tripitaka_29

พระสุตตันตปฎก สังยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 151 กา. ดูกอนคฤหบดี เม่อื ภกิ ษอุ อกจากสัญญาเวทยติ นโิ รธสมาบตั ิจิตตสังขารเกิดกอ น ตอจากนัน้ กายสังขารจงึ เกดิ ตอ จากนนั้ วจีสงั ขารจงึ เกดิ . [๕๖๘] จิตตคฤหบดกี ลา ววา ดลี ะ ทานผูเจริญ ดงั นแ้ี ลว ไดถ ามปญหายงิ่ ขนึ้ ไปอีกวา ขาแตท านผเู จริญ ก็ผสั สะเทาไร ยอ มถกู ตองภกิ ษุผอู อกจากสัญญาเวทยติ นโิ รธสมาบตั ิ. กา. ดูกอ นคฤหบดี ผัสสะ ๓ อยา งคอื สญุ ญผสั สะ ๑ อนิมิตตผัสสะ ๑อัปปณหิ ิตผัสสะ ๑ ยอ มถูกตอ งภกิ ษผุ อู อกจากสัญญาเวทยิตนิโรธสมาบตั ิ. [๕๖๙] จติ ตคฤหบดีกลาววา ดีละ ทา นผูเ จรญิ ดังน้แี ลว ไดถามปญ หาย่งิ ขึน้ ไปอีกวา ขา แตทานผูเจรญิ ก็จิตของภิกษผุ อู อกจากสัญญา-เวทยติ นิโรธสมาบตั ิ ยอ มเปนธรรมชาตนิ อมไปสอู ะไร โนมไปสอู ะไรเงอื้ มไปสูอะไร. กา. ดกู อ นคฤหบดจี ิตของภิกษผุ อู อกจากสญั ญาเวทยิตนิโรธสมาบัติยอ มเปน ธรรมชาตนิ อ มไปสวู เิ วก โนม ไปสูว เิ วก โอนไปสูวเิ วก. [๕๗๐] จติ ตคฤหบดกี ลา ววา ดีละ ทานผเู จรญิ ดังนี้แลว ชนื่ ชมอนุโมทนาภาษติ ของทา นพระกามภูแลว ไดถ ามปญ หายง่ิ ขน้ึ ไปอีกวา ขาแตทานผเู จรญิ กธ็ รรมเทา ไร ยอมมีอปุ การะมากแกส ญั ญาเวทยิตนิโรธสมาบตั .ิ กา. ดูกอนคฤหบดี ทานถามปญ หาท่คี วรจะถามกอนลา ชาไปหนอ ยแตวาอาตมาจกั พยากรณป ญหาแกทา น ดกู อ นคฤหบดี ธรรม ๒ อยา ง คือสมถะ ๑ วปิ สสนา ๑ ยอมมอี ปุ การะมากแกส ัญญาเวทยิตนโิ รธสมาบตั .ิ จบ ทุตยิ กามภสู ตู รที่ ๖

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สงั ยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 152 อรรถกถาทุตยิ กามภูสตู รที่ ๖ พึงทราบวนิ ิจฉัยในทตุ ยิ กามภูสตู รที่ ๖ ดังตอ ไปนี้. บทวา กติ นุโข ภนฺเต สงขฺ ารา ความวา ไดยินวา คฤหบดียอ มคน หานิโรธ เพราะฉะนั้น จงึ คดิ วา เราจักถามสังขารทั้งหลายอนั เปนบาทแหง นโิ รธ จงึ ไดกลาวอยา งน้ี. แมพ ระเถระก็รคู วามประสงคข องคฤหบดนี น้ั แลว เมอื่ สังขารหลายอยางมีบญุ ญาภิสังขารเปนตน แมม ีอยูเม่ือจะบอกกายสงั ขารเปน ตน จงึ กลา วคาํ เปนอาทิวา ตโย โข คหปต.ิ บรรดาบทเหลา น้นั ช่ือวา กายสงั ขาร เพราะอรรถวา อนั กายปรงุ แตงใหเ กิด เพราะเนอื่ งดวยกาย. ช่ือวา วจีสงั ขาร เพราะอรรถวาปรุงแตง วาจา กระทําใหเกิด. ช่อื วา จิตตสังขาร เพราะอรรถวา อันจติปรงุ แตง ใหเ กดิ เพราะเน่ืองดวยจิต. ในบทวา กตโม ปน ภนฺเต น้ีคฤหบดไี ดถามอยา งไร ไดถ ามวา สังขารท้งั หลายเหลา น้ี คลุกเคลากนัและกัน มวั ไมปรากฏชดั แสดงยาก. จรงิ อยา งนน้ั เจตนา ๒๐ ทีเ่ ปน กศุ ลและอกศุ ลอยางน้ี คือกามาวจร-กศุ ลเจตนา ๘ ดวง อนั เกดิ ขึ้นแลวใหถ ึงการยดึ การถอื การปลอย การไหวในกายทวาร, อกศุ ลเจตนา ๑๒ ดวงก็ดี ลมหายใจเขาและลมหายใจออกกด็ ีทา นเรียกวา กายสังขาร. เจตนา ๒๐ ดวงกด็ ี วติ กวจิ ารกด็ ี ซึ่งมปี ระการดังกลาวอันเกิดขน้ึ ใหถึงคางไหวเปลงวาจาในวจที วาร ทานเรียกวา วจี-สงั ขาร. แมธรรม ๒ อยางเหลาน้ี คือแมเจตนา ๒๙ ดวงท่ีเปน กศุ ลและอกศุ ลอันเกดิ ข้นึ แลว แกผนู ิง่ คดิ อยใู นท่ีลบั ยังไมถ ึงการไหวในกายทวารและ

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 153วจที วาร และธรรม ๒ อยางเหลาน้ีคอื สัญญาและเวทนา ทานเรยี กวาจิตตสงั ขาร. สังขารเหลา น้ี คลุกเคลา กนั และกนั มัว ไมป รากฏชัดแสดงยาก. เราจักกลา วสงั ขารเหลา นัน้ ใหป รากฏแจม แจง ดวยประการฉะนี้. ในบทวา กสฺมา ปน ภนฺเต นี้ คฤหบดี ยอ มถามเนื้อความแหงบทของชื่อมีกายสังขารเปนตน . ในการตอบเน้ือความบทน้นั บทวากายปฏิพทฺธา คือธรรมเหลา นี้ อาศยั กาย เม่ือกายมี ธรรมเหลาน้ี กม็ ีเมอื่ กายไมมี ธรรมเหลานีก้ ็ไมม .ี บทวา จิตตปฏพิ ทฺธา คอื ธรรมเหลาน้ีอาศยั จิต เม่อื จติ มี ธรรมเหลานีก้ ม็ ี เมอ่ื จติ ไมมี ธรรมเหลานีก้ ไ็ มมีบดั นี้ เม่ือถามเพ่อื จะรวู า ทา นกามภนู ้ัน ยอ มคน หาซึ่งสัญญาเวทยติ นิโรธหรือไมค น หา เปน ผูชาํ นาญหรอื ไมช ํานาญในสญั ญาเวทยติ นโิ รธน้นั จงึถามวา กถมฺปน ภนฺเต สฺาเวทยติ นิโรธสมาปตตฺ ิ โหติ. ในการตอบสญั ญาเวทยติ นโิ รธนัน้ . ดว ยสองบทวา สมาปชฺชสิ สฺ นตฺ ิ วาสมาปชฺชามีติ วา เปนอนั ทานกลา วถงึ เวลาเขา เนวสัญญานาสัญญายตนะ.ดว ยบทวา สมาปนโฺ น คือทา นกลาวถึงภายในนิโรธ. ดว ยสองบทกอ นน้นัทานกลาวถึงเวลามวี ิตก. ดวยบทหลงั ทา นกลาวถงึ เวลาไมม ีวิตก บทวา ปพุ ฺเพว ตถา จติ ตฺ  ภาวต โหติ ความวา การกําหนดเวลาวา เราไมม จี ิต จกั อยไู ดตลอดเวลาประมาณเทาน้ี ในเวลากอนแตจะออกจากนโิ รธสมาบัติ ก็กาํ หนดเวลาไดเ หมอื นกนั . บทวา จิตตฺ  ภาวิตโหติ ยนตฺ  ตถตตฺ าย อุปเนติ ความวา สวนจิตท่ีทานอบรมอยา งน้แี ลวยอมนําบคุ คลน้ันเขาไป เพอ่ื ความเปนอยา งนนั้ คอื เพ่ือความไมมีจิต.

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 154บทวา วจสี งฺขาโร ปม นิรุชณฺ ติ ความวา วจสี ังขาร ยอมดบั ในทตุ ิยฌานกอนกวาสังขารท่ีเหลอื . บทวา ตโต กายสงขฺ าโร คือตอจากนัน้กายสังขารจงึ ดบั ในจตตุ ถฌาน. บทวา ตโต ปร จติ ฺตสงขฺ าโร คอืตอ จากนน้ั จติ ตสงั ขาร จงึ ดบั ในภายในนิโรธสมาบัติ. บทวา อายุ คอื รูปชีวติ ินทรยี . บทวา วิปรภิ นิ ฺนานิ คือ ถูกกําจัดพินาศไปแลว. บรรดาบทเหลาน้นั อาจารยบ างพวก ยอมกลาววา เมอ่ื เขานิโรธแลว จิตยอมไมด ับ เพราะบาลีวา จิตตสงั ขารดบั เพราะฉะนน้ัก็สมาบัตนิ ี้ ก็ยงั มจี ติ อย.ู อาจารยบางพวกเหลา นนั้ พึงถูกทวงวา วาจาก็ไมดับ เพราะบาลีวา วจีสงั ขารของเขาตางหากดับ เพราะฉะน้ัน ผเู ขานโิ รธแลว พึงน่ังกลาวธรรมอยูกม็ ี พึงนั่งสาธยายอยูกม็ .ี จิตก็ไมดับเพราะบาลวี า คนนี้ตายแลว ทํากาละแลว จิตตสังขารของเขาตางหากดับเพราะฉะนัน้ เมอ่ื เผามารดาบดิ ากด็ ี พระอรหนั ตก ด็ ี ที่ตายแลว จงึ เปนอนันตรยิ กรรม ไมพึงยึดพยัญชนะจนเกนิ ไป ดาํ รงอยูใ นขอ แนะนาํ ของอาจารยท ง้ั หลาย พจิ ารณาถงึ เน้ือความดว ยประการฉะน้.ี ดว ยวา เนอ้ื ความเปนท่ีพึง่ ได พยัญชนะไมได. บทวา อินทฺ รฺ ยิ านิ วิปฺปสนฺนานิ ความวา กเ็ มื่อความประพฤติสาํ เรจ็ ดว ยกริ ิยาเปน ไปอยู อารมณทั้งหลาย ในภายนอก กระทบอยูที่ประสาทท้งั หลาย อนิ ทรียท ัง้ หลาย ยอ มเหนด็ เหนื่อย. อนิ ทรยี ทง้ั หลายอันถกู กระทบแลว ยอมเปนเหมือนเปอน, เหมอื นกระจก อนั เขาตงั้ ไวในทางใหญ ๔ แพรง ยอ มเปอ นดวยธุลีเกิดแตลมเปนตนฉะน้นั . เปรยี บ

พระสุตตนั ตปฎก สังยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 155เหมือนกระจก อันเขาใสไวใ นถงุ เก็บไวในหบี เปน ตน ยอ มใสแจว อยูภายในเทา น้นั ฉนั ใด เมื่อภกิ ษุเขานิโรธแลว ประสาท ๕ ยอ มรงุ เรอื งยิง่ นักในภายในนิโรธฉันน้นั . ดวยเหตนุ ้นั ทานจงึ กลาววา อนิ ฺทฺริยานิวิปฺปสนฺนานิ อนิ ทรยี ผ องใส. ทานกลา วถงึ เวลาอยภู ายในนโิ รธ ดว ยสองบทวา วุฏหิสฺสนตฺ ิวา วฏุ หามิ วา ทานกลาวถึงเวลาผลสมาบตั เิ กดิ ดว ยบทวา วฏุ  โิ ต.ทา นกลา วถงึ เวลาไมม จี ิตดวยสองบทกอนน้นั . ดวยบทหลังทานกลาวถึงเวลามจี ิต. บทวา ปุพฺเพ จ ตถา จิตฺต โหติ ความวา ทา นไดอบรมจิตอนั กําหนดเวลาไดวา เราเปน ผไู มม จี ิต จักอยไู ดตลอดเวลาประมาณเทาน้ีตอแตน นั้ จักเปน ผมู ีจิต ในเวลากอ นแตจ ะออกจากนโิ รธสมาบตั ิ กก็ าํ หนดเวลาได. บทวา ยนตฺ  ตถตฺตาย อปุ เนติ ความวา จิตทีท่ า นอบรมอยางนแ้ี ลว ยอมนาํ บุคคลน้นั เขา ไปเพอื่ ความเปน อยางนน้ั คือความเปนผมู ีจติ . ทา นกลา วเวลาเขานโิ รธไวใ นหนหลังแลว ดว ยประการฉะนี้. ในท่ีน้ี ทา นกลา วเวลาออกจากนิโรธ. บดั นี้ ทานพงึ กลาวนโิ รธกถาวา วาทะ เพ่ือจะกลา วนโิ รธกถา. ก็นโิ รธกถาน้นี ั้น ทา นตั้งเปน หวั ขอ วา ปญญาทอี่ บรมจนชํานาญ ดวยการสงบระงบสงั ขาร ๓ เพราะประกอบดวยพละ ๒ ดว ยความประพฤตใิ นญาณ ( ญาณจรยิ า ) ๑๖ ดว ยความประพฤติในสมาธิ ( สมาธจิ ริยา ) ๙เปน ญาณในนิโรธสมาบัติ ซงึ่ กลา วไวใ นวิสุทธมิ รรค โดยอาการทง้ั ปวงแลว เพราะฉะนั้น ผศู ึกษาพึงถือเอาโดยนัยอนั กลา วแลว ในวสิ ุทธมิ รรคนัน้ นัน่ แล.

