Әуезов М. Қилы заман

Мухтар ЭуезовКилыЗАМАН

KÄPKAPA 100 О сы сериямен шыгатын ю таптарКдзакстан Республикасы Тэуелазд^пнщ 25 жылдыгына, 1916 жылгы Кдзак,стандагы ¥лт-азаттык кетерш сж щ 100 жылдыгына арналады



Мухтар Эуезов килыЗАМАН БАС П А*С Ы Алматы, 2016

ЭОЖ 821.512.122КБЖ 84 (5 к,аз)-44Э82 Клтап Алм аты облысынын 9Kím í А мандык, Габбас^лы Баталовтын, колдауымсн ж ары к керш отырАкылдастар алкдсы:ОРАЗАЛИННурлан — терага, жоба жетекипсг,М ушелерi:Эштжан ЖанарбекЖайлыбай РалымЖуртбаев ТурсыпЖвргенбаев ЖанболатКрйгелдиев МэмбетКуныпияулы Кэд/'рбек — жауапты редакторМщаметханулы НэбижаиШаханов БертШаштайулы Ж умабайЫбыраев Маралтай Эуезов М.0 82 Килы заман. Повесть/Мухтар Эуезов. — Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2016. —264 бет.ISB N 978-601-7828-16-5 Кдзактын улы cypeTKepi Мрсгар Эуезовтын отътзга толар-толмасжасында жазылтан бул повесшде казак халкынын тарихына 1916 жылш¥лт-азаттык KeTepüiici болып енген, Кдркара жер!нде еткен KacipeTi молканды окига жан-жакты керкем баяндалады. Элем эдебиетшщ алтынжауЬарларынан саналатын б^л шыгарма 1927 жылы жазылган. Кдзакстан Республикасы ТэуелсЬдпшщ 25 жы дды ш мен Кдзакстан-Да_ры ¥лт-азаттык кетерийстщ 100 жылдыгына орай осы такырыпташб!рн«ше зерттеу макалалармен толыкггырылып, кайта басылып отыр. Клтап калын окырманга арналады. ЭОЖ 821.512.122 КБЖ 84 (5 каз)-44ISBN 978-601-7828-16-5 © Эуезов М., Кдлзылорда, 1928 © «Ан Арыс» баспасы, 2006 © «Ан Арыс» баспасы, 2016

«КИЛЫ ЗАМАН» (Алгы сез орны на) С алт атпен сапар шегш кеяе жаткдн карияга бейтаныс бозбала жольщты делж. ©з кезше вз! сенбесе де, едце б!р соншальщ жакын танысыншырамыткдн к;алыппен, жас жштгщ бетше задала кдрап,кенет дауысы д1рщдеп: «Япыр-ау, атам замангы жогалт-кан жуйршмнщ кезщцей жылы рпырап кеттщ рой, май­дан журсщ, балам?», —десе есше бэр1 б1рден тусер1 хак:езшщ жас шары, мынау улы айнымай тарткдн баярыдакеткен досы, сол жол, сол ат тртрыньщ дуб1р! мен айда-рынан ескен жел, сол дауыстар, сол пиышдер... Бугш, «К^илы заман» повесш кдйталап окьтранда,менщ де солай дер шарым екен-ау, ейткеш к;аз1р мен, жасжагынан болса да, сондагы жиырмасыншы жылдардьщаяк; шен1ндеп, жас жазушы Мухтар Эуезовтщ экесшщболмаса да, арасыньщ жасында екенм1н. Танраларльщ б1р жардай — брт повесть жазылганнан45 жылдан сон, автор кайтыс болраннан кеп жыл кейшощлрмандарына алгаш рет ^сынылып отыр. Шырарма окырман кдуымньщ к^зырына жазушы-ныц кез! т1р!с1нде усынылуы б1р баска да, ал елгесш, 5

03Í жокта усынылуы екшии баскд. Жэне бул 03Í ертерек жазылран, tíitií ен алрашды шырармалардьщ 6ipi дерлж дуние. Жэне эдебиет табалдырытын ениам де б1рдсн улы жазушы болып аттамайтындырын тусше турсац да, тэуе- келмен айтсак;: Эуезов eciMÍH эркдшан дуние жуз1клас- сиктершщ катарында, мэцп елмес «Абай жолы» эпопе- ясыньщ шыцында керу окырман кдуымньщ санасына эбден сщген. Алайда, «Кдлы заманды» о^ып шыккан сон, Эуезов творчествосына табынушылар журнал редакциясына ри- зашылык рахметш айтар деп сенемш. «Су анасы - булак» дегендей, онсыз улы езен бола ма? Демек, «Абай жолы- на» дейш де Эуезов айтулы шебер болатын. «Кдлы заман» Эуезовтщ «Абай жолынан» кеп бурын, сол кездщ взш- де-ак, кен тынысты эпикалык; баяндау формасын игер- гендшн дэлелдещц. Осы тургыдан алтанда «Кдлы заман» — кешн Эуезовтщ телегей-тещз эпопеясын тудырган ен алгашкы куатты арналардын 6ipi. Дегенмен де, эр шырарманьщ вз орны бар рой. Сонау еткен жылдарда жас Эуезов жазган осы 6ip ки- ян-килы кайрылы повесть — жазушы талантыньщ ре- волюцияльщ калыптасуын ын айкын мысалы. Miне, окырмандар назарын повестщ дэл осы революциялык мазмунына аударсам деп ед1м. Царизмге, онын зор- лыкдныл аппаратына деген ошпендшкт! жас Эуезовтей соншальщ суреткерлж нанымдылыкден керсеткен, пат- шалык, отаршыл ьщ саясатынын безбуйрек каталдьны мен айуандырын соншалыкты ашына эшкерелеген, кенгпещн халыктыц езше жат патшалык, эктмшшк жуй- eciH кабылдамауыньщ табигатын мол мысалмен ала оты-рып, соншальщ теренджпен ашып берген, сорына карайкетертске ш ы ры л, сонысы ушш кдн жоса кыршнраушырап, туып-ескен жершен куылган карапайым ха-льщтьщ к;асipст- кайрысын ет журеп езше отырып айтып6

берген мундай шыкарманы мен шытыс эдебиеттерiнен сирек кездест1рд1м. «Килы заманды» оки отырып, егер Октябрь револю- циясы болмаса, кешпещц казактар мен кыррыздардын одан арты татдыры не боларын мезгш еткен соц ойлау- дыц ез1 коркынышты. Айтута аузым бармайды — мумкш TinTi 6Í3 болмас та едж. Ал мэцгШк oMip cyprici келмейтж халык бар ма? Тек жалтыз осы уипн — Октябрь револю- циясыньщ Россияда туып, империялык отаршылдыктыталкандап, сол аркылы m c h í h халкымды 6ip жола жойыпж!беруден кугкарып калтандыты уипн тана мен оле-ол-генше революцияны мадактап етуге 03ÍpMÍH жэне бала-ларымньщ балаларына: кушмтздщ туганын Октябрьден санандар! —деп осиет калдырамын. Эуезов повесш оки отырып, куэгерлердщ эцпмелерш еске алдым... Жазалаушылардан кашып кутылу ушш буыл халык боп кар кешш, асулардан асканда, аналар ец аддыменсэбилерш аялап, сактатан. Пулемет октары баудай Tycip-генде, аналар сэбилерш кеудес1мен корнай кулатан. Солкыргында cay калган сэбилер каз1р елу жастан элдекашанасып Kerri. К еб ш щ ес1мдер1сол килы кезецнщ естелшнеTeHTi (кезбе), К,ашкын >YpKÍH деп аталады. Сан алуан шапкыншылардыц салдарынан босып,туып-ескен жерл ерш тастап коныс аудартанда кошпен-дшер ушр-ушр малын, дуние-мулкш емес, ymít артканболашак урпатын — балаларын куткартан. Эуезов жазып отыртан сол канды 1916 жылы да ка-зактар мен кыртьтздардын ежели руларыньщ алдындататы да (канша рет десевдзип) не ©MÍp суру, не олу, нетутан жер топыратында калу, не жат жерге жылысып ко­ныс аудару мэселеЫ турды. Эуезов езш щ повес!мен 6Í3re, acipece жас урпакка,Россияда советтердщ жецушщ 6Í3 уиин мацызы кан- 7

дай зор екешн дуние жузшщ алдында артыкшылыгынказ1р тарих 03Í дэлелдеп 6epin отырган СССР-дщкурылуыньщ мацызы кандай зор екенш еске туаредк0 ткендей шекс!з туцриык халык, KacipeTÍ мен б1здщ бу-riHri ш ы нды ры м ы зды ц арасы жер мен кектей, тшт! са-лыстырура келмейтш категориялар. BipaK сол еткеншнimiHnieri жаксылык жары, журт енсе кетерш патшанынотаршылдык кднауына карсы халыктын стихиялыктолкуы, ез гстершщ дурыстыгына коздер1 жетш, еркш-AÍkkc умтылып, адам рухыньщ сон шалы кты мол ку-атын танытып, зорлык-зомбылыкка карсы туруы —тадкалуга болатын дуние жэне б!з Эуезовпен ôipre солон алтыншы ж ы лры окиганьщ данкын мадактаймызhöM кайрырамыз. Менщше, Мухтар Эуезов бэршен бурын ездершщадамдык касиеттер! унпн бостандык, эдтеттж ушш бай-ырры курес сез!мше ерген халыктык стихиялык; толкын-дарыныц nicin, жетш, калыптасуын ca rri бейнелеген.Сол кездеп жас Эуезов муны аса зор суреткерлжпен жанетарих таразысы туррысынан, оз кезшщ алдьщры катарлы,революциялык, таптык позициясы туррысынан жасаган. Сондыктан да кыррынра ушырауы алдын ала, айт-пай-ак мэл^м болрандардьщ, Kynrrepi тед емес куресшбаяндайтын осы б!р кайры- касхретке толы тарих б!здщapi жанашырлык, эр! сол адамдарра деген мактанышсез1м1м1зд! козгайды. Жок, адамзат тарихында кушпен басылып туншык-тырылса да, бостандык ушш курбандыкка барып, басTiKKeH батырлыктьщ, трагедиялык эсемджтщ символырет1нде сан урпактын есшде ©шпес Í3 калдырган кеп-кепкетершютер, ереуитдер, булшшшктер сиякты, самодер-жавиете карсы халык кегшщ бул буырканысы да теккекеткен жок. Муньщ бар! де адамзат когамына элеуметпкжане тарихи сабак болды.8

Эуезовтщ «Кдлы заманы» — патшалык, Россия хал ык- тардьщ TypMeci болгандыгыньщ, Россия империясыныц барлык жершде элеуметсж революция кажет болтан- дыгыныц, бгздщ заманымыздьщ шындыты — халыктар арасындагы карым-катынасты дамытудьщ б1рден-б1р дурыс жолы социалиста интернационализм екен дтн щ тагы 6ip айтагы болды. Эуезовтщ noBeci окырман кецшшде эркилы сез!мдер тугызады. Эуезовтщ сол 6ip кезендеп ом1рд! терец битш, шабытпен жазган бул дуниесшщ коркемдж ерекшелж- Tepi хакында элде де коп нэрсе айтуга болар едь Мэселен, табитатты, турмысты, Кдркара жермецкесш, адамдардыц портреттерш бейнелеуде Эуезовтщ шын мэншдеи Рабле каламына лайык шырын шеберлш женшде айтпай кету киын-ак ... Ал жэрмецкеде пристав Акжелкенщ касын- да журген тшмаш казактар мен патшаньщ итаршы-жал- даптары, халкын саткан арсыз, азгын байлар туралы сон- шалыкты жшркешшпен елт[ре шенеп жазганын айтпай кетуге тштен болмайды. взшщ тутан халкынан жерш, сырт айналып, Акжелкелердщ артына Kipin, мазагы-на М83 боп журген бул сияктьигар жайында TinTi сонауДантенщ айтып кеткеш дэл келедк Мундайларды аспан к,абыл алмады, Там щ екеш, ол да буран арланды. Иэ, сушкп жазушы жэне улагатты устаздыц беймаглумтуындысымен кайта кездесу api ауыр да, api куаныштыда. Куанышты болатыны —бул окырман кауым кутпегенкенет кездесу, улы жазушыныц ертеде жазган тагы 6ipшыгармасын тагдыр экеп табыс етш отыр, ал ауыр бола­тыны —авторыныц арамызда жоктыгы. Сондыктан да, Мухтар Эуезовтщ «Кдлы заманына»алгы соз жазу у е л нде мен сан килы сез1м кушагында 9

