ๑๒ นาที สมเดจ็ พระนางเจ้าสิริกติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหส้ มเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงทอดผ้าไตรส�ำหรับพระสงฆ์สดับปกรณ์พระบรมอัฐิและพระอัฐิสมเด็จพระบรมราชบุพการี แล้วประทับพระเก้าอ้ีท่ีเดิม พระสงฆท์ ัง้ ๑๐ รูป สดับปกรณ์ จบแลว้ เจา้ พนกั งานภูษามาลาพบั พระภษู าโยงทงั้ สองสายเข้าทีเ่ ดมิเกบ็ เสาบวั แล้ว ถวายความเคารพ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงหลั่งทักษิโณทก พระสงฆ์ท้ังน้ันถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก ถวายพระพรลา แล้วลงจากอาสน์สงฆ์ ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอนแตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวร�ำชั้นเดียว ออกจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางพระทวารด้านเหนอื ของมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก เสรจ็ แลว้ ป่พี าทยพ์ ิธีหยุดการบรรเลง เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๒๒ นาที สมเด็จพระนางเจ้าสริ ิกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ เสด็จพระราชด�ำเนนิ ไปทรงกราบพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระบรมราชบุพการีและพระพุทธรูปประจำ� พระชนมวารสมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี ท่หี นา้ พระแทน่ ราชบรรจถรณ์ประดบั มกุจากน้ันเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงกราบพระบรมอัฐิและพระอัฐิสมเด็จพระบรมราชบุพการีที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบพระอัฐิสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี ทีห่ นา้ พระแทน่ สวุ รรณเบญจดล ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท แล้วเสด็จออกจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางมุขด้านทิศใต้ เสด็จลงทางมุขกระสันพระที่นั่งพิมานรัตยาโดยลิฟต์ ตำ� รวจหลวงน�ำเสด็จไปประทับรถยนต์พระท่ีน่ังท่ีประตูกำ� แพงแก้วพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาททางด้านข้างพระที่น่ังราชกรัณยสภา เสด็จพระราชด�ำเนินกลับ กองรักษาการณ์พระท่ีนง่ั จักรมี หาปราสาทถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลอง บรรเลงเพลงมหาชัยสมเดจ็ พระนางเจ้าสิรกิ ิติ์ พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงกราบพระอัฐิ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ กลบั สมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี กอ่ นเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ กลบั854