พระสุตตนั ตปฎก สังยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 156 ถามวา ช่ือวานโิ รธนี้ อยางไร. ตอบวา การพิจารณาขนั ธ ๔ แลว ไมเปนไป. ถามวา เมอ่ื เปนเชน นั้น พวกภกิ ษุ ยอ มเขา นโิ รธนั้น เพื่อประโยชนอ ะไร. ตอบวายอมเขา เพื่อประโยชนน ้ีวา พวกเรา ( เคย ) เปน ผูกระสันในความเปน ไปแหง สงั ขารทง้ั หลาย ( บดั นี้ ) จกั เปน ผไู มมจี ติ อยูเปน สุขตลอด ๗ วันนโิ รธน้ี ชือ่ วา ทิฎฐธรรมนิพพาน-นิพพานในปจจบุ นั . บทวา จติ ตฺ สงขฺ าโร ปม อุปปฺ ชฺชติ ความวา ก็เมอื่ ภกิ ษุออกจากนโิ รธ จติ คอื ผลสมาบตั ิ ยอมเกิดข้นึ กอน. ทา นกามภูหมายถึงสญั ญาแลเวทนา อันสมั ปยตุ ดว ยจติ คอื ผลสมาบัตนิ ้นั แลว จงึ กลา ววาจติ ฺตสงขฺ าโร ปม อปุ ปฺ ชฺชติ บทวา ตโต กายสงขฺ าโร ความวาตอจากนนั้ กายสงั ขาร ยอ มเกิดข้นึ ในภวงั คสมยั . ถามวา ก็ผลสมาบัติ ยอมไมยงั ลมหายใจเขาและหายใจออกใหต ้งัข้ึนหรอื ตอบวา ใหตง้ั ขน้ึ . แตวา ผลสมาบัติ ของภกิ ษุประกอบดว ยจตุตถฌาน ผลสมาบัติน้นั จึงไมยังลมอัสสาสปสสาสะใหต้งั ข้ึน ประโยชนอะไรดว ยลมอัสสาสปส สาสะนั้น ผลสมาบตั ิถงึ จะมีในปฐมฌานก็ตาม จะมีในทุติยฌาน ตตยิ ฌานและจตตุ ถฌานกต็ าม จงยกไว. เมอ่ื ภกิ ษุออกจากสมาบตั ิแลว ลมอสั สาสปสสาสะ. ยอ มเปนอัพโพหารกิ ( มเี หมอื นไมม ี ).ความท่ีลมอัสสาสปส สาสะเหลานน้ั เปนอพั โพหารกิ พึงทราบไดดว ยเรอ่ื งของพระสญั ชีวเถระ

พระสตุ ตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 157 เมอ่ื พระสัญชีวเถระ ออกจากสมาบัติแลว เหยยี บยํา่ เดนิ ไปบนถานเพลงิ ปราศเปลวไฟเชนดอกทองกวาว แมส กั วา เปลวไฟกไ็ มไ หมจีวรแมสักวา อาการแหง ไออนุ กไ็ มมี. เกจิอาจารย ยอ มกลาววา นนั้ ชอ่ื วาผลของสมาบัต.ิ ทา นหมายอยา งน้แี ล จงึ กลา ววา เมอื่ ภิกษอุ อกจากผลสมาบัติลมอัสสาสปส สาสะ ก็เปน อัพโพหาริก เพราะเหตนุ ั้นน่ันพึงทราบวา ทา นกลา วดวยภวังคสมัยเทาน้นั . บทวา ตโต วจีสงขฺ าโร ความวา ตอจากนัน้ วจีสงั ขาร ยอมเกดิ ขึ้นในเวลาคน หาความประพฤตทิ ส่ี ําเร็จดว ยกริ ิยา. ถามวา ภวังค ยอ มไมยังวิตกวิจารใหเกิดข้ึนหรือ ตอบวา ใหเ กดิ ข้นึ . แตวิตกวจิ ารอนั มภี วังคน้ันเปนสมุฏฐาน ยอมไมส ามารถเพอื่ จะปรุงแตงวาจาได ดงั นน้ั คาํ นัน้ทา นกลา วดวยเวลาคนหาความประพฤติสาํ เรจ็ ดวยกริ ิยา. ผสั สะ ๓ มเี ปน อาทิวา สุฺ โต ผสฺโส พงึ กลาวโดยมคี ณุ บา งโดยอารมณบา ง ผลสมาบตั ิ ช่ือวา สุ ฺ ตา โดยมีคุณกอน ทานกลา ววาสญุ ญผสั สะหมายถึง ผัสสะท่เี กิดพรอ มดวยผลสมาบตั นิ น้ั แมในอนิมติ ต-ผัสสะ และอัปปณหิ ติ ผัสสะ ก็นัยนี้เหมือนกนั . สว น นิพพาน ชอ่ื วา สุญญะเพราะวา งจากกิเลสมรี าคะเปน ตนโดยอารมณ ช่ือวาอนมิ ิต เพราะไมม ีราคนิมิต เปนตน ชือ่ วา อปั ปณิ-หตะ เพราะไมมัท่ีตงั้ แหง ราคะ โทสะและโมหะ. การถูกตอ งในผลสมาบตั ิอนั เกดิ ข้ึน ชอ่ื วาสญุ ญตะ เพราะทาํ สุญญตนิพพานใหเ ปนอารมณ. ในอนิมิตตะและอปั ปณิหิตะ กม็ ีนัยน้เี หมอื นกัน.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สงั ยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 158 ชือ่ วา กถาเปนทม่ี า มอี กี อยา งหนึง่ . สว นแมวิปส สนา ทา นกเ็ รียกวาสุญญตะ อนิมติ ตะและอปั ปณิหิตะ. บรรดาบทเหลานนั้ ภิกษุใด กาํ หนดสงั ขารทงั้ หลายโดยความเปน ของไมเท่ยี ง เหน็ โดยความไมเ ทยี่ ง ยอ มออกจากความไมเทยี่ ง วิปส สนา อนั เปน วฏุ ฐานคามนิ ีของภิกษนุ นั้ ยอมช่ือวาอนมิ ติ ะ ภิกษใุ ดกําหนดโดยความเปนทกุ ขเห็นโดยความเปน ทกุ ข ยอ มออกจากความทกุ ข วปิ ส สนาของภิกษุน้ัน ยอ มช่อื วา อัปปณิหิตะ ภิกษุใดกาํ หนดโดยความเปนอนตั ตา เหน็ โดยความเปน อนตั ตายอมออกจากความเปนอนตั ตา วปิ สสนาของภกิ ษนุ นั้ ยอ มช่ือวา สญุ ญตะ บรรดาบทเหลาน้ันมรรคของอนมิ ติ ตวิปส สนา ชื่อวา อนิมติ , ผลของอนมิ ิตตมรรค ช่อื วาอนมิ ิต, เมื่อผสั สะที่เกิดพรอมกบั อนมิ ิตตผลสมาบตั ิถกู ตองอยู ทานเรยี กวาอนมิ ติ ตผสั สะ ยอมถกู ตอง. แมใ นอปั ปณิหิตะและสญุ ญตะ กม็ นี ยั น้ีเหมือนกัน. เม่ือทา นกลา ว โดยเปนทม่ี า พึงถงึ ความกําหนดวา สุญญต-ผสั สะ อนิมติ ตผัสสะ หรอื อปั ปณิหิตผัสสะ เพราะฉะนนั้ ผูดํารงอยูโดยท่ีเปน ที่มา พงึ กลาวโดยมีคุณ และโดยอารมณ. ก็ผสั สะทงั้ หลาย ๓ยอมถกู ตอ งอยางน้ีดงั นั้น จึงเหมาะสม. นพิ พานชอ่ื วาวเิ วกในบทเปนอาทวิ า วิเวกนนิ ฺน ชีอ่ วา วิเวกนนิ นะ เพราะอรรถวา นอ มไป คอื โนม ไปในวิเวกน้นั . บทวา วเิ วกโปณ ชอ่ื วา วิเวกโปณะ เพราะอรรถวา ดํารงอยูดจุ ความคดดวยเหตุแหงวเิ วกซ่ึงมาจากอ่ืน. ชื่อวา วเิ วกปพฺภาร เพราะอรรถวาดาํ รงอยูเปนดุจตกไปดว ยเหตแุ หงวเิ วก. จบ อรรถกถาทตุ ิยกามภสู ตู รที่ ๖

พระสุตตนั ตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 159 ๗. โคทตั ตสูตร วา ดวยวมิ ุตติ ๔ [๕๗๑] สมยั หนง่ึ ทา นพระโคทตั ตะอยูท่อี มั พาฏกวนั ใกลราวปามจั ฉกิ าสณฑ ครง้ั นัน้ แล จติ ตคฤหบดไี ดเขาไปหาทา นพระโคทัตตะถึงท่อี ยูไหวแ ลวนง่ั ณ ท่คี วรสว นขางหนง่ึ คร้นั แลวทานพระโคทตั ตะไดถามจติ ตคฤหบดีวา ดกู อนคฤหบดี ธรรมเหลา น้ี คอื อปั ปมาณาเจโตวิมตุ ติอากิญจญั ญาเจโตวมิ ุตติ สญั ญตาเจโตวิมตุ ติ และอนิมติ ตาเจโต-วมิ ตุ ติ มอี รรถตา งกัน มพี ยัญชนะตางกนั หรือวามอี รรถ. เหมอื นกันตางกันแตพยัญชนะเทา น้นั . จติ ตคฤหบดีตอบวา ขา แตท านผเู จรญิ ปริยายที่เปนเหตุใหธรรมเหลาน้อี าศยั แลว เปน ธรรมมีอรรถตางกัน มพี ยญั ชนะตา งกนั มอี ยู และปรยิ ายท่ีเปน เหตใุ หธ รรมเหลานอ้ี าศยั แลว เปนธรรมมอี รรถเหมือนกัน ตา งกนั แตพ ยัญชนะเทานั้น มีอยู. [๕๗๒] ขาแตท านผูเ จริญ ก็ปรยิ ายท่เี ปนเหตุใหธ รรมเหลาน้ีอาศัยแลว เปนธรรมมีอรรถตางกัน และมพี ยญั ชนะตา งกันเปนไฉนขาแตทา นผเ จริญ ภกิ ษุในพระธรรมวินัยนี้ มจี ิตประกอบดว ยเมตตาแผไปตลอดทศิ หนึง่ อยู ทิศท่ี ๒ ทิศท่ี ๓ ทิศท่ี ๔ ก็เหมือน กัน โดยนัยนี้ ทงั้เบ้ืองบน เบือ้ งลา ง เบอ้ื งขวาง แผไ ปตลอดโลก ทั่วสัตวท ุกเหลา ในที่ทกุ สถาน ดวยใจอนั ประกอบดว ยเมตตาอนั ไพบลู ย ถึงความเปนใหญหาประมาณมิได ไมม ีเวร ไมมคี วามเบียดเบยี นอยู มใี จประกอบดวยกรุณา. . .ประกอบดวยมทุ ติ า . . .ประกอบดว ยอุเบกขาแผไ ปตลอดทศิ หนงึ่











พระสุตตนั ตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 165 ๘. นิคัณฐสูตร วาดว ยปญหา ๑๐ ขอ ของนิครณฐนาฏบุตร [๕๗๗] กส็ มยั น้ันแล นิครณฐนาฏบุตรไดไ ปถึงราวปา ช่ือวามัจฉกิ าสณฑพรอมดว ยนิครณฐบริษทั เปนอันมาก. จติ ตคฤหบดีไดสดับขาววา นิครณฐนาฎบตุ รไดมาถึงราวปาชอื่ วามจั ฉกิ าสณฑพ รอ มดว ยนคิ รณฐบริษัทเปนอนั มาก. ครั้งนนั้ แล จิตตคฤหบดพี รอมดวยอบุ าสกหลายคนเขา ไปหานคิ รณฐนาฏบุตรแลว ไดป ราศรัยกบั นิครณฐนาฏบุตรครั้นผา นการปราศรยั พอใหระลกึ ถงึ กนั ไปแลว จึงไดน ่งั ณ ทค่ี วรสว นขางหน่งึ ครน้ั แลว นคิ รณฐนาฏบุตรไดถามจิตตคฤหบดวี า ดกู อ นคฤหบดีทานยอมเชื่อตอ พระสมณโคดมวา สมาธทิ ่ไี มม ีวิตกวจิ ารมอี ยู ความดบัวติ กวจิ ารมอี ยหู รอื . จิตตคฤหบดกี ลา ววา ทานผเู จริญ ขาพเจาไมไ ดเชื่อตอพระผูมพี ระภาคเจา ในขอนีว้ า สมาธอิ นั ไมมวี ิตกวิจารมีอยู ความดับแหงวิตกวิจารมอี ยู. [๕๗๘] เม่ือจิตตคฤหบดกี ลา วอยางน้ีแลว นคิ รณฐนาฏบตุ รแลดบู ริษทั ของตนแลวจึงประกาศวา ทานผูเจริญทั้งหลายจงดเู รื่องน้ี จิตต-คฤหบดนี ี้ เปนคนตรงไมโออวด ไมม มี ารยาจรงิ เพยี งใด. จติ ตคฤหบดผี ูเขา ใจวา พงึ มีการดับวิตกวจิ ารนั้น ก็เทา กบั วา เขาใจวา พึงกัน้ กางลมไดดว ยขา ยหรอื จติ ตคฤหบดีผูเ ขา ใจวา พึงมกี ารดบั วติ กวิจารนัน้ ก็เทา กับวาเขาใจวาพึงกนั้ กางกระแสนา้ํ คงคาไดด ว ยฝา มอื ของตน จิตตคฤหบดกี ลาววา ทา นผูเจริญ ทานยอมเขา ใจเปน ไฉน คอื ญาณกับศรทั ธาอะไรประณีตกวากนั .