отырмын. Бейне б 1р иеслз сэйгулжп улкен жолга ш ы п ж!берген сияктымын. Мже, шапканда кедерп болмасын деп, т1зпнш т у р т , узенплерж канжыгага кайырып баГ|- ладым да, айт, жануар, шуу, дед1м: «Есен-сау бол, тарлан тулпарымнъщ квзН Жер танабын куыра шап! Шындык шыркдй берсе екен!» Жэне де узатан сайын онын артынан карай турып,ойта каламын: Жаксы адам иес¡з шауып бара жаткансеш кергенде сэт сапар тшейтш шыгар-ак. Ал сенш сай-лы ер-турман, эбзелдерще кызыгып, шылбырына жар-маскысы келген жан ешюмнен ешкашан да алрыс-рахметестикрймас... Шьщгыс АЙТМАТОВ, Лениндгк ж ане КСРО Мелиекетпик еыи.1ык>тарыныц лауреаты. «Новый мир» журналы, 1972жш (№6)10

К,илы заман Повесть

Б елгш 1916 жылдын жазы ед1. Жаз жауынды, мол суды, калын шалрынды, кы зы кты , калыи Албанньщ ертепдей суду жайлаулары: УшМерке, Дедтелек саз, Ушкаркара, Сырт, Лабас —жайлаукундершщ жасыд тортын шымылдыты, кек ж!бек бесшсиякгы. Т1ршш1*к, молдык, бакыт, байлык кызуымен буыаспанта шытып жаткан ом1р жэрмецкесш керсеткендей.Жаз кундершщ жарастыты мен кызыты кыр баласын маекылгандай жалынды, желнеи. Шалкытан, кернекп мол дуниенщ пшпщц белпс!сияктанып Кдркара жэрмецкес! кайнап жаткан. Жэрмецке ашылталы айдан артык болса да, кызуы менж е л т эл! басылып солтындатан1 жок. Кайта, куннен-кунге етек алып, ершш, дэугрлеп келе жаткан. Жэрмецке— тотыз жолдыд тушскен жер1. Б1р шетп улгш орыскалалары болса, екшгш жаты: Кулжа, Каш кар, Хиуа,Бухар, Самаркан, Ташкент. Бэр-бэршен неше алуанказына шумектеп куйтандай болып, Каркара жазыгынаактарылып жатыр. Жауын артынан Алатаудан акканселдей болып, сауда пулы ¿ркшмей тегшш жаткан. Талайсан костармен келген мьщ-мындатан койлар Кдркаражазытын быжынатан ак курттай басканына б1рталайзамандар болтан.

К,илы заман Сондай кальщ, кос-кос жылкы, табын-табын сиырларда Албан жайлауларын онды-солды ш иырлап каптаган.Аясы аз рана Кдркара жазыры шн Т1рескен малдан 6eTÍ-жузш керсетпейдк Кдптай баскан туяктан кабыррасыкайысып туншыккандай. Ауыр к у р с ш т ынырангандай. Токтаусыз агын ертелькеш карлы таудыц арасындарыкыррыздан, тескейдеп казактан, жэрмецке казанынатерт тараптьщ барлырынан шумектеп куйгандай2болып,мал баласын TÍ3Ín экелш жатыр. Кдлыц рудыц м ол жиылран ортасы — Кдркара.Байлыктын улы epiciHe жеткен кед колты к, мол колды,ацкау ел: Албан, Буры. Жэрмецке жыл он ею айда 6ip-ак болады. Болганда молынан болады. Уш -терт ай булжэрмецке бойы аспан атып дэурен еуредь Сол кездежылдык керегш А лба н баласы осы жэрменкеден курепалады. 03Í бай, 03Í кеп сауда icren, коп керегш алатын калыц ел болгандыктан, саудагердщ шсшш тумсыры бул елдщортасын ерте куннен тандап алган. GpicKe шыккан койдыц шсш сезш, желге карсытумсырынтесеп, ппштартып, жертарпып, бет тузеп, жота-жотадан карауыл карап, торуылра шыккан каскырдай— аш пейшд! жалацкая саудагер боркем1кт1, батпанкуйрыкты Албанды бекерге тандаран жок- Сауырынанбасып журш, ceMÍ3Í, момыны, Tairici осы болатынынжаксы бшген, эдем1 таныран. K,a3ip де кумырысканын илеу1ндей болып быжы-нап, жыбыр-жыбыр кагьш булкшдсп, кь1зара бертш,ажарланып, куннен-кунге карнын кампитып келе жатканжэрмецке —сол казак даласын торура шыккан жайындайболатын. Кегенге юрген борсыктай байлаулы барланныцмай куйрырына тумсырын ты ры п, сауыры булюлдеп канажылы жумсагын соруда болатын. Бай, момын елдщ мол денес1 обырдай обып жатканкомагай уртка бойындагы тэтп дэмдюш и1гендей тесеп 13

Мухтар Эуезов жатыр. Ак ш елеп туекендей актарылып, суйсжгенден ме^рене тусш, сугп желнпн керпге берш тур. Калауын тапса, кар жашшы. Сут алгыш кор1 бисш! сиякты жаксы сауыншынын колы сыздапш емшепнс жабысканнан бер! карай жайлау желпп ссмЬ1 мен сулуын, жоргасы мен жортакысын нокталап, танбалап, ©з колы мен аткарып жаткан. Саудагер сомасы казак даласына куда туст, куйрык, бауырды асап, аузы канданып, колы майланып, жонданып тур. Слб^р, Туркютан, Кашкар, Кытайдын улы атыра- бындагы талай-талай улкен калаларда жаркыраган улкен магазин, катарланган мол сома, шалкыган кальщ бай- льщ иес! болтан саудагер байлар болса — бэршщ бул мырза куйрыктан ауыз тимегеш жок. Мол емшект1б1р сорып кеткеншщ езшде де, жерден алтын тапкандай коп казынаны куреп экететш. Сондыктан дэндеген, жетюкен, туртшшекгеп сауудьщ бабын бшген саудагер бул кезде карталанып толыксып болып, ещц «п элен байбатша», «туген байбатшаньщ» дэрежесше жетш, булдану, кергу, кес1рленуд1 де тапкан. «Кбайта келер есжт! катты сершпе» дегещп ол уккан емес. Кез! келсе, суын йнкен кудыгына туюре кету буйым емес сиякты болтан. Малга келген !ндет аркылы кан-жынга сем1рген тебеттоктытына масайып иесш каппас па? Бурышы бтр кезде б1р шолакмэстекке жалгыз арбасынсуйретт 0з1бай, эз!рет1 кос келд1, шардэр1, тотияйын,бурыш сыкылды кер-жерд1 «дунием» кылып, итшш кел­ген ашкез саудагер ендг жоны шыккан кезде, алгашкыкорген жайлауга керг1месе, кес1рленбесе бода ма? 0ткенкун! бупнп ток карнына мазак кушндей еске туспей ту­ра ма? Сондыктан ол езщ ес1рген анайы желЬш теушкетпей, кайтщ тура алады?14

К,илы зам ан Талай жылдар ем1зуге, селпртуге, кергне тускен ел бауырыньщ тозыры жетт ашынатын, тарылатын кундер1 де жетш едь Ел денес1 саудагер сомасыньщ бузы к ойнарын калай кетерсе, кандайлыккентершкпен шыдап бакса, Кдркара жазыры да узын елкесщ баскан неше тулж кальщ малга соншалык uiiMipiKiieiî шыдауда. Кшздей калыц кек шалгынды Каркара жазыгы ерте куннен Албанньщ кут-берекел! жайлауы едь Мындаран жылкы, сан кора кой ала жаздай ipre аудармай жабысып, жалмап жатканда, бул жазыктьщ Ж1бектей толкы ран ескелсд шалтыны сыр бицпрмей шыдайтын, эрб1р жауын еюлешцрш, ершеленд1рш гус1ргендей кулпыртып,жстштш отыратын. Тун асса тьщайып, жетюш калатын кут даласы осы жэрмецкедей мал кезше эдеш арналып жаралгандай едь Астаудай кек жазыкка ирекгеп шимай салып, улкен Каркараньщ мелд1р суды мол езеш агады. Ол мьщ сан жан иесш шелдстш, тарыктырып, шалдыктырып керген емес. Жазыктьщ орта кезшде кара курттай кайнаганжэрменке сол езеннщ жарасында. Базар ортасында узынбшк агашка аспандатып кетерген ак жалауда eKi бастысамурыктыц cypeTi желкшдейтщ. Бул коматай карынды,жалмауыз тшекп ертеп обырыньщ айкын турран белгкпод!- Обырды тугызран ана —жалмауыз туст! улык. Соньщайкын танбасы — ертеп айдаИарындай eKi басты, жайынтуст1 самурьщ. Бурын жэрмецке басындагы Tipi журген колдары,аткан ок, шапкан кылышы жемкор, сем1з карындыпристав «Акжелке» Подпороков та, айналасын-дары жорта кулдары: усак терешжтер, буньщ пшндеказактан шыккан еш жылтыр, карны томпак тшмаштар.Соцрыларда мацайына карайтын ею турл! кез бар. Bipi 15

Мухтар Эуезов — жар тесегш арамдап койран, жур1с1 суйык токалдай жарына, жалтандай, жорталай карайтын жасканшак коз. Бул — приставка, судьяра, жэрмецке улырына карайтын кез1 Екшнис1 — сыздана, кеарлене, керги карайтын, аскак, мактаншак, жемге кадалган ко марай квз. Ол — казакка, елге карайтын кезь Бэр1 де жэрмецке ашылганнан бepi жоталанып, сем1рш, карталанып келе жаткан. Пристав тшмашы Жеб1рбаев улыры мен екеуше тускен малдан3 уш жуз кой, елу караны кешеп куш жемтж жаталатан каррадай айналасынан шыкдай журген туыскандарымен ез елшщжайлауына карай журпзген болатын. Булар саудагерд1, елд1, болыс, бид1 жолдан тайранкедей-кепнпк, момын калашыны,— барлырын да атасы-ныц асындай оратын. Сондайлык кулге аунатып жегенкулдькемештщ алды кешег1 кеткен мал едь Енщ бугшжаца екпшмен кудайдай сиынран приставына сенш,елдщ май калтасына тарыда сутанак колды сукпак болып,базар ортасындары Акжелке кенсесше тары келш едь 0не бойы тер сасыран сем1з пристав, улкен денесшеарта салран кьшышы бар, тугш сыртына теуш, алдындаундемей м е л и т турран уш казакка тепсшш урсып турекен. ¥ лырынын, матлыкты шабыты келш турранынжорра титмаш тани кетп. Жем оралралы турранын шсшштумсыры мен сезш калды. Есштен кдре ол да Акжелкегеквз! тус!с1мен тез Рана тусш кубылтып, улыгымен б!ргедэл солша сызданып, ашулы туске мшш, казактарра октыкез1мен карады. Жорра токал кайыгын тесеуге элдекашан машык-танран. Окыраны сол енер сиякты. Талабы атаран мура-тына жетш ед1. Жэрмецкеден аз бурын жолдас болса да,Акжелке бунын; бойындагы асылын урып, езгне керекмелшерге шейш жакьщдатып, жем сырына араластырыпалран.16

