Нұржекеев Б. Әй, дүние-ай

Бексултан НуржекеевЭй, дуние-ай!

КАРКАРА 100 О с ы сериямен шыгатын ю таптарКдзак;стан Республикасы Т в у е л о з д И н щ 25 жылдыгына, 1 9 1 6 жылгы Казак,стандагы Улт-азатты к, к в т е р 1л 1с ш щ 100 жылдыгына арналады



Бексултан Нздэжекеев0й, дуние-ай! Роман Б А С П А *С Алматы, 2016

ЭОЖ 821.512.122КБЖ84 (5 каз)-44Н 86 К п а п Алматы облысыньщ э к 1М1 Амаддык, -Габбасулы Баталовтын колдауьш ен жары к керш отыр Акылдастар алкдсы : ОРАЗА Л И Н Нурлан — тврага, жобажетекшкп; Мушелерк Эштжан Жанарбек Жайлыбай Голым Журтбаев Турсъш Жвргепбаев Жанболат Крйгелдиев Мэмбет К$ныпия}?лы Кэдгрбек — жауапты редактор Мщаметхащлы Нэбижан Шаханов Берт Шаштайулы Жумабай Ыбыраев МаралтайН 86 Нуржекеев Б. Эи, д у н и е -а й ! Роман/Бексултан Нуржекеев. л маты: « А н Арыс» баспасы, 2016. - 288 бет.18ВЫ 978-601-7828-12-7Б19а8с6КжейыСлреыр НЖЩелатойт^<г^гяе1т^ ^^ ! ^ Л 9 \. б ° ^жГыалгы?5у лЖтЫа\"затартаьЛщЫГкЫетНеркшамсштиддые,'казак халкыньщ тагды ры 1 9 9 ^ Ш ^ ^ Стан кешед1- ° ньщ тагдыры -туцгыщ Президент! Н 0 н 1Щ1ЬЩ 16 желтоксаны нда Кдзакстаннынтэуелс1зД1Г1н ж арияла : а3арбаг^ 5ТЬЩ Казакстан Республикасыньщайрыкдиа халде к е з ж ум ад ы ° ТШ ^ бар ек е н той>> деп’ теб1ренгенД аш Улт-азаггьнс Тэ^ 1С13Д1г1н1« 25 жылдыгы мен Кдзакстан-сына енпзщц!. СГ1Н: жыллырына арн алган серия топтама-Шыгарма аз свзбен кеп ойдымедзеу максатында жазылган.18ВЫ 978-601-7828-12-7 Э О Ж 821.512.122 КБЖ 84 (5 к,аз)-44 ^ Нуржекеев Б., 2016 © « А н Ары с» баспасы, 2016

Роман Э Й , Д У Н И Е -А Й ! Мен кврдгм дуние деген иттщ квтт, Ырмщ ж еп журген квп бгреуч етт. Ойлы адамга к,ызыщжок; бул жалганда, Квбтщ сырты бутм, 1ш1тутт. (Лбай. В. А. Крылов) ДЕЙ1Н О н алты га толган к,ызды кдзактьщ шскен жемгске балайты ны н Шэй! бметш. С о д ан ба элде ш ы ны н- да д а солай ма, биыл он алты га толгалы, эйтеу1р,ене бойында б 1р езгер1с барын ез! д е, денес1 де сезш етшсекщцд. К д рк ара жэрмецкесшдей к,ыз-кыз кай наган думандыдуниеш жаны д а ансайды, тэш де тэтт1 еркелейс1 келедь Т у р !кенет езгерш кетет1ндей, айнага сат сай ы н сузше, езгеше б 1резгергс 1здеп кдрайды. Бграк, канша у ц ш се де, жанары ж а л т -жулт еткен с о л баягы кыр мурын би д ай енд1 к,ыз: «К д й т а-кайта неменеге к арай бересщ?» — дегендей, айнадан эж уалапкул1мс1рейд1. Б о й ы да бурынгыга Караганда карыс па, суйембе, б1раз б ш к т е п калгандай. 0 з байкдуы нш а, айрыкдпа к е дкабалы оны е з жасынан ересек кты здай керсетш, журттыунем1 жадылтады. Жэрмецке аш ы лгалы ж ецгеа Жуз1к екеу1осымен э л д е н е ш е келд1, езгелердщ 1здегеш сауда-саттык,болса, буларды н квздегеш — кебш есе ойын-сауьщ. Ш э ш г е

елдщ киген КИ1М1, сей леген сез1, журю-турысы бэр! кызык.Ара-тура бозбала м ен жшттерге де коз тастайды, б1р1мен женсурасады, кейб1ргмен сез кагысып калады, б1рак Э31рге кещлтоктатар б1рде-б1реу1н жольщтырган емес, тур! тэу1р ме дегеш— мактаншактау, акылды ма дегеш — ынжыктау, одан калганы^скынсыз, шетшен е н к е й усж урып, устше су теплгендейлер. — Ж1бекжан, б е р 1 жур! — деген Жуз1кт1н дауысына Шэй1жалт карай бергенде, тары элдеюм арт жатынан: «Эй, Шэш!» -депкдлды. Кайтажалт бурылганында, кулагы на шыркай салганэ н шалынды. Айтуш ы эйел ме, кыз ба, эйтеу1р, Кдркараныншалкар жазыгын керемет эуен кернеп барады. Шакырган ж эрм енкеде таныскан Ж эм еш екен. «Журийтез! Анда Сопыйа деген орыс кызы эн сап жатыр», - дед!дегб1рс1зденш. Б ^ларга жедгеа де косылып, ушеу! эн шыкканак, уйге карай ентеледь Б1рак, уйге бас сукпак, тупл, босагасынада жолай алмады, анталатан журт арасы нан адам тупл кылетюзетш емес. О л а р енд1 кимелей бергенде, эн аякталды дакдлды. Тым-тырыс тынып тындаган жург ше-шала эр жер-эржерден куб1рлей бастады: — Эй, салады-ак, екен! — Айтпа! Кдзактан бетер! — Тыйыш! — дед1 к ар а сакалды еркек кабагын шытажекш. Э л п дауыс кайта шыркады. Журттын кошеметш аркаланды м а, э дегеннен аны ратты : Бул дуние, ойлап турсам, арман дуние, Ьурынгы бабалардан цалган дуние. Барында оралыцныц ойна да кул, Бгзден де ет е шыгар жалган дуние. Жузщ керкем-ай, Кунде керсем-ай, Ахахай, Сырралы еркем-ай! ПаЫ — дедг к вн елеу кимешект1 кемгнр басын суйсше шайкап. - Даусьщнан айналайын-ай, теп! — Тыйыш! — дед! жанагы кара сакал гагы кабагын шытып. К е м т р оган алая карап, ернш жыбыр етк1зд1. Кдра сакал жы- 6

МЫЙЫП К031Н КЫСТЫ. Ею карТТЫЦ КЫЛЫРЫНа ШЭШ ер1КС13 к у лшЖ1берД1. Эн аякталган с о н да журт тарка мад ы. С1рэ, эн айткан оры скызын бэрш ш ; де ез кезгмен кергю 1 бар. Ш эш де арбалганадамша ак, у й д щ алдынан узай алмады. 0 з кулатымен еепгенд!ез К0з1мен керм еш нш е, анандай энд1 анандай дауыспенорыс айтты дегенге сене алатын емес. «Кдзакы эннщ шр^мш,кайырымын, с езд щ мэнше карай э у е н н щ кубылуын оры с9ЙТ1П келт1ре а л а ма? Орыс деп жургендер1 казактыц орыс туст1сары кызы ш ы тар-ау, кудай бшед1?» — д е п кудпстендь Сейтш турганда, ак уйден домбыра устатан узын бойлы, акСары ВНД1, Ш И р а К КИМЫЛДЫ КеЛЮТ1 Ж1Г1Т шыкты. ШэЙШЩ о джагында турган к ара тарамыс ж!пт: « К о д е к кой», — дед1 к у б1ретш. Акын К о д е к т 1 албан журты ж аксы б1лед1, Ш эш де атынталай ест1ген, тек кор1п турганы к э з 1р. Кедектщ соцы нанетектерш к а г ы п -с ш к т , шалкактай басы п тагы ею ерк екшыкты. С о д ан к е й ш домбырасын кеудесш е кысып, бурме етекак ж1бек к е й л е к т щ сыртынан кызыл б а р к ь 1т камзол киген ортабойлы, сары ш аш ты , сары она] кэд1мг1 оры с кызы шыкты. — Сопыйа! Сопыйа! —деспжурт ш улап. Сары кыз домбырасын басына к о т е р т , аксыя жымиып ед1 ,журт кутырына кикулап кегп: — Сопы йа, тагы айтшы! — «Бес к а р а к е р 1НД1» айтшы! — дедг жанагьг кара с а к а лез!мсшген д а у ы с п е н гужщцеп. —Иэ, «Б ес каракер!» «Бес каракер!» — деп, кепшшкдуылдапкегп. К,ыз анадайдан бурыла карап турган Кодекке кез кы ры нтастады. О л унс1з басын изед!. К,ыз домбырасын кеудесшекыскан куЙ1 копш ьйкке карап басын ш ш ед1, журт демш ш п н етартып тына калды . Сэл жетк1р1нд1 де, Сопыйа шыркап к о ябердк А лды м да айдаганым бес щара кер, Б е с жуз1к, бес сатина, бес т ана бер. Б ер сец бер, бермесец к;ой соларыцды, Умытпай, цайда журсец, еск е ала кер!

Ш эш эн емес, э л д е б 1р эулиенщ ун ш ест!гендей уйыды.Сары кыздыц бетше осы сен шынымен алдап турган жоксынба дегендей тесые, тандана карады. Таза оры с екенш эйплептуртан тур1 демесед, кыздьщ кшм кш с1, дауысы, тшп журю-турысы — бэр! казаки:. Орыстьщ кызы казакша эн айтады,к;азактьщ эшн дэл буйтш жаксы квред! дегенге, кез! кермесе,к©н1Л1 сенбес ед1. Ш э ш эр1 тац калып, э р 1 рыйза болып, эр1осыньщ бэрщ кезгмен керш, кендлше туйгенше торайып,езш эп-сэтте есейш кеткен, кепи керген, квпт1 бшген адам-дай сезщд1. Кдркара жайлауы да кезше кулпырып, Сопыйанынэш нш е сэн-салтанатты кврщдк у т р -у т р жылкы мен отар-от­ар койдан жэрмецкенщ Мынжылкы жактагы жоталары майысажаздап тургандай. А л а -к у л а малды тесш е бытырата шашып,жап-жасыл жайлауды адамдар одет эдемйтеп тастагандай. Ж^екжан! — дед1 жецгес1 касында турган уш калмакж тттен терю айнала мурнын басып. — М ы н а арадан был-айырак, кететкш1, м ш э б!реулер жел ж акка тура капты, теп. Эннщ эсерщен эл1 арыла алмаган Ш э ш женгесшщжетепнеунс1з ере бердь Е р ш бара жатып ортадагы дэу калмактынжутына к,арап туртанын кез! шалды. Туйедей тым 1р1, кенжауырынды, кара муртты, жалпак бетп, суы к сусты. Табактай ет1 1р казанга ка к,пак боларльщтай. Токтыктан тырсылдаптуртан турще Караганда, казакты сул\кше соры п уйренген сау-дагер секщщ. Жаилау дшщенщ басында-ак шыжый бастапты. Жуз! « Ш0Лдеп, к ун н ш тал туе болганын ж аца байкады. Эллтарм ^;пеНадаМ а ЭЛЛе Т^йе ме ДегеВДей, д эу калмакка тангалыпек К03 ТГ Тады- да еН'ешщ созып сонынан сузшп тур«Н е ^РЫЛРаНЬШ байкап’ кабатын катере иек какгы.болтаны^* * ДеГе™ _аУ? «Кап, уят-ай!» — деп, караганы агатоолганын сонда сезд1.ж е н г е ^ ^ ? *Ш ег*н жерте барайыкпгы! — дед1 шелдегенше ТТТйтт 1Д^ ‘~ак кейш . —Кдным к е у т , каталап кетпм, теп!жатканяя ^Г Ш аскан С011, Жэмеш ушеу1 енд! ауылта кайткалымандайы ТарЬЩа сом Денел^ басы да, бет1 де мол шшшген,ммуадртдыаиыжаркаесрае ккеатркыенс, кызара берткен жж ууззшш ее ккаапп-ккаарпаа ккооююадамща- кара С^Р Ж1пт келд! де, ежелден таные

—Ам ансы здар ма? — деп, жылы ы кы ласпеи амандасты. — А м анбы з, — деп, Жузгк жуты сы нан жацылып к алганадамила к а к а л а -ш а ш а л а жауап к,агты. — Ым, кудай-ай,туюртме ш а ш а л ы п калган ым-шы. — М ай к абы н ы з, эпке! Йемене, к ай тк алы жатырсыздар ма? Екеушщ амандасуынан-ак Ш э й ! бдрж-б1р1 танитынынтус1нд1. Ж э м е ш оньщ касына ез1мс1не жакындап, ыйыгынаеркелей к олы н салды да: — Б13Д1 М ы нжылкынын етегше д е й ш шыгарып сап к ай т -сандгы! — дед1. 031 де с е й т е й ш деп турган адамша, ж1г1т оп~онай кене с а л ­ды. Сол сот ек ! сары ж т т сап ете калды да, элпмен байланы сакетп: —Б1зд1 адасты ры п тастап, езш щ у р л а н ы п келш турган ж е р шкарашы! — Соны ай т ам -ау, 613 оны ш ар к у р ы п саудагерлердщ и п ш ен1здеп журсек, о л мунда жайбаракат к ы зб е н кыджакгасып тур. Булардын, к е з ш ш е олардьщ ейтш ок т ем сейлегеш Ш э ш г есекеттеу сезшд1. Кдра сур ж1пт кы сылганынан оларга б 1р,буларга б1р к а р а п , не дерш, не ю терш бшмей састы. Б1ресемуртын сы йпады , б1ресе желкесш касьщ ы. — К рйсандарш ы , керш турсындар го й карындасыма к елге-шмд1, — дед1 и ег!м ен Ж э м е п т нуска гг. — К ер ш турм ы з, — дед1 1ршеу1 кекете жымиып. — К д р ы н -дасьща к елсен , карындасыцмен с в й л е с е бер, бгзге к ар ы н -дасынньщ касы ндагы кудашадан кур калмасак та жарайды.Бул кьгзды н агасы Агынтай менщ м ы н а Ж уз1к эпкемд1 э б д е нжудетш ж1бер1ПТ1. Соньщ есесш кудаш адан кайтарып алсам б адеп турмын, — дед1 Ш эш ш кезгмен ш ш - ж е п . —К рй -ей , б а л а , еркшаме! —дедНрш еу сарыгаЖ узжкабагы нтуйш. — Э п к е с ш сыйлаган ж т т э п к е с ш щ кайы нсщ тсш десыйлауы к е р е к шыгар? — Э п к ес1-а у , кайынс1цлщ1зден к е з ала алмай турганда,артык бгрдеме айтып койсам, ай ы п к а буйырмацызшы!Тазабекке кы яты ндай кудаша емес ек ен , кызганып калган ымгой, кудай атып. — Тазабекке сен кыймаганды 613 са га н неге кыяды екем1з?Кдлай-калай с е й л е п кеттщ, бала?