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 166 นิครณฐ. ดกู อนคฤหบดี ญาณนนั่ แหละประณีตกวาศรัทธา. จติ ต. ทา นผูเจรญิ ขาพเจายอมจาํ นงหวงั ไดทีเดียววา เราสงดัจากกาม สงัดจากอกศุ ลธรรม เขาปฐมฌานอันมวี ติ กวิจารมีปตแิ ละสขุ อันเกดิ แตวิเวกอยู ขา พเจา ยอมจาํ นงหวงั ไดทีเดียววา เราเขา ทตุ ิยฌาน ฯลฯเพราะวิตกวจิ ารสงบไป ขาพเจายอมจํานงหวังไดท เี ดยี ววา เพราะปตสิ น้ิ ไปฯลฯ เขา ตตยิ ฌาน ขาพเจา ยอ มจาํ นงหวังไดท เี ดยี ววา เราเขา จตุตถฌาน.ฯลฯ เพราะละสขุ ละทุกขและดบั โสมนสั โทมนัสกอ นๆ ได. ทานผเู จรญิขา พเจา รูเหน็ อยอู ยางนี้ จกั ไมเช่ือสมณะหรอื พราหมณได ๆ วา สมาธิอนั ไมมีวติ กวจิ ารมีอยู ความดบั แหง วิตกวจิ ารมีอยู. [๕๗๙] เมื่อจติ ตคฤหบดกี ลาวอยา งนี้แลว นิครณฐนาฏบตุ รไดแลดูบริษทั ของตนแลว จงึ ประกาศวา ทา นผูเจรญิ ท้ังหลายจงดเู รื่องน้ี จิตต-คฤหบดีน้ี เปนคนไมต รง โออวด มีมารยาจรงิ เพียงใด จิตดคฤหบดีกลาววาทา นผเู จรญิ ก็ขา พเจาทราบคําทท่ี านพูดเมอ่ื สกั ครูนีแ้ หละวา ทา นผเู จรญิทั้งหลายจงดเู รื่องน้ี จิตตคฤหบดีนเี้ ปน คนตรง ไมโออ วด ไมม มี ารยาจริงเพียงใด และทราบคาํ ทท่ี า นพูดเดีย๋ วน้ีวา ทานผูเ จริญทั้งหลายจงดูเร่อื งนี้จิตตคฤหบดีนน้ั เปน คนไมตรง โออ วด มีมารยาจริงเพยี งใด ถา คําพดู คร้ังกอนของทานเปนจริง คาํ พูดคร้งั หลงั ของทา นก็ผดิ ถาคาํ พูดครงั้ หลังของทา นเปน จรงิ คาํ พดู ครัง้ กอ นของทา นกผ็ ดิ ก็ปญหาที่มีเหตุผล ๑๐ ขอ นี้ยอมมาถงึ แกท า น เม่อื ทา นเขา ใจเนื้อความแหง ปญ หาเหลาน้นั ก็เชิญบอกกบันคิ รณฐบรษิ ทั . ปญ หา ๑๐ ขอนี้ คอื ปญหา ๑ อเุ ทศ ๑ ไวยากรณ ๑ปญหา ๒ อุเทศ ๒ ไวยากรณ ๒ ปญหา ๓ อุเทศ ๓ ไวยากรณ ๓

พระสุตตนั ตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 167ปญ หา ๔ อเุ ทศ ๔ ไวยากรณ ๔ ปญ หา ๕ อุเทศ ๕ ไวยากรณ ๕ปญ หา ๖ อุเทศ ๖ ไวยากรณ ๖ ปญ หา ๗ อุเทศ ๗ ไวยากรณ ๗ปญ หา ๘ อเุ ทศ ๘ ไวยากรณ ๘ ปญ หา ๙ อุเทศ ๙ ไวยากรณ ๙ปญ หา ๑๐ อุเทศ ๑๐ ไวยากรณ ๑๐ ครนั้ จติ ตคฤหบดไี ดถามปญหาท่ีมีเหตผุ ล ๑๐ ขอนี้กะนคิ รณฐนาฏบตุ รเสรจ็ แลว ลุกจากอาสนะหลกี ไป. จบ นิคัณฐสูตรที่ ๘ อรรถกถานคิ ัณฐสูตรท่ี ๘ พงึ ทราบวินจิ ฉัยในนิคณั ฐสูตรที่ ๘ ดงั ตอ ไปน.้ี บทวา เตนุปสงกฺ มิ ความวา ถามวา จิตตคฤหบดี เปน อริยสาวก ช้นั อนาคามีบุคคล ผูมีอาคมอนั ถงึ แลว รูคําสอนแจม แจงแลว เหตุไรจงึ เขาไปหานคิ รนถเปลอื ยกายไมมมี ิง่ ขวญั เลา. ตอบวา เพ่อื ปลดเปลอื้ งการวาราย และเพอื่ ความรุงเรอ่ื งวาทะ. ไดยินวา พวกนคิ รนถ ยอมเขาไปวารายวา พวกสาวกของสมณโคดมเปน เชน ตอไมต ะเคยี นอนั แขง็ ยอ มไมทาํ ปฏสิ นั ถารกบั ใครเลย จติ ตคฤหบดี เขา ไปหาแลว เพือ่ ปลดเปลื้องการวารายนนั้ และคิดวา เราจกั ยกวาทะกบั นคิ รนถน ้นั ดงั นี้. บทวา น ขวฺ าหเอตถฺ ภนเฺ ต ภควโค สทฺธาย คจฺฉามิ ทา นแสดงวา บุคคลใดยอ มไมท าํ ใหแ จงดว ยญาณ บุคคลนน้ั พึงไปดว ยความเชอ่ื ตอ บคุ คลอื่นวาไดย นิ วา สงิ่ นั้น เปน อยางน้นั แตสิ่งนน้ั อันเราทําใหแ จง แลวดว ยญาณ.เพราะฉะนัน้ ขาพเจา จึงไมเ ชือ่ ตอพระผมู ีพระภาคเจา ในขอนดี้ ังน้ีจึงกลา วอยางน้.ี

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สังยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 168 บทวา อปโลเกตฺวา ความวา นอมกายเขาไป ยดื ทอง ชคู อเพง ดูไปในทศิ ท้ังปวง. บทวา พาเธตพฺพ มฺเยฺย ความวา จติ ตะ-คฤหบดนี ัน้ พงึ เขา ใจวา พงึ หามลม หรือพึงผูกไวด วยตาขาย โดยประการท่ลี มจะออกไปไมไดฉะนัน้ . บทวา สหธมฺมกิ า คือพรอมดว ยเหตุ. บทวา ปม ปฏิหเรยฺยาสิสทธฺ ึ นิคคฺ ณฺ ปริสาย ความวา เม่อื ทานรูเนอ้ื ความแหง ปญหาเหลาน้ันแลว พึงบอกกับนคิ รนถบริษทั กอ น ทา นมายังสาํ นกั ของเราผสู นับสนนุแลว พงึ ประกาศใหบริษทั รูวา ตนมาแลว ดังนี้. บทวา เอโก ปโฺ หคือมรรคปญหาหนง่ึ . อธิบายวา การแสวงหาปญ หาหนง่ึ . บทวา เอโกอทุ ฺเทโส คือ อะไร ชือ่ วา หน่ึง. หนึ่งน้ี คืออุเทศ. บทวา เอก พยฺ ากรณความวา คาํ นว้ี า สตั วท ้ังหลายท้งั ปวง ดํารงอยไู ดด วยอาหาร ชื่อวาไวยากรณหนึง่ . พึงทราบเนอ้ื ความในบททั้งปวงอยา งน.ี้ จบ อรรถกถานิคณั ฐสตู รท่ี ๘ ๙. อเจลสูตร วาดวยอุตตริมนุสสธรรมท่เี ปนญาณทสั สนะ [๕๘๐] ก็สมัยนนั้ แล อเจลกัสสปไดเ คยเปนสหายของจิตต-คฤหบดี เม่อื ครัง้ ยงั เปน คฤหสั ถ ไดไปถงึ ราวปามจั ฉกิ าสณฑ จติ ตคฤหบดีไดส ดบั ขาววา อเจลกัสสปผเู คยเปน สหายของเราเมือ่ ครง้ั ยงั เปนคฤหัสถไดม าถงึ ราวปาชอื่ มัจฉิกาสณฑ ครง้ั นั้นแล จติ ตคฤหบดีไดเขา ไปหาอเจล-กัสสปแลว ไดปราศรัยกับอเจลกสั สป ครัน้ ผา นการปราศรัยพอใหร ะลึกถึง

พระสุตตันตปฎก สังยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 169กนั ไปแลว จึงนัง่ ณ ทค่ี วรสว นขา งหนึ่ง ครั้นแลวไดถามอเจลกัสสปวาทานกสั สปผูเ จรญิ ทานบวชมานานเทาไร อเจลกสั สปตอบวา ดกู อ นคฤหบดี เราบวชมาไดประมาณ ๓๐ ป. จติ ต. ทานผูเจริญ ก็ตลอดเวลา ๓๐ ปม าน้ี อตุ ตรมิ นสุ สธรรมอะไร ๆ ทเี่ ปน ญาณทสั สนะวเิ ศษชน้ั เยี่ยมอยา งบรบิ รู ณ อันทานบรรลแุ ลวเปนธรรมเคร่อื งอยูผาสุก มอี ยูหรอื . อ. ดกู อนคฤหบดี ตลอดเวลา ๓๐ ปมาน้ี อุตตรมิ นุสสธรรมอะไร ๆ ท่ีเปน ญาณทัสสนะวิเศษชัน้ เยยี่ มอยา งบรบิ รู ณ อนั เราบรรลุแลวเปน ธรรมเครอ่ื งอยูผ าสกุ ไมมี นอกจากการประพฤตเิ ปลือย การเปนคนโลน และการปดฝุน. [๕๘๑] เม่ืออเจลกัสสปกลา วอยางนี้ จติ ตคฤหบดไี ดก ลาววาทานผเู จรญิ ความเปน ธรรมทีพ่ ระผมู ีพระภาคเจา ตรัสดแี ลว นา อัศจรรยจริง ไมเ คยมมี าแลว หนอ เพราะในอเจลบรรพชาตลอดเวลา ๓๐ ปอุตตริมนสุ สธรรมอะไร ๆ ทเี่ ปนญาณทัสสนะวเิ ศษช้ันเย่ียมอยา งบรบิ รู ณเปน ธรรมอันทานบรรลุแลว เปน ธรรมเครอื่ งอยูผาสกุ ไมมี นอกจากการประพฤติเปลอื ย การเปนคนโลน และการปด ฝนุ . อ. ดกู อนคฤหบดี กท็ า นไดเขาถึงความเปนอบุ าสกมาแลว นานเทาไร. จิตต. ทานผเู จริญ สําหรบั ขาพเจา ไดเ ขา ถึงความเปน อบุ าสกมาแลว ๓๐ ป.

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 170 อ. ดกู อ นคฤหบดี ก็ตลอดเวลา ๓๐ ปม านี้ อตุ ตริมนุสสธรรมอะไร ๆ ที่เปน ญาณทัสสนะวิเศษชน้ั เย่ียมอยา งบริบูรณ อันทานบรรลุแลวเปนธรรมเครอ่ื งอยูผาสกุ มอี ยูหรอื . จิตต. ทา นผเู จรญิ แมค ฤหสั ถก ็พงึ มีธรรมเชนนั้นได เพราะขาพเจา ยอมจาํ นงหวงั ไดทีเดียววา เราสงัดจากกาม สงัดจากอกศุ ลธรรม.เขา ปฐมฌาน มวี ิตกวจิ าร มีปต แิ ละสุขอนั เกดิ แตวเิ วกอยู ขา พเจายอ มจาํ นงหวังไดทเี ดียววา เราเขาทุตยิ ฌาน . . . ขา พเจายอมจาํ นงหวงั ไดทีเดียววา มอี ุเบกขา มสี ตสิ มั ปชัญญะ และเสวยสุขดวยกาย เพราะปติสิ้นไปเขา ตตยิ ฌาน . . . ขา พเจายอ มจํานงหวังไดท ีเดียววา เราเขาจตุตถฌาน . . .กแ็ หละขา พเจาพึงพยากรณกอนพระผมู พี ระภาคเจา ไซร ก็จะไมเ ปน การนาอศั จรรย สาํ หรบั ขอ ท่ีพระผูมีพระภาคเจา จะพึงทรงพยากรณ ขา พเจาวา ไมมสี งั โยชนท จ่ี ติ ตคฤหบดปี ระกอบแลว (มแี ลว ) จะพึงเปน เหตุใหกลบั มาสโู ลกนีอ้ กี . [๕๘๒] เมื่อจิตตคฤหบดกี ลาวอยางน้ี อเจลกัสสปไดก ลา ววาทานผเู จริญ ความเปน ธรรมที่พระผมู ีพระภาคเจา ตรัสดแี ลว นา อศั จรรยจรงิ ไมเ คยมีมาแลว หนอ เพราะในพระธรรมวนิ ยั มีคฤหสั ถผนู ุงหมขาว จักบรรลุอตุ ตรมิ นสุ สธรรมที่เปนญาณทัสสนะวิเศษช้ันเยย่ี มอยางบริบรู ณเปนเครอื่ งอยูผาสุกเชนนั้น ดูกอนคฤหบดี ขาพเจาพงึ ไดบ รรพชาอปุ สมบทในพระธรรมวนิ ยั น.ี้