Килы заман — Сен акымактар жэрмецкеге келген саудагердщ алдынан ш ы р ы п , кареы лык кыласьщ! Сендерге мунда керектер1нд1экелш берш жаткан и м ? ! Саудагер болмаса, сен Алматыга шубырар едщ, олардын малын жер1м!зге туст1деп куалайсьщ, сендерде жер бар ма? Жер патшанна. Ол саудагер малы да патшашю. Казынага, ездерше пайдасы тиетш — саудагер. Сен туяк акы алгьщ келетш шыгар. М ен саган керсетемш туяк акыны. Кдз^р абак- тыга жапкызамын, — деп, пристав тактай теуш, алдын- дагы казактарды ыктырып тур екен. Титмаш та келю1- мен, ульныньщ пптпншдей ызгарлы пшпнмен, жанагы сезд! аударып жатты. Орыс тшш шал а-пула угатын б 1р жауапкер жартысы казакдпа, жартысы орысша: — Таксыр, жер п атш ан т екенш бигем1з. Б1здщ багып журген малымыз да патшашш... — дей бергенде: —Оттама!.. Сейлеме! Ушеуще б1р айдан абакты кесемш каз1р, —деп, отыра калып кагазына каламын суйкектетш1 жаза бастады. Колдан жасаган ашулы пишн, т!киген суык муртыныц аркасында шын туйшген ыза сияктанып, айдын берш турды. Арызшы уш момын казак, баягыдан пара алгысы келген патша улытынын елге кдраган шшш! осылай болатынын сезсе де, сыртына шыгарып ешнэрсе айта алмай, эдеппен гана тшманща карап, жалтакгап, кемек 1здегендей болы п ед1, Бунын т и ш и де кэтрстан суык болып, томсарып, сырт карап турды. ¥лык ашумен «протокол» деп атап койып, жазып жат­ ты. Кдсынсыз зорлыктьщ он-терюке карамай, ершелз кенд1рпс1 келш турганын сезген арызшылар ишнен кат- ты наразылык карсылыгын ойлап, квнпЫ келмегендей ед1. Эслресе, осы пишн езгелерден гвр1 жасырак кара сакалды Кдртбайдьщ туешде айкын бшшгендей болатын. Ол ез засшерше айткан болып: 17

Мухтар Эуезов — Булай болганда казак баласына юм жала жапса,соныц С0з1 он,-теркпне карамай макул болатын болра­ны рой. Арызымыз тындалмай, ак-карамыз тексерьпмейеле беретш болган сон, б1з де б!р, белгш1 муттайым кюде б!р болтаны рой4. Саудагержамандайды. БЬдщ сез1\штындалмайды... —дегенде, тшмаш: —К,ой, сезд1кой, пысьщсымасацшы. Сен тентексщ, —деп, удык жакка жалтактап, тужырып койды. Алдыцры жолдасыньщ соз! ез к е ц т н д е п муны сияк-ты болтандыктан, Кусайын кария: — Б13 кайда барып, имге мунымызды шагамыз. Елсуратан улыгы булай десе, коялык... Мейл1 быгешнкылсын. Кдйтешк... —дед1. Арызшылар б1ртшдеп даусын шыгарып келе жатка-нын байкап отырган улык коздандырмай басып тастауушш: — Сендерде бас жок. Сендер ит, битдщ бе?! — деп,Кдртбайдыц козтне кадалып, сук колы мен щкып турыпсейледг Кдртбай бул сейлеп турган кезде квзшен кезш алранжок- Шын ашулы, ызалы сиякты ед]... «Итсщ » дегенуакытта улык соз1мен жарыса: —Сенщ суйдемейтш5кунщ болушы ма ед4, улырымызсен болган соц осындайды еститш!м1зд1 б1лем1з... — дейбергенде, Кусайын аксакал туртш калып: —К,ой, олай демегш... —деп, акырын басып койды. Бул уакытта улык кез1кызарып, шарасынан шыръш,тасырайып, мурты жыбырлап, танауы желб!реп ашу-ланып: — Сен ит, мал жерще туссе, маган келш неге айт- пайсьщ. Сен Мухамбеткэр1м байбатшаныц езше неге айт- пайсьщ. Малшысын сабайтынды тапкансын. Мен сатан керсетемш калай сабайтынды... Абактыда танытамын мен сатан кю1 уратынды! — деп, жудырытымен устелд! 18

К,илы зам ан койып калып, ауыз уидеи ею солдатты шакырып алды. Кдртбай жасытан жок: — Мейлi, сенщ зэрщнен коркып жал ьтна алмай- мын. Саудагер — бай, мен — кедеймш... Ол кылган жаксылыкты, мен кыла алмаймын... айтты не, айтпады не? —деп, айдатан солдаттардьщ алдына Tycin баражатып, сезш тыймай6айтып жатты. ¥лык акырып, эз1решлдей кадалып: — Жап, аштан кама! Жоталт кезш , — деп, такдай теуш, кек кез1 шаншыла кадалып, жазалыларды ес1ктен шырарып экеткенше зэрленш турды да, олардыц карасы ешкен сод тшмашка бурылып карап: — К^арашы, иттерд1, — деп басын булгап, есж жакка керсетш , жуасырандай шшшмен мурнынан «мырс» етш кулш койды. — Булар шын антурран коршед!. Байбатша келш кеткен екен гой?! Кеше ашуланып маран да келш айтып едь Мыналарды 6ipa3 тыйып жхберу керек. Эйтпесе, журттыд бэр! жер1ме туст1 деп куалайтын болса, Кдркара да, жэрмедке де тура алмас, —дедi. — Булар шыкпайды, отырады, — дед! де, артынанулык тшмаштыд кул1мспреп жорралай карап турран niini-híh 6ipa3 окыгандай болып батып турып, аярында тым-тырыстан сод, келш , кулш ж1берш: —Ж уз сом, бшдщ бе?—деп, тшмашты арката какты. —Жуз жиырма бес, таксыр, —деп, тшмаш сылк-сылккулдь Keiner! куш тшмашка жолыккан Мукамбеткэр1мбайбатша Акжелкеге келш едт Буныд жэрмедкеден алранкойы б1рнеше кос бодран. Жэрмедке басы калыд малдыдунем! жатуына жайсыздау, тарлау болтан сод, ол кой-ларын мадайдаты елдщ жайлауыда тамад аутызып, жай-рыза бастарад. С ол ретпед тарткан 6ip кора кой Кдртбай,Кусайыдныд ауылыныд устше келш жатып алып, биебауын жеп, малына араласып, кара курьткты кебейткен 19

Мухтар буезов сон, 1ргещЦ ауларырак сал деп едк Оран байбатшаньщ кеслрл1 малшысы кенбей, ж!берген юсшерш бок,тап шберген соц жанжал шырып, байбатшаньщ 6ip малшы- сын Кдртбай сабатып ж!берш едь Осы жайды айта келш, норай байбатшасы барлык мацайдагы жайлауда отырран казак ауылдарын жамандап, неше турл1 кылмыстар тауып кдянаттаран. Будан былай б1рен-саранын жаза- лап ыктырып коймаса, удайы бегет шыгара 6epeTiHiH айткан. Жэне кетерщце дагды бойынша коштасканжерде конвертке салып 6ip пакет тастап кеткен. Ол сексен сом едь Бул бай ©зге, 93i сиякты саудагер байларша, журген жер1ндеп жемд1 ацсап отыратын улыктардыц бэрше де осындай-осындайдан жер!к асын асатып кететш. Содан кемешне тас тырылгандай болып калган улык кайтып оньщ устше шыбын крндырмай, алыстан абалап ypin7, взгенщ карсылык кылыктарын бунын басына дарытпайтын. BipaK ежелп дарды бойынша ею жакты кезек жебей-тш жарыктык, жуктщ ôip-ак жагын рана канарат кылыпотыра алмайды. E kî жарына кезек ауысып ойнакшыпотыру керек. Солайша, ею жакка б1рдей коз ж!бермесе,пристав Акжелке бола ма? К,ол жететш орайлы жеркелгенде айналаны б1рдей кармамаса, 6ip ай шпндеуш жуз кой, елу к;ара жинала ма? Ею жакты катар кар-мау ушш жаралмаса, он кол, сол кол не ушш керек? E kîжакты адам ею жакты кылык кылмаса, толык адам ба?Бунын бэрш казак даласына талайдан кэр1журш, зэр1сщген Акжелке жат сабагындай жаксы бшед1. Сондыкган, ол жэрмецкенщ унем1 бабын бшетшалбастысындай болатын. Осы жорыгында тшмаш канаунем1епт1болып оралмай жур едь Аягында Жеб1рбаевтайcepiri табылды. Жанагы ici дардылы заны бойынша, белгш кезекжолымен сол жакка карай атылган, еюнип алымра карайсозьшран кол болатын.20

К.ИЛЫ зам ан Казак шыдамайды. Абакты — Акжелкенщ жел1с1 сиякты улкен сауын орны. Жаткдндардыц ез1 болмаса, арайыны, туганы, ел1 келедь Сонда, сонда... Ак^келкенщ сешмш ел де, тшмаш та акдайды. Б1рак бул жумыс каз1р емес. О ньщ бет1 белгшендь Ещйгш1 ею-уш куннщ шинде ез пэтершде тшмаш жай- лап келед!. Жецгетай сол арщ>шы куйек астымен келетш. Аз кунде 1стелед1. Ещц к,аз!р баск;а жумыс... Бугщ почта келдь.. Басында Акж елке уккдн жок ед1, ещц тусшш келедь Тусшген сайын ептеп мурт астынан комарай езу ержс1з ырсиып, суйсшш келедь Бета., тус1 анык, белгшт емес, б!рак б!р улкен м ол батпан куйрык оралып келе жаткан сиякды. Сем1з, жуан, бай Албан тугел1мен келш приставтын, тушпз терец к,алтасына акшасын, кдзынасын арылтатын сиякды. Енд! осыны кел1ст1р1п бастап, келют1ре аткару керек. Бул жаца жарлык;. Танертеднен осыны еске алран сайын приставтыд жуз! жаркырап, суйсшген кулюге айналып кетунп едь Баярыдан, жиырма жылдан берп тэж 1рибесшен булбыедь.. Елге арналып жарлык; шьщса, эркашан онынастарында келетш к;атпар-к;атпар калтарысы, бултарыбар болады. Бой керсетпей, бурып турып, тутжпенсоррандай, ел казынасын соратын: уры сай, эдем! жьтлра,бекшю орындары бар. Мына жарлык; жарыкка ш ы р ы п ,юке асатын болранда, бурынрыньщ бэршен артьщ,бэршен бай, к,алыц-кальщ к;азына ашылралы тур. К эр!каскьфдын тумсыры жанына жайлы тиетш шуаш шст1к;ой куйрырыньщ шсш сезш-бшш, куанып жайнап кетть Жарлыкды окьш, артынан туатын кы зыл -жасылд ьIкызыкдъщ шет жарасын пристав сезд1ргенде, кара ппшщйтшмаш балкд>1Рандай масайрайды. Бетше бакыт, рахатнуры шыкдандай дамылсыз кулш, вркештенш кета. 21

Мухтар Эуезов Булнп кун кешке сагат тертте Албанньщ барлык болыстарын Акжелке кенсеЫне шакырткан. Сол уакыт- ты eKeyi де inrreri улкен жубанышпен асыгып Kyrri. Бул хабарды Акжелке жалгыз тшмашына рана бмд1рш койган жок- Бугш танертецнен 6epi кенсесше келш- кеткен жэрменке басындагы улыктардыц б1рталайына да айтып, керсетш, окып шьщкан. Солардьщ шинде тшмаш сиякты улкен cepiKTiK кы-лып, оц колы болып турран орынбасары Плотниковдеген урадшш бар едь ¥зын сакалды, nip бойлы, казак- шага жуйрж урядник - эркашан базарды аралап, кыл- мысты, жазалы болуга айналып, кыддан тайран адамды торып журетш — он K©3i. Елден бурын Акжелкеден жацахабарды естсен сол болатын. Б1рак кецсе сырын шеткешырармайтын сак карга, куанышын шине тырып, казтрде базарда бурынрыдан да асыра кырагылык керсе­тш, мацайын ыктырып какап турран. Осы peTTi жэр-менке басындагы судья, тергеулп, медицинский надзи­ратель бар, — 6api де Акжелкеден жацалык хабарынестш, жанаскан жерде тумсырымен суйкесш, жай-кущцтанысатын 6ip илеудщ кумырыскасындай 1штен урысып,6ip-6ipiHe ым карып тараскан болатын. Жалрыз-ак казак жайын тергеу, тексеру аркасындаезгелерден repi терещрек бшген тергеупп, Акжелкенщхабарын ест1генде: — Бул жумыс — казактьщ бурын кермеген ici. Кфх-мыз бен жайлау кызырында мал сиякты болып жургенказак уктмет ниетш оцайлыкпен тусшбейдь Еппененжариялап, басынан елге эм!рдщ салмагын таныта, нырызкылып бЪццру керекдепойлаймын.., Ci3калайкарайсыз,—деген. —Эрине, эрине, мен де солай ойлаймын. Кеп халык-тьщ талкысына салатын кылмай, болыстарга ганабшд1р1п, соларды кысып отырып, улык салмагын солар22