— Жомарт ага, алтынды керш ж олдан тайран пер1штеше, Ш эш ш кергенде, м енщ арамды жамандап шыра келгенщ1з калай? 0з досын жамандаран ж1Г1тп кай кыз тоу1р кере кояды деп ойлайсыз? — деп, Жэмеш намыс кылды. — Ойбай, карап турып кып-кызыл даута калдым-ау! Кудаша, кердщ рой, сен у ш ш булардан не ест1мед!м? Ж ]ги тандаранда, осы Х8Л1МД1 ескерерсщ . — Ескерерм1з, — дед1 Ш эЙ1 эзыдей кулш . Ею Ж1Г1Т ж о ш н е кеткен сон бэр) аныкталды: Тазабек Жэмештщ туран атасы болып шыкты. Жанагы энил Сопыйа Талдыбуяактан д ш рм ен салран атакты копес Василийдщкызы, ал Тазабек солардьщ атш ысы екен. Со п ыйа н ын казакшарасудай олатыны Талдыбулакта казак 1шшде туып, жасгайынан казак алаларымен б1рге ойнап есттк К,ыста Алматыда окып, жаз оиты 0М1р1 казак 1шщде жайлауда етед1 екен. «Бес кара керД1» матыдары казактардан уйренттк Ш э й ш щ Тазабекп жещц 1лмеит1щ оньщ т1р1ш лт кысы-жазы Василийдщ ауылында тетш кершедь К д ш ан керш ед1м деп ойланынкырап ед1, б!р- рет1^ ПТ1Н' Ь п щ де кез1 шалраны ем 1с-ем 1с есш е тускендей деоолу кере1к^.Э’ ^аласы н ы п ’ ол да буран коп кеньл беле коймаран^п^Гт^Ме1*КеДеН Уз а ** бере Ж1птт1 Ш эш с е з г е тартты. Б1р нэрсеж акка бурдыЛеТШШ а1*г а р т ь т ’ ать*нын Т1з г1ш н эдеш Тазабекдед! 1^ы тъ1п НСГе Тазабек? Бек’ би болтанды унатасыз ба? -кой <<^ аза>> деген сездщ марынасы бек пен биден бшкПусьгомян к Лмеректе ОСЬ1Дан отыз-кырык жыл бурын Тазабекбаскарран Деген атамыз «ткен. Кез1нде би болган, елКытайды ^ т т ЛЛ1’ аузына караткан азулы адам болыпты.жазып алыпты К е й ЫадРеггеЖаТтКеРаНе'ЫРВаДльа1м^ атамКы°зНдЫанП’ к^еп нэ^рсеалбанныц б!раз ж упты нгп аТаМЫЗ орь1СКа барынбаймын деп,кетед|. вгкенлр - соьшна ертш Ш ы р ы с Турюстанга етшет1пт1 Оран етпей, орыс эскер1мен атысып-шабысып атамыздьщ экес! Саурык батыр менШалтабай А сы тп т &Н С6Р1 ^осылаДы. «М енщ атым -сол. Колы ан соккан балтадай», — дейтш Шалтабай 1н орыс коя ма, Кд>1тайдан устап экелш,

Тазабек пен С ауры кты «турмеде елдЬ> кылады да, Ш алтабайдыитжеккенге ай д а п жгбередь Тазабек атамыз, жалпы, есш -ен генэулет. Тезек, Султанбек, Дамбай д еген улдары бар. Кэз1рпЭубэюр, С а д ы к б е к , Эбшгазы, Ж акы пберд !, Уакас, Ш о к п а рагаларымыз с о к 1 с т щ б1р Султанбегшен тугандар. Бэр1 ш етш ен«сен тур, м ен атайыннын» езь Эубэк1р ага болыс болган, алЖак,ыпберд1 ага — атканын кур ж1бермейтш колмсрген. Э к е матымды койганда, сол Тазабек атамызга тартып есш-енсе екен,батыр болса ек ен , елдщ камын жесе е к е н деген болар? —Алайда Т а з а б е к атацыз ел камын ж еп орыска карсы б о л с а ,с1з ез камыдызды ж еп орыска кызмет ж асап журсгз гой? Мундай М1н еу д 1 куте коймаган б о л а р , ж т т эуел1 ундемейкалып, элден с о н барып акырын курсшд1. Сонан сод: — Жан багы с уш ш рой, — дед1 купы ясы ашылып калгангауялгандай босан; дауыспен. — Баганадан берг Сопыйаны да ж а н багыс ушш мактапкелед! екенс1з г о й онда? — Е, жога. С оп ы й а — езгеше б ала, оны ц тьщ ы с-т1рш тттугелдей к азак ш а, б1зге жаны ашып, ж актасы п турады. М а г а н ,Кржашка о р ы с ш а оку мен жазуды уй р ет к ен — сол. Ту6 1, кудайбшед1, ол кы з к азак ка тиетш шыгар, тег1. « С 1зге ме, К рж ап щ а ма?» — дей ж азд ап , Ш эш тшш тютейкойды. О д ан ары казбалай бергещй эб ест ж санады, алай д аорыска багы нгы сы келмеген Тазабек батырдыц кылыгын тусш еалмады. О р ы с казакка жаксылык о й л а с а , казактын оры скак;арсы шыгып н ес! бар? А л орыстьти пыйгылы дурыс б о л са,К^ытайга етш кетк ен Тазабекп неге устап эк еп елт1ред1? С о н ы нбэр1 — бул бш м ей тш , бхрак 61л гю1 к е ле т ш жумбак. А л а й д аб1р керген ад ам н ан соньщ бэрш казбал:ап сурап жату — э р !ыцрайсыз, э р ! е р с 1. 1 зеттен аса ал м ай, к е п сурактът кем еш ндебугщ кадды. Ж эрм ещ сенщ Тузкелж агы м енж огары лап, Кдркара езе ш н енетк131п салган с о д , Тазабек буларга к о ш айтты да, кдйта кайтты.Шэшге бул ж т т т щ бойында журттьщ кеб1нде жок бхрдемебар сыяктанды, б 1рак оныц не бхрдеме екенш аньщ ажыратаалмады. Л а г ы и свйлемейд1, леш рш мактанбайды, керепн га н аайтады; с!рэ, сон ы сы ма екен унаган? Э л д е алпамсадай д ен еб т м 1 ме? Б1рак ондай б т м калмакта д а болатынын кердг г о ймана. и

Жэмеш Тадды булакка бурылган со н , Жуз^к пен ШаЙ1 Кдркара езенш б о й л а й шыгыскд беталып, ат басын Сыртгын жайлауына карай бурды. Жецгес1 екеу1 э р н е ш энпме етш келе жатып, Ш оканасканнан вте бере Ш э ш одан Тазабек туралы сыр суыртпактады: — Мактай беред1, Сопыйаны алталы ж ур той деймш? — Клмд! алатынын кудай бшед1, б1рак К1МД1 алгысы келетшш мен бшем, Ж1бек. — К1МД1? — Жэрмецкеге к елген б1р жолы сеш сыртьщнан керши де: «К дра домалак, кан а кыз ед1, кандай эдем1 болып кеткен?!» — деп, сенен кезш ала ал май тан; калыпты. — Содан кешн Сопы йадан айнып калы п па? — К,ойшы, Ж 1бек, Сопыйаныц отан кандай катысы бар? — ©31 айтты той жанд: «Казакка тиедЬ>, — деп. — Е, казакка тисе, Тазабекке тие ме? Кдзак толып жатканж ок па? — Жарайды, соны мен... Сонымен, сен! жаксы керш калыпты. Керпс1, сейлесккпкелш айналсоктап ж ургеш сол. Кврд1, сойлест1 , енд1 не 1стейд1? — Ендтсш ол б1лмейд1, сен бшесщ. — Н е т бшем? ~~ ^ Наса’ Тиес1Ч; унамаса, тимеймш д ей сщ . — Туп де унаган ж о к , тимеймш.Г ° ЙТ1П етЧ^к айтпа, Ж1бек. Ол сатан унады. Унаган сонСопыйадан кызганып келесщ. ^ еТе калды- Кы зары п кеткенш сезш,Кыястап, Жузхктен ж узш бурып экети.дед! кь]Гбуртыйып!. СеНс1н ОРан мен1 0дей1 керсетш журген, -бакыггм Яг, МСЬ^ ж ец гелж борышым, жаным. Себеб1 сенб ™ ь| МЬШа - эке-шешен мен ата-жецгец -ти1ссщ, Ж1бекжан аИМЫ3’ ° НЫ ССН’ ак;ыльщ баР рой>Уйлер1неНж е ^ ая ^ 1РаРаВДа’ Сырттьщ каратайлы койнауындагыжауьтыныням ТуСКеи СОН’ Ж^ к ж айы мен келш Шэйш!жауырынынан капсы ра кушактады

- Жаным Ж1бег1м! - дед1 еркелете елжгреп. - К,азак улдынтатдырына о н ш а к,ам жей бермейдг, ей ткеш ол ез татдырынез елшщ 1шшде етк1зед1, ал кыздын, тарцырын ак; сакалдыатасынан тартып асык ойнаган баласы на дейш уайымдайды,ойткеш оньщ бакыты сырт ел, жат босарара байланысты. Солай е к е н ш Ш э ш де бшетш, сондыктан жауап кдтпай,жецгес1мен унс1з келюш, оны унс!3 кушактады. *** Тазабекке Ш э й ш щ эдемшп мен кылыгы батата коны палып, мойын ж у ш улпшдеп, тамак, ж уш булкщдеп, жан-жарынажалтак-жал так, карап отыртан ш ы мш ы к тортайдьщ б ал ап а-нын елестетедь Кш-кппкентай, с у п -с у й к 1мд1 кыздыц: «Б е к ,би болтанды унатасыз ба?» — деп, б1рден кадала кеткеш каттысастырды. © й т ш свйлегеншщ ез1 э р 1 е р к е л т , эр1 о ж е т т т .«Ондай кызта к о л жетюзу ушш, эуел1 ан а келшшектен кол узу1мкажет», — деп шентп ол бойын элдебгр урей билеп. Куррыррауш жыл бойы ебден бауыр басып калы пты , айырылысу к алайболар екен? Б1рак: «К1с1 жары юстге ж ар болмайды, Баурыдабалапандай басканменен», —деген р о й бурынгылар. Дэнекермен ж и ырмата жаца толраы ж т т шатында ж о л ы к -кан. Ат баккан адамньщ ем1р1 к ебш е далада отеди Щ ш денщкуш тобесш т е с т бара жаткан сон;, калын, каратайдын, ш етш ешрш, жалгыз аяк, жолдьщ жагасына ж антая кеткен. Аттары дакаратайды ш ет пушпакгай жайылып жаткан. Бутак сытыр етекалганга жалт караса, жалтыз атты э й е л касына такау келш текалыпты. Ж ам басы н каккыштап ж алм а-ж ан орнынан уш ы птурегелген. Э й е л он; колымен ердщ алдьщ-гы касынан устап,сол колымен арты на мщтескен жас балан ы суйемелдеп, ш ы л -быры жерге суйретйтт, тьзпш аттьщ жалы на сыртып кетш ,берекес! к а ш ы п -а к келед1 екен. М уны кез1 шалтан бойда: —Ататай, устанызшы! —дед1 ж ы лам сы рай жалынып. Ак куба эйелд1 кертен бетте-ак таныды: Талдыбулактьщетек жатында отыратын Кемелбай дегеншн, катыны. С у й р е-тцттен шылбырды кайта-кайта аяты басы п, шылбырды баскансайын, басын ш ы лбы р кайта-кайта ж улкы п, ат та эбден титык-

таган болу керек, Т а за б е к жанына такап: «Ды рр!» —дегенде-ак токтай калдьг. Тазабек алдымен шубатылган шылбырды жинап эйелдщ колына устатты. С о д а н сон ат мойнына сыргыган пзпнд! эпе- рщ , коржынныд устш де уйыктап кеде жаткан баданы кушак- таран к утж ол ш етш д еп тепстеу жерге апары п жаткызды, Ояна ма деп, бетше б1раз карап турып ед|, бала бы лк етпедг уйкысы каттььак екен бэтшарардыд. Эйел аттьщ успнде сол кокыйган Калпы эл! козралмай отыр екен. Не, сеш де котерш алайын ба? — дед! э з 1лдсп. Кетере алсад, кетерш-ак алшы! Аттан тусер шамам да калмады, теп! — Кел! К,айдан к е л е с щ артынып-тартынып? — Теркгндеп бары п ем. Эйел од аярьгн узедгщ ен шыгарып, ед к еш п икемделе бердь Ц колымен колтырынан, сол колымен такымынан устап, аза ек аттан к е т е р т ала бергенде, кулап кетпешн деп камжасатан эйел м ойны нан тас кып к^шактай алды. 6Н, сен* бш ем, сыртыннан талай квргем, — дед! эйелколын мойнынан босатпай. - Тазабексщ.тшмш еН Де Се™ ^^Г1ем- Дэнекерсщ. «Э д е м 1сш -ай!» - депжуре- — Мен де сен1: «Д э у щ -а й !» - деп... — 1 -1? «Д эу ш -ай !» д еп к ы з ы р ь щ па ед?а р т ь ш ш а б а ^ ^ ш а й к а д ы Й ЖЬШИЫП> эуел1 кез‘н ж*шь’ да> — Жок, тандаддым. — Неменеге? — «Кдндай екен?» — деп.^ШыметГ^м келсе’ жерге тус!п, жакыннан кара.алдымен кылРынтпай мойнымды босатшы-Ьосатпасам кэйтесщ ?— К л л а й ^ т !^ ■Аярымиыц асты керш бещ ц, кэз1р краймыз.л а р екем деп коп ЖОЛЫКПагаВДа > е>31м де кай жерде ад-н ь щ цаггысы-ай1 Б у й о е ^ Г ™ * ' А п ы р м а й • а н а итт1н Ркы сы -аабер сем де, тук с е з б е 7т Г у “ ШаН б ,р ' ек1 Р ет туйш-туйшзкесгнен де асып к е т к е н ^ Кышылды™ а у м а г а н экес!. Тшт1, н. О л да корара каскы р шауып жатса,1А

оянбайды-ау. 0 з !н д ! жолыктырган кудайга мьщ да б1р рахмет!«Акыр куласам, карагайдын шпнде куласам екен, б1р бутактанустай алсам д а елм есп ш », —деп д албасалап келе жатыр ем. —©лмей калган ы н а сндт кезщ жеткен шырар? —дед1 Тазабекэйелдщ бетше бетш такап. — Жерге аярым э л 1 тиген жок, кай д ан к©31м жетед1? — дед1эйел кулш. — Ендеше, аярынды жерге типзейш. Жерге тускен бойда шалгынга пхалкасынан кулай кетш ,Дэнекер Т азабекке кезш тецкере жымиды: — Енд! нем енеге состиып турсын? — Турмаранда кэйтем? —Жакындасадшы! Жеп коймаймын. — М ен ж еп кою ы м мумкш рой? — Жеп к о й с а н жеп-ак койшы. Ж аны м ды сактап калганадам: «Енд1 ж аны нды алам», — десе, о д ан аяп калар ештедемЖОК. Жанына кеп жантая бергеншде, Д э н е к е р бер! аунап тусшед1, бет1 туп-тура Тазабектщ алкымына к е л ш тыгылды. Э й ел д щып-ыстык л е б ! атойлап оянып келе ж атк ан сез1мге от койы пЖ1берд1. Басы н кетере берген Тазабек омы рау туймес1 арыты-лып кеткен э й е л д щ демшп жаткан т е с ш умаждай кушактапеда, апырай ж е н е л г е н сез1мдер апьш -гупы л арпалысты да кетть — Агатай, ж о л д а н алысырак кетеш кпп, — дед1 келш ш еккушагын ж азбаран калпы. — Тур онда! — Тура алм айм ы н, кетерш апаршы! — Кушакта мойнымнан! Алпамса ж т т келшшекп ж еп -ж ен ш кетерш, к алы нкарагайдын ш ш е ала женелген. М ш е , содан бер1 ж1гггпкшарыныц ен к ы з ы р ы н соньщ кушагына тосып келедг Кднранмешрдщ раламаты мен сагына керхскен сэттщ сыйкырлылэззэтш тек с о д ан татып жур. Д энекердщ кушарына и р ген д е,баска дуниеш н б э р 1 содан кешнп д ун и е болып, ысырылыпкала бередг Б асы н д а езш: «Мунын бэр1 уакытша, уйленгенгедешн гана», — д е п жубататын. Енд1 б ай к аса, екеушщ арасы о п -онай ажырай садаты н жецш-желп! н э р с е емес секщдг Былтырбосанганнан к е ш н : «Бул — сенщ б а л а н », — деген болатын