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 171 ครง้ั นน้ั แล จิตตคฤหบดไี ดพ าเอาอเจลกสั สปเขา ไปหาภิกษผุ เู ถระถึงที่อยแู ลว กลา ววา ขาแตท านผเู จริญทงั้ หลาย อเจลกสั สปผนู ้ีเคยเปน สหายของขาพเจาเมอ่ื คร้ังยงั เปนคฤหสั ถ ขอพระเถระทง้ั หลายจงใหอเจลกสั สปผนู บี้ รรพชาอปุ สมบทเถดิ ขาพเจาจักบํารงุ เธอดว ยจีวร บณิ ฑบาต เสนา-สนะและคลิ านปจ จัยเภสชั บริกขาร. อเจลกสั สปไดบรรพชาอุปสมบทในพระธรรมวนิ ัยแลว . ทานพระอเจลกสั สปอุปสมบทแลว ไมน าน หลีกออกจากหมู อยผู เู ดียว ไมประมาท มีความเพยี ร มใี จแนวแนกระทาํ ใหแ จงซ่ึงทส่ี ุดแหงพรหมจรรยอนั ยอดเย่ยี ม ที่กลุ บุตรทั้งหลายออกบวชเปนบรรพชิตโดยชอบตอ งการนน้ั ดว ยปญญาอันยิ่งเองในปจ จุบนั เขา ถงึ อยูรูชัดวา ชาติส้ินแลว พรหมจรรยอยูจบแลว กจิ ทค่ี วรทํา ทําเสร็จแลว กิจอ่ืนเพ่อื ความเปน อยา งน้มี ิไดมี ก็แลทา นพระอเจลกัสสปไดเ ปน พระอรหนั ตองคหน่ึงในจํานวนพระอรหนั ตท้ังหลาย. จบ อเจลสตู รท่ี ๙ อรรถกถาอเจลสูตรท่ี ๙ พึงทราบวนิ จิ ฉยั ในอเจลสตู รท่ี ๙ ดังตอไปนี้. บทวา กีวจริ  ปพฺพชิโต ความวา เวลานานเทาไร. บทวาอตุ ฺตรมิ นสุ สฺ ธมฺโม คอื กุศลกรรมบถ ๑๐ ชอื่ วา มนุสสธรรม. ยิ่งกวา มนุสสธรรมน้นั ชือ่ วา อุตตรมิ นสุ สธรรม. บทวา อลมรยิ ญาณทสสฺ น-วิเสโส ความวา ญาณทสั สนวเิ ศษกลา วคือ อลมรยิ ธรรมเพราะสามารถ

พระสุตตนั ตปฎก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 172เพื่อทาํ ความเปน อริยะ. บทวา นคเฺ คยฺย คอื จากความเปน คนเปลอื ย บทวามุ ฺเฑยยฺ คอื จากความเปนคนโลน . บทวา วาฬนปิ โฺ ปตนาย คือจากการปดฝุน อธบิ ายวา เม่ือเขานงั่ ท่ีพน้ื ดนิ ก็แตเพยี งถือแซห างนกยูงเพือ่ปดฝุนธุลีและทรายท่ตี ิดอยใู กลท น่ี ่ัง. จบ อรรถกถาอเจลสูตรท่ี ๙ ๑๐. คิลานสตู ร วา ดว ยพทุ ธคุณ ธรรมคณุ สงั ฆคณุ [๕๘๓] กส็ มัยนัน้ แล จิตตคฤหบดปี วย เปนทกุ ข มไี ขหนกัครั้งน้นั แล อารามเทวดา วนเทวดา รุกขเทวดา ( และ ) เทวดาทส่ี งิ สถิตอยูทีต่ นไมเปน ยา หญา และพญาไม มารว มประชุมกันแลว กลา วกับจิตตคฤหบดี วา ดกู อนคฤหบดี ทานจงปรารถนาวา ขอใหเ ราเปนพระเจาจกั รพรรดริ าชในอนาคตเถดิ . เม่อื พวกเทวดากลา วอยา งน้แี ลว จิตตคฤหบดีจงึ ไดก ลาวกะเทวดาเหลา นน้ั วา แมการเปน เชนน้ันกเ็ ปนของไมเทีย่ ง ไมย่งั ยืน จําจะตอ งละไป. [๕๘๔] เมอ่ื จติ ตคฤหบดีกลา วอยา งนแี้ ลว พวกมิตรสหายญาติสาโลหิตของจิตตคฤหบดีไดกลาวกะจิตตคฤหบดวี า ขาแตท านผูเ ปนบตุ รนาย ทานจงตั้งสตไิ ว อยา เพอไป. จิตต. ฉันไดพดู อะไรออกไปบา งหรอื ทเ่ี ปนเหตุใหพ วกทา นทั้งหลายกลาวกะฉนั อยางน้ีวา ขาแตทานผูเปน บตุ รนาย ทานจงตงั้ สตไิ วอยาเพอไป.

พระสตุ ตันตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 173 มติ ร. ขาแตทานผูเ ปน บตุ รนาย ทานไดพูดอยา งนีว้ า แมการเปนเชนนั้น กเ็ ปน ของไมเทยี่ ง ไมย งั่ ยนื จาํ จะตอ งละไป. จติ ต. จริงอยา งนน้ั อารามเทวดา วนเทวดา รกุ ขเทวดา (และ)เทวดาทส่ี ิงสถิตอยูท ตี่ น ไมเปน ยา หญา และพญาไม ไดกลา วกะเราอยา งนี้วา ดกู อ นคฤหบดีทา นจงตง้ั ปรารถนาวา ขอใหเราไดเปนพระเจาจกั รพรรดิ-ราชในอนาคตกาล ฉนั จงึ ไดกลา วกะเทวดาเหลา น้ันวา แมก ารเปน เชน นน้ักเ็ ปน ของไมเทย่ี ง ไมย ง่ั ยนื จาํ จะตอ งละไป. มติ ร. ขาแตทา นผเู ปนบตุ รนาย กอ็ ารามเทวดา วนเทวดา รกุ ขเทวดา (และ) เทวดาทสี่ ิงสถติ อยูทต่ี นไมเปน ยา หญา และพญาไมเหลา นัน้เหน็ อํานาจประโยชนอ ะไร จงึ ไดกลาววา ดกู อ นคฤหบดี ทานจงปรารถนาวา ขอใหเราไดเปน พระเจาจักรพรรดริ าชในอนาคตเถิด. จิตต. อารามเทวดา วนเทวดา รกุ ขเทวดา ( และ ) เทวดาท่ีสิงสถิตอยูทีต่ นไมเปนยา หญาและพญาไมเ หลา นน้ั มีความคิดอยา งน้วี าจิตตคฤหบดผี นู เ้ี ปนผมู ีศลี มีกัลยาณธรรม ถาเธอจักปรารถนาวา ขอใหเ ราไดเปนพระเจา จกั รพรรดิราชในอนาคตไซร การปรารถนาดว ยใจของเธอผูมีศีลนจ้ี กั สาํ เร็จไดเพราะศีลบรสิ ุทธิ์ ผูป ระกอบดว ยธรรมยอ มเพมิ่ กําลังใหผ ูท่ีประกอบดว ยธรรม อารามเทวดา วนเทวดา รกุ ขเทวดา ( และ ) เทวดาทส่ี งิ สถติ อยทู ตี่ น ไมเปนยา หญาและพญาไมเ ลา นนั้ เห็นอํานาจประโยชนดงั กลาวมานี้ จึงไดกลา ววา ดกู อ นคฤหบดี ทา นจงปรารถนาวา ขอใหเราไดเปน พระเจา จักรพรรดิราชในอนาคตเถิด ฉันจึงไดก ลา วกะเทวดาเหลา น้ันวา แมการเปนเชน นนั้ ก็ เปน ของไมเ ทย่ี ง ไมย ัง่ ยนื จําจะตองละไป.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 174 มติ ร. ขาแตท านผูเ ปนบุตรนาย ถาเชน นั้น ขอทานจงกลาวสอนพวกขาพเจา บา ง. [๕๘๕] จติ ต. ฉะนัน้ พวกทา นพึงศกึ ษาอยางนวี้ า พวกเราจกั ประกอบดวยศรทั ธาอันไมห วั่นไหวในพระพุทธเจา วา แมเ พราะเหตุน้ี ๆพระผมู ีพระภาคเจาพระองคน น้ั เปน พระอรหันต ตรัสรเู องโดยชอบ ถงึพรอมดวยวชิ ชาและจรณะเสด็จไปดีแลว รูแจง โลก เปน สารถีฝก บุรุษท่ีควรฝก ไมมผี อู ื่นย่งิ กวา เปนศาสดาของเทวดาและมนษุ ยท้ังหลาย เปน ผูเบกิ บานแลว เปนผจู ําแนกธรรม พวกเราจักประกอบดวยศรทั ธาอันไมหวั่นไหวในพระธรรมวา พระธรรมอันพระผูมพี ระภาคเจาตรัสดแี ลว อนั ผูปฏบิ ัติ จะพึงเหน็ เอง ไมป ระกอบดว ยกาล ควรเรียก ใหม าดู ควรนอ มเขา มาอนั วญิ ูชนจะพงึ รูเฉพาะตน พวกเราจกั ประกอบดวยศรัทธาอนั ไมหวน่ั ไหวในพระสงฆวา พระสงฆส าวกของพระผมู ีพระภาคเจา เปนผปู ฏบิ ตั ิดีแลวปฏิบตั ติ รง ปฏบิ ตั ิเปน ธรรม ปฏบิ ัติชอบ นีค่ อื คแู หง บุรษุ ๔ ไดแกบ ุรุษบคุ คล ๘ นีค้ อื พระสงฆสาวกของพระผูมพี ระภาคเจา เปนผคู วรของคํานับเปน ผคู วรของตอ นรบั เปน ผูควรของทําบุญ เปนผคู วรกระทาํ อญั ชลีเปน นาบญุ ของโลก ไมมีนาบุญอน่ื ยงิ่ ใหญไ ปกวา . อน่ึง ไทยธรรมทกุ ชนิดในตระกลู จกั เปน ของควรแบง กับทา นผูมศี ีล มกี ลั ยาณธรรม พวกทา นพึงศึกษาอยา งน้แี ล ครั้งนัน้ แล จิตตคฤหบดี ครน้ั แนะนํามติ รสหายญาติสาโลหติ ใหเลื่อมใสในพระพุทธเจา พระธรรม พระสงฆ และจาคะแลวไดก ระทํากาละ. จบ คลิ านสูตรที่ ๑๐ จบ จิตตตหปติปจุ ฉา.

พระสุตตนั ตปฎก สังยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 175 อรรถกถาคลิ านสตู รที่ ๑๐ พึงทราบวินจิ ฉัยในคลิ านสูตรที่ ๑๐ ดังตอ ไปน้ี. บทวา อารามเทวดา ความวา พวกเทพยดา ผสู งิ อยใู นสวนดอกไมและในสวนผลไม. บทวา วนเทวดา คอื เทพยดาผสู งิ อยูในไพรสัณฑบทวา รกุ ฺขเทวดา ความวา เวสสวัณเทวดา ในกาลแหงพระเจา มตั ตราชพวกเทพดา ผูสงิ อยใู นตน ไมเ หลา นั้นอยางนี้ บทวา โอสธิตณิ วนปปฺ ติความวา พวกเทพดา ผูสิงอยูบ นตนสมอไทยและมะขามปอ มเปน ตนบนหญา มุงกระตา ยและหญาปลอ งเปนตน และบนตน ไมเจา ปา บทวาสงฺคมฺม คอื ประชุมพรอ มกันแลว. บทวา สมาคมมฺ คือมาพรอมกนัแลว แตทน่ี ้ัน ๆ บทวา ปณิเธหิ ความวา ทา นจงต้งั ดว ยสามารถความปรารถนา บทวา อิชฺฌสิ ฺสติ สีลวโต เจโตปณิธิ ความวา ความปรารถนาแหง จติ จักสําเรจ็ แกเธอผูมีศีล. บทวา ธมฺมิโก ผปู ระกอบดวยกุศลธรรม ๑๐ คือไมถึงอคติ. บทวา ธมฺมราชา เปนไวพ จนข องบทวา ธมมฺ โิ ก น่ันแหละ. อนึง่ ชอ่ื วา ธรรมราชา เพราะราชสมบตั ิอันพระองคทรงไดแ ลว โดยธรรม. บทวา ตสมฺ า ความวา ขาแตท านผเู ปนบุตรนายถา อยา งนั้น ขอทานทงั้ หลาย จงกลาวสอนพวกขาพเจา ดวยโอวาทเปนตน เถดิ . บทวา อปฺปฏวิ ิภตฺต ความวา ไทยธรรมอันแบงกันแลวอยาง้วี า พวกเราจกั ถวายสงิ่ นีแ้ กพ วกภิกษุ เราจักบริโภคสงิ่ นีด้ วยตนดงั นี้จกั เปนของทัง่ ไป กบั ดว ยพวกภกิ ษดุ ว ยประการฉะน.ี้ จบ อรรถกถาคลิ านสตู รที่ ๑๐ จบ อรรถกถาจิตตคหปติปุจฉาสงั ยุต

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 176 รวมพระสูตรทม่ี ใี นวรรคนี้ คือ ๑. สังโยชนสูตร ๒. ปฐมอิสิทตั ตสูตร ๓. ทุติยอิสิทัตตสตู ร๔ มหกสูตร ๕. ปฐมกามภสู ูตร ๖. ทตุ ิยกามภูสูตร ๗. โคทตั ตสูตร๘. นคิ ณั ฐสตู ร ๙. อเจลสตู ร ๑๐. คลิ านสตู ร.

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 177 ๘. คามณิสังยตุ ๑. จณั ฑสตู ร วา ดว ยคนดุและคนสงบเสงย่ี ม [๕๘๖] ครัง้ นนั้ แล นายจณั ฑคามณเี ขา ไปเฝา พระผูมีพระภาคเจาถงึ ที่ประทบั ถวายบังคมแลวนั่ง ณ ทีค่ วรสว นขางหน่ึง คร้นั แลว ไดทูลถามพระผมู ีพระภาคเจาวา ขา แตพ ระองคผ ูเจรญิ อะไรหนอ เปนเหตุเปนปจ จยั ทาํ ใหบคุ คลบางคนในโลกนี้ ถงึ ความนับวา เปนคนดุ เปน คนดุก็อะไรหนอเปนเหตุเปนปจ จยั ทําใหบ คุ คลบางคนในโลกนถ้ี งึ ความนับเปนคนสงบเสงย่ี ม เปนคนสงบเสงี่ยม. พระผมู พี ระภาคเจาตรัสตอบวาดกู อนนายคามณี คนบางคนในโลกน้ียงั ละราคะไมไ ด เพราะเปนผยู ังละราคะไมได คนอ่นื จงึ ยัว่ ใหโกรธ คนท่ียังละราคะไมไ ดเมือ่ ถกู คนอน่ื ยั่วใหโ กรธ ยอมแสดงความโกรธใหปรากฏ ผนู น้ั จงึ นับไดว าเปน คนดุ. คนบางคนในโลกนย้ี ังละโทสะไมไ ด เพราะเปน ผูย ังละโทสะไมได คนอืน่ จงึยว่ั ใหโ กรธ คนท่ยี ังละโทสะไมไดเมือ่ ถกู คนอนื่ ยว่ั ใหโ กรธ ยอมแสดงความโกรธใหปรากฏ ผูนนั้ จึงนบั ไดว า เปนคนดุ. คนบางคนในโลกนยี้ งั ละโมหะไมได เพราะเปน ผยู งั ละโมหะไมไ ด คนอนื่ จงึ ย่ัวใหโ กรธ คนทย่ี งัละโมหะไมได ถูกคนอ่นื ยัว่ ใหโ กรธยอ มแสดงความโกรธใหปรากฏ ผนู น้ัจึงนบั ไดวา เปน คนดุ ดกู อนนายคามณี นเ้ี ปน เหตุเปน ปจ จยั ทาํ ใหค นบางคนในโลกนถ้ี ึงความนับวา เปนคนดุ เปนคนดดุ ังน้ี.