К,илы з а м а наркылы ел миына сшдру керек. Болыстарды кысса, елб1рге кысылып, ну скаган жолына тусетшш с1з бен б1збшем!з рой. Сондыктан, болыстарды шакырмакшымын. — Болыстарра, эм!р осы. Осыны аткарасьщ- Кдзакортасыида калайша тезд1кпен аткарып, оцай реттеугеболады, соны рана акылдасасындар деу лайык, —деген. Жэрменке айналасындагы жайлауларында жм\отыратын, Албанны ц басты адамдарынын кеб1 куьщдзжэрмецке басынан табылатын. Сондыктан бугш пприставтыц шакырушылары А лба н болы старынынб1рталайын да базарда тапкан. Булардьщ кeйбipi п уллэпкелершщ алдынан табылды. Аттарын жузден, жетгтю-сексеннен т1зш тастаган базаршылардын, ¡ипнде турл1пулдар саудалап журген жерден кездест!. Кейб1р1 жэрмец-ке басына тпчлген боз уйлерде не кымыз п и т , не болмасакарта ойнап, ппкийк ш ш , ж елж устшде отыррандатабылды. К е й б 1реулер1 дукеннщ асбузылында шайпай,сорпа, яки сауда герлердщ мантысына араласып отыррануакытында кездескен. Эрб1р болы с ез елшщ шпнде жеке дара шыккан жал-рыз кошкар сияктанып, еркештенш журсе де, мынандайкалыц топтын шине келш, коп болыстан баска элде-неше шещц, эм1рл1 улыктардьщ турш, журюш коргенсон, езшен-ез1 жасырандай бугыцкы, бур1сщк1 едьАуылдарыдай эм1рл! дауыспен айрырсымайды. Ешк1мд1тыксырмайды. Сейтсе де дэреже иес1 улык болгансон базарра ез елдершен келш жаткан калашыларгатеменшжтеп, кпшрешп кершбей, айдынды болып, натызулыкша кер1ну керек. Ен болмаса, аулынын момын,жуас, буйыры кедей-кешшгшщ квзш алдау уиин болсада, касына тшмаш ертш, мойнына децгелек сары жезд1былгары сумка салган атшабарын ертш, кез келген б1рен-саран би, кария болса, соларды касынан шырармай,тобырын, тобы н молайтьщкырап, ш огыр болып жургенддтитегендей болатын. 23

Мухтар Эуезов Колында мер! бар, жаман-жаксы болса да жэрмец-ке басындары Акжелке, урядник сиякты улыктарментаныстыгы бар, кейб1ршщ тамырлык айкасуы да бар.Сондыктан бундай болыстар жэрмецкеге кур ганакаракурык жасаура журмейдь Б1реуд1 кырына алып, кес!ртипзш, б!реуд1 алкап колтырына алып, К¥р журмес уипнастыртын партия сыбырын да жасасып, каз1р жау, каз1рдос тауып, мацайын быксытып, булд1ре журетш. Торыз жолдьщ торабы сиякты, казак булшшшгшщаяктап барып саркатын жер! орыс улыгы болгандыктан,жэрмецкеде журген болыстар аркылы да Плотниковтергеоралып калатын тус1мдер болушы ед1. Осындай кылык-пен эс1ресе кезге тусш, бш кп болган болыс Ракымбайедь Бул — аз-маз орысша бшетш пысыкдпа жас жгггт.Ертеден улык колтырына юрпш, жарынгыш. Сондыктанжэрмецке басындагы барлык болыстан Акжелкеге жететанысып, бедел! арткан белгипрек болыс осы болатын.9л1 кунге ульщтан улкен кесек-жаксылык керген жок.Б1рак жиында казак алдында «Ракымбайке» деп атынатаса, ушне анда-санда шакырып шай берсе, сол да жет-кен сыйы. Сол ушш-ак Ракымбай улырыньщ касиетшурып, кад1рлей бшетш. ¥лыкка езгеден таныстьны артык, араласы кеб1рекболгандьщган, жэрмецке басында буныц аты кеп аталып,кетерщю, желпспрек болып журетш болыс та осы ед1.Аягын шолжындай басып, тайтандап, мацайдан келгенболыс, би, беделд] кария, б е л г т кажылар болса, бэршеде кес-кестеп сейлеп, келденен келш, орала беретш.Жайдары жузд1, жуйрж тищ айткышсынып туратын эдет1бар ед]. Бугшп приставтыц шакыртуы буны саудагердщасбузылында тапты. Туе кез1нде жакьщдагы жайлауданкелген б1р старшыны колына тусш едг Танертец ауылданкелгенде Ракымбай касына катыны мен ерке баласынерте келген. Жорракгап турган старшынга: 24

К.ИЛЫ за м ай — Б1зд1ц катын жэрмецкеге мэнт] жеймш деп келд1. Сен бай елдщ старшынысьщ, жур м эн т!ге тойтыз, —деп, кунде осылайша эр ы м ге езш сыйлатып журетш эдетпен, белгШ таныс саудагердщ асханасына келш мэнт! жеп,сорпа пшп, кымыз шпп, мактана тусш , дамылсыз кулш,желггш отыр едк «Акжелке шакырады» деген хабар катын-баласыньщ алдында естшгенде, кедшше жаилы тид!. — Б¿здщ кэр! тамыр, не айтпак екен бул... атты тарт-шы, ей, — деп, старшынга буйрьщ етш , кеюрешп барыпатына млндь Бул келгенде езге болыстьщ бэр1 кедсеге жиналыпкалган екен. Ракымбай ес1кке жакьш отырган болы с-тардьщ бэрш ен етш барып, А кж елкенщ колын устап: — Ыздрасти, — дсд1. — Ракымбайке, келдщ бе... отыр, — дед1 де, улык, жузше еызданган суык ажар жиып алып, мадындагы- ларга карады. Кдсында урядник, тергеуии, ек1тшмаш отыр едк Жолдастары именгендей, ундемей гана улыкдыджузше карады. Е л жиылып болы п еду. Ею тымашжоргалак ел кюшерше, болыстарга карамайды. Улыктынгана эрб1р козгалысын баккандай. С оган карай артынтыга бередд. Болыстардьщ 1шшде булардыд кол бершамандасканы Ракымбай гана болды. Оган Акжелке к о лбергеннен кеш н ©здер1 ойысып барып, колдарын бердь ©зге болыстардьщ ш ш де орнын таба алмагандай,элденеге сем1ргендей коразданып, кокиланып барыпРакымбай отырды. Болыстар саны он такты едт Б1рак эркайсыньщкастарында б!рен-саран би, кандидат, тшмаш сиякты-лары бар. С о н ы м ен жиыны елу каралы к1с[ ед1. К ецсенщюшкене уйгнде кысьшып, зорга сиып отырды. Кепш ш шжерде малдас курып, жупшсш отыр. Арасында журе- 25

Мухтар буезовден отыргандары да бар. Бэршщ де бер1ктср1 колында,колтыгында. Б1р кезде уй эбден толып, шакырылган болыстар-дьщ кепшшш жиылган соц, сызданган жузд1, кубыжыкмуртты Акжелке даусын екшещцрщ, журтка ала кездешп,зшдене карап, сез бастады. Б1рак ежелден кур ульщсып, кур гана казаккак;окиланганы болмаса, биимге де, орамга да, шешещЦкепке де оншалык дайыны мол юсп емес, сондыктан сезд1кепке созбай: — Согыс болып жатыр, кемек керек. Патша сен-дерге буйырады. Елдщ бэр1бейнет керш елш, кырылыпжатканда, сендер кымыз шип, жайлауда кешш, кызыктапжуре беруге болмайды. Мынау буйрык келд1, тындандар,- деп алып, буйрыкты окьщы. Буйрыктын сез1кеп емес. Дэлелсхз, ыщайсыз, топасжазылган кеп буйрыкдын б1реу1 ед1. Буны эдет бойын-ша Жеб1рбаев аудару керек едь Б1рак ол орысша тшгеолактау, жазба сезше эс1ресе шоркак, жем жагын жаксыкарастырса да, биим, сана жагын жадагай тастаган, эд1с,кулкын арамдыгын рана жаксы бшген тшмаш. Мынау —ете улкен кслел1 жумыс, приставтыц еркештенш, кергштурып жариялайтын, патша атынан сейлейтш, улкенсокталы кд. Жэне ез тшмашы ел ортасында оншалыкбелгш, абыройлы кАс1емес. Албанга руы жат, бетен ж1гп’болатын. Сондыктан, пристав екппш тшмашты ерте уакыт-тан эдеш шакыртып алып ед1. Ол тергеушшщ тшмашыболатын. Кунццз кер1скенде оньщ терес1 приставка езтшмашын ез1 мшш журген атын усынгандай усынып,соны шакыртып альщыз деп маслихат берген. Бул тшмаш тшге жаксы, елге де салмагы бар, сыртпшишнде, мшезшде казак кезше, улык кезше дежайлырак тиетш ажары бар Оспан деген жшт ед1. Бойга26

К.ИЛЫ з а м а нсщген датды бойынш а кызметке к1р1скеннен 6 ep riкездеген нысана м ал мен атак, жылы, жайлы орын табугагана арналгандыктан, бунда да сырт KepiHici бол мае а,шпнде куралган н еп зд1ni юр, багыт ж ок ед 1. Ел камы, копмуцы дегеннен, «кальщ журт турмысына жайлы, жайсызболар ма?» — деген сурактардан буньщ басы да, журеп де аман болатын. Соцгы заманда «казактан газет, журнал шыгып, ел жайын жоктайтын б1реулер пайда болы пты » дегенсездерд1 бул алыстагы 0HÍmcÍ3 6ip сарын сиякды ганаеститш. Бойына бундайдан дарыган eniöip эсер жок ед1. Соньщ ж ок болганы казгрге ел мен улык арасындатурган халына улкен жайлылык бердь Ол жарлык-тын, магынасын, артын, тукшрш ойлап машакаттанганжок. Елге осы жарлык аркылы келетш ауырлык салмак канша болса да, о л — Ka3ipri минутында Оспан ойлайтын нэрселер емес. взш щ де бул жарлык туралы толык естш турганы осыжер гана болса да, miMÍpirin сескенген жок. Бундагы ж алгыз мазасыздык болса, о л — каз1р мынаTÍ3Írin отырган болыстар алдында, артында t ík ih h íiiкадалып турган ульщтарыньщ алдында суршбей, кабын-бай, тшмаштык мшдетш жаксы аткарып шыгудыц ранакамы болды. 1шшен арнаулы мурат, максат сияктытшегеш де сол. Т 1лмаш улы гы пьщ куткеншдей, елге угымды кып,жаксы аударып турды. Жарлыкта: «О н тогыз бен отызeKÍHÍH¡ арасындагы азаматты казак ел i эскер K e p e r i yniiH,тезшенжинап, ею м ет колынатапсыруга керек» деген. Булжшттер согы ска кару устап K ip ic e T ÍH эскер емес. Сотыекемегше куш косатын 6 ip жабдык есебшде майданныйжелкесшдеп кара кызметп аткарады. Жарлыктьщ булжершде «т ы л » деп жазылган сез бар екен. Тшмаштьщ булбурын ecTÍMereH, бшмейтш ce3i ед1. 27