кулагына сыбырлап. Э зш болар деп, бул кулген де койран.«Екеу1нд1 салыстыра караса, баланьщ юмнен екенш куйеу1мбгрден бтер ед1» , — деп, жакында тары айтты. «Кемелбай мешкерш жур р о й » , — деп ед1, «Куд1ктенбейд1 рой, кудпсгенсе,байкар ед1. Нем ене, балан екенше сенбей турсьщ ба?» - деп,кылт ете калды. Содан бер1 баланы б1р керпс1 келш кызырадыда. Б1рак енд1 баланы да, баланьщ ш еш есш де б1ржола умытуытшс. 0йтпеске амалы жок. 0йткеш Ш эйщ ей кызды жар кылуушш, алдымен адды-артын ак шэйщей тазартып алуы керек. Ж ттп к жасаранньщ да осыншама жан ауыртар жазасыболарын ацрал жастыкпен ацгармаган екен. *** Шэй1 шггей: «Келес1 жумада жэрмецкеге барсам, Тазабексонда ашык свйлесер», - деп дэмеленген-д1. Б1рак ею кунненсон; Тазабек пен Жэмеш ауылра ездер! келдд. Шыны ма элде сылтауы ма, эйтеу1р, айтуларына Караганда, эке-шешес1 арнайы жумсапты. «Орыстыц ойы бузылыпты, он торыз бенкырык бестщ арасындары мусыдман баласын эскерге алгалыт1з1мдеп жатыр. Арынтай мен Тазабектен айрылсак, кунш1зкун бола ма? Сырт — елден жырак жайлау, Тадцыбулаккакешш келсш, 1ргелес отырып ойласайык», — дспп. Жауабынкесш айтпай, Арынтайга б1р, Тазабекке б1р курсше карады да,Тшеул1: - Керерм1з, — дед1 кунк етш. — Акыддасайьщ. Жакындабмекеце ез1м барып кайтам. - Акылдасканда, — деп, эйел! Эжгкен элдене айтпаккаоктала берш ед1, куйеушщ кабак шытканын байкап, жым болакалды. - Жур, Жхбекжан, конактарды кырра дейш шырарып сапкайтайык, — деп, Жузж Шэшш эдеш ата-енесшщ кезшшеколкалады. Жолда Ж эмеш арасын эжуэлагансып: - Журт эскерге алады деп, ез басымен кайры, менщ агамсен!мен кайгы, — дед1 Шэшге ат устшде ецкейе жакындап. Ол сездщ м эш сш ШэЙ1 тус1нд1, б1рак ундемей елп етекалмады. Оны кэз!р ец кинайтыны —Тазабектщ не унайтынын,

не унамайтыны н езш щ кесш-пипш бш мейгш ь Алпамсадайтулгасы, алытт-ушпайтын ауыр мшез1 унаганмен, эй елгеем!рене к ояты н д ай еркек емес секщ ць «Жанында ж атканеркектщ ж ан ы н д ы тусшбегеш ж а м а н », — легенд! эйелдеркеп айтады. Т а з а б е к Шэшге дэп сон д ай , жанын тусшбейтшеркектей к е р ш е д и Куатты, карулы б о л га н ы н а карай каткыл д асыякты. А р а -т у р а : «Еркек каткыл болм атанда, кэйтунп едг?»— деген б1р о й с ап ете тускенмен, о ган куд1к бэр1б1р жед1ст1кбермейд1. С о д а н б1р Ш эш еюге ж ар ы лы п , б 1р1мен б1р1 келю еалмай жатады.— А л , ж о л д а р ы н болсын! — д еп , Ж узж осы араданкайтатындарын антартканда:—Ал, ж аксы ! — деп, Жэмеш те аты ньщ басын тарткан.Тазабек тап с о л сэт т1ке Ш э ш г е к ар ай журдь «М ы н а укэйтед!?» — д е п , кыз кипактай састы. Т1зг1н устаган сол к о л ыд1рщдеп, он к о л ы н а н камшыньщ булд1р г е с 1 сусып бара жатты,бграк, неге е к е н ш , бше тура устап к а л у га кам кылмады. Т ы р сетш кам ш ы ньщ сабы аттыц алдынты туягы на тид1. Жакын к е пкалган Т а з а б е к атынан сегарш тусш кетерд1 де, камшысынколына устатты. Кдмшымен косып саусактарын да устады.Енесшщ б ау ы р ы н а тыгылган к о ш а к а н ш а ж1г1шц куректейалаканына к ы зд ы н колы кемшш кетт1; Кут1р етюзш куйретшЖ1бере ме д еген кы з нанарын да, н а н б а с ы н да бшмей, о сышынымен сенб1сщ дегендей, Тазабектщ бетш е тандана карады.Ж т т жутып ж1берердей емшш тур ек ен . Жасаураганы ма э л д ежалындаганы м а, жанарында б1р т у т р от жалт-жулт ж у п р тжурген тэр!зденд1. С о л от кыздын да ж а н дуниесш кыздырыпбаражаткандай. Н е ютерш, не дерш бш м едь— Узатпай алдьщ а эке-шешемд1 ж1берем, — дед1 ж т ттотесшен. — Енд1 менщ жанымды езгнднам ен б1рге деп ук!Жанымсьщ! Тура айты лган свз тура атылган ок тай Ш э ш ш тырп ети збед ьАлакднын а ш ы п Ж1берд! де, Ш э й ш щ к о лы н сыртынан ш о петюзш суй ш алды . Жузж пен Ж э м е ш т щ кезшше. У я т -ай !Тазабекке к а б а т ы н шытпак болы п ед 1, о л жанарын буданжанталаса а л а к аш ы п , бул ж анталасы п куа алмай, екеу1 декд>1зарып кетт!. А д а м тусше коймайтын ала п а т бхр сезш кы^гты нвне бойы нан тайганап Ьарып т абак вш а тара№ -Матка^дай * V' ? 1 : 17726-2

дуылдатып етть Талмаурап, аттан жыгылып бара жаткандарсезщдд. Сырбермеуге тырысып, сабырын шакырганда, кез1меьаймалап, эл1 кумарта карап турран Тазабекп кордк «Кудай-аумынау мулде баска Тазабек кой!?» —дед1 кеудесшде бгр куанынатойдап. Ж тттщ теплгел1 турган мей!р1 мен агытылгалы тур-ран сезхмш жанарынан байкап, езшщ де ерш бара жаткан езгер1с1н сезш коя ма деп сасып, дереу атынын басын ауыл жакк;бурды. «Жанымсьщ!» деген кущретп ун жанын да, тупа бойыьда — бэрщ аймалап, бэрш еркелетш, Ш эш м ен санаспай бар;жатты. *** Тазабек пен Дэнекер б!р1 жэрменкенщ ер жагынан, 61Ртемен жагынан урлана шыгып, Кдркара езеншщ тогайыненш кеткенде, кун тас тебеде турган. Тазабек ез атын шщерле^де, Дэнекердтн оньщ куйысканына шылбырынан шмекте:салды. Акыргы жолыгысуымыз гой, дурыстап коштасайыдеген оймен, калкалау жерге отырган ссщ, кушагын жая бер1ед1, Дэнекер колын кагып тастады. Еркелгп деп уккан Тазабетагы умтыла бергенде, келшшек жакьшдатпай, ею колы кеудесше т!рей койды. Аяк, асты не бола калганын тусшбегеТазабек Дэнекерге сураулы кеск!нмен карады. Келшшект! атылгады турран о к жыландай туршен тж сш ш калды. —Саган не бодцы? —Не болушы ед1? Бщщм сенщ арамдыгынды. —Кдндай арамдык? ~ Бупн жэрмецкеге мен ушш келген жоксыц. —Енд1 К1М УШ1Н? Баска упин. Оны к1м айтты? —Б1ЛД1М. —Клмнен? —Жомарттан. —Жомарттан? Кдй Жомарт? —Кднща Жомарт бар ед1? взщнщ досын Жомарт. —Ол не дейд1? —Сеш Ш эш ге уйленед! дейд!.

— Е, дей б е р е т . Ш эш ге ме, баскага м а , туб1 б1реугеуйленер1мхак кой. О д а н е тур? — «Б а с к а г а м а ? » — деп бултактама. Ж омарт айтты, д о пШэшге уйленетш ш анык — О ньщ ан ы к екенш ол кайдан б ш ш т 1? — О да Ш э ш г е сез салгалы ж урсе, сен оныц алдын о р а п КСП11СЩ. — Саган с о н ы айтып арызданды ма? Сонш алы к оньщ к1м!едщ сен? — Еш к1м I де емеепш. Тек ол м аган д а жакындайын д есе,тагы алдын о р а п кетшещ. — А л м е н щ с а г а н жакын екен1мд1 о г а н к1м айтыпты? — Мен айттым. — « Ш э ш г е а й т а бар, ол мешмен журедЬ>, — дедщ бе? — «А й та б а р » , — дегем жок, м ен ен кудер узеш деп айттым.«Кайда б ар сам , алдымды кес-кестей б е р д г -а у !» —деп ю ж ш де д е,соныц ы засы м ен сен щ Ш эш ге уй лен гел1 жургеншд1 ак тары псалды. — С о н ы н б э р ш саган кай оцаш ада ай т ы п жур? — О наш ада ем ес, нагашым н ем ер есш сундетке отыргызган,сонда. айтты. Ж о м а р т б1здщ у й д еп м ен аталас кой, сонды ктан«жецге» д еп кьгаж актай бередь — К ы л ж ак т ап ж урш , койньща к о д с ал га н болды гой? — С алган ж о к * К,ол салдыратын ж ы м ды м ы н ба? — Ж ы нды б о л м а с а н да, ж ы нданды ры п жтберйтп рой. — И э , жы нданды рды . Ж ы н д ан б аган д а кэйтем? Уйдег1байым бай ем ес, нагыз байым сен д е п , сен е н бала сушп, с е н щкушагында и т т1рл1ктщ итпгш ум ы ты п журсем... Т1рщ ей0лт1рд1н г о й м е т ! Енд1 кэйтем? К э й т т сенс13 ем1р сурем ?взщ мен б1р г е журепмд! де суы ры п экететш сыяктысьщ!Мунын оттан ы сты к болатынын елд ен ес бшгел1 естш к е л ежатсам да, т ап м ун д ай деп ойлам аппы н. Ещреп ж ы л а п , Тазабектщ кеудесш к о с колдап токпактап,акырында Д э н е к е р б1рте-б1рте б а с ы д а бердь «К у д а й -а у ,дэл булай б а у ы р басы п кетер деп к±м ойдаган?! Сумдык к о ймынасы!» — д е п , Тазабеккаттьттаныркады. Алды , жаны ашыды.Б1рак ек еуш 1к 1 б у г ш болмаса, ертен, ер т ед болмаса, туб1 б 1ркуш токтам т а б у г а тш е эрекет ек ен ш э у е д бастан быгещ цктен.

сыр бермей сазарып шыдады. Жубатарта сез де, жен де таппай,тек унш бауырына тартып, солк-солк е к с д е н келжшекп жонаркасы мен жамбасынан сипалай бердь — Туб! осылай боларын екеумЬ де э у бастан бшдж кой, —дед» курсгшп. —Бшгенмен, д э л буйтш сорлап каларымды сезбед^м гой менсорлы. «Ойнас — оттан ыстык, кала бере боктан сасык» дегешпканша естш журсем де, дэл буйтш ез басыма тусед! демепшн.Бэлкш, сирек те болса согып турарсын? —Жок, ейтш еюжакты бола алмаймын. *** Эскерге атасы Атынтай кетсе, Т азабек кетсе, онда дуние Шэшге несхмен дуние? Кектеп улпрм еген ум т кеудесшде кемше ме? Букш таршшгш билеп алган енкей уркек ой мен мазасыз белгкдздгктеи кутыла алмай аласурды. Акырында баска амал таппай: - Жэрмедкеге барайыкшы! —дед! Жуз\кке. - Барсак барайык. Экес1Т1леул1дебуларменб1ргеТалдыбулактынбурылмасына дейш баратын болы п, мал-жан Атынтайдын карауында калды. ...Жуз1кпен Ш э ш жэрмедкеш к ак ж ар а аралап, не Жэмештг, не Тазабекй жолыктырмады. - Келмеген гой, — дед1 Ш эш к е й т . — Кдйтайык. - К,айтсак кайтайык, — дед! Жуз1к касакана. — К,ызды гздемеген ж т т п 613 13дейм13 бе? - Кдйдаты Ж1Г1Т, Жузж? Мен Ж эм еш т! 1здеп журмш. - Мен де соны 1здеп журмш, Жлбекжан. Тазабек екеу! б1рге ме дегешм той эншешн. Эне, эне келедг Жэмеш. Жэмештщ жалгыз екенш керш , Ш э ш сэл анырып калды. Кер1спегел1 к е п болтан адамша бас сап, Жэмеш булармен кушактасып амандасты. Алдымен Ж у зж жен сурады: - Жалгыз ж урсщ бе? - Жок. Т азабек те осындабодатын, аяк асты адасып калдым. - Осында болса, ез1 табар. Ж урш дер, жэрменкеш жендеп аралайык.

Ж э р м е ц к е т ек1 аралап ш ы гы п та олар Тазабект!жолыктырмады. — Ж ср жутъгп к ет п ме, кайда кеттх? — деп, Жэмеш ш а л абуЛ1НД1. Уш еуш щ энг1мес1 уйлеспедь Ш э й ш щ мазасын алган б1р-аксурак: ол к а й д а кету1 мумкш? К д ры нд асы н адастырып кетутнеКараганда, т е п н кетгс емес кой? — Арад б у р ы н да адастырып кетупп м е ед1? — дед1 акы рышыдамай. — Жок. — Ж э м е ш не дерш бшмей састы . — Буйтпейтш. — Э нид С о п ы й а алып кеткен шытар? — дед1 Ш эй! такымдап. — Кдйдагы С оп ы й а? Ол каз1р п о ш т а д а 1стейд1, бурынгыдайкыдыра алм айды . — О н д а б а с к а бгреу экетть — Оды э к е т е т ш сен мундасыд, с е н е н б а с к а и м экегед1? — Бгз б ш м е й т ш б 1реу экетет те. Ш э ш ж ал т буры лды да, атын б а й л а г а н жакка карай беттедтЖузпсгщ Ж э м е ш к е : «Кдп, куртты-ау, жугермек! Бар, 1зде!Жерге кзрш кетсе де тап!» — деген ы залы у н ш естш бара жатты.Жедгесшщ © к ш е л е й шесш келе ж а т к а н ы н бшсе де, буры ды пкарамады. Э р и н е , ол жерге к1рш кетк ен жок. Ж и ы р м ауштеп сок талд ай жгпт тапа-тал тусте к ай д а жогалып кетед!?Кдрындасын адастырып кеткен адам катынга бармаганда,кайда барады? К е з ш е н бырш ете к а л г а н ызалы жасты Ш э Й 1Жуз1ктен ж а с ы р а алмады. — С ен сщ к ш э л Л Седсщ соны тауы п журген! — дед1 о н ы цомырауын то кп ак та п. —Ж аным -ж а н ы м !Жыламашы,ж урттан уят бол ады.Е р к ек т шжумысы ая к асты шыгып жатады, ж ам ан д ы к ойламашы! С е нушш келм егенде, жэрмедкеге ол к!м у ш ш келд1 дейсщ? — Ендг к е р м е г е ш м жэрмедке мен Т а з а б е к болсын! — Э не к елед г. А н а у — сол! —дед! арттары нан жеткен Ж э м е шалкынып. Ж эр м ец к еш ц ж елке тусыдад к еле ж ат к ад жалгыз аттыныШ эш жазбай таныды. Жэрмедкеге к елген адам ол жакка негебарган? А р ж аты — Кдркара ©зень О н ы ц жагасы —калыд тогай.Жалгыз ез! о л ж а к г а н не 1здейд1? Ж о к , ж а л г ы з емес. Талды булакжакка кетш б а р а ж аткан эдеб1р э й е л д е с о л тогайдан шыкты.