พระสตุ ตันตปฎก สงั ยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 178 [๕๘๗] ดกู อ นนายคามณี อนง่ึ คนบางคนในโลกนล้ี ะราคะไดแลว เพราะเปนผลู ะราคะได คนอืน่ ย่วั ก็ไมโกรธ คนที่ละราคะไดแ ลวถูกคนอนื่ ยัว่ ใหโ กรธกไ็ มแสดงความโกรธใหป รากฏ ผนู ้นั จึงนบั ไดวา เปนคนสงบเสงี่ยม. คนบางคนในโลกนลี้ ะโทสะไดแลว เพราะเปน ผูล ะโทสะได คนอน่ื ยว่ั กไ็ มโกรธ คนทล่ี ะโทสะไดแลว ถกู คนอ่ืนย่วั ใหโ กรธ กไ็ มแสดงความโกรธ ใหป รากฏ ผูน ้ันจึงนับไดว า เปน คนสงบเสงยี่ ม คนบางคนในโลกน้ลี ะโมหะไดแลว เพราะเปนผูละโมหะได คนอนื่ ย่ัวไมไ ดคนท่ลี ะโมหะไดแลวถูกคนอ่นื ยั่วใหโกรธ ก็ไมแ สดงความโกรธปรากฏผนู น้ั จึงนบั ไดว า เปนคนสงบเสง่ยี ม. ดกู อ นนายคามณี นเี้ ปนเหตเุ ปนปจจัยทําใหค นบางคนในโลกน้ีถงึ ความนับวา เปน คนสงบเสง่ยี ม เปนตนสงบเสงยี่ มดังนี้. [๕๘๘] เม่ือพระผูม ีพระภาคเจาตรัสอยา งนี้แลว นายจณั ฑคามณีไดก ราบทูลพระผูมีพระภาคเจาวา ขา แตพ ระองคผ เู จรญิ พระธรรมเทศหาของพระองค แจมแจง ยง่ิ นัก พระธรรมเทศนาของพระองคแ จมแจง ย่ิงนกั .พระผูมีพระภาคเจา ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยาย เปรยี บเหมอื นงายของท่คี วา่ํ เปดของทปี่ ด บอกหนทางใหแ กค นหลงทาง หรอื ตามประทีปในทมี่ ดื ดวยหวังวา คนมีจกั ษุจกั เห็นรปู ฉะนน้ั ขาแตพระองคผ เู จรญิขาพระองคน ข้ี อถงึ พระผมู ีพระภาคเจา กบั ทั้งพระธรรมและพระภกิ ษสุ งฆวา เปนสรณะ ขอพระผมู ีพระภาคเจาโปรดทรงจําขาพระองควา เปนอุบาสกผถู ึงพระรัตนตรัยเปน สรณะจนตลอดชีวิต ตั้งแตว ันนีเ้ ปนตน ไป. จบ จณั ฑสตู รท่ี ๑

พระสตุ ตันตปฎก สังยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 179 อรรถกถาคามณสิ งั ยตุ อรรถกถาจณั ฑสูตรที่ ๑ คามณิสังยตุ จัณฑสตู รที่ ๑ พึงทราบวนิ จิ ฉัยดังตอ ไปน้ี. บทวา จณฺโฑ คามณี ความวา นายบา นคนหน่งึ ท่พี ระธรรมสังคาหกเถระ เรยี กชอื่ วา จณั ฑะ. ดว ยบทวา ปาตุกโรติ ทา นแสดงวาเขาทะเลาะกท็ ะเลาะตอบ เขาดา ก็ดาตอบ เขาประหารก็ประหารตอบช่ือวาทาํ ใหป รากฏ. ดวยบทวา น ปาตุกโรติ ทานแสดงวา แมถ กู ดาก็ไมทาํ ตวั เปนขาศึกอะไร ๆ. จบ อรรถกถาจัณฑสตู รที่ ๑ ๒. ตาลปตุ ตสูตร วา ดวยปญหาของนักเตน ราํ ช่อื วาตาลบตุ ร [๕๘๙] สมยั หนึง่ พระผมู พี ระภาคเจา ประทับอยู ณ พระวิหารเวฬุวนั กลันทกนิวาปสถาน ใกลกรุงราชคฤห. ครงั้ น้นั พอบา นนกั เตน รํานามวา ตาลบตุ ร เขา ไปเฝา พระผูมีพระภาคเจา ถงึ ทปี่ ระทบั ถวายบงั คมพระผมู พี ระภาคเจา แลวนงั่ ณ ทคี่ วรสว นขางหน่งึ คร้นั แลว ไดท ลู ถามพระผูม ีพระภาคเจา วา ขา แตพระองคผ เู จรญิ ขา พระองคเคยไดยินคาํ ของนักเตน ราํ ผูเปนอาจารยและปาจารยกอ น ๆ กลา ววา นกั เตนรําคนใดทาํ ใหคนหัวเราะ รนื่ เรงิ ดวยคําจริงบาง ทําเท็จบา ง กลางสถานเตนราํกลางสถานมหรสพ ผนู ัน้ เมอ่ื แตกกายตายไป ยอ มเขาถึงความเปนสหาย

พระสุตตนั ตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 180แหง เทวดาผรู าเรงิ ในขอ นพี้ ระผมู ีพระภาคเจาตรัสอยางไร. พระผูมีพระ-ภาคเจา ตรสั วา อยา เลยนายคามณี ขอพกั ขอ นีเ้ สยี เถิด ทา นอยา ถามขอน้ีกะเราเลย. [๕๙๐] แมครงั้ ท่ี ๒ . . . . แมค รง้ั ท่ี ๓ พอบานนกั เตนรํานามวาตาลบตุ ร กไ็ ดทูลถามพระผมู พี ระภาคเจา วา ขาแตพ ระองคผเู จริญ ขา พระ-องคเคยไดย ินคําของนกั เตนรํา ผเู ปนอาจารยและปาจารยก อน ๆ กลาววานกั เตน ราํ คนใดทําใหค นหัวเราะ รนื่ เรงิ ดวยคําจรงิ บาง คาํ เท็จบา งในทา มกลางสถานเตนรํา ในทามกลางสถานมหรสพ ผนู น้ั เม่อื แตกกายตายไป ยอ มเขาถงึ ความเปนสหายของเทวดาผูร าเริง ในขอ นพี้ ระผูม พี ระ-ภาคเจา ตรัสอยา งไร. [๕๙๑] พระผูม ีพระภาคเจาตรัสวา ดกู อ นนายคามณี เราหา มทา นไมไดแลว วา อยา เลยนายคามณี ขอพกั ขอนเี้ สียเถิด ทา นอยาถามขอ นีก้ ะเราเลย แตเราจักพยากรณใหท าน ดูกอ นนายคามณี เมือ่ กอนสัตวทัง้ หลายยังไมป ราศจากราคะ อันกเิ ลสเครอ่ื งผกู คือราคะผูกไว นกั เตนราํรวบรวมเขาไวซึ่งธรรมอันเปน ท่ตี ั้งแหงความกําหนัด ในทามกลางสถานเตนราํ ในทา มกลางสถานมหรสพ แกส ัตวเ หลาน้นั มากย่งิ ขึ้น. เมอ่ื กอนสตั วท้งั หลายยังไมป ราศจากโทสะ อันกิเลสเคร่อื งผูกคือโทสะผูกไว นกั -เตน รํารวบรวมเขาไวซ ่งึ ธรรมเปนทต่ี ั้งแหงโทสะ ในทา มกลางสถานเตนรําในทามกลางสถานมหรสพ แกส ัตวเ หลา นั้นมากย่งิ ขนึ้ . เมอ่ื กอ นสัตวท้งั หลายยังไมปราศจากโมหะ อันกิเลสเคร่ืองผกู คอื โมหะผูกไว นกั เตน รํายอมรวบรวมไวซง่ึ ธรรมอนั เปนที่ตั้งแหง โมหะ ในทา มกลางสถานเตน รํา

พระสตุ ตันตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 181ในทา มกลางสถานมหรสพ แกสัตวเ หลา นั้นมากยิง่ ข้นึ นักเตน ราํ นัน้ตนเองก็มัวเมาประมาท ต้งั อยูในความประมาท เมอื่ แตกกายตายไป ยอ มบงั เกิดในนรกชื่อปหาสะ. อนึง่ ถา เขามคี วามเห็นอยางนวี้ า นักเตนราํคนใดทาํ ใหค นหวั เราะ ร่ืนเรงิ ดว ยคาํ จรงิ บา ง คําเท็จบา ง ในทา มกลางสถานเตน รํา ในทามกลางสถานมหรสพ ผูนัน้ เมอ่ื แตกกายตายไป ยอมเขาถึงความเปน สหายแหงเทวดาชอื่ ปหาสะ. ความเห็นของเขาน้ันเปนความเห็นผดิ . ดูกอนนายคามณี กเ็ รายอ มกลา วคตสิ องอยางคือ นรกหรือกําเนิดสตั วเ ดียรจั ฉานอยา งใดอยา งหน่งึ ของบุคคลผูมีความเหน็ ผิด [๕๙๒] เม่ือพระผมู พี ระภาคเจาตรสั อยา งน้แี ลว พอบานนกั -เตนรํานามวา ตาลบตุ ร รองไหส ะอน้ื นํา้ ตาไหล พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั วาดูกอ นนายคามณี เราไดห า มทานแลวมใิ ชหรือวา อยาเลย นายคามณีขอพักขอ นี้เสยี เถิด อยา ถามขอ น้ีกะเราเลย. คามณ.ี ขาแตพระองคผ เู จริญ ขา พระองคไมไ ดร องไหถ งึ ขอ ท่ีพระผูม ีพระภาคเจา ตรัสอยางนีก้ ะขาพระองคหรอก แตวา ขาพระองคถ ูกนกั เตน ราํ ผูเปน อาจารยแ ละปาจารยกอน ๆ ลอ ลวงใหหลงสน้ิ กาลนานวานกั เตน รําคนใดทาํ ใหค นหัวเราะ รื่นเรงิ ดวยคาํ จริงบา ง คําเท็จบา ง ในทา มกลางสถานมหรสพ ผูน้ันเมื่อแตกกายตายไป ยอ มเขา ถงึ ความเปนสหายของเทวดาชื่อปหาสะ. ขาแตพ ระองคผ เู จริญ พระธรรมเทศนาของพระองคแ จม แจงยิ่งนัก ขาแตพ ระองคผ ูเ จริญ พระธรรมเทศนาของพระ-องคแ จมแจง ยิ่งนัก พระผมู พี ระภาคเจาทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยายดจุ หงายของทคี่ วํ่า เปดของที่ปด บอกทางแกคนหลงทางหรือตามประทีบ

พระสุตตนั ตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 182ในทมี่ ดื ดว ยหวังวา คนมจี กั ษุจกั เหน็ รูป ฉะนั้น ขา แตพระองคผเู จริญขา พระองคน ข้ี อถึงพระผูมพี ระภาคเจากบั ทัง้ พระธรรมและภกิ ษสงฆว า เปนสรณะ ขาพระองคพ ึงไดบ รรพชาอปุ สมบท ในสาํ นกั ของพระผูมีพระ-ภาคเจา นายนฏคามณนี ามวา ตาลบุตรไดบ รรพชา ไดอ ุปสมบทในสํานกัพระผูมพี ระภาคเจาแลว ทา นพระตาลบตุ รอปุ สมบทไมนาน หลีกออกจากหมูอ ยูผเู ดยี ว ไมประมาท มีความเพียร มีใจแนวแน ฯลฯ ก็แลทานพระตาลบตุ รเปนพระอรหนั ตอ งคห น่ึง ในจํานวนพระอรหันตท ้งั หลาย. จบ ตาลปุตตสูตรท่ี ๒ อรรถกถาตาลปตุ ตสูตรท่ี ๒ ในตาลปุตตสตู รท่ี ๒ พึงทราบวนิ ิฉัยดังตอ ไปน้ี. บทวา ตาลปตุ โฺ ต คอื เขามีช่ืออยา งนน้ั . เลากันมาวา นายบา นนกั ฟอนราํ คนนน้ั มีผิวพรรณผอ งใสเหมอื นลูกตาลสกุ ท่หี ลดุ จากข้ัว. ดวยเหตนุ น้ั คนทั้งหลายจงึ ต้งั ชื่อเขาวา ตาลบุตร. นายตาลบุตรผนู น้ี ้ันเขาถึงพรอ มดว ยอภินิหาร ( บญุ เกา ) เปน บคุ คลเกดิ ในภพสุดทา ย (ไมต อ งเกิดอีก ). แตเ พราะธรรมดาปฏิสนธิ เอาแนนอนไมไ ด เหมือนทอ นไมทขี่ วา งไปในอากาศ ฉะน้ัน นายตาลบตุ รน้ีจงึ บงั เกิดในตระกูลนกั ฟอ นราํพอเจริญวยั ก็เปน ยอดทางนาฏศิลปศลิ ปฟอนรํา มีชือ่ กระฉอ นไปทั่วชมพ-ูทวีป. เขามีเกวียน ๕๐๐ เลม มีหญิงแมบาน ๕๐๐ คนเปนบรวิ ารแมเขากม็ ภี รรยาจาํ นวนเทา น้นั ดังนนั้ เขาจึงพรอมดวยหญงิ ๑,๐๐๐ คน