Мухтар Эуезов Кызмет жешнде алдынан кездескен бундай бегеттщ тусында улыкдыц кемегш сураура болады. Сыншы, катал улыктыц алдында ттт[ заржактанып, суырылып, бар жайдыц бэрш бшш койган ысшсшей, бЪпмте озамын дегенше, анда-санда одан твмен юа болып та кершген терю емес. Элс1з, шала бшмщ, кппкене дэрежел: титмаш, езшщ пенде екенгн бщщрш, ыры зор улырына артын тыта, квмегш сурай, суйене туруымен улыкка жаруга, жайлы тиюге, жаксы эсер етуге де бола­ ды. Оны кораздандырьш, ез-взшен бипмд1 шЫ кылыл керсеткендей болура да мумюн. Сондьщтан шб1рт1ктеп турып, рапу етшш алып, Акжелкеден: — Мен мына сезд1 ура алмай турмын. Тус1нд1рсещз кайтед1? — дегенде, улыктыц кезше кппкентай рана суйсшген кулю белгкп жупргендей болып, урындырып бердь Калганын тшмаш та жайбарыстап, жаксы аткарып,тугел урындырып айтып шыкды. Бул уакытка шешнОспан алдында отырран болыстардьщ тустерше аныкдапкдрап, байкаран жок едь Жаца кврдь Барлык; болыс ец аяры жаца рана тушталандап жургенРакымбайга шешн кун шартылдап жай тускеннщартындарыдай К¥п-ку болып, есецпреп калган сиякты.Бэр! де квздер! улкешп, аларып, тшмаш пенулыккакарап,мелшшп, кыбыр етпей, пптен тынып катып, кадалыпкалыпты. Жалрыз-ак эр жерде сурланран жуздер, алактапсаскан кездер б1ресе Акжелкеге, б1ресе тшмашка кезек-кезек, жалтак-жалтак карайды. ©з! аударып шыккан жарлыктыц жацагы вз аузыменайтып шыккан сездщ каншалык улы эсер1 барлырынтшмаш ж т т жаца рана алдындары ел жузшен уккандайбодцы. ¥лыкдар да с1рескендей кыбыр етпей, ел шпиншекадалып турды. Шошыран, саскан жуздерщ кврген сайын28

Килы заман албастысын арттырып, пысымен бас пак болгандай болып тур. Бар улык-тере келген калпында ездерш урпитш, туктерш сыртына Teyin, гшрене дем алып сызданады. Карсы турган е й топ 6ip-6ipÍHe KipniK какпай кадалып, арбаскандай андысып, 6ipÍH-6ipi багып тур. Осы хал мен тым-тырыстыц шпнде ею минуттай уа- КЫТ 0TTÍ. Болыстардыц xe6 i соцгы кездеп сайлауларда icKe Ш и­ рак, Tin бнгет1ндеу жастардан сайланып едг Ke6i жиырма бес, отыз бес арасындагы жассымак адамдар болатын. Кебш щ ел ортасында соншалык зор салмак бедел1, абырой-атак, айдыны да жок- Улкен íc tíелдщ жасы улкен кариясы, атакты, салмакты улкендер!, карталы жуандары аркылы болмаса, ез беттер1мен бузып, жарып ютеп кете алмайтын. Болыс iiniHe келген улкен мшдеттщ барлыгын солардьщ нускауымен icTeymi ед1. Кебшщ болыс болып, дэреже ал уына да солар себеп болган. ¥лык жарлык жариялаганда: «П элен ш е екем недер ед1, калай карайды... онсыз мен не айтамын» дегенсиякты ойлар кебш ш бойын баскандай бодцы. Тым-тырыс созылуга айналган сон; осы ойды xeöipeK ойланганб1рен-сарандар жан-жагына жалтактап, баскалар не дерекен дегендей болып, кезбенен эрюлуцц алдына салгысыкелд!. ¥лы к болыстар кез1 буныц жузше тлктеп карай ал-май, жалтарып теменшгктей бастаган сон, езшщ орнынкайтадан тауып, нык баскандай болып: — Жарлык осы, осыны тез аткару керек. Бул патша-ньщ езшен келген буйрык. Бегеуге болмайды. Кдншауакытта аткарасындар? Тез список râ y, тузеу керек, солтурасынан айтындар, —дедь Болыстар тары да ундемей коргалакдап, 6ipiH-6ipiакырын туртпектеп, улык жакка жалтактай отырып, 29

Мухтар Эуезов6ipeH-саран жерде акырын-акд>1рын сыбырласкандайболды. Аягында болыстардын кальщ ортасында отырганс^р жузди шокдиа сакалды, ер кезд1Эубэюр елден бурындаусын шыгарды. Б^л Албанньщ жанада шыгып келе жаткан отты ж н тн щ 6ipi ед1. Tyci эркашан ашу шакырган icici сияктанып сурланып, ею K03i канталап, еюленш катты сейлейтш. Улыктан да онша коп ыгып жасканбаушы едь Сондыктан Акжелке алдында 6ip-eKi кездескенде буны белплеп алып, жек керш калгандай болатын. Майдаламайды, жоргактамайды. Эубэюр малдас к¥рып отырган жершен квтершп жупнш алды да: - Жарлык сезш ^лык айтып т^р. Bi3 бул сиякты буйрык жарияланатынын бшгем13 жок- Тебеден жай тускендей жана гана естш отырмыз. Б^л не кылса да, казак баласыньщ бурын ecTin, 6ûiin кермеген к¥Кайы. Не дейтшш 6Î3 бшем1з бе? Елмен сейлеспей, не айтамыз? Bip нэрсе деуден б^рын елге тшдессек екен. Бул арадажиналган халык осыны тшейд1-ау деймш. Кэне, ж^рт неайтасын? —дегенде: —Бэрекелде, рас айтады. Солай, солай... Содан баскаайтарымыз жок.-- не айтамыз?.. Томага-т^йык не айта­мыз! — десш, кецсе iiiii кеп дауыспен даурыгып кети.Отырган болыс, би атаулы Ky6ip-Ky6ip eiin жоргалактап,Эубэюрге Teric «тэщр1жарылкасын» айткандай жалтак-жалтак карасты. ¥лык минут сайын зэрлешп, сызданып ипренул1 едь Eлдiн мынау даурыгында езше у^ьшсыз, бурынгыданrepi жат, белгкпз 6ip куйд1 сезгендей болды. Бул казактыкеп баккан, кеп ютес болган кэр! каскыр едь B ip нэрсеге оп-онай K e H ric i келмей, ауырсынгануакытта казак осылай артына жалтактап, «kîm бшед1»,«журт не дейдЬ> дегещц айтк^пн болады. Ол мэл1м,30

Килы замамб1рак езге жерде кеп болыс ж иналган болса, к еп -шипк жанагыдай кобалжыганме I!, арасынан Ракымбайсия ктылар сы ты лы п шыгып: «б о л а д ы », <<1стейм1з»,«орындаймыз» дегешц айтып салушы едь Бугш соны еппам айтпады. Ракымбайда да айтатын тур жок,. Алды нда отырган-дардьщ артына таман бугьщкырагандай, ул ыктьщ кезш екез1м туспесш дегендей, бэсендеп ю н й рей ш кетпти. Оданда бурын куткен кесемдж шыгатын емес. Ракымбай сиякды жагымтал, жорга болыстыц тарыб1р-екеуше кез1 тусш ед1, олар да алга тусетш, бой керсе-тетш сиякты емес. Сырт п п ш т «Алдияр таксыр» дегендей болса да,эркдйсыньщ шпнде сейлетпей, басып турган кудхк барсиякты. ¥лык,тан гер1 де коркытытт, тартпактап, кысыптурган б1р салмак, бар. Сондыктан сытылып шыгып,Эубэ*арден белек сез сейлейтш ккп кершбейдь Б1р Акж елке емес, барлык улык соны тугел сездъ Бурын алдына онай тусш, калаган бетке оцайбеттейтш казак бугш б1р кьщ ы рльщ бел псш бетшешыгарып, мешре-у мыкты кабырганы кетерш тургызыпкеле жаткандай бодды. Б1рак бундай жарлык, кунде жариялана бсрмейдк К ейжарлык Акжелксн1 кырда, казак шпнде де унем1таппай-ды. Бул калада жургенде ел ортасына жарияланган буй-рык-жарлык болса, ондайдьщ жем1сш ора алмай калатында уакыт болады. Мынау — кез1 к елген жаксы оралганкецщдеп арманды жаксыльщтьщ б!р1. Сондыктан тастабандап жабысып, казакты багындыру керек те, соданэр! уйлыгып саскалактап, ыктынга тускен едщ аш берппетору керек. Мына ш ипщ ц керсетш отырган ел туб1нде ж1бшбосатса, эр н эр сеш ойлауга да мумкш. Сол бетшдешалкытып, дэндетш , емш-ерюн ж1бермес ушш, кайырыпкеп сейлеспеу керек. Эубэюр сиякты болыстарды да 31

Мухтар вуезов сейлетпеу керек. ¥льщ осыны есептед1 де, ел аузынан Эубэюр сезшен бетен сез шыкдайтынын керген соц эцпмеш тез тужырып, догармак болып: - Сендер елге жариялайыкдеген сез айттывдар. Сола болсын. Жариялап болысымен тезшен список л'зуге юрку керек. Булуадагкашейшк;азактьщел1де, болыстар сендер де патшага, патшалыкка да мандайларьщ терлеп кызмет кылган жоксыц. Сендерден баскалар элдекдшан кырылып таусылып, жудеп-жадапжатыр... -деп, эрсезш кулшынып, акырып урыскандай болып, сейлеп келт: - Енд1 сендерге де согыс шднде болмасавдар да, согысып журген эскерге колгабыс, септж типзетш уакыт кедщ. Ещц эрб1р казак, эрб1р ес1дурыс болыс, старшын, би, елу басы осыны жаксылап угыну керек те, елге де аныктап угындырып, тез список т1зу жумысына юрку керек. Елге жариялап болып, маган кайта келш, список т1зуге дайынбыз деген сез айтып келулерще керек. Мен осыган сендерге уш кун мэулет беремш, сол уш куннщ ¡гшнде барлык алдын ала ютейтш жумыстарды бтрш келшдер. Сез сол... каз1р барындар!.. - деп, зшденген суьщ пиишш жылытпастан турып, болыстарды таратгы. 0згелер «тара» деген эм1рмен жапыр-жупыр турысып, салбыраган, тушлген кабакден тарапжатканда, Ракымбай мен тагы б1р-ею осы сиякгы болыстар Акжелкеге таманжанасып келдь Булардыц жузшде «маган б1рдеме деп иггипат кылар ма екен» дегендей жалтактап, куирыгын булгандаткан итше жагынган шшш бар. ¥лыкка тоннын,пию бауындай, мен ез1нд1к1мш дегендей кабактарыбар едь Б1рак уд1рейш турган улык каз1р жылы жуз керсеткенжок. Екеу-ушеушщ ттш'нен Ракымбайга ажырайып карадыда: . . . - Смотри! Жаксы болыс болсац, енд1ез1НД1 керсетесщ,ейтпесе!.. бЫ п кой!.. - деп, айналып журш кетп.32