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระธรรมเทศนา สารธรรมกถา ในการพระราชพธิ ีทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลพระอฐั ิ สมเดจ็ พระเจ้าภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ พระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั วันพุธ ท่ี ๑๑ เมษายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๕ เวลา ๑๖ นาฬิกา ๓๐ นาที รับพระราชทานถวายโดย พระวิสุทธวิ งศาจารย์ (วิเชียร อโนมคุโณ ป.ธ. ๙) วัดปากน�ำ้ เขตภาษเี จรญิ กรงุ เทพมหานคร ------------ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมพฺ ทุ ธฺ สฺสฯ สทฺธาย สเี ลน จ ยา ปวฑฒฺ ติ ปญฺาย จาเคน สุเตน จูภยํ สา ตาทิสี สลี วตี อปุ าสิกา อาทยี ติ สารมเิ ธว อตตฺ โนติฯ บัดน้ี จักรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในสารธรรมกถา ฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปัญญาบารมี อนรุ ูปแกพ่ ระราชกศุ ลบุญราศีทักษณิ านปุ ทาน ซง่ึ สมเด็จบรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหจ้ ดั การบำ� เพญ็ ขน้ึ เพอ่ื ทรงพระราชอุทิศถวายแดส่ มเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี ในการพระราชพิธที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระอฐั ิ โดยทที่ รงพระอนสุ รณถ์ งึ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ พระองคน์ น้ั วา่ ทรงเปน็ พระราชธดิ าพระองคเ์ ดยี วในพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยหู่ ัว ผเู้ ปน็ สมเดจ็ พระปิตุลาธริ าช และเปน็ พระบรมวงศ์ผู้ใหญ่ ผู้เป็นท่ีเคารพนับถือในหมู่พระบรมวงศานุวงศ์ ทรงพระเกียรติคุณเป็นที่เชิดชูแห่งพระราชวงศ์อกี ทงั้ ทรงบำ� เพญ็ พระกรณยี กจิ เปน็ หติ านหุ ติ ประโยชนแ์ กป่ ระเทศชาติ และประชาชนนานปั การ จงึ ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกล้าฯ ใหจ้ ัดการพระราชพิธบี �ำเพญ็ พระราชกศุ ลอทุ ิศ ถวายพระเกยี รติยศอย่างสูงสดุ ตามโบราณราชประเพณีทุกประการ อนั นับว่าเป็นพระราชกุศลกัลยาณวตั ร ทีไ่ ด้ทรงบำ� เพ็ญปฏบิ ัติมาโดยลำ� ดบั นับแต่วาระทสี่ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ พระองคน์ น้ั สนิ้ พระชนมต์ ง้ั แตว่ นั ที่ ๒๗ กรกฎาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ เปน็ ตน้ มา สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เปน็ พระราชธิดาพระองค์เดียวในพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั รชั กาลที่ ๖ กบั พระนางเจา้ สวุ ทั นา พระวรราชเทวี ประสตู เิ มอื่ วนัองั คาร ท่ี ๒๔ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๖๘ ณ พระทน่ี งั่ เทพสถานพลิ าศ ในหมพู่ ระมหามณเฑยี ร พระบรมมหาราชวงั ขณะทที่ รงพระประสตู กิ าลพระราชธดิ านนั้ พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั มพี ระอาการประชวรอยา่ งหนกั และไดเ้ สดจ็ สวรรคต เม่ือวนั พฤหสั บดี ท่ี ๒๖ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๖๘ ขณะท่ีพระราชธดิ ามพี ระชนมายเุ พยี ง ๒ วนั จากน้ันไม่นาน พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี และพระราชธิดา ได้ทรงย้ายท่ีประทับจากพระที่นั่งเทพสถานพิลาศ ไปประทับ ณ ตำ� หนัก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศิริวิลัยลักษณ์ กรมขุน 855

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีสพุ รรณภาควดี ภายในพระบรมมหาราชวงั ตอ่ มาเมอ่ื ทรงเจรญิ พระวยั ขนึ้ พระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา้ เจา้ อยหู่ วัทรงเปน็ ห่วงในเรอ่ื งทปี่ ระทับ จงึ ไดเ้ ชญิ เสดจ็ ออกไปประทับทพี่ ระตำ� หนกั สวนหงส์ ในพระราชวังดุสิต วนั ที่๒๔ มถิ นุ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๗๕ ไดเ้ กดิ การเปลย่ี นแปลงการปกครองโดยคณะราษฎร์ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี และพระชนนี ได้ทรงย้ายจากพระต�ำหนักสวนหงส์ไปประทับณ พระต�ำหนกั ของสมเด็จพระปิตุจฉาเจา้ สุขุมาลมารศรี พระอคั รราชเทวี ในสวนสนุ นั ทา เมอ่ื เหตุการณ์บา้ นเมอื งคลค่ี ลาย พระนางเจา้ สวุ ทั นา พระวรราชเทวี ทรงพระด�ำรสิ รา้ งตำ� หนกั ทปี่ ระทบั บนทดี่ นิ บรเิ วณมมุ ถนนราชสีมา ตดั กับถนนสโุ ขทัย เม่อื กอ่ สรา้ งเสร็จสิ้น ทั้งสองพระองค์ไดเ้ สดจ็ มาประทบั ณ ตำ� หนักใหม่ ในราวปลายปพี ทุ ธศกั ราช ๒๔๗๗ พรอ้ มพระราชทานนามต�ำหนกั แหง่ นวี้ า่ “สวนรนื่ ฤด”ี เมอื่ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงเจริญพระชนมายุ ๑๒ พรรษา ได้เสด็จไปศึกษาต่อ ณประเทศอังกฤษพร้อมด้วยพระมารดา พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินี ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าฯ จัดทปี่ ระทบั พระราชทาน ณ โรงแรมเคนซิงตัน ตอ่ มาทรงย้ายมาประทับท่ีพระต�ำหนักแฟร์ฮิลล์ ในประเทศอังกฤษ และได้เสด็จกลับประเทศไทย เมื่อวันที่ ๒๕พฤศจกิ ายน พุทธศกั ราช ๒๕๐๐ พระชนนจี งึ ทรงซอ้ื ทีด่ นิ ในซอยสันติสขุ สุขมุ วทิ ๓๘ เพอื่ จัดสร้างตำ� หนกัท่ีประทบั และไดด้ ำ� เนนิ การกอ่ สรา้ งโดยตำ� หนกั แห่งน้ีมนี ามตามต�ำหนักทีป่ ระทับเดมิ วา่ “วงั รืน่ ฤด”ี ซึ่งเปน็ทป่ี ระทบั ของสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ตราบจนกระทงั่ สนิ้ พระชนม์เมอื่ วันพุธ ที่ ๒๗ กรกฎาคม พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ รวมพระชันษา ๘๕ พรรษา สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงพระอุตสาหวิริยะในการปฏิบัติพระกรณียกิจเจริญรอยพระยุคลบาท และเผยแพร่พระเกียรติคุณพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยหู่ วั พระบรมชนกนาถ อยา่ งเตม็ พระกำ� ลงั อกี ทง้ั ทรงปฏบิ ตั พิ ระราชกรณยี กจิ แทนพระองคพ์ ระบาทสมเดจ็พระเจา้ อยหู่ วั และสมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ นี าถ อยเู่ ปน็ เนอื งนติ ย์ โดยเฉพาะในยามทสี่ มเดจ็ พระเจา้ลูกยาเธอ และสมเด็จพระเจา้ ลูกเธอในรัชกาลปจั จุบันยังทรงพระเยาว์ สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอฯ ได้เสดจ็ ออกทรงเยย่ี มราษฎรตามหวั เมอื งใกลไ้ กลในทกุ ภมู ภิ าคของประเทศ ทรงรบั เปน็ นายกกติ ตมิ ศกั ด์ิ ประธานกรรมการองค์อุปถัมภิกา และองค์อปุ การะสถาบัน และองคก์ รสาธารณกุศลทกุ แขนงมากกว่า ๕๐ องคก์ ร เชน่ มูลนธิ ิพระบรมราชานสุ รณ์ พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั มลู นธิ เิ พชรรตั น - สวุ ทั นา คณะลกู เสอื แหง่ ชาติคณะเนตรนารี หน่วยบัญชาการรักษาดินแดน จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย วชิราวุธวิทยาลัย ธนาคารออมสินสำ� นกั งานอาสากาชาด วชริ พยาบาล โครงการบรู ณะพระราชวงั สนามจนั ทร์ พระราชนเิ วศนม์ ฤคทายวนั เปน็ ตน้ทรงมงุ่ มน่ั บำ� เพญ็ พระกรณยี กจิ นอ้ ยใหญเ่ พอ่ื ความผาสกุ ของประเทศชาตแิ ละประชาชนจนตลอดพระชนมช์ พีตอ้ งตามพระปณธิ านอนั แน่วแน่ในการทรงบ�ำเพญ็ พระกรณียกิจ ดังพระดำ� รสั ตอนหนง่ึ ทพี่ ระราชทานในงานฉลองพระชนมายุ ๖๑ พรรษา เมอ่ื วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๒๙ ณ วชิราวุธวทิ ยาลยั ความวา่“ฉนั ขอกลา่ วตอ่ ทา่ นทง้ั ปวงวา่ จะพยายามบำ� เพญ็ ตนเพอื่ ประโยชนแ์ กบ่ า้ นเมอื ง ดว้ ยความจงรกั ภกั ดตี อ่บา้ นเกดิ และต่อองคพ์ ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ ัว ผูเ้ ป็นพระประมขุ ของชาติ ทง้ั จะได้รักษาเกียรตศิ ักดิ์แห่งความเป็นราชนารีในมหาจกั รบี รมราชวงศไ์ วช้ ่ัวชีวติ ” เม่อื สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี สน้ิ พระชนม์ไปเช่นนย้ี อ่ มเปน็ ทีน่ า่ เสยี ดาย และอาลยั อยา่ งย่ิง แต่ก็เป็นการสดุ วสิ ยั เพราะสังขารอนั สงั ขปัจจยั ปรุงแต่งยอ่ มเปน็ ไปตามกระแสธรรมดา คอื เกดิ แลว้ กด็ ับ หาฝืนกระแสธรรมดาไปไดไ้ ม่ การทดี่ บั เรว็ และช้าอย่างไร ไม่เป็นขอ้ ส�ำคัญ 856