พระสตุ ตนั ตปฎก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 183และเกวียน ๑,๐๐๐ เลม อยูอาศยั นครหรือนิคมใด ๆ ประชาชนในนครหรือนิคมนัน้ ๆ พากนั ใหท รัพยแสนหน่งึ แกเ ขากอ นทีเดยี ว. เมอื่ เขาแตง ตัวแสดงมหรสพกาํ ลังเลน กีฬาพรอมดว ยหญงิ ๑,๐๐๐ คนอยู ประชาชนตา งโยนเครอื่ งประดับมือเทาเปนตน ตบรางวลั ใหไมม ีส้นิ สดุ . วนั น้ันเขาแวดลอมดวยหญงิ ๑,๐๐๐ คน เลนกีฬาในกรงุ ราชคฤห เพราะมญี าณแกกลา พรอ มดว ยบรวิ ารท้งั หมดเขา ไปเฝา พระผูมพี ระภาคเจา ถงึ ท่ีประทบั . บทวา สจจฺ าลิเกน ไดแ กดวยคําจรงิ บา ง ดวยคาํ เทจ็ บา ง. บทวาตฏิ  เตต ความวา ขอนน้ั จงพกั ไว. บทวา รชนยิ า ไดแกม ายากลแสดงลมเจอื ฝนพัดดายหาสีออกจากปาก ซงึ่ เปนปจจัยแหง ราคะ และนยัท่ยี ง่ิ ๆ ข้นึ ไปอยา งอนื่ ซ่งึ แสดงอาการทป่ี ระกอบดวยความยินดีในกาม.บทวา ภยิ ฺโยโส มตตฺ าย ไดแ กโดยประมาณย่ิง. บทวา โทสนยิ าไดแกอ าการที่แสดงมายากลมีการตดั มอื และเทา เปน ตน ซง่ึ เปนปจ จยั แหงโทสะ. บทวา โมหนิยา. ไดแกมายากลชนดิ ชนดิ เอานา้ํ ทาํ นํ้ามนั เอานาํ้ มันทําน้ํา อยา งนีเ้ ปน ตน ซงึ่ เปนเปน ปจจัยแหงโมหะ. บทวา ปหาโส นามนริ โยความวา ธรรมดานรกท่ีชอ่ื วา ปหาสะ มไิ ดมเี ปน นรกหนึ่งตางหากแตเปน สว นหนงึ่ ของอเวจีนงั่ เองทีพ่ วกสตั วแ ตงตวั เปน นักฟอ นรํา ทําเปนฟอนราํ และขบั รองพากันหมกไหมอยู ทา นกลา วหมายเอานรกนัน้ . ในบทวานาห ภนฺเต เอต โรทามิ นี้ พึงทราบเนอ้ื ความดวยอํานาจสกรรมกิริยาอยา งน้ีวา ขา พระองคมไิ ดรอ งไหถ งึ การพยากรณข องพระผมู พี ระภาคเจาขอนนั้ พระเจาขา. อน่งึ ในขอวา ชนทัง้ หลายปรารภถงึ คนตายมีน้ําตาไหลรองไหเ ปนตน น้ี พงึ ทราบวาเปน อีกโวหารหน่งึ . จบ อรรถกถาตาลปุตตสูตรที่ ๒

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 184 ๓. โยธาชวี สูตร วาดวยปญ หาของนักรบอาชพี [๕๙๓] ครงั้ น้นั แล นายบานนกั รบอาชีพเขาไปเฝาพระผูม ีพระภาคเจา ถึงท่ปี ระทบั ฯลฯ ครั้นแลว ไดท ูลถามพระผมู พี ระภาคเจา วาขา แตพ ระองคผเู จริญ ขาพระองคไดสดับคําของนกั รบอาชพี ทง้ั อาจารยและปาจารยก อน ๆ กลา วกนั อยา งนี้วา นักรบอาชพี คนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม คนอนื่ ฆา ผูนั้นซ่งึ กาํ ลงั อตุ สาหะพยายามใหถ ึงความตาย ผนู น้ัเม่อื ตายไป ยอมเขาถงึ ความเปนสหายของเทวดาเหลาสรชิต ในขอน้ีพระผมู ีพระภาคเจาตรัสวา อยางไร พระผมู พี ระภาคเจา ตรัสวา อยาเลยนายบาน ขอพักขอนีเ้ สยี เถิด อยา ถามขอนีก้ ะเราเลย แมค ร้ังท่ี ๒ ฯลฯแมคร้ังที่ ๓ นายนักรบอาชพี ไดทูลถามพระผูม ีพระภาคเจา วา ขา แตพระองคผเู จรญิ ขา พระองคไดส ดบั คาํ ของนักรบอาชีพทั้งอาจารยและปาจารยกอ น ๆ กลาวกันอยางนีว้ า นักรบอาชีพคนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม คนอ่ืนฆา ผูน น้ั ซ่ึงกาํ ลังอุตสาหะพยายามใหถึงความตาย ผนู ้ันเม่ือตายไป ยอ มเขาถึงความเปนสหายของเทวดาเหลา สรชิต ในขอ นี้พระผูม พี ระภาคเจา จะตรัสวา กะไร พระผูม ีพระภาคเจาตรัสวา ดกู อ นนายบา น เราหามทานไมไดแ ลว วา อยาเลยนายบา น ของดขอนเี้ สยี เถดิอยา ถามเราถงึ ขอ นีเ้ ลย แตเราจักพยากรณใ หท าน ดกู อ นนายบา น นักรบอาชพี คนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม ผูน น้ั ยดึ หนว งจติ กระทาํ ไวไมด ีตง้ั จิตไวไ มดกี อ นวา สัตวเ หลานี้จงถูกฆา จงถกู แทง จงขาดสูญ จงพินาศหรือวา อยาไดมี คนอ่ืนฆา ผนู ้ันซ่งึ กําลงั อตุ สาหะพยายามใหถ ึงความตายผูนน้ั เมื่อตายไป ยอ มเกิดในนรกช่ือสรชติ กถ็ า เขามคี วามเห็นอยางน้วี า

พระสตุ ตันตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 185นักรบอาชีพคนใดอุตสาหะพยายามในสงความ คนอ่ืนฆา ผนู ั้นซ่ึงกาํ ลังอตุ สาหะพยายามใหถ งึ ความตาย ผนู ัน้ เม่ือตายไป ยอมเขา ถงึ ความเปนสหายของเทวดาเหลา สรชติ ดงั น้ีไชร ความเห็นของผูน น้ั เปน ความเหน็ ผดิดกู อ นนายบาน ก็เรายอ มกลา วคติ ๒ อยา ง อยา งใดอยา งหนึง่ คือ นรกหรือกาํ เนดิ สตั วเ ดยี รจั ฉานของบคุ คลผูม ีความเห็นผดิ [๕๙๔] เม่ือพระผมู พี ระภาคเจาตรสั อยางนี้แลว นายบานนักรบอาชพี รอ งไหสอืน้ นํา้ ตาไหล พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสวา ดกู อ นนายบา นเราไดหามทานแลวมใิ ชหรือวา อยาเลยนายบาน ของดขอนี้เสยี เถดิ อยาถามเราถงึ ขอนีเ้ ลย เขาทลู วา ขาแตพระองคผเู จรญิ ขา พระองคไมไดรอ งไหถ งึ ขอที่พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสอยา งน้ี กะขา พระองคหรอก แตว าขาพระองคถกู นกั รบอาชพี ท้งั อาจารยและปาจารยกอ น ๆ ลอ ลวงใหหลงสิน้กาลนานวานกั รบอาชีพคนใดอุตสาหะพยายามในสงความ คนอ่ืนฆาผูน นั้ซึง่ กําลังอุตสาหะพยายามใหถงึ ความตาย นักรบอาชีพคนน้นั เมอ่ื ตายไปยอ มเขาถงึ ความเปนสหายของเทวดาเหลาสรชติ ดงั นี้ ขา แตพระองคผเู จรญิ พระธรรมเทศนาของพระองคแ จมแจงนกั ขา แตพ ระองคผ เู จริญพระธรรมเทศนาของพระองคแ จมแจง นัก พระผมู พี ระภาคเจาทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยาย ดุจหงายของท่คี วํา่ เปดของทป่ี ด บอกทางใหแ กคนหลงทาง หรือสอ งไฟในทีม่ ดื ดว ยหวงั วา คนมจี ักษุจักไดเหน็ รปู ฉะนัน้ขาแตพระองคผเู จริญ ขา พระองคขอถึงพระผูมพี ระภาคเจา กบั ทง้ั พระ-ธรรมและพระภิกษสุ งฆว าเปน สรณะ ขอพระผูมพี ระภาคเจา โปรดทรงจาํขาพระองคว า เปน อุบาสกผูถึงพระรัตนตรัยเปนสรณะจนตลอดชีวติ ตั้งแตวันน้เี ปนตน ไป. จบ โยธาชวี สตู รท่ี ๓

พระสุตตันตปฎก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 186 อรรถกถาโยธาชีวสตู รที่ ๒ ในโยธาชีวสูตรที่ ๓ พึงทราบ วนิ ิจฉัยดงั ตอ ไปนี้. บทวา โยธาชีโว ความวา ผูเลี้ยงชีพดวยการรบ ( นกั รบอาชีพ)พระธรรมสงั คาหกเถระตัง้ ชื่อไวอยางน.ี้ บทวา อุสสฺ หติ วายมติ ไดแกทําความอุตสาหะพยายาม. บทวา ปริยาปาเทนฺติ ไดแ กใ หถงึ ความตายบทวา ทกุ กฺ ฏ ไดแ กท าํ จิตไวไมดี. บทวา ทปุ ฺปณิหติ  ไดแ กตง้ั จติ ไวไ มดีบทวา สรชิโต นาม นิรโย ความวา แมนรกชือ่ สรชิตนี้ กม็ ไิ ดเปนนรกหนึ่งตา งหาก แตเ ปน สวนหนง่ึ ของอเวจนี ัน่ เอง ทีพ่ วกนักรบอาชพีผูกสอดอาวธุ ๕ อยา ง ถอื โล ขึ้นชา งมา รถเหมือนรบอยูในสนามรบหมกไหมอยู ขอ นี้ทานกลา วหมายเอานรกนัน้ . จบ อรรถกถาโยธาชวี สตู รที่ ๓ ๔. หตั ถาโรหสตู ร วาดวยปญ หาของนายทหารชาง [๕๙๕] ครง้ั นั้นแล นายทหารชา งไดเ ขา ไปเฝา พระผมู พี ระภาคเจาถงึ ท่ีประทบั ฯลฯ จนตลอดชีวติ ตง้ั แตว นั น้ีเปนตนไป. จบ หัตถาโรหสตู รที่ ๔

พระสตุ ตันตปฎ ก สังยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 187 ๕. อสั สาโรหสตู ร วา ดวยปญ หาของนายทหารมา [๕๙๖] ครง้ั นั้นแล นายทหารมา เขาไปเฝา พระผมู ีพระภาคเจาถึงท่ปี ระทับ ถวายบงั คมแลว น่ังอยู ณ ท่ีควรสว นขา งหน่งึ ครั้นแลวไดทูลถามพระผูม พี ระภาคเจาวา ขาแตพ ระองคผ ูเ จรญิ ขาพระองคไ ดสดับคําของทหารมา ทั้งอาจารยและปาจารยกอน ๆ พูดกนั วา ทหารมาคนใดอุตสาหะพยายามในสงคราม คนอน่ื ฆาผนู ัน้ ซึ่งกาํ ลงั อุตสาหะพยายามใหถงึ ความตาย ทหารมา ผูน ้นั เมอ่ื ตายไป ยอมเขา ถงึ ความเปน สหายของเทวดาเหลาสรชติ ในขอน้ีพระผูม พี ระภาคเจาตรัสวา กระไร พระผมู พี ระภาคเจาตรสั วา อยา เลยของดขอนี้เสยี เถิด อยาถามเราถงึ ขอน้เี ลย แมค รั้งท่ี ๒ฯลฯ แมค รัง้ ท่ี ๓ นายทหารมา ไดทลู ถามพระผมู ีพระภาคเจา วา ขาแตพระองคผ เจริญ ขาพระองคไดสดบั คําของทหารมาท้ังอาจารยและปาจารยคนกอน ๆ พดู กันวา ทหารมา คนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม คนอนื่ฆาผูนนั้ เม่อื ตายไป ยอมเขา ถงึ ความเปนสหายของเทวดาเหลาสรชติ ในขอนพี้ ระผูมพี ระภาคเจา ตรสั วากระไร พระผมู ีพระภาคเจาตรัสวา แนะนาย เราหา มไมไ ดแนแลววา อยา เลยนาย ของดขอนเี้ สยี เถดิ อยาถามเราถงึ ขอ น้ีเลย แตเราจักพยากรณใ หท า น แนะนาย ทหารมาคนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม ผูน้ันยดึ หนว งจิตกระทําไวไมด ี ตัง้ จิตไวไมดกี อนวาสัตวเหลา นีจ้ งถูกฆา จงถกู แทง จงขาดสูญ จงพินาศ หรอื วา จงอยามีคนอื่นฆา ผูน้ันซงึ่ กําลงั อุตสาหะพยายามใหถึงความตาย ทหารมาผนู ั้นเมือ่ ตายไป ยอมบงั เกดิ ในนรกชื่อสรชติ อนึ่ง ถา เขามีความเหน็ วา ทหารมา