Il eiiieri кун болыстар айтып келген хабар ел íihíh ^йкы-т^йкы кылды. Бугш июльдщ ceri3i. Ж эрмедке басы кешеri kyhí кешке-ак жат жарлыкты тугел естш болтан. Содан кейш тун бойы 6yrÍHri куннщ туе мезгыше шейш жаманшыльщ хабары Албанныц барлык жайлауларын тугел шарлап, куйындайкутырып кыдырып шыккан. К,ария кабагын шытынып, шын назаланып, айласы6ÍTÍn курешдь Кдтын-бала улардай шулады. Жнтт-желец сол куш -ак «бармаспын» деген ниети ойлап,Алатаудьщ сешмд1 киын тасына, кара унпрдей калыцжыные карагайына карады. Барлык ел: ецкейген кэр^ден,енбекгеген жаска шешн, ертелькеш ы лги осы жайдытана сейледь Е л апатты сездь Азамат басына туган кара тун осы кун деп бщдь Келел1шаруа, кунделж кам, ас, дуние, мал-мулiк дегеннщ 6apiecKepycÍ3, елеуЫз калды. Жайлаудьщ барлык жаныньщ аузында не кылу, не айтукерек? Болыстар не дейд1? Аксакал, басшы, улкендер недейд1? Не жауап беред1? Азаматын кия ма, колынан оккабайлап улык колы на бере ме, беремш дей ала ма? Жок,артына аландай ма? ¥лы к не айтады? Н е ютейд!? Осы 33749-3

Мухтар Эуезов сиякты шешшмейтш тушн, каргыстай киын жумбактыц алдында кабагы катып, демш iinme жиып, сагат сайын жаналык кугп. Byrmri кун туе кезшде жэрмецке жазыгыньщ уетшен куйындатып, дауыддатып 6ip кара булт erri. Tay басынан мацайды кездеп журген, бойы сергек улкеннщ барлы- ры да Албан жайлауыныц ap6ip тургысынан бул элеметп керш ед1. Сол куш кешке таман барльщ жайлауларга 6ip жана­ лык тарады. Куйындатып, дауылдатып келген кара булт жэрмецке уетшде аз бегел in, содан api темен карай Кегендо басып барып, Тузга барганда жогалып кетт! Буйтш айбар шепп келген «ата-баба аруагы» екен. Патша улыгына келш: — «Кдзакты ренжггпе, солдат алма, бул елге тие алмайсъщ», — деп кетши. Осы хабар жарк еткен найзагай артынан куирлеп шыккан курюрек дауысы сиякты Албан iniiH басып кета. Алып кашты хабармен елдщ екпес! кепкендей бодцы. Шушнип сураскан, «босанатын болдык», «бармайтынболдык», «бермейм1з!..» деген хабарлар, ертеп сиякты,кара булттан екшн алып, тт алгандай калыц елд'1 кайтабасты. Кешей хабар еетшген соц жэрмецке басы адыракалгандай болып едь Бугш KyHi бойы 6ip казак 6ip cipiHKeалган жок. Сауда жым-жырт басылды да, базар кулаккаурган танадай болды. Наубайлардыц оттары жагылган жок. Мэнтшщ де буышыкпайды. Крнагы жок асбузыл жутагандай канырап тур.Катарланган жасауы бар, кездщ курты сиякты кызылды-жасылды пул лэпкес!, кацылтыр-калайысы жылтыраганыдыс-аяк лэпкеЫ, кец майдандай мал базары, усакмэл!ш лэпкелер1, жалбыраган кара-кызыл былгарылар,тецкершген шойын казан, жез шэупмдер, салпылдаган34

К,илы зам ан ер-турман, — бэр-бэр1 де Албанньщ керег1ушш жасалса да, б1р-ак куннщ итп'иде керекс1з дуние болып жайрап калды. 0дген ердщ артында жыл уагына шей1н тулдап ш п коятын каральт кшм, каралы аспап сиякты, лэпкелердщ дуниесг же<лр-жет1м калды. 0секпи комарай саудагер жайын карны жем тшеп сабырсыздык кылып, б1рше б!р! кыдырып, айла таба алмай, бастарын шайкасты. Асаусып, жат мшез керсетш турран жайлауларра карап даурырып,ларнет окиды. Ашуды урядник, лэпкеии саудагерлердщ ортасына кедш турып, сыр бермей кыцырайып жаткан казакка ка­рай, дардылы жауыз боктырын айтты. Е ш б1ршщ де ем1 болтан жок. Баярыдан шыдап келген кентерип алып ещц бурын- ры момындык, молколдык, берегендш нен б1р-ак кунде пышак кескендей тыйыдцы. 0згеден бурын улы жауы, мьщ да б1р кырсыры — жэрмедке деп бшгсндей бодцы. Айналадагы кеп жайлаудан мал арызып, пул алушыныжетектеп келетш жолдардыц бэр! эне жатыр. Кунде каракурттай кайнап эрл1-берл! арылып жататын жургшппнщешб]р белгкл де жок- Тым-тырыс. Суык туст1 жумбактай. Бугшг! сурет пен дэл кеше гг кунд! рана салыстырсада, каншалык жер мен кекгей, бак пенен сор арасын-дай, айтып б т р г к я з айырмасы бар ед1? Кеш е лэпкелер­дщ алды елуден, жузден катар-катар с1рест1рш байлаган ер токымды ат болатын. Лэпке шггер1 ш н т1рескен сендейсорылыскан алушы. Жалгыз еркек емес, ак кундпсг!бэйбйне, ак ж елек п келгншек, ук^л* кундыз бер]'кт1сэул!м бойжеткен — б1р емес, элденеше. Бэр-бэршщкасында к еп -к еп некердер1 бар. 0 зге казактай казымырсаудаласкыш тартпак емес. Нарыз жумсак жемдей. Каз!р де олар бы лай турсын, керек десе кулынды биемшш, баласын ерткен кедей кемшр де жок. 0ггз мшш, 35

Мухтар дуезов бестьонды кадак жабагысын тевдеген кедей шал да жок. Жалгыз с1рщке, жалгыз кесе болса да лэпкеден алып, колына устагг бара жаткдн жайлаудын б!р жаны жок. Кулкшй, ацкау, ацсагай бойлы, курец жуздг Албан суык кезбен жаца гана ец алгашкы рет жэрмецкеш мазактай, «кет», «жогал» дегендей жирене карады. «Аруак келдг», «улыкка кара булт туйшдЬ> деп алып- кашса да, жарияланган жарлыктыц шындыгында кумэн жок. Кара тастай мызгымай, бгр орында тушлш, кубыжыктанып тур. Шуйшпп, тасатгык, жецш желнстщ барлыгы да сол зш кара тасты аударамын, кулатамын деген ушык сиякты ед1. Б1рак ушшргенмен, екпемен какканга бул кетпейтш, айыкпайтын дерт сиякты болды. Соны бшген ел ендк «Пэленше не дейд1, тугенше не ойлайды екен?» деген суракгарга келш ед1 Бул туста эр жайлау езшщ сенген шошагына кез салып, соньщ аузынан шыккан лебш тындайтын куйгежеткен. 0зд1 езшщ тургысынан б1рдеме деген шыгысболар ма екен деп дэмеленш едь Осы ретй Децгелек саз Сер1кбай, Эубэирдщаузына карап, Каркара, Лабасы, Сырт жайлаган елдерЖэмецкедей кария, ¥зактай батырыньщ аузына карап,солардан жауап кутш ед1. Ертендькеш осыларга кэрьжасы, болыс-бш, сэлемгш-елпп айыкпай шубырып келшжаткан. Кунд1з б1рнеше ауылдарда «айтылып сойылган»малдыц еттер! желшген. Кдз1р де еюнд1мен акшам арасында ¥зак, Жэменке азгана ккпмен Децгелек беттеп ¥зак аулыныц жанындашкек жотаньщ басында кецесте едь Кшплеу децгелек денел1, бурыд сакадды ер ¥зак —кажымас мыкты кайрат иес1, ержурек батыр болатын.Буныц кеп заманнан берп узецп жоддасы Жэмецке.Бул жетшстен аскан карт, кырандай, кэр1шораяк, алгыр36

К,илы зам аншешен ед1. BipaK зоры н таппай сейлем ейтш , кебш есеундемей, ез iiiiiHe удшген сиякты ойда отыратын,жадатайы жок, тартымды жинакты мшез1 бар. Узак та суы ры лы п кеп сейлемейд!, сейлесе, Kecin бай-лап, Gip-ак айтатын. Сондыктан Ka3ipri шешшмей туртан туй ш сия ктыулкенкес1рл1, улы ауданды icKe келгенде де кундгзп арманшыл,уайымшыл шалдар сияктанбай, Ka3ipri касында отырганб1рен-саран сарнауык кажылар сияктанбай, ¥зак ез пшнетыгылгандай болы п , мойынын iniiHe алы п, 6ip кьщыроймен тым-тырыс ундемей отырды. Кешеден 6epi эншейшде пысык,с ып, ты марсыпжуретш Албан ш ш щ улкен-кшп, жаксы - жамандары ны нбэршщ де сездерш естш шыкды. Bip де б1ршщ сезшдеTyKnip epic жок,. 1стейтш icTщ ем-домы жок,. Кур тана А лб а н н ь щ еткен Kyni п элен ед1, бупн мундай апат кедщ, ауыр кун туды, акыр заман бодцы дегенненбаска, КУР жылап зарлаганнан баска еш тедеш айтпайды. Бундайлар аягында батырды кажытута айналды.Сондыктан кущцз заржактанып каксай берген 6ipepшалта ашуланып: — Уа, коямысьщ ещц байы елген катынша судкьшдайбермей. Айт кыш болсац, ана улыкха барып айт. М енceHi устап оты рмы н ба? Немесе мына акыл таба алмайкамалтан елге ютейтш icTi айт. Жарлык, ш ытарган мендеп каксап оты рсы д ба?—деп зекш, сейлетпей тастаган. Осы сездершен де, онан соц, кешеден 6epri тушлгенкабак, сурланган жуз, жылт-жылт еткен юшкене суыккездершен де батырдьщ б1рдемеш аяктата алмай,киналып ойлап жургеш белгии сиякты ед1. Тентек батырыньщ сырын бшетш Жэмецке карияештеме айтып кажамай, буньщ ойын эрю ш е ж1берш, ез1айтканын тосы п, баспалап батып отыртандай едь О дакеп сейлеген жок. 37

Мухтар Эуезов Ырак каз1рп уакытта тамам ел пт камалган шшш керсетш, ¥зак пен Жэмецкенщ аузынан шыккан сезш сабырсыздыкпен кутш отырган. Б1рталайдан бер1 не дергц бшмей, ундесе алмай, бет- беи'мен иыты тусш тунжырап отырган сон, аягында Жэмецке мойнын сыртка карап бурып салып: — Баягыдан бер1Албан баласы карын шашы алын- багандай болып, ала бетен амандыкден келш едд. Мына жетшс беске келгенше малы-басы пэле-казага ушыраганын керген жок едж. Бул тау аркасьтндагьт елдщ уйкысы кал ыц едь Таудьщ кшгшдей кец жайылган т1ршшп бар едь Албанньщ токсанга, жузге келген шалы болса да бул елдщ вдс куншде жутаганын, жаз кушнде шдетке ушыраганын бшмеп ед!8. Мал мен басыныц амандыгы бар-ак едь Е... е... е... ол бхр дэурен екен. Кеп душпанньщ кастыты мен торуы айыкпаса да, кеп зэб1р келт1рсе де, соны да елемей келе жаткан ел бар ед1. Енд1 мына бупнп кун мынадай кер заманга кездестж. Кдлын апат селге кшпкпк. Баягы еткен ата-бабанын абырой- багын б1зге берген жок. Олардыц тусында ел бундай пэледен аман ед1. Енд! сеш мен менщ заманымда Албан баласы мынаган кез болды, батыр!.. Откелде туйенщ улкеш таяк жейдг.. Айтсац да, айтпасан да туйыкка келш камалдьщ. Колыннан тартып шыгаратын кайратжок. ¥лык кэр кылганда бгзге кылады. Б)рак бас аман-дайтын кун емес... Б1р б1здщ амандыгымыз имге тултаболады? Кдмалган елге бтз сейлемесек им сейлещц? Ещц ойдагынды айт, батыр!.. — деп токтаганда, ¥зак ек!кезшде шакпак оты жалтылдагандай болып, булыкканашумен: - Ел аман ед1, жайлауы жарасып ед]. Карын шашыалынбап ед1 дейсщ. Казактьщ аягына жем тусш, улыбойына ок тигеш бугш бе екен? Мойнына бугалыктыцтускен] элдекашан емес пе ед1? Бугш тукыртып, б!ржол-38