— Анау атты эйелд1 кердщ бе, Жэмеш? Сеш адастырып, аран; соны торайра алып кеткен екен. А гац табылды. Менен селем айт: кез1ме квршбесш! Ту сыртынан Ж узж тщ дауысы тары ш ы р ы п жатты, 61рак булжолы б1рде-б1р с©з1 санасына жетпедь Аты на каррып мшд1 де, артынакайырылмай, т ебш т калды. Тас боп катып бара жаткан тула бойы сез1мш щ бэрш тыска сырып, кезш ен эрызып жатты, эрызып жатты. Есен,преген сез1М1ес жигызбады. ...Болран жардайды Жэмештен еспгенде, Тазабек тынысыток,тап калрандай сезшдь К,олым Ш эшге жетп ме дегенше,колынан шырып та ушчрпгп. Ещц кэйгп? Т ап кэз!р токтатпаса,ОНДа бэр1 бГГП. —Жэмеш, жур, куып жетейк! ...Арттарынан шьщкан аттыц дуб1рше екеу1 де жалт карады.О, кудайдыц кушрет1, куанранынан Ш э й ш щ кезшен жасш ы р ы и кете жаздады. — Эпкетай-ау, буларын не? — дед1 ат устшен Ж узтчкушактай алган Тазабек. — Буйткенше, м еш елтгрш кетпедщбе? Шэйкентай-ау, «Ендг сешменжаным бгрге», —демеп пе ем? — Маган енд1 жолама! Жакындама! Тазабек узенп кагыса келш, шаужайынан шап берд1. Оныкерген Жуз1к пен Ж эм еш оза шауып кете барды. — Жаным! — дед1 Тазабек Ш эйш щ т1згшш шыжымдайтартып. Е й ат ж анаса токтады. Ол колы н соза берд1, булбулкынып, бетш бура берд1. Калай, к;эйтш алдына кетершалтанын ацрармай калды. Мщгесш, Тазабектщ кушагындаотырранын б1р-ак б1л д 1. К/арулы жйгт карсылырына карамады,бауырына кысып, бетшен, мойнынан, аузынан суйш жатыр,шскелеп жатыр; бул тартынтан сыякты, булкынран сыякты;басы айналып бара ма, аттан кулап бара ма, ж 1г1ттщ жейдесшеншап берш ед1, омырау туймеа арытьшып кетш, су-су бет1жалацаш кеудесше кдйта-кайта тщц. К,ыз е зш щ жылап кележатканын сонда сездт — Меш кызганган журегщнен айналдым, жаным! Жаксыкермесен,, кызранбас едщ ро й , жаным!? «Жаным! Ж аным!» дегеннен баска бул дуниеде ешб1р унк;алмаран сеюдденд!. Ш э ш енд! буякынбады да, тартынбады да.

*** Талдыбул а к к а барып 0м!рэл1ге ж олы гы п кайткад Тшеул!: — Ертед е л ш ш е кешешк, — дедг тас тушн бею нгеншкаткыл уш м ен адгартып. — 0з1м1зге уй р ен и лк п Орта М ер ю геконайык,- С о л арадан элштщ аягын багармыз. ...Орта М еркзге кешш келгел1 Ш э ш г е эрб1р сай-сала м ентау-таста таж ал тыгылып тургандай к ерш ед !. «Майданныд к ар ажумысы» деген п э л е тек Тазабек ек еу ш е курылган тоскдуылТ0р13ДеНД1. Содан уш куннен кейш ж эрм сц ке жактан тундслетшоралран ©М1рэл1 тунерген калпы торге шырып отырды да,катыны К д ли ш а мен кызы Ж эм еш тщ кезшше Тазабеккеурсатын адам ш а ызгарлы карады. Уй д егш ерд щ бэр1 урейленетынши калды. Кдрт кенет кезш томен сап , сол жак, алакадыменбетш сыйпап, о п алаканымен кезш, м урны н, одан сон, асы кпайаузын укалады. — Балам! — дед! сонан соц бекем дауыспен. — М енщ бйту-1мде, адам вл1мнен басканьщ бэрш е асыгуы керек. Б!зд1 бы лайкой ганда, к азак атаулы кун! ертен; ж ер бетшде кала ма, ж ок п а,— оны б1р кудай бшмесе, адам бшмейд!. М аган тез арада у р п а ксуйпзбесед, б у л т1ршцпктщ бэр1 бекер. Е л басына кун туды.Енд! ж айбаракат жургенщ — алдымен езщ е жаулык. Э р щ е нойласад, е л щ е жаулык. Осы бойдак ж ургенщ де жетер, енд1уйлен. К в зщ е тусш журген б1реущ б о л с а , айт; болмаса, ез1мбарып бгреуге куда тусем. — Е, жау к уы п келе жаткандай н е бодцы сонша? — деп,Кдлиша козгалактай берш ед1, карт аш улана колын с!лтепкалды. — «Ж ау кутаны д » не, тэшрг, ж ау т е н ш тур. — Кдтыдынакабарын туйген калпы баласына кату бурылды. — Бар ма, ж окпа коз сап ж урген б1реущ? — Бар, эке! Б ар, кез сап журген кызы, — дед1 Ж э м е шТазабектен буры н жауап катып. Тазабек Ж э м е ш к е бгрдеме дей б ер м ек ед1, карт колын тагысштеп, тыйып тастады. — Юм? — д сд 1 Жэмешке жалт карап. — Клмшн кызы? —Тшеул! аганыд.

— Шэш ме? — дед! шешес1 кызыныц бетше куана карап. — Иэ. — Бодцы! — дед1 0м1рэл1 бетш сипап. — Тшеулшщ кызы болса, край тшеу1м1зд1 берд!. Кемп1р, дэм-тузынды эзхрле, ертен екеумхз Т!леул! мен Эзюкеннщ алдына баралык. —Алдын ала айтпай, дэнеце етпей, к,алай болады? — Солай болады. Айтпай келдщ деп, Тшеул1 613Д1 куып шыкса, куып-ак шьщсьш. Эр1 жешм1зд1 айтамыз, эр1 ерулжке шакырып кайтамыз. Тазабек орнынан кул1м етш кетершд1. Ж эмеш те агасына кул1м етш кез тастады. Жымыйып Кдлиша шалына карады. Талайдан бер1 шеыилмей келе жаткан тушнд1 оны ц оп-оцайшеше салганына эр! тан, эр1 риза. *** Куншн К031 дэл тебеге келгенде, жота жакта ойнап жургенАрынтаядьщ ек! ул, б1р кызы Шэшге жупрш келш: — Тэте, Жайдак Булак жактан ею атты келе жатыр, - деспжарыса шулап. — Е, келсш, — деп, жалт караган Ш эй! Жэмештщ кер атынб1рден таныды, б1ракустшдеп ол емес, егде эйел. «Слрэ, шешес!болар, - дед1 жорамалдап. — Онда, анау — экес!». К,онак келе жатканын агасы мен жецгесше босагадан бассугып айтты да, ез! уйд1 айнала алыстап кетп. Агынтай менЖузхкуйденжупре ш ы р ы п , конактармен дабырлай амандасыпжатты. Шэйшщ жорамалы дэл шыкты: келген Тазабек пенЖэмештщ эке-шешес! 0м1рэл1 мен Кдлиша екен. Дереу койсойылып, жедел куырдак эз1рлен!п жатканынан - ак олардыцбул кетсше эке-ш еш есш щ риза екенш ш п сезд1. Тазабеюгщ:«Узашай эке-шешемд1 алдьща жгберем», — деген уэдесшдетурганын да тусшда. Экес1Тшеул1 —катал да эдш,эрюм ойламайтынды ойлайтын,эрюм бше бермейпщц бшетш, Ш эйшщ багалауынша, бтм1белек адам. Кылыгы да, мшез! де окшау. Бурьтнгы казактардыкеп мактайды да, кэзтрпнщ кебше 1ренжш отырады. Экесшщ

эцпмесше караса, мактаншак та; ж алгы з атын кенш кулаганадамына тусш б ер ет ш жомарт та; коры кканы мен сасканынсезд1рг1с1 келм ейтш намыской да; ез1шк1 дурыс-бурыс болса даайтканынан кайта коймайтын эр1кайсар, э р 1 кырсыкта; езгенщезшен асып б ар а жатканына кез жумып карай алмайтын ни\тар да; бупнп « е , жарайдысы» ертен е з ш е казылган ор екеншацгармайтын ан к ау да, бгреуге сый кы лганды да жаксы керетш,б1реуден сый алганды да жек к ерм ей тт, эйтеу!р, элемдеп баржаксы мен жаманды бойына тугел ж и н ап алган жалгыз халы ктек казак секхгцй. О л мактаса, таудын, шынындай аскактаптурган да казак; жактырмаса, куздан к улагалы турган да казак.Б1рде ж ер-кекке сыйгызбайды, б1рде жерден алып, жергесалады. Б1р кызыгы , экесшщ кай айтканы да Шэшге шындыксыяктанады. К д зак , расында, ешк1мге уксамайтын, ертепгс айналып кеткен ертедеп елдщ саркыншагы сыкылды халык. Соньщ б э р ш бшетш, соньщ б эр ш э н п м е етш отыратын экес1 бупн м улде баска адам, ек1 с е з ш щ бгргнде «в м е к е , вмеке» деп, Т азабек тщ эксс! алдында тек твменипктанытады. Тазабектщ туркы экесше тартыпты, 0м1рэл1 аксакал малдас курып отырганнын езшде кншпр1м шомбалтастай к1с1 екен. Денесше сай с е з ! де, мшезг де 1р1 сезшд!. Эцпм есш дастаркан басында б1р-ек1 рет тындаган сон, Ш э й ! экесш щ штипэтш де тусщщ: в м ек ен эрхден ойлайтын терец, ойы н буклей айтатын батыл К1С1 Кер1НД1. Казакты к а р а жумыска алатын п ат ш а жарлыгын а л б а н - дардын калай карсы алып жатканын 0 м 1р э л 1 аксакал ез кврген- бтгеш бойы нш а айтып отырды. А лд ы м ен Акж елке-Подбор- коп албанны н бграз иг! жаксысы мен б о л ы с -б ш н жэрмецкедегх борлаган ак у й ш е шакырып алып: « У ш куннщ шшде май - данныц кара жумысына баратындардын Т131МШ берщдер!» — деп буйырыпты. Содан екьуш к ун н ен кешн жэрмецкенщ желкес1ндег1 А й т тебеге 300—400-дей адам жиналып: «Б а л а берем1з бе, ж о к п а ? » — деп акылдасканда, соньщ ицщце Омекен; де болыпты. Ж э м е н к е б1рден: «А к гтатшанын пигылы бузылды. Ещц оган акьш уйретепн 613 емес, акылымызды тыццайтын д а ол емес. Б1зд1 аяйты н патша жок болса, патшага жалтактайтын албан да жок. Кы скасы , белд! буып, бек ем болатын кун туды», - депть О н ь щ с е з ш Узак шш экетш: « А к патша айтканынан

танды. Б1з оган алгаш Караганда, «К азактан салдат алмаймыз,бхрак эр тутшге б1р сом жиырма тыйыннан салык саламыз»,— деген. Ол уэд ен щ хатка тускен кагазын Саурык экем Тезектеренщ ушнен ез квз!мен керген. У э д е — кудайдьщ уш. 0 зуэдесш сыйламаган патшаны 613 де сыйламаймыз», - дейдкС о л арада Ы ракы мбай басу айткандай болы п: «Бала бермейлшдесек, дешк. Б1рак, уюмет эскер шыгарып, бейб1т халыктыкырып салса, кэйтем1з?» — деген екен, Жэменке оган. «Б1зшепнетш жер к алган жок- Берсек, бала эледг Бермесек, шал©лед!. Бала елгенш е, шал елсш! Бала бермейм!3, бггп! Менщайтарым —осы. Баскдсы н ездерщ бш ндер», — депт!.ТазабектщЭубэк1р1 де З1рк1л д е п : « А к патша казакты бала берсе де кырады,бермесе де кырады. Ойткеш оган ел керек емес, орысынорналастыратын ж ер керек. К,ол кусырып карап отырыпкырылганша, кеудесш де жаны бар адамша жагаласып елейж.0л1м13 жетпей бара жатса, Кытайга кашып кутылармыз. Б1ракжер-судьщ иес1 бар екенш акпатшанын есш е б!р сап кояиык.»— депп. Содан Узак; тагы айгай сап: «Кдзактын сойыл ментаяктан баскд каруы жок, кырып тастаймыз», — деп, орыстынколы кышып отыр. Кдруланайык. Капы калмайык! Жас бала,кдтын-калашты ж ау кермейтш карагай, аршанын арасынакушбурын кеппрш кояйык,. Б1здш казак еш каш ан б1реудш жерштартып алу ушш согы скан емес, тек ез ж ер ш коргап сошскан.К уш п жауга карсы шыкканда, ерл!к кандай керек болса, б!рл1кте сондай керек. Е гер пшм1зден юмде-юм елдщ б!рл!пн бузыпсаткындык жасаса, е з ш де, урпагын да аямайык! Осыган антететк!» — деп, орн ы н ан каргып турегелгенде, журттьщ бэрь «А н т етем1з! Ант!» — деп орындарынан атып-атып турыпты. — Е-е! —дед1 сон да экесг эдценеш есш е тучлре алмай отырган адамша кабагын ш ы та ойланып. —Ел1рш алган елд1 енштоктату киын болар. Эйтпесе Ыракымбайдьщ кэугп де кулакка к!ретш кэуш: эскерге б]рд е-б!р ж т т бермеймгз десек, оган каЬарланган орыс б1рде-б1р1м1зд1 к,алдырмай кырып тастауы мумюн. Онын да тшсерге сылтау таппай отырмаганын ю м бгггед!? — Рас айтасьщ, оры ска бул ете оцтайлы сылтау болып тур. «Ак, патшага карсы шыкты», — дейдг де, шет1М13ден кырып салады. Одан казакды и м актап алады, и м коргап калады?