ภาคที่ ๕ พระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีส�ำหรับทา่ นผเู้ ปน็ บณั ฑติ ทา่ นย่อมยึดเอากจิ ทท่ี ำ� ไวเ้ ป็นใหญ่ ผู้ใดทำ� ชีวิตให้เปน็ ประโยชนต์ น และประโยชน์ทา่ น ชีวติ ของผูน้ น้ั ยอ่ มประเสริฐ สว่ นผู้ใดไม่ทำ� ชวี ติ ให้เป็นประโยชน์ตน และประโยชนท์ ่าน ชีวิตของผู้นน้ั หาประเสรฐิ ไม่ สมด้วยเทศนานยั พทุ ธภาษิตวา่ โย จวสสฺ สตํ ชเี ว อปสฺสํ ธมมฺ มตุ ตฺ มํ เอกาหํ ชีวิตํ เสยโฺ ย ปสฺสโต ธมฺมมุตฺตมํ ความว่า “ผู้ใดไม่เห็นธรรมอันอุดม พึงมีชีวิตอยู่ต้ังร้อยปี ผู้ที่เห็นธรรมอันอุดม แม้มีชีวิตอยู่เพียงวนั เดียว กย็ งั ประเสริฐกว่าผู้นั้น” ดังน้ี สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เมอ่ื ยงั ทรงพระชนมอ์ ยไู่ ดท้ รงทำ�พระชนมช์ พี ใหเ้ ปน็ ประโยชนพ์ ระองคเ์ องและแกบ่ คุ คลอ่นื เปน็ อเนกประการ ทรงตงั้ พระองคไ์ วช้ อบประกอบดว้ ยศรัทธาศลี สุตาทิคุณ เป็นเครอ่ื งอุดหนุนพระจรรยาให้งดงาม ด�ำเนินข้นึ สู่ความเจริญโดยล�ำดบั มา ควรแก่ปสงั สนากถาของสาธชุ นผทู้ ไ่ี ดห้ ยงั่ ทราบทว่ั กนั ไป ชอ่ื วา่ ทรงถอื ไวไ้ ดซ้ งึ่ แกน่ สารแหง่ พระวรกายจนสดุ สมยั ควรสาธกด้วยเทศนานัยพทุ ธภาษติ ที่สมเด็จพระธรรมสามศิ รสัมมาสัมพุทธเจ้า ตรัสสรรเสริญอรยิ สาวกิ านารี ที่เจริญด้วยคณุ สมบตั เิ ห็นปานน้นั ดว้ ยวจนะประพันธคาถา ซึ่งได้ตั้งไวเ้ ปน็ อุเทศบท ณ เบอ้ื งตน้ นัน้ ว่า สทธฺ ายสเี ลน จ ยา ปวฑฒฺ ติ เป็นอาทิ ความว่า “สตรีผู้เจรญิ ด้วย ศรทั ธา ๑ ศลี ๑ ปญั ญา ๑ จาคะ ๑ สุตะ ๑ประกอบดว้ ยศีลาจารวตั ร มจี รยิ าสมบัติคงทไี่ มแ่ ปรผัน เป็นอุบาสิกา เชื่อมัน่ ในคุณพระรตั นตรัย ย่อมยดึไว้ได้ ซ่ึงสาระแห่งตนในโลกนี”้ พระพุทธภาษิตน้ีทรงแสดงว่า บุคคลจะท�ำตนให้เป็นแก่นสารได้ ก็ด้วยสามารถท่ีมาตั้งตนไว้ในคณุ ธรรม ๕ ประการ มศี รทั ธาเป็นตน้ ความเช่อื ประกอบด้วยเหตผุ ลในส่ิงที่ควรเช่อื ช่ือว่า ศรทั ธา มีวภิ าคตามวตั ถุอันเป็นทตี่ ั้งแหง่ ความเช่อื เปน็ ๔ ประการ คือ กัมมสทั ธา เช่อื กรรม วปิ ากสทั ธา เชื่อผลแห่งกรรมกัมมัสสกตาสัทธา เชื่อความที่สัตว์เป็นผู้มีกรรมเป็นของตน ตถาคตโพธิสัทธา เชื่อพระปัญญาตรัสรู้ของพระตถาคตเจา้ สง่ิ ทสี่ ตั วท์ ำ� สำ� เรจ็ ดว้ ยเจตนาเปน็ ประธาน ชอ่ื วา่ กรรม ตา่ งโดยอาการทท่ี ำ� เปน็ สาม คอื ทำ� ดว้ ยกายเรียกวา่ กายกรรม ทำ� ดว้ ยวาจา เรยี กวา่ วจีกรรม ท�ำด้วยใจ เรยี กว่ามโนกรรม สว่ นทีม่ ีมูลมาแตอ่ โลภะ อโทสะอโมหะ จดั เปน็ กศุ ลกรรมเป็นฝา่ ยดี สว่ นทมี่ ีมลู มาแต่โลภะ โทสะ โมหะ จัดเปน็ อกุศลกรรม เปน็ ฝ่ายชั่ว กศุ ลกรรม และอกุศลกรรม ๒ ประการน้ี เปน็ เหตุแหง่ ความสขุ และความทุกข์ บุคคลจะมคี วามสุข และความทุกข์อย่างไร ยอ่ มเป็นไปด้วยอ�ำนาจกรรม ๒ ประการนเี้ ทา่ นัน้ สมด้วยวจนะประพนั ธพทุ ธภาษิตว่า อตตฺ นาว กตํ ปาป ํ อตตฺ นา สงกฺ ลิ สิ สฺ ติ อตตฺ นา อกตํ ปาปํ อตตฺ นาว วิสชุ ฌฺ ติ สทุ ธิ อสทุ ฺธิ ปจจฺ ตตฺ ํ นาญโฺ  อญฺํ วิโสธเย ความว่า “ทำ� ชั่วด้วยตนเอง ย่อมเศร้าหมองด้วยตนเอง ไม่ทำ� ชั่วด้วยตนเอง ย่อมบริสุทธิ์ด้วยตนเอง ความบรสิ ทุ ธิ์และความไมบ่ ริสทุ ธ์เิ ป็นของเฉพาะตน คนอืน่ จะพึงท�ำคนอ่นื ให้บรสิ ทุ ธิไ์ ม่ได้” ดงั นี้การหยงั่ รูด้ ้วยปรชี าวา่ ท�ำอยา่ งไรดี ทำ� อย่างไรไมด่ ี ตลอดจนรู้ว่าเมอื่ ทำ� อยา่ งนี้ ๆ แล้ว ย่อมจะได้รับผลอยา่ งน้นั ๆ อนุวตั รตามมลู เหตุแล้วเชื่อลง เหมือนแพทย์ผ้หู ยง่ั ร้สู มุฏฐานขา้ งหน้าวา่ จะใหเ้ กิดความส�ำราญหรอื เกดิโรคแกร่ า่ งกาย แลว้ ประกอบอุบายชักน�ำหรอื บ�ำบดั เสยี นีช้ อ่ื ว่า กมั มสทั ธา เช่อื กรรม 857

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ผลของกรรม ชอ่ื ว่า วบิ าก วบิ ากนน้ั ย่อมมีดีมีช่ัวอยา่ งเดยี วกับกรรม กรรมดี วิบากกย็ ่อมดี กรรมชวั่วบิ ากกย็ อ่ มชวั่ ความหยงั่ รวู้ บิ ากสาวเขา้ ไปหาตน้ เหตวุ า่ มมี ลู มาแตก่ รรมอยา่ งนน้ั ๆ เหมอื นแพทยเ์ หน็ โรคแลว้คน้ สมุฏฐานของโรค นีช้ อ่ื วา่ ปากสทั ธา เชอ่ื ผลแห่งกรรม เหล่าสัตว์ผู้เกิดมาในโลกทั้งมวล ล้วนตกอยู่ในอ�ำนาจของกรรมทั้งสิ้น กรรมย่อมจ�ำแนกให้เป็นผู้ประณีต และเลวทรามต่าง ๆ กนั เม่อื ท�ำกรรมอันใดลงไปด้วยกายวาจาใจ ก็จ�ำตอ้ งเสวยผลของกรรมนนั้ ทำ�ดกี ็ได้เสวยผลดี ทำ� ชัว่ กไ็ ด้เสวยผลช่ัว ความหยัง่ ทราบดังนีแ้ ลว้ เชื่อลง ช่อื ว่า กัมมสั กตาสทั ธา เชื่อความท่ีสัตว์เป็นผู้มีกรรมเป็นของของตน ความหย่ังเห็นคุณพระพุทธเจ้าพร้อมท้ังพระธรรมและพระสงฆ์ แล้วน้อมใจให้เชือ่ ลงในพระคุณน้นั ๆ ชอ่ื วา่ ตถาคตโพธิสัทธา เชือ่ พระปญั ญาตรัสรู้ของพระตถาคตเจ้า ศรทั ธามีลกั ษณะและประเภทดังพรรณนามานี้ มอี ย่ใู นจติ ของผู้ใด ย่อมทำ� ใหผ้ นู้ นั้ มใี จคอหนักแน่นมัน่ คงในกิจที่จะพงึ ทำ� ไมโ่ ลเลมักงา่ ย