Килы заманата шекпргел1 тем1р к;олы кулакка к е л ш жабысып отыр.Баягыдан корыккднда неден коркып, сиынганда неденсак,та деп сиы ны п едщ ? К ептен торы п, обырдай обыпкелш, ещц тугщ м ен жалмагалы оты рганы осы. Бул бупнемес кептен к елген п эле де. Ещц ж етер жерщ е жетпк...Айткднындай асау б о л сад, енд1 туяк, сердетш шагыдакелдщ. Абуйырдын ашылып, мол дэулсттщ акдарылатынкуш, мше, ещ д туды... Ел болар б о л с а д , ещц с1ресш,устасып кер... Ш ы даймы н деп устас... М е н айтсам, соныайтам. Жок; ола й емес болатын болса, э д е улы гы д, бар даусына бер!.. — дед1. Бул кепеске Д е д геле к саз ж айлауынан келш юргскенСерпсбай едь Оныд да кеш едед берп ел сей леген сезге кулагынсалып, ез 1ш1нде к,орытып келген д е п байлауы осылайсиякты едь ¥ за к сезг ез ойын бекггкендей болып, бултшеген ерюке карай беттегенше Сергкбай риза болды. — К енем ш , бойсудамын десе, акылдасудыц не керегабар? Елдщ сгздерге сезш бергеддеп 1здегед1 де калыделдщ елдш д керсететш б!р жол тапсы н деген1 рой. Еюкария, екеущ нщ ев зщ де калыд к еп тщ тш епде, ыдгайыдауйлескен сез болды. Ер-азамат бгздш аузымыздад«бермеймш» деген сез шыкса екен деп кана тшейдь Ж э!Ол сезд1айттык,... Б 1рак калайша берм ей ш з? Не айла ютепжан багамыз, суйенерлж , суйкенерлж к !м бар? Согад деайтасыддар?.. — дед1. ¥зак езш костаган сезге емексдеддей болды. ТепндеСержбайдыд е р л т , и с ш п бар д е л буры н да шпденжаратушы ед1. Сондыктан жасыныд й ш ш ш н е карамай,жолдас сиякды кер1п, эрб1р жайдан ак,ылдасып коятын.Ка;лрде де С ерж бай батырдыц бетщ угып, акылын макулкерген сод ¥ зак буды д сезше риза болы п, бурынгыдангер1 шеш!яш с е й л е у ге айналды. — Албан ба ла сы бул аркада оты ры д дегедш ютейалмайды. Ещ ц эй теу[р аманды к, жок. Алды-артынды 39

Мухтар вуезов ерт алды, ец эуел1 канатын жайып, еркекп'к кврсетемш деген езге казак; болса, соган атсалысу керек. Сонымен етек-жевдц жиып алганша патша курыгына шнбейтш болып карсыласа турып, эбден дайындалып алган соц, тшт! кожактай беретш болса, 1рге аудару керек. Жэмецке, Сержбай болсын, езге бермеймш жагында журген баскалар болсын, кешеден бер1 бэртщ де аузына ирген сез осы ед1. Ырак улык тыгыздатып тур, жауап сурап отыр. Бутан эзгр жалтартып жауап беру керек пе,жок узшд1-кесшд1 б1р-ак айткан дурыс па? Ендш ойгакелген тушн осы едь Буны Жэмецке шешпек болды. — Сез буган саркатын болса, мына жауап сурап, уш кунде кеспси сезшдд айт, т1з1м1ндд бер деп отырган улык бар. Бутан не деу керек? —деп, б1раз ундемей отырды да, аягында: —Кдцалган жер!нен кан алмай тыйылмайтын дерт койбул. Ыргасамын, арбасамын деп созаландауга болмас,едщ9бексе басты кылып алармыз. Бермейм1зге бекшсек,буган сол бермеймщпд ашып айту керек те, елге камдандеп жар шашу керек, - дед1. Кецесте басынан уцдемей отырган бурыл шалЖоламанбар едЬ Соцгы сез муньщ да куткен-кезеп сияктанды. —Бэллх, макул айтады. Созганмен жауап бермей тураалармысыц, елд1 уйлыкгырмай, болыс-болыстьщ бэршеб1р бас, б1р тас бол да, ел сез1 осы деп, «бермейм!з» дегенб1р-ак сезд1 айтындар деу керек. Эйтпесе, кипактап,улыкка жагымталсып, жаксы атты боламын деп, едгцтуйыкка камайтын ала ауыз жок емес, табылады. Ыржерге сез байланса, кептщ аукьшынан шыккан тентекп,арам ойлыны керш алармыз!.. Сез осы, - дедь Болыстарды айтканда ¥зак елдщ шыркын бузатынарам сирак залалдыжауды еске алгандай болып, кайтадансурланып:40

К,илы зам ан - Ен алды мен с о л тушталандап, KÍciMcin жургенулыксыган нем елерге ие болу керек. Аярынды кия бас-сац кылтанды кыркамын деп, соларды ауыздыктау ке­рек. Жарыкдхак, сез шырармасын, е л д 1 сандалтып,шац каптырмасын. Ертецп кун к еп т щ айтатын c©3Íhкалпынан аудармай, жалтартпай улы кка д э л жетюзсш.Кун жауганда койнында, кун ашыкта мойнында болатынерке тэйт^ктщ Keperi жок. Казакка улы к дэр\ емес. К епайтатын карсы сезд! соларга сейлету керек!.. —дед!. Бул жиындары улкендердщ бэрш щ де кеципндепк уд т болыстарда болатын. Алгашкы сез байлантан соце н д т мшдет соларды ауыздыктау скет-ri барлыгына дамэл1м жумыс, кезею т мэселе сиякты болатын. Буныцбайлауын да ¥ за к айтып берд1. Ы рак болы ска ел кабагынтанытып, унемг тэубесш еске тус1ргендей сескентетш6ip мшез ютеп ж1беру керек. ¥ л ы к алдына баргандакайкакгамас уш ш , калыц тоггтьщ ужымын анык керсетшшырык бузган Kicire кеп айдыны калай тецкершетшшашык сезд!ру керек. Ж эмецке осыны ойлады да: — Болыстьщ барлыры шырык буза бермес. BipaK6epi б1рдей елд ж ойлайды, улыкка сатпайды деп айтураболмайды.Ертец мен 6ip боз каска айтып сойып, 6ip кауымелд1жиралы отырмын. Албан болыстарыньщ 6api де сондакелер. Будан бы лай тантырамай, аякты нык бас дегенсезд1 кауым алдында айтармыз да, б1ржолата шегелермгз.Содан эрi aya жайылган болса, ондай муттайымныц малымен басын елд щ колы 6úicíh , А лбан н ы ц ак патшаменкатар мьщ да 6ip жауы сол дерм1з, — дедь Кецес бул сезд1 Teric макулдады. Тэжтрибесгз кербала акьш бул íc t í кур гана ашуменinenrri. М эселе калы ц елдщ тугел ереушдеген кыцырльщ,карсылык бет!м ен шешьчдд. Бшмегенш кемескз куйдекалдырды да, балтамен шапкандай жасап, улкеннаразылык, тутаскан кур карсылыктан басканы айтканы 41

Мухтар Эуезовжок. Б1рак калай айтылса да, бул байлау таскындатт,булытып туртан кептщ б!р бетке карай актарылталытурман шын ниетш бищрдь Сондыктан ¥зак аулына жиылып, аксакалдардыцбайлауын тосып отырган ел мына сезд1 естпеншешынымен патша курытынан б1ржолата кутылып кет-кендей болып жабырласып, куанысып, бейуакьпта батакылысып, бермейтш болдык деп аттарына мщщ. Сол байлау сол туш-ак кальщ елдщ шш жаца екпш-мен тары да кмдырып шарлап, шашырай жонелд1. Келесп куш Албанньщ шыр етер атка мшген дэмел!жштшщ барлыты Жэменке айткан боз каскага тугелжиылды. Бунда Акжелке кецсесшде болтан болыс, билер детугел. 0з ортасында шошаты болтан акылшы кдрияданбул жиында ¥зак, Жэмецке, Сержбай бар. Баяты б1ртушннщ успнде аласыз квндлмен тугел жумылтан кабак;бар. Жэмецкенщ ауылы Акбейгтпн узын елкесшщ бой-ындаты кальщ ак ауылдардыц как ортасында едьЖиылтан журттьщ аттары ауыл мацын кара тобыркылып, жэрмецкедей жыбыр-жыбыр басып кетт1. Кдрсыбеттеп Лабастыц каратайлы беттер1 мен атты казаккеттк салыстыргандай ед]. взеннщ кунбатыс жатын-даты жаланаш кызгылт жотаньщ езекке каратан беттер1ерттеул1 ат, топ-топ болып уйшген, ушршген клаге тугелтолды. Жерошакта будактаган тутш. Тер баскан копкутуип. Кызарып, жаркырап сойылып жаткан улкен-кши малдар. Актарылып, лакылдап, дамылсыз куиылып,буралып жаткан мол кара сабалар казак жиыныныцдатдылы шарты сиякты. 1шипп, кыздырып, жел1к берш,жецшдендррш жатыр. Келел1 улкен жиын Жэмецкенщ алты канат улкенуйшщ сыртында, кек шалтынныц уст!нде едь42

Килы заман Балалар соккан тас к;орадай, жет1 кднат уйдщ °Р~нындай улкед ауданда тгзелесе отырран ел Kicuiepi.Улкен кенес, буран журттыд бэрш жабырлатпас ушш езге кдлыд топтарды уй-уйге Kipri3in к;ымыз 6epin, шай6epin, алдандырып жаткан. Ж эне улкендер кесш-шшсш.Байлауды солар айтсын. К еп кара-курьщ сез аягынжерге типзбещц десш, кецес жиюшылар бала-шага, жас- желеднен бул топты эдеш жырып шыгарран. EipaK басында солай дескенмен, улкендер сезге idpi-суге айналранда, айналаньщ бэрш ед ш ош ак 6epiKTi А л -банньщ жас-KDpici топ-топ болып агы лы п келш жатыредх. Жиын ортасында кдра буйра берш терш кездершебаса киш, ундемей томсарып, манайындары болыстаргатуйше карап крйы п, ¥зак, Ж эменке отыр. Булардыд кезше кез1 тускен жак,сы кшмдт, сусар 6epiicri, жылтыр жузд! шытырайтан болыстар м ойны на кудэс1 ауран кылмыстыдай жасканшак, жалтан сиякды. Жиылган сод да журт кепке шейш ундеспед!. Сездщineinyi кеше айтылган. Узак, Ж эм ен к е бугш мынажиыннан соны н жауабын еотмек. ¥йлыкк;ан топтьщ бул арада к еш ш бастап, алдынсозудыд мш детш Сергкбай алды. ■Уа, Албанны н баласы, неге жиналдыд? Басьща кунтуран сод жиылдыц. ¥зынды кун 6ip ауыз сез айтпайуйлырып отырамысыд, туте?! Кеш е мы на кдриялардыдайткдн сезш естщшдер. Ертед жауап беретш кундерщулыкка. Кедеселпс, б 1рдеме делпс... Сейледдер... — Уа, макул айтады... сейле, сейледдер... ел ауыздар-ыда карап отыр... — деп, кеп дауыстар эр жерден шу-шуетп. Топтыд эр жер! Ky6ip-Ky6ip к д ры п , козгалактап,какырынып, TyidpiHin жатты. Осы дауыстардыд аяккез1нде адсарай бо й лы , жар кдбакты Турлырожа даусынезгеден асырып: 43