Эубэшр сей леп бггкенде, Сайлыбайдын, С1мт1г1: «Ерл1кт1 сенде жайсыз ж ерде жасайсьщ-ау, бэтш агар!» — деп, жактырмайкалды. М ен д э п кдсында отыргам. Б е т ш е жалт карап ем,жалтармады. «А к ы л д ы н тубше батыр бойламайды , батырдынтэуекелше акы л тетей алмайды», —■ дед1 жумбактап. «С о н д акалай, С1зше, б а л а бергетм1з жен б е? » — деп ем, «в з щ н е нкуитге ашуынды емес, акылыдды корсет. А ш у ашу шакырады,куштшщ ашуы айткднына квнддрмей коймайды; ал акы лакылта шакырады, олсгздщ акылына куш т! де шпгел!», — дедь — Сез-ак;. О н ы ц айтпагын мен уктым: бала елгенше ш алтана елмейдх, б а л а -ш а г а да, к е м т р -ш а л д а — бэрг елед1 дегештой. Сол О м т п сгщ айтканы кеп журмесе, н е кылсын? —К,алай д егенм ен де, ел басына кун туды, Тшеулг Енд1 урпак;камын ойламасак,, арам елем1з, — дедг 0м1рэл1 уйдегшердщ бэрше барлай к арап . — Кеп баладан а м а н кдлтатт Тазабектш тагдыры тунде уйкымнан, кущцз кулъамнен айырды. Акырында бэйбпиемгз екеумхз акылдасута езд е р ш е келдж. Асыгыс екеш асыгыс, б1рак асыкдаска амал кдлмады . Жалгыз ул деп, бет!нен какдадык. О л уйленбей ж урш алды. «Е, аман болса, б1р уйленер», — деп, кецш м1зд1 кецге салы п журе бершттк. Балацнан бала с у ш п калмасац, мына к алай м ак ан заманда о н ь щ езшен айры лы п кдлардай кэуш туды. С о л жайында езщ м ен акылдаскалы келД1м . —Жарайды, О м ек е, акылдасайык,, — дед! экесг сол сездг ай т - канда Ш э ш жакк;а б 1р жалтац етш. Онсыз да э ц п м е д щ ауанын ангар ы п отырган Ш эш б у л келктщ м э н -ж а й ы н ез кулагымен ест и ен сод , не турып кетерш , не отыра берер1н бшмей ыцгайсызданды. Соны ацгарды ма, экес1 дереу сездш, ауанын баска арнага буры п ж!бердг. —Эдш деп сен ген акпатшамыз алакол шьщты, —дед1курсшш, — орысты ©31М д еп , оган сулы, ш урайлы жерд1 алып берд1 де, бурыннан сол ж ер ге ие болып отырган кдзакды буратана сан ап , кайдагы кьхр м ен кыйырга айдап тастады. Сондагы сылтауы — «Сендер егш с а л а алмайсындар». Н еге сал а алмаймыз? К аж ет екенш тусшсе, к азак бэрш де ютейдь Кдзакда сенбейдг б у л патша, кем санайды . Колына кару устатпай, кара жумыскд жумсап отырганы да содан. Ы реулердщ тусщц1рушше, казак,

уйгыр, шынында да, согыстьщ ез1не емес, согыска беюшс жасау ушш баратын кершедь Ол бек1шст1 немю аткыласа, сен согыссан да, согыспасац да елмейсщ бе? — дедг Тшеул1 езшщ де кайсысына сенерщ бглмейтшш ацгартып. — вюметтщ саясатында шындык болушы ма ед1? - дед1 0м1рэл1 Тшеул1ге туйше карап. - «Шындык;», «эдщдж» дегенд1 алдымен солар айтады, б1рак туптщ тубшде «шындык» дегеш шырмау, «эдщдж» дегеш аддау болып шыгады. Шындыкдегенщнщ ез1 кат-кабат пердеа бар шымылдык тэртзд! нэрсеемес пе? Соньщ бетю пердесш халыкка керсетш кояды да,вюмет калганын соньщ астарына апарып жасыра салады. Ан-кау ел бетпердеге и л анады да, оньщ аргы кдтпарында не тыгулыжатканын ангармайды. Мэселенки, ит те, кус та плана кетепнб1р шындьщты кэз1р сендерге мен де айтайын. Мына отырганкемшр1мд1 танитын, танымайтын кез келген адамга: «Мынау— менщ катыным, Тазабек - осыдан туган балам», - десем,ешкандай куэл1кс1з-ак, казбалап сурамай-ак, бэр1 нана кетед1,ейткеш оган акылдьщ, бЪпмнщ ешкандай кджеп жок. Ал енд!б1р суркыя: «0М1РЭЛШЩ Тазабеп ойнастан туыпты», - десшпп,«Жок, Тазабек вз балам», ~ деп, мен канша ойбайлаганыммен,К,алиша канша бажылдар'анымен, бэр!б1р оган б1реу нанады,б1реу нанбайды. — Балалардьщ кезшше кайдагыны айтканы нес1? - деп,Калиша куйеуще еждрейе карап ед1, в м !р э л 1 де оган еж!рейекалды: — Немене, куыстанатындай урлыгыц бар ма едх? К,орыкда,мен саган сенбесем де, вз1ме сенем, бар бала оз1мдш, - дед1кемшрш квз1мен еркелете кулш. Сонан сон, Тшеулпе пкгепкарады. — Мше, казактын осындай б1р ж ан кинайтьтн жаманэдеи бар: адалдан гер! арамга илануга беш л тирады, ейткешадал нэрсе тура, каткыл айтылады, ал арам нэрсе арбап-аймалап айтьшады. Э л п бэр1М13 айта берет!н, б1рак мэнбермейтш надандык дегенщ - сол: тура айткан шындыккаемес, аймалап айткан арамдыккд сену. Акы л, бшмд1 кажететпейтш есек-аяцга сене салады да; ойлануды, акылга салудыКажет ететш нэрсеге 0рес1 жетпейд!. С о н а н соц элп езшетусшгкй, уйренппкт! надандыгын малдана беред1. — Рас, рас айтасыз, — дед! Тшеул! суйсше бас шулгып.

Ак,сакдлдьщ о л тк1р1н ШэШ де куптады. «Акылды кю1», —дед1 айтсднына арбалы п. Журттыц р ы п тындаганы унады ма,аксакал одан ар ы арытылды: — Тазабек атамы з орыска карсы ш ы кканда, оны куптапкасына ерген Саурык'. «Тура-ак д есе тубшде казактыкуртатын оры с дейсщ , сол орысьщ б1здщ анау деген талайаткамшер1м1зден тэугр гой?» — дептг. С о н д а Тазабек « Э й ,Саурык-ай, сен де жштщ узшер ж ерш адрарасыц-ау! — дегенекен. — А й т с а ц -а к б г т угыла салатын ю болса, екеум1здщбедел1м1з бен акы лы м ы з журтты дур квтерм ес пе ед1? Бул ю тщец кыйыны бугшгг тэттшщ туб1 ашты е к е т н е елдщ козш алдыналажетгазу гой. О г а н менщ кез1м ж еткенм ен, елдщ кез] жетпейдщкеш куртып турган жок па? Кднша керегещ цкпен айтсан да,сездщ аты сез, б1реу сенед1, бгреу кудж тенедь Бугшп 0м1рд1н,кисынына к ар ап , э л 1 болмаган, бграк тубг болатын н эр сен !болжау — к и ы н н ь щ киыны. Сол кды нды казакка уктыра алм айда елетш ш ы гарм ы з, к1м бшед1. А н ау Талдыбулактагы орысты карашы. Кдй к азак к а кыянат жасады? Ъ1р1мен тамыр, б1р!мен сыйлас, казакты н ©з агайыньтнан артык- С о н ы керш, соган к©з1 жетш отырган к а з а к сенщ: «О л орыс — б 1р орыс. Адамгершшпт бар орыс. Б1рл1-жарым болган соц, о р ы с б1збен бауырласкысы кеп турады. Ертен; о л екеу, ушеу, жуз болады , сойте-сойте н е озщмен тен б о л ад ы , не ©зщнен коп б о л ад ы жэне оныц бэр1 о л орыстай эдш ем ес, аузындагыны ж ы ры п алатын, астындагыны тартып алатын озбы ры да болады. Б1р о р ы с — бауыр, бес ор ы с — ауыл, жуз о р ы сп ен санасасын, м ы ц орыска багынасьгд», — дегешщц кэз1рп казак тусше ме? Кдйсысыныц оган к©31 жетед1? О ны о р ы с к а карсы койганнан буры н: «Кдйдагы жокты айтады е к е н с щ », — депзш, кайта о з ш е карсы койып аласын. взщ ойлап к араш ы , орыс казакден ш ы н сыйласкысы келсе, вз жершде о т ы р ы п -а к неге сыйласпайды? О г а н сыйластык к ер ек емес, сенщ ж е р щ , суыц керек. С ы й л а с к а лы келд1м деп, к а й казак орыстын, ж ер ш е барып орн аласы п жатырмыз? А д к ау , надан елд1 св зб ен алдап кул етьас1 келедь Кэз1р аз кезшщ озш де езен-к0Л1дд1 тарты п алып жатыр. Ертен; кебейгенде, сен1 тау-таска, к ум -ш в лге ыгыстырып тастайды. О д а бш м , ак ы л-ай лабар, седде алауы зд ы к пен куншщдж бар. Ертец жеме-жемге

кс.исилс, акыл-айла мен бйпм жецбегенде, алауыздьщ пен кунпилдж жсцс ме? Елдщ бупн керщ -бш п отыртаны - кэзтрп шындык. Ко лр, кудайга шуюр, аз орыс кеп казактын аузына карап отыр. Ертен ол кепке айналтанда, ол кездщ шывдыш муис баска болады, 613 оньщ аузына карап каламыз», - дели. Сонда Саурык Тазабекп' кушактап: «Ел сенбесе, сенбесш, мен елкш ен;и сешпм. 0 лсем, б1рге елем; Т1р1 журсем, кандай кнмндыкта ла касыцда болам», — делтт. Акырында, мше, Ьпаоекпм сол айтканы кслд1: «жуз орыспен санасатын, мыц орыска багынатын» заман туды. - Ио. айтканы келл1. - Бурын, бфЛ1-жарым кезщце, орыс б1зден ытушы ед1; кэ- ир. кобейщюрегенде, 613 олардан ыта бастадык. Мше, акыдды- нын акылдысы гана болжаган, кырык жыл бурын Тазабек айт­ кан шындык — осы. - Апырмай, керш отыртандай калай айткан, э!? - 0з басын байгеге т1пп, ел намысын кортайтын Тазабек пен Саурыктай еркектопырлаптуабермейд!. Елужылдамаэлде жуз бе. елдщ батына, езшщ сорына туады. Алайда, кудайдын кудфсгк сол Тазабек пен Саурык, Шалтабайларды: «Бтз ушш курбан болы п едьау!» - дейтш албан баласы да азайып барады. Менщ б1р байкаганым, умытылган намыс кемшген коздын шоты тэр1зд1 екен: узак жатса, одгедц узак урлесец, коламталан кайта тутанады. Баска емес, бетен емес, тагы ел басына кун тутанда, сол баягы Тазабектщ Тезеп, Эубэюр1 мен Жакыпбердкп, Саурыктын Узаты кептщ алдына шыга келгенде, ешкен шытар деген намыстыц кайта коздатанын корит. ер1 куандым, эр! кайран калдым: намыс та канмен берпетш касиетекен! Ластаркан камымен ктрш-шыгып журш, 0м1рэлшщ взгеонпмеан Ш эй! ести алмады, алайда оныц бул жолгы басты максаты Тазабек екеуш атастыру екенш анык бщщ. Бшшкана коймай, акылта салып ойланды. ЖЬс-жапар болып кутшжатканларына Караганда, эке-шешес1, атасы, жевдш — эр|солардын ынганына жытылып отырган жандар. 0йт1п эр1опт . бор! ку птап отырса, бул неменеге карсы болады? Откендеколынан шеп еткгзгеш еркелете де бшгеш рой Тазабектщ. индеде, мшезшде деайгайлап турган эбеетшжок.

0стш ез!м ен ез1 арпалысып турганда, ш еш еа итермелеп,ага-жецгесшщ отауы на алып юрдк — Сен ещц бойжеттщ , каргам. М ы н а ккплер саган ую тагугакелш отыр. Н е дейсщ ? Кдрсылыгын б а р ма? — дедг кызынын,бетше кадала к арап. —Жок,, — дед1 Ш э й ! жузш тайдырып. — Акыльщ нан айналдым! — дед1 ш еш есг бетше шапшыпшыга келген шаттыктан нурланып. ...Тшеутпшн у ш дереу тойга дайындыкка ьщйстг Ырак тойкамымен ж орм енкеге барып кайткдн Агынтай аса жайсызхабар экелдг: оры с ул ык Жэмецке, Узак, бастаган албанныд с е зустар он ш актысы н акътлдасамыз деп алд ап шакырып алыптыда, Тазабек баты рдьщ немересп Эубэклрд! де, сонау АсыдагыКд>1зылбер1к болы сы Сержбайды да соларга косып камаптастапты. — Кдзактын; басына кара кун туган екен, — дсд1 Т ш еу л1э л и т естггенде кабагын тушп. — Е л беделдшерш алдын а л атугкындаганы — олардьщ улкен арам 1ске алдын ала дайы н-далганы. Келш атанатын кунш асыга кутш ж урген Ш эш , ею кештщапак-сапагында Тазабек жетш келгенде, тжсшш калды.Туткында ж атк ан албандардыц агайы н - туыстары олардыкуткарып ал у у ш ш , ертец жэрмедкеге шабуыл жасамак^абеюншть «Тш еул1 мен Агынтай сол к е п к е косыла ма екен?» —депт! 0М 1рЭЛ1. Тунере тем ен карап б!раз отырды да, —Жарайды, — дедг Тшеулг басын изеп. — Барамыз. Тазабек кетерш де Ш эш жакка к и п ак гап кдрагыштай берд1. — Жгбекжан! — дед1 Жуз1к кайы нсщ лю ш е сыбырлап. —Саган айтары б ар сыякты, шыксаншы! Свйтй де, Ш э ш ш далага жетектеп шыгарды. 1ле-шалатыска Тазабек те шыкты. — Ш эйкен! — дедг Тазабек еркелете колынан тартып. —Мына аласапы ран заман тамашалатып той жасататын емес,егер сен ренж !м есец, алып кашып уйленсем, кэйтедг? У я тбола ма? —Бупн бе? —Жога, ез1м1з келюкен куш.

— Ол кашан? — Оны Жуз1кпен келюешк. —Мейль Жштпц куанып кеткенщ ушнен ан гарды. — Ш эйкен! — дед1 толкып. —Ам ан бол сам, кабагьща юрбецтус!рмеспш, жаным! —Аман болуга тырыс! — Тырысам, жаным. Сен ушш аман болуга тшспш мен.Келпи, кушаклайыншы! — Кешн. А н а у карап тур, — дед1 терю карагансып турганЖуз1кп квз1мен нускап. —Жарайды, жаным. Хабарын ез1м айтам. Ук1С1 тагылып, ата-анасы мен ата-енеа куйрык-бауыржескен соц, Ш э ш ©зш Тазабектщ занды калындыты санаганжэне оныц ещц урын келуге де какысы барын бшетш, сон-дыктан сезш жывдгай, соншалык куантканына ез1де маркайыпкалды. Тазабек кеткен соц Агынтай экесше келш: — Жэке, ертен мен-ак барып кайтайын да. Шокпар менсойылдан баскд каруы жок казак мылтыкты орыска не ютейаламыз?—дед1 текеметтщ шстше отырып жатып. - Кдртайгандаб1рдемеге ушырап кап журерсщ. Шэш экесш щ жауабын демш шине тартып кути. «Бармайкалса, каймыкканы», —деп ойлады. — Балам, — дед1 Тшеул1 баласыньщ бетше кырын карапотырган калпын бузбай. — Сеш аман сактау ушш мен елеем,шэштшн. Ата-бабамыз ежедцен урпаты ушш езш курбандыккабайлаган. О л дэстурд! бузып, карабет болар жэй1м жок. Ал сенберще эке-шешен, мен бала-шаганды, эрще елщц1 коргаугамгндетпещ. Сондыктан сезд1 кой да, кдйыцнан кесш екеумгзгеек! бос мойын шокдар жаса. Не керсек те елмен б!рге керемдз.вйтпесек, ант урады, балам. Айткан ж ок па вмекец тунеугушалбан басшыларыныц калай ант еткенш?! Бул сезден согыска дайындыкты сезген Шэш шешесшеурейлене карады, б1рак шешей ундемед1. вйткеш дэл кэз1реркектерд1 бул жолдан айныту «К^ырьшса, халык кырылабереш, ездерщ аман бол» дегенмен барабар-ды.

Экес1 мен б а л а с ы эл1 кеппеген б о с мойын шокдардытакымдарына кы сы п, танертец К д рк арага агганды. С о лкеткеннен екеу1 тун ауганша оралмады. шин урей билед!.Эрим ойымен э р куд1кт! куалап, б1рак он ы б1р-б1рше айтпайкурсшедь У ш ш ш ! куш тан ата Ары нгайдын, жалгыз ез1 к е л шаттан тусш ж аткдны н эуелг Ш эш к е р д ! де, тырп ете алм айтурып калды, а л Эж1кен керген замат д ауы с сап коя бердк— К р ы н ы м -о у , экедщ кайда тастап келдщ ? — деп, су р ш е-кабына р ы н а к а р а й умтылды.—Апа, Ж э к е м аман, —дед1 Агынтай торге отырып жатып.Алаквледкеде агасыньщ кез! Ш э ш г е ющк1 кертд1.Жылаганы аньщ . Б1рден айта салмай, а л д а п отыр деп ойлады.—Аман б о л с а , кайда енд1 экем?—Тазабектердж шде.—Ж араланып калды ма?—дед! ш е ш е с 1 ш ош ы на жорамалдап.— вмекен, ок,к,а ушты, апа.— «Оккд у ш к а н ы » калай? Аман ба?Агынтай басы н шайкады.— Ж эрм енкеге карай козгала бергешмгзде, кдрсыалдымыздан тарс-турс мылтык атылды. Э к е м , мен, Тазабек п е нвмекен — бэргмгз катар келе жаткамыз. 0 м ек ец аттыц ж алы нкушажытылды. Тазабек екеум1з ею ж ак т ап суйемелдепулгерд1к.Б1рак былай а л ы п шыккан соц карасак, о к омырауынан типгп.— Алда к у д ай -ай , енд1 кэйтйк?! — дедг Эжжен ш ош ы насасып. «Е н д ! к эй т т 1м?» деген сауал Ш э т т де кинап тур ед1. *** вмгрбек аксакалды жерлеуге уй ш п м ен бгрге Ш эш де барды,взш од уйдщ адамы санарын да, санам асы н да бшмей, к е л шбоп туспей ж аты п бул уйге жамандык эк елген адамдай сезш ш ,журттан шеттецьарей берд1. Ыр сот агасы Агынтайдьщ касы накелш ед1, о н ь щ тещрепндеплер ец к е й Т131мге шгепндер екен,барщщ энпмес1 эскерге алудыц айналасы нда. — Неге алад ы , кайда апарады, со н ы м ен эл1 укпаймын, —дед1 толык денелг, с!рэ, езш салмакты адам санайтын ж алп акбет Ж1Г1Т.726-3

- Кдйда апарушы ед1? Орыс пен немю согысып жатканжерге апарады, — дед1 б1рдеме бшщюрейтшг — Орыстаргаоктан корганатын ор казып беретш кершем!3, оны «окап»дейтш кертедь - «Окап» па, «оккдл» па?- Ит бше ме?- Е, 613 ор казып жатканда, «казып б1тсш» деп немю караптура ма екен? Аты п жхбермей ме? - Эрине, атып жхбередь «К,ой, мынау казак екен», — деп,аяйды гой деп пе ен? - Б1зд1 0 ЙТ1П копе-кернеу е л 1мге айдаганнан орыска непайда? - Б1р пайдасы: нем!с орыстьщ орны на 61зд1 атады. Екшииск613 елсек, б1здщ жер-суымыз тугелдей орыстын колына етед1.Иесгз калган жерге ие болганнан артык, оган кандай пайдакерек? Онсыз да жыл сайын кебеш п, жыл сайын жаксыжерлерге жылжып орналасып жатканын керш журген жоксынба? - Барсац, орыс деп нем!с кырады; бармасан, «бармадын»деп орыс кырады деил. - Солай. - Солай болса, акыр б1р елдм, оз жер1м1зде ен курымасажастыгымызды ала жатпаймыз ба?! журегш шым-шым - Мен де соны дурыс керем. Жшттердщ бул сез1 Ш эйш щауыртканымен, бекемд1ктер1 ждер бергендей де бодцы. АлайдаТазабек екеушщ арасы енд! калай болары н б1р кудай бшмесе,Шэш б1лмейтш ед1. 1сщ тупл, езщ н щ ойынды да билейалмайтын озбыр заман туган секщдг Адам тусшш болмайтынэлдеб1р урей унем1 ту сыртьщнан андып тургандай. Кашан бассалатынын ол айтпай, сен бшмей, сенделш сезпстенесщ дежуресщ. взшщ А лбан шйнде Сары деген атадан тарайтынын,нагашысы, ягни шешес! Кд>1зылбер1к руынан екенш Ш эшбшетш. Булар жылда Жалацаштыц батыс жак бетш кыстап,жазда Сыртты ж айлап кайтатын. Ел п ш н щ тынышсыздыгынабайланысты, жылда б1рер кун гана отырып шыгатын ОртаМерюге биыл узак; коныстап калды. Тазабек — Албан пшнде

Элмерек, о н ь щ Ж э ш б е к деген ж аугер урпагынан тарайды.Оныц да ш еш ес! — К^ызылбержтщ к,ызы. О л жагынан ек еу!нагашылас. Э к е л е р ш щ анда-санда б аж ам ы з деп кдлатынысондыктан. Э лм ер ек гер д щ непзп а т а м е к е т — Кулык тауынын;аргы-берп б аур ай ы мен сай-саласы тугел. К улы к тауы Ш а р ы незеншен шыгыск,а карай кершш ж атса, Жалацаштыц тауыоньщ оцтустж карсысында Ею А ш а г а д е й ш созылып жатыр.Екеушщ арасы ш ыгыска карай б 1р т е -б 1рте кецешп, б1р-б1р1-нен алыстай бер ед !. Шыгыска карай р е т -р е т 1мен жаткан Т о г ы зБргак,, Ш ет М е р к !, А рал, Орта М ерк г, Ж ай д ак Б р т к , К е н с унемесе Бас М ер к 1 , Е ю Аша деп ат алаты н эрб1р сай, эрб1рсу — сол Ж а л а н а ш тауынын т ес е м ш е п н е н тарамдап ж атканкегал жерл ер. С о л а р д а н тараган в з е н -с у м ен б^лак,-жылгаларКулык тауынын, кунгейш бектерлей агы п жаткан К е г е нсуына А к т огай га д е й ш к,осылып, о д а н ары Шарын атанады .Шарыннын, б а с ы Актогай саналса, о р т а с ы — Кертогай, етег1— Сарто гай. С у д ы н ск! жагалауындагы кер1ш жарлар — зам ан абойы су м ен ж е л салган керемет суреттер: б!р1 батырга, б 1р 1акылгей абы зга у к сап кызыктырса, б1р1 жэд1гей албасты м е нкоркынышты элд ен еге уксап зэренд1 алады . Кдзакты б и л е п -тестеп оты рган орыс мундай ж ер ге кызыкдаганда, н егекызыксын? Ж а л а н а ш ауылын эз1рдщ взш де билеп-тестеп,ашса алаканы нда, жумса жумырыгында устап отыр. *** Экесш щ ©Л1М1 Тазабекп курт е сей т ш , эр1 катайтып, эрхезгертш Ж1б е р д 1 . М а л г а да, ж аш а д а ен д 1 031 бас ие е к е н ттусшш, В а с и л и й д щ аттарын езгне е т ш зш берд! де, атайындарыотырган Ек1 А ш а жайлауына уй 11ш м е н кеппп барды. Е ндгпоныц кек еган деп жалгыз туйткхл — к ай т к ен д е де экесшщ к е г талу. Кдркара жэрмецкесш деп калын, эск ер ге жалгыз ш а б аалмасын да, б1рак б 1р орысты окка б ай л а м а й ы н ш а байыз т а б аалмасын да — б э р щ 61лед1. Алайда анды й б ер се, туб1 б1р ам алы нтабатын секщ денед!. С ол оймен В а с и л и й берген косатарынтакымына к ы сы п, Кдркара жакка тары аттанды.

*** Ел эб!гер. Орта Мерюнщ бш гш ен карап, ЖаланаштанКаркарага, Каркарадан Жалацашка карай жецкшген ала-шашдын журтты Ш э ш кунде керед!. Тазабектщ кэз1р жэрменкежак,ты торуылдап жургенш бшгешнктен, эр топты квргенсайын журеН аузына бгр тыгылады. Орыстыц озбырлыгынашьвдамай атысып-шабысып жаткан ерлердщ де, ерлерге ш естес1 шыккан адамдардьщ да —бэрш щ тагдыры немен тынатыныбулдыр б!рдеме. Туткьтнда жаткан Э убэю рд щ агайындары тымкатты дурл1Г1п жатса керек. Алайда ол дурлиудщ ар жагындаатыс-шабыс, шпм-жтмжатканын со л даурытып жургендсрдщез1 де тусшер-тусшбес куйде. © Л 1мд1 кэуш демей, ерлтксанайтын сею лдь Экес1 б1рде мактап, бтрде даттап отыратынказактыц мына зулматтан кутылар ж олды табар-таппасы эз1ргенегайбыл. Ш э ш кэз1р ойлай-ойлай есешп калган секищьОныц ойынша, е л 1М мен ем1р бетпе-бет келгенде, адам бэршенбурын аман кал утлн ойлауы керек. Акы лы н да, айласын да тексотан жумсауы тшс. Сондыктан ырым-жырым, кэде-сэдешсактамай-ак; тез1рек Тазабектщ босагасына барып алганындурыс санады. С о л ойрабеюнш, батайын деп бара жаткан кунгежалынышпен сыйына карады. Тыны ш атып, тыныш батканынкалады. Сейтш уш жакка бурыла берш , сел к ете калды: апасытыкырын бйццрмей ту сыртына келш тур екен. - Туу, апа, зэремд1 алдыц той, теп! —Сейтпм бе, жаным? Айналадары жардай менщ де зэремд!алып бггп. — Бауырына тартып, иырына колын салды. — «Адамныц ашуы кебейген сайын акылы азая бсрсд!» деутш ед! бурышылар. 0к ем н щ кегш кайтарам деп журш, ана бала бгр полете урынып кдла ма деп коркам. Акыр солардыц тшеуш тшейтш болран соц, босагасына барып-ак, алтаныц дурыс-ау, балам. Керш турсыц той, буыл албан боскын болатын тур1м1з бар. Ел буйтш булшш жатканда, б!здщ кэде сактап керпгешм1з имге дэрг? «Ораза, намаз токдыкта» деген. Некенд1 той- томаз1ак,сыз-ак кддшыза салайьщ та. Э кец де кенер, сен де тусш. - Мешп, апа. Урей кушактап уйде уайымдаганша, не де болса Тазабектщ касьшда болайын.

— А к ы л ь щ н а н айнадцым сол! «Е л у -а л п ы с койымыз б е нжыйырма ш ак т ы 1рг к,арамызды ай д ап , Кулиша кудагидыцкасына к о ш т а л сак па екен?» — д е п экен, акылдасканда ,«Кдралы уйдхн, кдсы на кеппп барганымыз калай болады? О н ы цустше кызы мы зды 031М13 тыкпалагандай болармыз», —деп, м енкенбеп ем. Е н д ! ойласам, жол устш ен аулагы рак кеткешмгз деакыл ма деш м. Ертес1 туе ауа Ж ала наш жактан к а л ь щ атты юс! келе ж ат ­канын к0 р 1П , Ш э Й 1 уйге шошына ж у п р ш ктрдт — Эке, к а п т а п келед!! — дедг к о л ы н батыс жакка к ар айурейлене сш теп. — Е н д 1 к э й т т 1к? — дед1 ш еш ес1 ж а у б а с ы п калган ек ен д е псасып. Тугел ДУРЛ1Г1П д ал ага шыкты. К,ара к о р ы м атгы к М бектердесаулап барады екен. Бэршщ кш м к и 1стер1, атка отырысыорыска уксам айды . К,олдарындагы к о к д й га н найзасы, такы м -дарындагы ш о к п а р ы мен сойылы, кейб1р1н!н мойынга а с к а нмылтыгы — б э р 1 олардыц казак е к е н ш айтпай танытып тур.Буларды б ай к ац ы ма, еш атты К1С1 топ тан белшш Ж айдак,Булакка, тагы екеу1 осылай карай ш апты . — К у д ай -ай , бекер керщщк-ау к е зд е р ш е , — дед1 Э ж гкенкунк етш. Ек! Ж1Г1Т ж ак ы н д ай бере сонадайдан санкылдай амандасты. — Бул н е ж оры к ? — дед! Тш еул! ек ! ж т т т щ колын а л аамандасып ж аты п . — Кар кар а г а кет!п барамыз, — д ед 1 к о н е тайжакы к и г е нбалац Ж1г !т касы н д агы с ер т н е б1р ж а л т а н етш. — Ж алацаш тынорыстарын атам аны м ен косып у й д г -у й т е куып т ы к т ы к . Енд1Каркарага к е т ш барамыз. «Бгзд! колдайты н еркек б о л с а ,косыдсын!» — д е п , екеум1зд1 Ж акы пберд1 аганьщ ез1 жумсады.Касында Т е з е к атам да бар. —Ж акы п берд 1 агац мен Тезек атац баст ап бара жатса, 613 д ебаламыз екеум !з арттарьщнан жетем13. ...Экес! м е н атасы Каркарага кеткен со ц , ертесщце жецгесхекеу1 ею ат м ш ш , 1П эш тагы мал ж а ю г а шыкты. Шык кеу!п , гул мен шептщ И1С1 к у н жылуымен буркы райбастаган кезде екеу1 аттарын отка ж !б ер ш , ездер1 жалпак,сайдьщ том ен ж а к тугел кершетш д оц естеу жерше ш ы р ы потырды. С о л к е з Ш э й ш щ ойына Т а з а б е к оралды. Осы 61'р

куйеу1 де сыяк,ты, куйеу1 де емес сыякты дудэмэл жагдайоны мулде дагдартып бггп. Ынтыгып, азар шыдап жургешнТазабектщ тур-турпатынан ангарады: журттан жасырып кезкиыгымен к,иылып аймалайды. — Ж1бек! — деген Жузнсгщ даусы Ш эш нщ ойын шорт у з тЖ1берД1. — © з щ м е н езщ сонша н е ойлап кеттщ? Осындайоцашада акылдасайыкта. — Неш? — Неш болушы ед1? Тазабек екеущ нщ жайын да баягы мешмазалап журген. — Оньщ несш акылдасамыз? — Бэрш. Тазабек бупн келсе, бупн; ертен келсе, ертенекеущнщ басынды б1р тесекте косам. Соны бш. —К,ойшы, Жузгк. Он жакта ж у р т кыз ейтпейдй уятемес пе? —Тук те уяты жок. Куйеуш щ койнына жату уят болса, онда8желер1М1з бен шешелер1м1зде уят болмаган. —Тазабек эл1 куйеу1м емес кой? — Оны саган кдм айтты? Тында! Ата-анан келкпмш берд!ме? Берд1. Кудалармен куйрык-бауыр жестж пе? Жестж. Ешп саган не керек? Кдйта Тазабек кониине карап, купп жур гой. Мен болсам, бгр тундеурын келер ед1м де, шаруанды баягыда бшре салар едгм. — Ой, оцбаган Жузж, кандай жауызсьщ!? — Ол жауыздык емес, менщ жедгел!к мшдет1м. Тазабекке тигеннен опы к жесен, онда меш еле-елгенше кермей-ак кет. Бтрак кайдам, «Куйеудщ кызыгына батырган кайран женгем- ау!» - деп, эр тун сайын алгыс айтарсыц кайта. —Туу, койшы ендИ — Крймаймын. Тында! Еркектщ койны коркынышты дегещц и м айтты саган? Онда аганньщ койнында неменеге жатып журмш мен? ^оркыныштан елейш деп пе? Элде еркектщ кызыгын керешн деп пе? —Туу, Жуз1к, кандай тэртшс1зсщ? Кдйдагы кызык, койшы! — Иэ, керерм1з ЭЛ1 юмнщ тэрт!пс1з екешн. «О йбай- ай, мундай екенш неге ерте айтпадьщ?» — деп, кейш кей!пжурмесец, жарар. — Туу, Жуз1к, койшы ендИ А н а шетще баршы малдын!Жылкынын сонынан карагайдьщ 1гшне юрш кетсе, бута- бутанын арасында кой калып кояды, кайыршы, бар!