พระสตุ ตนั ตปฎก สังยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 188คนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม คนอน่ื ฆาผนู ั้นซงึ่ กาํ ลงั อตุ สาหะพยายามใหถ งึ ความตาย ทหารมาผนู น้ั เมอ่ื ตายไป ยอ มเขา ถึงความเปนสหายของเทวดาเหลา สรชิต ดงั นี้ ไซร ความเหน็ ของเขานั้นเปน ความเห็นผดิ แนะ.นาย ก็เรากลา วคติ ๒ อยา ง อยา งใดอยางหนึ่ง คือ นรกหรอื กําเนดิสัตวเ ดยี รัจฉาน ของบุคคลผูมีความเหน็ ผิด. [๕๙๗] เมอื่ พระผูม พี ระภาคเจา ตรสั อยา งน้แี ลว นายทหารมารอ งไห นํ้าตาไหล พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสวา แนะ นาย เราไดหา มทา นอยางนแ้ี ลว มใิ ชห รือวา อยา เลยนาย ของดขอ นีเ้ สยี เถิด อยา ถามเราถงึขอน้เี ลย เขาทลู วา ขา แตพ ระองคผ ูเจริญ ขา พระองคม ิไดร องไหถงึ ขอท่ีพระผมู พี ระภาคเจา ตรัสกะขา พระองคห รือก็ แตวาขา พระองคถูกทหารมาท้ังอาจารยแ ละปาจารยกอ น ๆ ลวงใหห ลงสน้ิ กาลนานวา ทหารมาคนใดอตุ สาหะพยายามในสงคราม คนอน่ื ฆา ผูน นั้ ซึง่ กาํ ลงั อุตสาหะพยายามใหถ ึงความตาย ทหารมาผนู ้ันเมอ่ื ตายไป ยอมเขาถึงความเปน สหายของเทวดาเหลาสรชิต ขาแตพ ระองคผูเจรญิ พระธรรมเทศนาของพระองคแ จม แจงนัก ขาแตพ ระองคผเู จรญิ พระธรรมเทศนาของพระองคแจม แจง นกัพระผูมีพระภาคเจา ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยิ าย ดจุ หงายของทคี่ วาํ่เปดของท่ปี ด บอกทางใหแ กค นหลงทาง หรือสองไฟในทมี่ ิดดวยหวังวาคนมจี กั ษจุ ักไดเห็นรูป ฉะนน้ั ขา แตพ ระองคผเู จรญิ ขา พระองคน ข้ี อถามพระผมู พี ระภาคเจา กบั ท้ังพระธรรมและภกิ ษุสงฆวาเปน สรณะ ขอพระผมู ี-พระภาคเจาโปรดทรงจาํ ขาพระองควา เปน อบุ าสกผถู ึงพระรตั นตรยั เปนสรณะ จนตลอดชีวิต ตั้งแตว ันนีเ้ ปน ตนไป. จบ อสั สาโรหสูตรท่ี ๕

พระสตุ ตันตปฎก สงั ยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 189อรรถกถาหตั ถาโรหสตู รท่ี ๔ และ อสั สาโรหสตู รท่ี ๕ แมใ นสูตรที่ ๔ และสูตรท่ี ๕ ก็นยั นเี้ หมือนกัน. จบ อรรถกถาสตู รท่ี ๔ - ๕ ๖. ภูมกสูตร วาดว ยผูทําอกศุ ลกรรมบถ ๑๐ ยอ มเขาถึงอบาย [๕๙๘] สมัยหนึง่ พระผูมีพระภาคเจา ประทับอยู ณ ปาวาริก-อมั พวัน ใกลเมืองนาฬันทา ครงั้ น้นั แล นายบานนามวา อสิพนั ธกบุตรเขาไปเฝา พระผูมีพระภาคเจา ถึงที่ประทบั ถวายบงั คมพระผมู ีพระภาคเจาแลว นง่ั ณ ท่คี วรสวนขา งหน่งึ ครน้ั แลวไดทูลถามพระผมู พี ระภาคเจาวาขาแตพ ระองคผ ูเจรญิ พวกพราหมณชาวปจฉาภูมิ มคี ณโฑนาํ้ ตดิ ตัวประดับพวงมาลัยสาหรายอาบน้าํ ทุกเชาเย็น บาํ เรอไฟ พราหมณเ หลาน้นัช่ือวายงั สตั วท ีต่ ายทํากาละแลวใหฟน ขนึ้ มา ใหร ูสกึ ตัว จงู ใหข้นึ สวรรคขาแตพระองคผูเจริญ กพ็ ระผูมพี ระภาคเจาผเู ปน พระอรหนั ตสัมมาสัม-พทุ ธเจา สามารถการทําใหส ตั วโลกทั้งหมด เม่อื ตายไป พงึ เขา ถงึ สคุ ติโลกสวรรคไดห รอื พระผมู พี ระภาคเจาตรัสวา ดกู อ นนายคามณี ถา อยา งนั้น เราจักยอนถามทานในขอ น้ี ปญหาควรแกท านดวยประการใด ทานพึงพยากรณปญหาขอน้นั ดว ยประการนัน้ ทานจะสาํ คญั ความขอนั้นเปนไฉน บุรุษในโลกนฆ้ี า สตั ว ลักทรัพย ประพฤติผดิ ในกาม พูดเทจ็พูดสอเสยี ด พดู คําหยาบ พูดเพอ เจอ มากไปดวยอภชิ ฌา มีจติ พยาบาท

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 190มคี วามเหน็ ผดิ หมูม หาชนมาประชมุ กันแลว พงึ สวดวิงวอน สรรเสรญิประนมมอื เดนิ เวยี นรอบผนู น้ั วา คือบุรษุ น้เี มื่อตายไป จงเขา ถึงสคุ ตโิ ลกสวรรค ทานจะสําคัญความขอ นน้ั เปน ไฉน บรุ ุษนน้ั เมือ่ ตายไป พงึ เขา ถงึสุคตโิ ลกสวรรคเพราะเหตกุ ารสวดวิงวอน เพราะเหตกุ ารสรรเสรญิ หรือเพราะเหตกุ ารประนมมือเดินเวียนรอบดังนี้ หรือ. คา. ไมใชอ ยางน้นั พระเจาขา . [๕๙๙] พ. ดกู อนนายคามณี เปรยี บเหมือนบุรุษโยนหนิ กอนหนาใหญลงในหว งนาํ้ ลกึ หมมู หาชนพงึ มาประชมุ กันแลวสวดวิงวอนสรรเสริญ ประนมมอื เดนิ เวียนรอบหินนัน้ วา ขอจงโผลขึน้ เกิดทานกอ นหิน ขอจงลอยขึ้นเถิดทา นกอ นหนิ ขอจงขึน้ บกเถิดทานกอนหนิ ทานจะสาํ คญั ความขอ นนั้ เปนไฉน กอ นหินนน้ั พึงโผลข น้ึ พึงลอยขนึ้ หรอืพึงขึ้นบก เพราะเหตกุ ารสวดวิงวอน สรรเสรญิ ประณมมอื เดนิ เวียนรอบของหมูมหาชนบา งหรอื . คา. ไมใ ชอ ยางนั้น พระเจา ขา. พ. ดูกอนนายคามณี ฉนั นน้ั เหมอื นกนั บรุ ษุ คนใดฆา สัตวลกั ทรพั ย ประพฤตผิ ิดในกาม พดู เทจ็ พูดสอเสียด พดู คาํ หยาบ พดูเพอ เจอ มากไปดว ยอภชิ ฌา มีจติ พยาบาท มีความเหน็ ผิด หมมู หาชนพงึ มาประชุมกนั แลว สวดวิงวอน สรรเสริญ ประนมมือเดนิ เวียนรอบบุรษุ นนั้ วา ขอบรุ ุษนี้เมอื่ ตายไป จงเขา ถึงสุคติโลกสวรรค ก็จริง แตบรุ ุษนัน้ เม่อื ตาย พึงเขาถึงอบาย ทคุ ติ วินบิ าต นรก.

พระสุตตนั ตปฎ ก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 191 วา ดว ยผเู วน จากอกศุ ลกรรมบถ ๑๐ ยอ มเขาถึงสวรรค [๖๐๐] ดูกอ นนายคามณี ทานจะสําคญั ความขอน้ันเปน ไฉนบุรษุ ในโลกนเี้ วน จากปาณาตบิ าต อทินนาทาน กาเมสมุ จิ ฉาจาร มุสาวาทปสณุ าวาจา ผรุสวาจา สมั ผปั ปลาปะ ไมมากไปดว ยอภชิ ฌา มีจติ ไมพยาบาทมคี วามเห็นชอบ หมมู หาชนพึงมาประชมุ กันแลว สวดวงิ วอน สรรเสริญประนมมอื เดินเวียนรอบบรุ ุษนัน้ วา ขอบรุ ษุ นเ้ี มอ่ื ตายไป จงเขา ถึงอบายทุคติ วินิบาต นรก ทา นจะสาํ คัญความขอ นน้ั เปน ไฉน บรุ ุษนั้นเมอ่ื ตายไปพงึ เขาถงึ อบาย ทุคติ วินิบาต นรก เพราะเหตุการสวดวิงวอน สรรเสริญหรอื เพราะเหตุการประนมมือเดนิ เวียนรอบของหมูม หาชนบางหรือ. คา. ไมใชอ ยางนั้น พระเจาขา. [๖๐๑] พ. ดูกอนนายคามณี เปรียบเหมือนบรุ ุษลงยังหว งน้ําลกึ แลว พงึ ทบุ หมอเนยใสหรือหมอน้าํ มัน กอ นกรวดหรือกอ นหนิ ท่ีมอี ยูในหมอน้นั พงึ จมลง เนยใสหรือนํา้ มนั ทม่ี อี ยูในหมอ น้ันพงึ ลอยข้นึหมมู หาชนพึงมาประชมุ กนั แลว สวดวิงวอน สรรเสรญิ ประนมมือเดินเวียนรอบเนยใสหรอื นาํ้ มันนัน้ วา ขอจงจมลงเถดิ ทานเนยใสและนาํ้ มนัขอจงดําลงเถิดทา นเนยใสและนํา้ มัน ขอจงลงภายใตเ ถิดทา นเนยใสและนํ้ามนั ทานจะสาํ คญั ความขอน้ันเปน ไฉน เนยใสและน้ํามันน้นั พึงจมลงพึงดาํ ลง พงึ ลงภายใต เพราะเหตแุ หงการสวดวิงวอน สรรเสริญ หรอืเพราะเหตกุ ารประนมมอื เดินเวยี นรอบของหมูม หาชนบางหรือ. คา. ไมใ ชอยางนัน้ พระเจา ขา.

พระสุตตนั ตปฎก สงั ยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 192 พ. ดูกอนนายคามณี ฉนั นน้ั เหมือนกนั บุรุษใดเวน จากปาณา-ตบิ าต อทนิ นาทาน กาเมสุมจิ ฉาจาร มสุ าวาท ปส ณุ าวาจา ผรสุ วาจาสัมผปั ปลาปะ ไมมากไปดวยอภิชฌา มจี ิตไมพ ยาบาท มคี วามเห็นชอบหมมู หาชนจะพากนั มาประชุมแลวสวดวงิ วอน สรรเสรญิ ประนมมือเดนิเวยี นรอบบุรษุ น้นั วา ขอบุรษุ นเี้ มอื่ ตายไป จงเขาถึงอบาย ทุคติ วนิ บิ าตนรก ก็จริง แตบ รุ ษุ นัน้ เม่ือตายไปพึงเขาถงึ สุคติโลกสวรรค. [๖๐๒] เมือ่ พระผมู ีพระภาคเจาตรัสอยา งนี้แลว นายบานนามวาอสพิ นั ธกบุตรไดกราบทลู พระผมู พี ระภาคเจา วา ขาแตพ ระองคผเู จรญิพระธรรมเทศนาของพระองคแ จมแจงนกั ขาแตพ ระองคผูเจรญิ พระธรรมเทศนาของพระองคแ จม แจงนกั พระผูมีพระภาคเจาทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยิ าย ดจุ หงายของท่ีคว่ํา เปดของทีป่ ด บอกทางใหแ กค นหลงทางหรือสอ งไฟในท่มี ดื ดวยหวงั วา คนมจี กั ษุจักเห็นรูป ฉะนัน้ ขา แตพระองคผูเจริญ ขา พระองคน ี้ขอถึงพระผมู ีพระภาคเจา กบั ท้ังพระธรรมและภิกษุสงฆวาเปน สรณะ ขอพระผูม ีพระภาคเจาโปรดทรงจําขาพระองค วา เปนอุบาสกผูถ งึ พระรัตนตรยั เปน สรณะจนตลอดชวี ิต ตั้งแตว นั นเี้ ปน ตนไป. จบ ภมู กสตู รท่ี ๖ อรรถกถาภมู กสูตรท่ี ๖ ในภมู กสูตรท่ี ๖ พึงทราบวินิจฉัยดงั ตอไปน.ี้ บทวา ปจฉฺ าภมู กา แปลวา ชาวปจฉาภูม.ิ บทวา กามณฑฺ ลุกาแปลวา มีคณโฑนา้ํ ประจาํ ตวั . บทวา เสวาลมาลกิ า ความวา เชา ขึ้นก็เอาสาหรายบาง ดอกอุบลเปน ตน บา ง จากนาํ้ ทําเปนพวงมาลัยประดบั เพื่อให

พระสุตตนั ตปฎ ก สงั ยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 193รูวา เปน ผบู รสิ ทุ ธ์ดิ วยนา้ํ บทวา อุทโกโรหกา แปลวา อาบนาํ้ เชาเย็นบทวา อุยฺยาเปนฺติ แปลวา ใหเ ปนขึ้น. บทวา สัฺาเปนตฺ ิ แปลวาใหรชู อบ. บทวา สคคฺ  นาม โอกฺกาเปนตฺ ิ ความวา ยนื หอ มลอ มชวนใหเขา ไปยังสวรรควา ไปพรหมโลกเถิด ทานผเู จรญิ . บทวา อนุปริสกฺเกยฺยแปลวา เดนิ เวียนรอบ. บทวา อมุ มฺ ชุ ชฺ แปลวา จงผุดขึน้ เถดิ บทวาถลมุปลฺ ว แปลวา จงขน้ึ บกเถดิ . บทวา ตตฺร ยสสฺ ความวา กอ นกรวดหรือกระเบอื้ งใดพงึ มีในหมอ นนั้ . บทวา สกขฺ รา วา กลา วา แปลวากอนกรวดหรือกระเบอ้ื ง. บทวา สา อโธคามี อสสฺ ความวา กอ นกรวดหรอื กระเบอ้ื งนนั้ พึงจมลง คอื พึงไปขางลาง. บทวา อโธ คจฺฉ แปลวาจงไปขางลา ง. จบ อรรถกถาภูมกสูตรท่ี ๖ ๗. เทศนาสตู ร วาดว ยการแสดงธรรมเปรียบดว ยนา ๓ ชนดิ [๖๐๓] สมยั หน่งึ พระผูมพี ระภาคเจาประทับอยู ณ ปาวารกิ -อมั พวนั ใกลเ มอื งนาฬันทา คร้ังนั้นนายบานนามวา อสพิ นั ธกบตุ ร เขา ไปเฝาพระผมู พี ระภาคเจา ถึงทีป่ ระทับ ถวายบงั คมพระผูมพี ระภาคเจาแลวน่ังณ ที่ควรสวนขา งหนึ่ง ครน้ั แลวไดท ลู ถามพระผูม พี ระภาคเจา วา ขาแตพระองคผเู จรญิ พระผูมีพระภาคเจา ทรงเกือ้ กลู อนเุ คราะหสตั วทัว่ หนา อยูมใิ ชห รอื พระผมู ีพระภาคเจา ตรัสตอบวา อยา งนน้ั นายคามณี ตถาคตเกอ้ื กลู อนุเคราะหส ัตวทั่วหนา อยู.