Мухтар Эуезов — Рас, свйлеу керек. Мына кыдырлы уйдщ асынажиылысып, дуалы ауыз кария Жэмецкедей, анау ¥зак,тайбатырдьщ акылына консы кона келш отырмыз. Кешепзаман кетсе де, Албан баласы, шуирлж, басшысыз емес,щскаганыннан каламын деп отырган ел жок. Эуел1кариясейлесш. — Кдрияга калган сез свйлендг Кдрия айтты айта-рын, — деп сезд! Жэмецке киш экеттг Атакгы кария-ныц тусшде катпарланган эш м арасында катулангантомырык ашу белпа бар едг Б1рак сезш ашуга билетпей,келеге билет] п, езгелерд1 козгамак болып: — «Кэр1 койдьщ жасы улкен, кек койдьщ басыулкен», мына отырган жастан шыккан басшыц бар. Свзкезеп буларга келдь «Бедер1кеткен торкадан бек токыганбез ип» деген. Б1зден бедер кеткен. «К,алкайтан карабврюмд! шурк болганда сен кердщ, дэулет1мнен бейнетшквп болганда сен кердщ» деп сыннан еткен шагымыздамынадай кер заманга кездестж. Б^л — едцтце келген сын, Албанньщ баласы. Елденадал туган ул болса, бедгц бекем буып бекшетзн шагынакелдг Б1зге калган сез аз гана, асарымды асап, жасарым-ды жасаган мен немд1 кимаймын? ¥зак несш кимайды?Еркек туган елмш деп ден басына шыгар болсац, калганжасын салмайды екен, жалтарады екен деме! Жер т!регеншал да болсак, катарыцнан калар деме. Б1з айтардыайттык- Егер ол сез замандарыца жакпайды десец ездер-щ б1л... Айтсын мына ел т1згшш колына устаган жастаншыккан жаксыларыц, —дедк Эр жерде: —Уа, сезще кулдык, уа, садагац кетешн... Аруагыцнанайналайын!.. —деп, шулаган кэр! дауыстар естщщ. Корсылдап жылаган б1рен-саран кецш бостар дакертда. Жэмецке сез1 елдщ будыгып отырган бойын шымыр-латкандай болды. 44

Килы заман Болыстар кептш к;абарын сезген сайын ез-езш ен буккандай, ьдысылгандай едь А к ж елк е алдындары теменпиктеген жалтак, кез тары да бер !к астынан урланып, мацайынан 6ip ш ы р ы с 1здегендей сузш ш , козгалактапотыр едь Болыс тобын тары да Эубэю р жарды. — У а, кдрияныд кешеп сезш де, бугш п сезш де естщж, есдмеген, алрыс айтпаран А лба н н ы д баласы жок;. Артыдцары елдщ ym ítíh актасан естш акдарсыд. Сушщцрсед осылайш а суйщпдрерсщ. Ырзамыз! Бул —6ipсез. Ендш будан содты 6ip кезед, улы кды д айткднынакенбедж. Бермеймгз дедж. Сонда бул жершд! мекедкылгызбайды екед. Ж е! С ол кунде 6Í3re анау калмак,к;оныс бере ме? К рйны н аша ма? Осытан де айтасыдцар?«Бермейш зден!» с о дры елдщ кдмалып турман туйыгы осы болып тур. Бутан кар ия болсын, осы отырран кеп халык; болсын, не дейд!, кэде?! — деп, ашулы ернш жымырып, канталаган кы зы л кез1мен айнала кдрады. —Эуел16ip сезден 6ip сезге сыррымайык;. «Бермейш зге»осы жиыд тугел сезш сарыкты ма?! Э у е л 1соды аяктайьщта. Сол макул болм ас па? —деп, Серж бай копке кдрады. Журт: —Иэ, иэ... солай-солай!.. —деп, дардылы шуымен тарыда костай женелд1. Осы дырдудыд аяк, кезшде: — У а, болыстар сейлесш. Болыс атаулы сейлесш... —деген дауыстар шыкды. — Иэ, журт арлы-берл1 айта берер р о й . Ертед улык,кажауап беретш болыстар. Мыда кдрия сездершен сод бо­лыс атаулы де айтады, соды еспелж?! Ж адагы кеп ниетшайщан карияныд уранын осы отырран болыстар к;остайма, жок; па?!.. Н еге айтпайды... неге уйлытады?! — депТурлырожа болыстарра кддалды. Кеш еп улы кты н акыргы ce3i э л 1кунге есшен кетпегенРакымбай коптен к;озралак,тап кыбыжыктап отыр ед1. 45

Мухтар Эуезов0з мацында улык бе-пмен б1рдемеш айтып коцырсытып та келш едг Баганадан кептщ бетшен жаскднып, жариялай алмаса да, енд1 улыктан б!р именш, елден тагы жасканганыньщ бабын таба алмай: —Болыс улык айткан жарлыкты сендерге айтты. Ещц сендердщ сез1дщ улыкка айтады. Болыс деген не? Ол арадагы 6\р гана типш. Болыс-молыс демей, байлауды неге айта бермейдд бул хальщ. Болып жаткан улкен согыс анау. Ак, патшага караган елде казак, кыргыздан басы аман, малы тугел отырган ел жок, «ещц сендер эскер бермесец де, кемек бер» деп, асылып отырган улыгьщ анау. Бермеген макул деп ел айтады. Болыс бунда кайтушы ед1? Кайратын, амал-айлан болса б!р сэрг.. Неге сенет1нд! юм бигед!?.. Б1зге акыл айт демей, сэлем!мд1 айт, сез1м!з осы дендер. Одан баска болыс- болыс дей беретш не сез бар?.. Солай емес пе?! — деп, болыстарга карады. Б1рен-саран болыстар: «солай... солай»десш,жасканып куб1рлескен болды. Болыстыц кепшшп ундемей, темен карасты. Жэмецке мен ¥закка жалтакгады. Жэменке басындагы свзш жумсактап айтса да, мына соцгы сез кытыгына тигендей, кинагандай едг Жузше ашумен араласкан кекесш юрш, суык кулю пайда болып, Ракымбайга карап: - Е, е, е! —деп, кадалып отырып: - Жабыныц жол бузатын жоргасындай тшц бар неме екенсщ. Кемешщй танымай отырган шыгармын. Сен болыстыкган туссец, Албан пысык болыссыз адыра калардейсщ гой... —деп келе жатканда ¥зак кшп акетш: —Аксак кемтр сиякты сылти баскан пысыщпа!Алдасац улыкты алдарсьщ. Сен ютес болган ^лыкден б1зде кездесш кергем13. Б1рак осы Албанныц баласы ертенкегецделш кететш кун болса, кез жасы сенщ мойнында,ею дуниеде кос колы жаганда. Заман сенш, сез сенш...46

К.ИЛЫ з а м а нбар, бастап а п а р ы п , T Í3 Ín бер. Ерш дер тугел мынаРакымбайдыд сонынан. Будан api не с е з бар? — деп,тым-тырыс бодцы. Жиылтан журт басында ашулы батырдыд пысыбаскандай 6ip секундке жым-жырт бодцы да, артынанжамырагаддай жан-жакта шу-шу етш: — Кетсш жиыннан Ракымбай, жогалсын... кызынды...ананды... эуел1 сен журтыдмен, уй елм ен щ м ен ертелмей,6ip Албан да согыска бармайды. Азам ат кететш болса,эуел1 осыны бауыздап кетед1, — деп, А к беттщ даласыереушдеп юж1нш ерттей лаулады. Жиын басы улкеддер лаулатан журтты эред басыптоктатты. К,айта орныгып, тыныштанып кедесе бастатандаРакымбай жоргак катып, Жэмедке, ¥закка жалтактап,жасып, тапталып, Kimipenin калган екен. Eni6ip дыбысшытара алмады. Содан кейш ел бермеске, кедбеске ед содгы накбайлауын жасады. Азаматты бермеу ж олы дда aya кешуге,мал дудиедед, ата кодыстад безуге де шыдамак болды. Аятында ертед улыкка жауап беру уш ш кариялардыдбойыд керсетпей, жасырак басш ыларыд ж1бермекболып, Серйсбай, Турлыгожа, Айтбай уш еуш сайлады. Ед акырыдда боз каскадыд канымен анттасып,Жэмедке А лбан н ы д Райымбек, Саурык бастаткадкад1рл1 улы аруактарыныд бэрш атап турып, «солардыдод сапарыд бер » д ел, мойнына буршагын салып турып,тшек кылып, 6ip эк ен щ баласыддай 6ip диетке тас туйшболып буылган елге ак батасыд бердо. Калыд жиыдкуд!реде костап, « И э , Кздай, иэ, Райы м бек ата, жар болакер» деп, тшекке ш ы д уйытан ш ш ш мед беттерш сипады. К етер М стщ тас ipreci ордатылып, алгашкы 6ip буыд,6ip сатысы осы дад басталып едь 47

til Y 3aK Акбешттеп жиыннан кайтып Тацбалы тастагы ез аулына таман келгенде мацындагы копшшк жан-жакка, ауыл-аулына бытырап тарап KeTin, касында селд1р рана топ кдлып ед1. Осы аз k ícíh íh , ш 1нде e3ÍHÍií 6ipre тутан атасы Туцгатар кажы келе жаткан. Бул — бугшп Албан шиндеп улкен байдьщ 6ipi. Мыц жарым, ею мыща тарта жылкысы бар. ¥лгайып ел агасы болган баласы бар. Азамат, бозбала ортасыньщ мырзасы атанып журген немерелер! бар, мал-баскд терт тулш сай, T ip m û iiK K e, тыныштыкда мае болгандай риза болыпжурген коп байдьщ 6ipi ед1. Жарлык энпмес! еетшгеннен 6epi карай бул болыс.тшмаш, улык аркылы мал куипмен немересш алыпкалатын калтарыс жолдарды кдрастыра келш, аягындапул аямаса, жттш амандап калатынына K03Í жеткендейболган. BipaK ¥зактай туысканы, Жэмецкедей ел кариясы,жалпак; Албаннын камын жеген болып, бул ойлаганниетп opicÍHe жлбермей шыркын бузып тур. Кешеден,6yrÍH кущцзден 6epi сол ic буньщ эдетгеп тыныштышнбузып, журттын жиынына, ¥зактардьщ сезше, оларга48

К.ИЛЫ заман суйсшген елге — барлыгына да наразылык кекесшмен караткандай едь K yh í бойы е л д щ Ракымбайга ю ж ш ген tyc íh K©pin, бул жиында 6ip ауыз с е з айткан жок. Б!рак ¥закты оцаша колына алып, ойдагы сы н айтпакшы б о лы п келе жаткан. Сонымен екгщц кез1нде Кабанды карагайды басып, Тацбалы тастын, ж елкесш ен асып тусш , ауылдарына такап калганда, алдынан ез аулынын, 6ip ж !г т келш, оцашарак шыгарып алып: — Бугш TYC кезш де жэрмецкеден 5-6 солдат келш, батырдьщ аулын тш тш , езш суpan к е т т !1 зд е п журген kící сиякты. Кеш еден 6epri сыбыстыц бэр ! жэрмецкеге барып жатк;ан кершед1 дегенде: — Бэсе, мен соньщ боларын бш гемш , бул ¥закты б1рдене туртш жур. Ойын деп журген шыгар. Э л i улык буньщ журегш шайлыктырган жок. B ipaK бул б1рдеце кередь 03Í де керуге ынтык. Б1здщ ауылга келдд ме, балаларды !здеген ж ок па? - Жок, бгздщ ауылдарга келген жок. Эйтсе де, ел öyriHri солдаттьщ журюшен сескенш калды. Соныменауылга келе ме, келм ей ме, кайткеш лайык- Алдынанхабар кыл деп ci3 бен батырга ауылдагы бэйб^шелерэдеш ж1берш едг Калай кыласыздар? Батырга езвдзайтасыз ба, кайтес1з? — деда. Бул кезде ¥ з а к жанында он шактьщай гана Kicinepкалып ед|. Тунгатар кажы со л жактагы жотага таман атын бурды да, хабаршы ж т т к е : - ¥закты мен шакырады деп ертш кел, — деп, езгелер-ден жырылып жалгыз Kerri. ¥зак келгенде Тунгатар елкедег! кеп ауылдьщ желке-с!нде узыннан созылган кек жотаньщ устшде жалгызотыр едг Батыр эдеттег! малкорда, быксыма, тартпак агасынбундай улкен ¡стердщ тусында Keprici келмегевдей 49749-4