— Барайы н. Кдйырайын. Б1рак айткдны м айткан, Т а за б е ккелген туш с о н ы 1стеймш, дайы ндала бер! — Жуз1к с е й л е йжурш атына м т д 1 де, жалпак, сайдьщ шыты с жак бетше к д райшаба Ж0нелд1. — Ак,ырын! А т ы н н ан ауып тусш ж у р е р с ш . — Корыкгга, жыгылсам, жер котередь Сырт 1зет кы лганм ен, питей Ж уз1ктщ кылырын Ш э ш к у п керд1, акыр б о л а т ы н нэрсе тез1рек б о л с а ек ен деп тшедь *** Ж акы пберд1д ен : «Ж эр м ец к ет ш аб ам ы з. Агайын, к ем ек к екел!» — деген х а б а р жеткенде, « Э , к у д ай , тшепмд1 б ер д щ -ау !»—деп куанды Т а з а б е к . Ацшыльщ ж аса д е п Василий берген еск1косатарын м о й н ы н а цпп, атына тас т у й ш мшдй Сол кун1 ж орм ец кеге жетпей, 1ргес1ндег1 Белексазга к е л шконды. А т ы н а н тусш жатып байкататты: эр уйдщ алды ндаон шак;ты, ж и ы р м а шакты байлаулы ат, ауыл 1Ш1 каптатаналашапкырг ад ам . Бупн б1р топ Ж1Г1Т Жэркентпен б а й л а -ныс ж асап ж атк д н Тем1рл1к п , ею н ш 1 топ К драколм енхабарласып турган Талдыбулак п ош тасы н тас-талкан киратыпкедщть К а Ь а р ы н а мшген халык ертен; Кдркдра ж эрм енкесшшаппак. А д а м ы тугш, Кдркаранын ауасы да бугш а ш у -ызата булыгыгт тургандай: туйшген к а р а булт не жаумай, н ежылжымай, ж э р м е н к е н щ устш кара тундгкш е каптап алы пты .«Талды булакхы шапканда, В а с и л и й к э й т и екен, к,оцсыотырган Д э н е к е р н е болды екен?» — д е г е н ой б1р жыдт етт1 д е,жалп сенд1. Ертесг ж урт жэрмецкенш, желке туе ы на жиналды. Ж а к ы н -борд! буйрык; ю п е т п тапсырма айтты. 1р1 д ен ел1, сустьг, уш з о р ,ашуланган а д а м ш а з1рыдцеп с о й л е й т т сусты ккп екен. — Ж амагат! — дед1 басындагы тумагы н жулып алып ж огарыкетере. А т т ы лы журт тырп етпей т ы н ы п тындады. — А ртытепнде к о л бастатан атац бар деп, ж э р м е ц к е н ! шабуды м атантапсырдындар. Ж ау д ан емес, мен о сы 1с т щ жауаптылыгынанжурекешш т урм ы н . 0 з басым осы ж о л д а олш кетсем деекшбеймш. 0 й т к е н 1 осы елден аяп к а л а р ештенем жок. М е н ш

М1Ндет1М — орыс елтхрген Тазабек атамнын да, кэз1р орыстуткынында жаткан Эубэк1р бауырымныц да кепн кайтаруемес, к,орланган казактын намысын коргау. Бэр1М13 бупннамыс ушш б1р1кт1к, сол ушш атка кондык. Б1ржкенд1ктен,613 куштамз. Жэрменкеде мылтык кеп, бгзде аз. Сондыктанелд1 коргайтын адам алдымен езш коргасын. Эйткеш елгенадам ешк1мд1 коргай алмайды. 0л1мнен корыкпайтын адамболмайды. Б1рак ажалыжетсе, корыккан да елед1, корыкпаганда еледь Сондыктан бекер елмей, жауынды жастана елу керек.Жаудьщ колынан еле салу ерл1к емес, жауды елт^ру — ерлж.Осы есте болсын. Ал кетпк! Тебшш, шокыта женелш ед1, каумалай турган бауырлары,б!р жшке пзбектеп койгандай, тобымен дур ете калды. Журттажаппай совдарынан шокытты. Жэрмецкеш жеп коятындай,бэр! б1раздан кешн жецкхле шапкан. Элдеюм кенет: - Ойбай, оц жагымыздан орап келедг! —дед1 кылгынып. Жалт караган Тазабек шокакдап шауып бара жатканжиырма-отыз эскерд1 керд1. - Крршагалы келедИ Эне! Алдыга кара! - дедг тагы б1реубакырып. Сол жак; капталдан мылтыры шошайган б1р топ жаяужакындап калыпты. Тазабек ец алдыцрысын кездемей атыпк,алды. Ажалы жок; па, октиетш-ак жерде типзе алмады. Ан атумен адам атудын айырмасы бар екен: адам атканда, колын ранаемес, журегщ де калтырайды. Айнала пырс-пырс, тарс-турстут1ндед1 де кеттт Окка ушкандардыц шынгырган, кылгынранжан даусы эр тустан естшп жатты. Акырында аман калгандарытауга карай жалт бердь - К,аша атыс! Токтамай ат! — деген Жакыпбердшщ айкайыестщц. —Жау жасканбай атса, тугел кырыласындар! Алайда к;азак,тар атысып жарытпады. Жакыпбердшщжанындарылар рана б1разокшырарранмен, баскалар бейберекетб1рден, екщен тарс-турс етк13Д1 де, тауга карай тым-тыракайкашты. Тазабек шауып бара жатып артына енкейш Караганда,калын кдудьщ шпнен каран еткен б1р эскердг байкады. Б1раккосатарын кайта октаганша ок жетер шамадан тым алыстапкегп. Сонда да сол жакка карата басып-басып калды: тым

болмаса, ж а с к д н а р деп ойлады. Кдтар к е л е жаткан б!реу а т -матымен о м а к д с а кулад ы. Оц жагында к е л е жаткан да ьщк, д е патынан р ы п туст1 . Кырылды казак. Журт ж ота а с ы п барып ат басын тартты. Тазабек топ ш п н е натасы мен А гы н т ай д ы 1здед1. К ал ы н н е ш р д щ калкасы ндаТтсул! а к с а к а л ам ан -есен шауып откен ш ы гар деп шамаларан.Ею-уш топты н арасы нан таппады. Т а р ы бгр топка к и м елейК1р1п бара ж аткдны нда, касынан в т к е н б1реу таныс к ю !секшденд1. « К д й д а н керш ем?» — дед1 ес1не тусгре алмай. О л д а ,сгрэ, сейткен б о л у керек, етщюреп б а р ы п артына бурылды. — Тазабек ага! — дед1 ол да кеш т ан ы п . — Сопы йа! — К^ызга карай атын т е б ш е умтылды. Екеу! ат уст1н д е кушактасып, а р к а -ж а р к а амандасты. — «К ай д ан к е р г е н жятпм?» — деп тур сам , еркекше к ш н шапсын рой? М у н ы н д ы калай тус1нуте болады? Сен к !м гекарсысыд? — М е н е ж е л д е н эд1летс1зд1кке к ар сы м ы н . Оны орыс ж а -сай ма, к а з а к ж а с а й ма, маган бэр1б1р. Эрине, вз улты м аок атпаймын, б1рак колымнан к е лге н кемепмд! казактанаямаймын. 0 й т к е т мен оньщ ж е р -с у ы н мекендеп ест!м. — Эй, С о п ы й а ж а н -а й , орыстын б э р ! осы сендей болса р о й ,эттец! ЕкеуЛ топты к а к жарып онаша ш ы р ы п кетть Элдене айткы сыкелген адам ш а, Тазабек кайта-кайта Сопы йата карагыштайберген. — Ара, не б о л д ы ? © з кезшдзге ез1шз э л 1 сенбей келес1з бе? — Ж ок, — дед! Тазабек ж улы п алгандай — сагансуйсшгеш мнен аузыма сез туспей келедх. Д эп осындайга с е тбарар деп е ш ойламаппы н. М уны д а эк е-ш еш ец , аган к а л а йкарады? — О лар м е н е н ат куйрырын кесш кетт!. М е н Кожакка !л е с !пказактарга косы дды м . — Кай К о ж а к? — 03Щ13 б ш е т ш дшрменпп Кож ак. — С и ы рш ы К ,ож ак екен деп, ж урег!м с у ете калраныншы! — Туу, тег!, м аран дурыстау казакты д а кимайсыз ба? Э н еКожагьщыз с о ц ы м н а н куып келе ж аты р. — в й , с е н С опы йаны кайда о н а ш а л а п барасьщ? Ш ы кжекпе-жекке! — дед! атын тебшш.

— Шьщсад, шьщ! - дед1 Тазабек те карсы тебшш. Тебшюе жакындап, екеу! кушактаса кегп. — Бармысьщ, ей, бауырым?! Б1р-б1р1м1збен канжыгада кер1сетш кун туды ма, не болды?— дед1 Кожак дауысы бузылып. — К,айда кер]ссендер де, аман керюкендерше тэубэ кылсандаршы, — дед1 элдеюм ту сыртынан: Жомарт екен. Колында кокиган найзасы. Карагай саптын ушынатем1р казыкбайлап алыпты. Ш олан каккан батырларша ЭЛПС1Н сшкш-сшкш К.ОЯДЫ. — Нагыз жау тус1ретш батырга уксайсын, - дед! Кожак кекеткеш де, кошеметтеген! де белг1с 1з дауыспен. — Тазабек кусап коркып, мен алыстан атпаймын, жаудындэл жанына барып, дэл журепнен шаншимын. —Атьщ жарау екен, жанына барсан, барып каларсын. Б1ракбарарьщ барып алып, кайта каша ал май журме. —Жаура шабура жараган ат жаудан кашута да жарайды. — М ш е бул айтканыц - шындык. Сен шабудан бурынкашуды ойлап ат кдмдагансьщ. — Айналып келгенде, сен менщ жаксы ат мшгешмд1 декере алмай турсьщ. Ал егер жаксы катын алсам, онда жарылыпелетш шыгарсъщ. — Койсаншы, сен жещлдщ, — дед1 Сопыйа Кожакка кулекарап. - С е н щ шокпарьщнан Жомарттын найзасы узын,атыннан аты жуйрпс, сенщ алган катыныцнан онын алмаранкатыны суду, енд1 жецшмегенде, нен калды? — Эй, — дед1 Жомарт елен, етш, — сен кашан катын алыпжурсщ? —Сен найзанды кайрап жаткднда. —Кылжа кта \тай, шынынды айт, атпен ойнасацда, катынменойнаура болмайды. —Сен гой кдтыныммен ойнап турран. —Мынау не оттап тур, ей? Катыныц Сопыйа ма? — Иэ, дэп ез1, Жомеке, - деп, Сопыйа ат уст1нде енкейш,сэлем салудьщ ишарасын жасады. — Мынау жынды, ей, - деп Жомарт шик-шик кулдь — Б1зорыстармен сотысып журсек, бул олардьщ кызын алып жур.бспсем, жаным кдлар деген кулыры рой. —Калай ойласац, солай ойла, Жомарт. Сен кусап ку т!земд1кушактаранша, орыстьщ кызын куш актаганымартык.42

— Э ц п м е К р ж а к т а емес, Сопы йада, Ж ом арт, — дед1 Т а за б е ксездщ Т13Г1Н1Н тартып. — Орыс к азак т ы кырып жатканда,казакка к е л ш б о п жаткан Сопыйанын; кылыгы, калай ай тсанда, адам с у й с ш е т ш кылык. Кутты б о л с ы н , бакытты болсы н!М ен де, кудай к а л а с а , жакын кундерде уй лен еш н деп ж урм ш ,экем к©31 Т1р 1с ш д е Тшеул1 аганьщ к ы зы Ш эш ге куда тусшкойган. К д й н а т а м мен кайнагамнан аты с кезшде коз ж азы пкалып, с о лар д ы 1здеп келе жатыр ем, С о п ы й а кездесш к алд ыда, артынша с е н д е р келш, бегелш к алд ы м . Журтндер, бгрге13деЙ1К1Ш! ...Аг ын тай д ьщ алдында узынынан с у л а п жаткан Т1леул1Н1кергенде, Тазабектвд журеп тас т о б е с ш е шыкты. О ц ж а ккара сан ы н ан тиген ок жамбас с у й е г ш е жетш токтапты.Кугы нш ы ларды н колы на туспей, к а й т а бул арата к улам айжетшй. Е м -д о м н а н хабары бар С1мт1к дейтш шал токы мкуйдгрш басы п , к ан ы н эзер токтатыпты. Агынтайдын ж ейдес!нжыртып ж ! б е р т , сонымен санын т а ц ы п жатканда карт к е з шашты. —Атынтай! — дед1 кез1мен баласы н 1зд еп . — М еш тездеп у й гежетюз, балам ! ^арттын; бет1 эр1 емес, бер1 к а р а й бастапты: б1р с э тыныранып, б !р сэт тыным тауып, эйтеу1р, т1р1 екенш б щ щ р шжатты. — Окты с о р ы п алатын емеген, н е тш ш алатын оташ ытапсандар, т э у !р б о л а р ед1, — дед1 С1мт1к Агынтайта карап. —Аскындырып алм асан , экен бул ж аракаттан еле коймайды. — М е н д е й о д бар ед1, — деп, С о п ы й а атынан тускел1жатканда, элдекгм : — О йбай! — д е п барк ете калды. — Ж о т а г а карандаршы! — Е, к е ш к о й , не кер1нд! сонша? — дед1 жылдамдау бгреужекш. — К 0 ШТЩ алд ы н д а ак ту кетерген к е к аттыга карандаршы:ер-турманы т у ге л кум 1с, кунге ш агы лы сы п жалт-жулт етедг. А кту кетергеш — б !з бейбгт адамбыз д еген ). Туркы б1здщ жактын;адамы ем ес-ау. А л ы с т а н келе жаткан б о л а р . — Т ек, у л к е н к о ш екен, теп! Тен; арткан туйесщщ 0 3 1кырык шакты. Т а у д ь щ капталы толган м а л , б1р болыс ел б1р-аккетершген б о л у керек.