สามารถก�ำจัดเสยี ซงึ่ อนั ตราย คอื ความไมเ่ ช่ือถือแลความเคลอื บแคลงสงสัย อันเป็นปัจจัยให้ท้อแท้ต่อกิจการ พยุงจิตให้อาจหาญมุ่งความสำ� เร็จแห่งการงานเป็นเบ้ืองหน้า เป็นปฏิปทาท่ีต้องบ�ำเพ็ญให้มีก่อน เพราะเป็นอาการบ่อเกิดแห่งคุณในเบ้ืองบน ดุจบันไดขั้นต้นย่อมเป็นปัจจัยแห่งบันไดขนั้ สงู ฉะน้ัน สมดว้ ยวจนะประพันธพ์ ทุ ธภาษติ วา่ “สทฺธา พนธฺ ติ ปาเถยยฺ ํ” ศรัทธาย่อมรวบรวมไว้ซึง่ เสบยี งคอื กุศล เมือ่ จะกล่าวถึงผลทยี่ ่งิ กวา่ น้ัน ศรัทธาย่อมให้สำ� เร็จประโยชนต์ นประโยชน์ท่าน ปลกู ความโสมนัสชื่นบาน ตลอดจนข้ามพ้นสังสารวัฏ บรรลุถึงสถานท่ีอันเกษมสุขสวัสดิ์นิราศภัย ไกลจากกิเลสานุสัยอันเป็นศัตรู ดังกระทู้พระพุทธภาษิตวา่ “สทธฺ า สาธุ ปตฏิ ฺ ิตา” ศรทั ธาต้งั มนั่ แล้วยอ่ มยังประโยชน์ให้สำ� เร็จ“สทธฺ ธี วติ ตุ ํ ปุรสิ สฺส เสฏฺํ” ศรัทธาเปน็ ทรัพยเ์ ครื่องปลืม้ ใจของหญิงชายในโลกนี้ “สทธฺ าย ตรติ โอฆ”ํบุคคลยอ่ มข้ามโอฆกันดารได้ด้วยศรทั ธา ดงั นี้ จัดเปน็ อนุศาสนปี ระการต้นฯ การรักษากายวาจาให้เรยี บร้อยเปน็ ปกติ ปราศจากโทษอันบัณฑติ จะพึงครหา ชือ่ วา่ ศลี ศลี น้เี ปน็เครื่องก้นั กเิ ลสอันผดุ ขึ้นทางกายและวาจา เป็นปฏปิ ทาของสัปปุรสิ ชน ทำ� บคุ คลใหม้ คี วามประพฤตปิ ระณตีสุขุมโดยล�ำดับ ปลูกความนิยมของบุคคลทุกช้ัน เป็นม่ิงขวัญสำ� หรับผู้รักษา ท�ำให้งามสง่าไม่เลือกกาลสมัยสมดว้ ยนยั แหง่ พระพทุ ธภาษติ ว่า “สีลํ ยาว ชรา สาธุ” ศลี ยังประโยชนใ์ ห้ส�ำเร็จตราบเทา่ ชรา และนบั วา่ เปน็ยอดของเครอ่ื งประดบั ทง้ั ปวง โดยทไ่ี มเ่ ปน็ ของลว่ งสมยั จะประดบั เมอื่ ใดกง็ ามเมอ่ื นนั้ ทง้ั ประดบั ไดท้ กุ ชนั้ ไม่นยิ มบุคคล ผิดกบั เครอ่ื งประดับที่ประชมุ ชนนิยมใช้ ซ่งึ จะประดบั ใหง้ ามได้ ตอ้ งเลอื กสมยั แลวัย ถ้าผดิ พลาดไปก็ย่อมให้เกิดโทษไม่เป็นประโยชน์แก่ผู้ประดับ นับว่าสู้ศีลไม่ได้ บุคคลผู้มีศีลย่อมท�ำตนให้ไกลจากอาฆาตพยาบาทวิหงิ สา เปน็ ผแู้ กล้วกล้าไมค่ ร่ันคร้ามในสมาคมใด ๆ มเี กียรตคิ ุณขจรไปทัว่ ทิศานุทิศ เป็นท่สี รรเสรญิแหง่ บณั ฑติ ชน สมเดจ็ พระทศพลทรงยกยอ่ งวา่ เปน็ ยอดแหง่ คนั ธชาตทิ งั้ หลาย โดยเทศนาบรรยายพทุ ธภาษติ วา่ จนฺทนํ ตครํ วาปิ อปฺปลํ อถ วสฺสิกี เอเตสํ คนธฺ ชาตานํ สีลคนโฺ ธ อนุตตฺ โร จันทนก์ ็ดี กฤษณาก็ดี อุบลกด็ ี มะลกิ ็ดี แมจ้ ะมีกลิ่นหอมปานใด กลิ่นแห่งศลี กย็ งั หอมประเสรฐิ กว่าคันธชาตเหล่าน้ี ศีลนแ้ี ม้เป็นธรรมจริยาเพียงกายแลวาจา ก็เป็นปฏปิ ทาอบรมใจใหด้ ำ� รงอยใู่ นคุณงามความดีจดั เป็นอนุศาสนปี ระการท่ีสองฯ 858