—Ойбай! - дед! манагы барк еткен дауы с. - Караты н болды!Алдынан эпрет шыкты. — 0й, бейб1т кош т! неге кырады? Жотага шыга келген топ аттыны сайга тыгылган булар да,кешш келе жаткандар да б!р сэтте кордь Кош бастаган кокаттысэл бегелгендей болдыда, актуын тастай берш, ек1 колынкокке соза шалкдлай барып кулады. Мылтыктын пырс еткенуш Тазабектерге сонда жетп. Бэр1 шу ете калды. Жапатармагайкарсы беттеп карагайга карай кашты. — Енд1 кэйтпк? — дед1 Агынтай алактай сасып. — Атамды маган эпер1ндер! — дед1 Т азаб ек атына каргыпМ1НШ. Агынтай мен Ж омарт картты жерден кос коддап котершалды. Сопыйа да суйесть Тшеул1 тютенш, дыбысын шыгармайшыдады. Тазабек оны кундактаулы балаш а кушактап,алдына ецгерш алды. Жота жактагы тырс-тырс, пырс-пырс.шьщгырган, кылгынган дыбыстан асп ан тенкершп кележаткандай ед1. Кднгыган октын дыбысы ызындап, тиген октж 1туншыгып шыгатынын Тазабек бшетш. «Кы рды -ау! К,ырылды-ау!» - дед! жаны тургшпп. Калган журттыц кайда кашыптыгылганын 61р кудай бцхсш, бул араны бес саусагындайбшетш Тазабек карагайга шюсен сон, «т ур а ж ур», «онга бурыл »деп отырып, акырында буларды дэу шомбалтастын жалпактвбесше экеп шыгарды. Тшеу/пш ж ерге тус1р1п, сол арада Сопыйа жаракатын кайта карап, кайта танды. — Санын тшш, окты суырып алсак, ж аксы болар ед1, - дедь — Эйтпесе 1рщдеп кете ме, к1мбшедг? — Сен тшесщ бе? К,орыкпайсьщ ба? — Тазабек бетше кумэнмен карады. — Атам аткан октан корыкпаганда, мен тыныш жаткан октан коркам ба? М ен д е тек курал-сайман жок. — Оны кайдан табамыз? -Ж аладашта Сергейчук деген пелипр бар. ©31 келш караса. тшт1 жаксы. Келмесе, курал-сайманын бере турар. —Онда атамды эуел1 уйге жетюзешк. С о н а н сон Жаланашка екеум1з барып кайтайык. — Жок, Тазабек, сен эуре болмай-ак кой. Сопыйаны оз!м апарып кайтайын. «С е н юмющ?» — десе, мен «куйе\'1\пн'>

дермш, ал с е н с е з таба алмай калы п, бек ер кудпс тудырып ал ы пжурерсщ. — О й п ы р м ай , сеш мундай к ы зган ш ак деп им ойларан? — К,ызранайын, кызганбайын, келш ш еп м н щ бетен е р к е к -пен кетш б а р а жаткднына калай ж ай барак ат карап турармын? — Б олд ы -болд ы ! — Сопыйа ак ы ры н рана К,ожакты иы гы менкакты. — К ы лж акты коя турып, э у е л 1 жаралы адам н ы нжарцайын ойласандарш ы . Тазабек д е р е у ез ойын айтты: — Ж ом арт екеум1з карагайдыц ш п н е н ею-уш сырык тауы пэкелешк те, сод ан котерп ж асайы к* С он д а атам да, 6 1 3 декиналмаймыз. — Б1рак бай к ан д ар , —дед1 С о п ы й а карттыц кдсынан б е р !р е ккелш. — М ы н а л а р Фон-Бергтщ б а с к е с е р л е р 1 болар. О н ы м е нойнамандар. О л жауыз сайдын аузы н барып жатуы мумкш. — Беркш; ьам? — Тазабек тукке тусшбей, Сопы йа м енКожакка к е зе к -к е зе к карады. — М е н щ к а з а к 1шше б1ржола келутме, шынын айтсам, с о лБерг себеп б о л д ы . «Жаман сырын ай там деп, шынын ай т ад ы »дейд1 рой; егер К р ж а к 1ренж1месе, ай т ы п берешн. —Айта бер , елден еспгенше, е з щ н е н ееисш. — С1здер б ш ес 1здер ме, б1лмейс1здер ме, менщ К р ж а к к акосак бо лган ы м а бхр-ак кун етй. — М ш е кы зы к! — дед1 Жомарт к у л ш . — М е н буларды баяры дауйлешп алр ан деп журмш р о й . Б1рге журед1, б1рге ж атады ,кайдан б ш ей ш ? — 0т1р1к айтпа, Жомарт. Б1рге ж у р д ж , б1рак б1рге ж а т к а нжокдыз. — Оры стар уйленгенше де е й т т -б у й т е беред1 дейд1, к а й д а нбшейш? — М ы н а г а н к о й дейтш б1реу б а р м а, ж ок па? Адамра, тег1,ауыз аштырмады р о й . — К,ой, ей! Атамнан уялсацшы! Б е р ж деген б э л е н щ ктмекенш б ш е т к те. — Т а з а б е к ага, оныц экес1 де, ез1 де осы Жеркент ж ак т акызмет ж а с а п келе жаткан адам дар. Ф он-Берг д е г е т н еКараганда, арры туб1 таза орыс та е м е с шыгар. Кеше е р т е н п с шэкем сы рттан суп-сур боп келд!. «К е ш е казактар Б а ш а р и н

мен Зубковтьщ омартасын талкандап, ездерш елпрмек боп-ты. Бэр1 уй гшхмен тогайга тыгылып аман калыпты. Оларбгзге де ти1су1 мумюн. Башаринге бары п, анык,-каныгын езкез1М1збен керш кайтайык», - дед1. Э к ем е агам екеу\пз шеспк.Барсак, ауласы толган эскер. Санадым. Бергтщ езш косканда,барлыгы жиырма тогыз адам. Берг ек1 кемекшкммен б1ргеБашариннщ касында отыр екен. Э к ем жагдайды сурап едЦсол-ак екен, ал кеп Берг агытылды дейсщ , кудай сактасын,ондай мактаншакты ем1р1мде керген емеспш . «М еж ротмис прКравченконьщ е з1 жумсады, - дед1, д э п б!р ак пагшанын 031жумсагандай. Даусы да барабанньщ куысындай дункйхдегенб1рдеме екен. «Орыстардьщомартасын киратып, ездерш урып-согып жатыр екен казактар. Барып быт-шытын шыгар!» — депбуйырыпты Кравченко. Содан Каркарадан шыгып, тунп б1рдеТалдыбулакка жетйгп. Тунп екще казактардын карауылынакезшп, оны аткылап куып тастапты. К э д 1мп кан майдандажурген жауынгердей мактанады. С е зш е карасац, казак пенорыстьщ арасында кыргын согыс ж у р т жаткандай. Тангыбесте Туп езеншен етш, б1р ауыдцын, устш ен шыгады. Ауылд ыншет1нде ек! карауыл тур екен, екеущ де атып салады. Ол карауылма, жай турган адам ба, аныгын б1р кудай бшмесе, ешюмбшмейд1. вйткеш ол екеу! Бергке еш карсылык керсетпеген.Берг олардыц касына бармаган да сейлеспеген, керген беттеаткан да тастаган. Берг пен олар б1р-б1рше согыс жариялаганею мемлекеттщ адамдары сыякты. Э л г 1 е й карауылдьщелердеп айкайынан ауыл оянып, буларга карата бейберекет окатыпты. Бергтщ некерлер1 уралап ауылды шауып, тангы бестетэтп уйкьща жаткан казактын, елущ кырыпты. 031 «казактыелт1рд!м» демейд1, «кетершсшшердг елт1рд1м» дейд1 мактанып.Оньщ кетершгсшшер!, кердвдз бе, ауы лда бейкам уйыктапжаткан казактар. «Кдлганы уй-жайын, мал-мулкштастап, та\такашып кетй», — дед1 бетт булк етпей. Кдрусыз катын-бала таугакашып кетпегенде, кайда кашып кетед! енд1? Кдйта таудынпана болганына игуюр! Жыным келген! сондай, зыгырданымкайнап зорга тындадым. Кэд1мп ез1 тектес карулы эскерменсогысып жургендей беси: «Сол шабуылда А й са деген гаранты ерлж жасап, ею кетершсшпп тапаншаман жайратып салды», - деп сокты. Кдрусыз казакты жайратып салганды да ерл1к

► санаган ессгзге не дерсщ?! - Олардын 1Ш1нде тараншы кайдан жур? К,азакта о н ы н кандай кеп б ар екен? —Оны м ен кайдан быешн, Ж ом арт. Бергтщ айтканы с о лай . Ол ауылды кы ры п салганнан кейш Т у п т 1 кулдай келш танты сепзде тагы б 1р ауылга тап келштг. « Э л п ауыл 613Д1 к е р т , найзаларын устап б1зге карсы ш ы кты », — дейд1 Берг. М у н ы н кетерш1сш1л е р 1 , кердщ1з бе, шетгнен ез ауылында ты ны ш ем1р сурш ж аткан казактар болып шыгады. Эскерш ею т о п к а белед1 де, ауылды коршап алып кы лы ш тап кырады. « С о л колма-кол ш айкаста сексенш елт1р !п , он еккпн ж аралады к», - дед1 кысылып-кымтырылмай. «К ,о л м а -к о л шайкаста», — д е д 1 рлмай, тап б !р казактар да кылыш у с т а л кдрсы ш ыккандай. Айтуынша, мунда да «калгандары» тауга кашып кутылыпты, уйлерш ертепт1, б1рак ол уйлердщ бала-ш агасы мен к аты н - калашы кайда кеткеш жайында ау зы н ашпайды. Кдркарага карай беталып келе жаткан жолда е з к олы м ен тары терт адамды атып елпрш , о н уйд! ертеп, Б аш ари н ге кайта келш оты рган кез! екен. Мен шыдамай кетш: «Уйлердг ертегенде, ол уйдщ б а л а -ш а ­ гасы мен каты н-калаш ы н кайда жзбердшдер? Оларды да ер т еп ж1берд1ндер м е?» — деп едш, Берг ор н ы н ан ушып турегелд!. «Жауда бала-ш ага, катын-калаш д е ге н болмайды. Н ем ен е, жаньщ ашып отыр ма?» — дед! т у к г р т шашырап. М е н де орнымнан уш ы п турып: «0зщ1збен согы с даласында кездескен жаумен емес, Ресейдщ ез журтын, е з халкын ез ауьшында, ез ушнде уйыктап жатканда кы ры п салганьщызга с о н ш а мактанганнан уялмайсыз ба? Тым куры са, бхр адамьщызды атып елп рш , с о л уш1Н оларды к ы р ы п салсацыз, онда м е н С13Д1тусшер ед1М. А л , айта койыцызшы, сонш а адамды к ан д ай себеппен кь1ры п салдыцыз?» — дедгм. Калшылдап, к о л ы н екьуш рет наганы на апарып кайтары п, апарып кайтары п, не 1стерщ бш м ей , эбден долданды. Акырында: «УЬ! С ат к ы н каншык!» — дед1 басын кекжите с!лк ш . «Т а р т т т д щ , турпайы! Эке! Ага! С ен д ер де осы жауызды ж актап отырсындар ма? Жазыксыз, карусы з халыкты кы ры п салганына мактанган мыналар оры сты н жауынгер1 деген аттан садага кетсш !» — Дед1мде, уйден шыгып журе бердтм.

- Эй, айналайын Сопыйажан-ай! С ен сейтпесец, Сопыйа болармысьщ?! — деп, Тазабек кушактай адды. Кезшен жас та ш ы ры п кетп. - Мше, батыр деп осыны айт! — дед1 Жомарт кулш. — Алэкец мен ага к кэйтп? Ананьщ касында калды ма, жок сешменб1рге кетп ме? - Екеу1 артымнан куып жетп. «К д й жерде калай сейлеущбшмейсщ. © з мемлекетще ез1нд1 карсы коясыц. Оны да,Кравченконы да мемлекет жумсамаганда, и м жумсады рой депен?» — деп экем секи. «Ещц б1зд! Кравченко да, казактар дакоргамайды, бос ка кырыламыз», —деп агам урысты. Кыскасы,енд1 маган бул уйде бейбтпшк жок екенш туащцм де, б1ркиер1мд1 уст1ме 1ле сап, «Кожак, кайдасьщ?» — деп тарттым дакетпм. - Эке-шешен Кожакка тиш алганынды б1ле ме? - Бшу! де, бшмеуу де мумкш. К,орадан шыгып баражащанымда шешем: «Эй, кайда барасьщ?» - деген.«Кдзактарга» — дед1м. Оны калай тусшгенш кайдан бтешн.Мше, Жомарт мырза, Кожак екеум!здщ кенет табысуымыздынкупиясы осылай. - Е, Берж зэл1мнщ пайдасы жалпы казакка тимесе де,К,ожакка тиген екен. - Жанагы бейбгт кешт1 кырып салтан да сол. Ол —Кравченконьщ осындагы колшокдары. Ертен; ол, сез жок,ак ту кетерген бейб1т к еи т емес, кал ьщ кетершсппш кырыпсалдым деп мактанады. Одан ете сак больщыз, Тазабек ага.Кдзактардьщ каратайга тыгылганын керд1, одан кайткенде деб1р шыгатынын о л бэле бшедь Б1р жерде бугып жатпасын. - Б1з де бутынып барып байкармыз. Кетерп болмаса,атамды атпен алып журе алмаймыз той. *** Бугына-бугына, сактана-сактана сайдьщ табанына тускенсон, тым ашыкка шыкдай, Тазабек пен Жомарт шок-шокбуганыц калкасына тьнрылып, бграз тьщ тындады. Куд1кшакыратындай ештеце естйшедт

— Кдрагайдын; гппмен жогарылап байкайык, —дед1 Жомарт.Екеу1 кайтадан карагайдьтц йшне ю рдь — Берж деген бэлеТалдыбулактын тещрепнде т!р1 жан калдырмады. Оларды дакырып кеткен б е элде кешш кеткен бе, Кемелбайдьщ да кздэыжурты жатыр. Ол сездщ е з ш е арналган хабар екенш Тазабек бхрден тус1нд1. — Бэлюм, агайын-туыстарын сагалап кеткен шыгар? —Мен де со л ай жорамалдадым. Д эн ек ер д щ торгаш Тасашыжакта рой. Ж е н сурайтын Т1р1 пенде табылмады. Тапсам, сененшутпшш алатын ед^м. — Жарайды, есю жараныц аузын тырнап кэйтесщ?Калжындаймын деп, Ш эшнщ журепн ауыртып аларсьщ. — Оцашада есщ е сап койганым гой энш еш н. Эйтпесем,кылт еткещц кагып кетесщ ылти. — М енщ аигым байланды, енд1 бэр1 сешкз. — Иэ, карык кылдьщ. Каз1р бэрг — б ^лы щ ы р дуние. Кдтыналмак турмак, ж а н сактаудьщ ез1 колымыздан келе ме, келмейме, б1р кудай б ш сш . —Токташы! — О не? —Тындашы! Кдаагыма б1р дыбыс шалынгандай болды. —Иэ, б!реу ьщырсиды. Мына арада. Ушкат пен к арак ат уйысып ескен ж ьщ ньщ тубшде камкабешпенгй ж а п -ж а с жшт кан-жоса б о п жатыр екен. О дколтыктан к ы лы ш п ен шауыпты. Т ук ы л ыйыктан аккан канбелуарына д е ш н уйып, бозекпеше б е г ш калыпты. Тазабекатынан тусе сап тамырын устап, кеудесгн тындады. — Жаны бар! — дед1 куанып. — Ш а п , Жомарт, Сопыйаныалып кел! — 0зщ ш ап, м е н ол араны таба алм айм ы н. Тазабек ж ануш ы ры п асыкканымен, С о п ы й а мен Кржаштыалып жеткешнше ж ас ж т т бакилыкка ж у р ш кетшп. — Кансырап ел ге н , — дед1 Сопы йа ары -бер! карап. — С э лертерек тапканымызда, аман алып к алган д ай екем1з. Бэлк1м,будан баска б 1реулерге кемег1м1з тиер, беткейге дешн барыпкерешк. Эуелде уркектеп, жалтактап, бграздан кейш ептеп ундер1шыга бастады. 726-4