พระสตุ ตันตปฎก สงั ยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 194 คา. ขา แตพระองคผูเจริญ ก็เมื่อเชนนนั้ เพราะเหตไุ รพระผูม ี-พระภาคเจา จงึ ทรงแสดงธรรมโดยเคารพแกคนบางพวก ไมทรงแสดงธรรมโดยเคารพเหมอื นอยา งนน้ั แกคนบางพวก. พ. ดูกอ นนายคามณี ถาอยางนั้นเราจักทวนถามทานถงึ ในขอ น้ีปญ หาควรแกทา นดว ยประการใด ทา นพงึ พยากรณปญหานนั้ ดว ยประการนนั้ ดกู อนนายคามณี ทานจะสําคญั ความขอ นนั้ เปน ไฉน นาของคฤหบดีชาวนาในโลกน้ีมอี ยู ๓ ชนิด คอื ชนดิ หนงึ่ เปน นาดี ชนิดหน่งึ เปนนาปานกลาง ชนิดหนึ่งเปนนาเลวมดี นิ แขง็ เคม็ พนื้ ดินเลว ทา นจะสาํ คัญความขอนน้ั เห็นไฉน คฤหบดชี าวนาตองการจะหวานพชื จะพงึ หวา นในนาไหนกอนเลา. คา. คฤหบดีชาวนาตอ งการจะหวา นพชื พึงหวา นพืชในนาดกี อนครน้ั หวานในนานั้นแลว พึงหวานในนาปานกลาง คร้นั หวานในนาปานกลางน้นั แลว ในนาเลวมีดนิ แขง็ เค็ม พนื้ ดินเลว พึงหวานบา งไมหวา นบาง ขอ นน้ั เพราะเหตไุ ร เพราะทสี่ ดุ จักเปน อาหารโค. [๖๐๔] พ. ดกู อ นนายคามณี เปรยี บเหมอื นนาดีฉนั ใด เรายอ มแสดงธรรมอนั งามในเบื้องตน งามในทา มกลาง งามในทีส่ ุด ประกาศพรหมจรรยพ รอมทั้งอรรถทัง้ พยญั ชนะ บรสิ ุทธิ์ บริบรู ณส นิ้ เชงิ แกภิกษแุ ละภิกษณุ ขี องเราเหลา น้นั (กอน) ฉันนน้ั ขอนนั้ เพราะเหตไุ รเพราะภกิ ษแุ ละภิกษณุ ีเหลา นี้ มีเราเปนทพ่ี ง่ึ มเี ราเปน ที่เรน มเี ราเปนที่ตา นทาน มเี ราเปน สรณะอยู ดกู อนนายคามณี นาเลว มดี ินแขง็ เคม็

พระสุตตันตปฎ ก สงั ยุตตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 195พนื้ ดนิ เลวฉันใด เรายอมแสดงธรรมอนั งามในเบอ้ื งตน งามในทา มกลางงามในทส่ี ุด ประกาศพรหมจรรยพ รอ มท้ังอรรถทั้งพยญั ชนะ บรสิ ทุ ธ์ิบริบูรณส น้ิ เชิง แกอัญเดยี รถีย สมณะ พราหมณและปรพิ าชกของเรา.เหลานน้ั (ในทสี่ ุด) ฉนั นัน้ . วา ดวยการแสดงธรรมเปรียบดวยขวดน้ํา ๓ ใบ [๖๐๕] ขอนน้ั เพราะเหตุไร เพราะอัญเดียรถยี  สมณะพราหมณและปริพาชกจะพงึ รูธรรมแมบทเดยี ว ความรูของเขาน้ันพงึ เปนไปเพอื่ประโยชนสขุ แกเ ขาส้นิ กาลนาน ดกู อนนายคามณี บุรุษมขี วดน้ํา ใบคอื ขวดนา้ํ ใบหนง่ึ ไมมีชอง ใสนํา้ ไมได เจาของไมใ ช ใบหน่ึงไมม ีชอ งใสน ้าํ ได เจา ของใช ใบหนง่ึ มีชอ ง ใสน ํ้าได เจา ของใช ดกู อ นนายคามณี ทา นจะสําคัญความขอน้นั เปน ไฉน บรุ ุษคนโนนตอ งการจะกรอกนํ้าใส พึงกรอกนํา้ ใสในขวดไมม ีชอ งใสน้ําไมไ ด เจา ของไมใ ชหรือขวดนา้ํ ไมม ชี อ ง ใสน ํา้ ได เจา ของใช หรือวาขวดน้าํ ท่มี ีชอง ใสน ํา้ ไดเจาของใชก อ น. คา. ขา แตพระองคผูเจรญิ บรุ ษุ คนโนน ตองการจะกรอกนํ้าใสพึงกรอกนํ้าใสในขวดนาํ้ ไมมชี อ ง ใสน ํา้ ไมไ ด เจาของไมใ ช แลว พงึ กรอกนาํ้ ใสใ นขวดนาํ้ ไมมชี อง ใสน ํา้ ได เจาของใช แลว พึงกรอกนํา้ ใสใ นขวดน้าํ มีชอง ใสน ํา้ ได เจาของใชบ า ง ไมก รอกใสบ าง ขอ นั้นเพราะเหตไุ รเพราะทสี่ ุดจักเปน น้าํ สาํ หรบั ลางสิง่ ของ.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 196 [๖๐๖] พ. ดูกอ นนายคามณี ขวดนํา้ ไมมีชอ ง ใสนํ้าไมไ ดเจาของไมใชฉนั ใด เรายอ มแสดงธรรมอันงามในเบื้องตน งามในทามกลางงานในที่สดุ ประกาศพรหมจรรยพ รอมทัง้ อรรถทง้ั พยญั ชนะ บริสุทธิ์บรบิ รู ณส้นิ เชิง แกภ กิ ษแุ ละภกิ ษณุ ขี องเราเหลา นั้น ฉนั น้นั ขอนน้ัเพราะเหตุไร เพราะภกิ ษุและภิกษณุ ีเหลานี้ มีเราเปนทพี่ ่ึง มีเราเปน ที่เรนมเี ราเปน ที่ตานทาน มีเราเปนสรณะอยู ดกู อนนายคามณี ขวดนาํ้ ไมม ชี องใสน ้าํ ได เจา ของใชฉันใดเรายอ มแสดงธรรมอันงามในเบื้องตน งามในทา มกลาง งามในท่ีสุด ประกาศพรหมจรรยพรอมท้ังอรรถทงั้ พยัญชนะบรสิ ุทธ์ิ บรบิ ูรณส ิน้ เชงิ แกอุบาสกและอุบาสิกาของเราเหลานน้ั ( เปนท่ีสอง ) ฉนั นั้น ขอ นนั้ เพราะเหตไุ ร เพราะอุบาสกอุบาสกิ าเหลานนั้ มีเราเปนที่พึ่ง มีเราเปนท่ีเรน มีเราเปน ท่ตี านทาน มีเราเปน สรณะอยู ดกู อ นนายคามณี ขวดนา้ํ มีชอ ง ใสน า้ํ ไดท้ังเจา ของใชฉ นั ใด เรายอมแสดงธรรมอันงามในเบ้อื งตน งามในทามกลาง งามในท่สี ดุ ประกาศพรหมจรรยพรอมทง้ั อรรถทัง้ พยญั ชนะ บริสุทธิ์ บริบรู ณสน้ิ เชิง แกอ ัญเดียรถยี  สมณะพราหมณ และปริพาชกของเราเหลา นั้น (ในที่สุด) ฉนั น้ัน ขอนั้นเพราะเหตุไร เพราะแมไ ฉนอญั เดยี รถยี  สมณะ พราหมณ และปรพิ าชกจะพงึ รทู ่ัวถงึ ธรรม นัน้ แมบทเดยี ว ความรนู ัน้ กพ็ ึงเปนไปเพ่อื ประโยชนส ขุแกเขาส้ินกาลนาน. [๖๐๗] เม่อื ผูม ีพระภาคเจาตรสั อยา งน้แี ลว นายบานนามวาอสพิ นั ธกบตุ รไดกราบทลู พระผูมพี ระภาคเจาวา ขาแตพระองคผูเจรญิพระธรรมเทศนาของพระองคแจมแจงนกั ขาแตพ ระองคผูเจริญ พระธรรม

พระสตุ ตนั ตปฎ ก สังยุตตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 197เทศนาของพระองคแ จมแจง นกั พระผมู พี ระภาคเจาทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยิ าย ดจุ หงายของที่ควา่ํ เปด ของท่ีปด บอกทางใหแกคนหลงทางหรือสอ งไฟในทีม่ ดื ดวยหวงั วา คนมจี กั ษจุ กั เห็นรูป ได ฉนั น้นั ขาแตพระองคผเู จรญิ ขา พระองคขอถงึ พระผมู ีพระภาคเจา กับทั้งพระธรรมและภกิ ษุสงฆว าเปนสรณะ ขอพระผมู พี ระภาคเจา โปรดทรงจําขา พระองควา เปน อบุ าสกผถู งึ รตั นตรยั เปนสรณะตลอดชวี ิต ตง้ั แตว นั นเ้ี ปน ตนไป จบ เทศนาสูตรท่ี ๗ อรรถกถาเทศนาสูตรที่ ๗ ในเทศนาสตู รท่ี ๗ พงึ ทราบวนิ ิจฉยั ดังตอ ไปนี.้ บทวา ชงคฺ ล แปลวา เปนดินแขง็ ไมออน. บทวา โอสร เปนดนิ มีเกลือเกดิ เอง (ดินเคม็ ) บทวา ปาปภมู ิ แปลวา เปน พื้นดนิ เลว.ในบทวา ม ทีปา เปนตน มีวินิจฉยั วา ภกิ ษุและภกิ ษณุ เี หลา น้ี ช่ือวาม ทปี า เพราะพวกเธอมีเรา (ตถาคต ) เปนทีพ่ ึ่ง เปนท่ีอาศัย. ชอื่ วาม เลณา เพราะพวกเธอมีเราเปนที่เรน เปน ทีพ่ กั อย.ู ชอื่ วา ม ตาณาเพราะพวกเธอมีเราเปน ทชี่ ว ย เปนทร่ี ักษา. ช่อื วา ม สรณา เพราะพวกเธอมีเราเปน สรณะ ทาํ ภยั ใหพ นิ าศ. บทวา วิหรนฺติ ความวาทําเราใหเปน ทพ่ี ง่ึ เปน ตนอยา งนน้ั อยู. บทวา โคภตฺต ป ความวา เพราะไมมีผลาหารคอื ขาวเปลอื ก จึงเก่ยี ว ( ขาวท่หี วา นในนาเลว ) มัดเปน ฟอ นๆเกบ็ ไว โคทั้งหลายจกั ไดเคยี้ วกนิ ในฤดรู อ น (แลง ). บทวา อุทกมณโิ กไดแ กภาชนะพิเศษทีไ่ ดชอ่ื อยา งน้ัน เพราะมีสายรดั ขวดคาดไวท ่ที อ ง

พระสตุ ตนั ตปฎก สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 198บทวา อหาริอปรหิ าริ ความวา ใสน าํ้ ไมไ ด นาํ นา้ํ ไปไมได ขังน้ําไมได.ในพระสูตรน้ี พระผูม ีพระภาคเจาตรัสการแสดงธรรมโดยเคารพ ดว ยประการฉะน้ี. ความจริงการแสดงธรรมโดยไมเคารพ ยอ มไมมีพระพทุ ธเจา ท้งั หลาย ดวยวา พระพุทธเจาทั้งหลายทรงมีความประพฤติเหมือนราชสหี  ราชสหี  เม่ือจบั ชางพลายที่ตกมนั ก็ดี จบั สัตวเล็กๆกระตายและแมวเปนตน ก็ดี ยอมใชความเร็วเทากันทงั้ น้ัน ฉนั ใดพระพทุ ธเจาทง้ั หลายก็ฉนั นนั้ เม่อื ทรงแสดงธรรมแกผูฟง คนเดยี วก็ตามทรงแสดงแกผ ฟู ง สองคน มากคน แกภ กิ ษุบรษิ ทั ภิกษณุ ีบรษิ ัท อบุ าสกบริษัทและอุบาสกิ าบรษิ ทั ก็ตาม แกพ วกเดียรถียกต็ าม ยอมทรงแสดงโดยเคารพท้งั นั้น. ทัง้ บริษทั ก็มศี รัทธากาํ หนดใจฟง ดงั น้นั การแสดงแกบรษิ ทั สี่เหลานั้น จงึ ช่อื วา แสดงโดยเคารพ. จบ อรรถกถาเทศนาสูตรท่ี ๗ ๘. อสังขาสตู ร วาดว ยการฆาสตั วต อ งไปอบายตกนรกเปน ตน [๖๐๘] สมยั หนึง่ พระผมู พี ระภาคเจา ประทับอยู ณ ปาวารกิ -อมั พวนั ใกลเ มืองนาฬนั ทา ครงั้ นั้นแล นายบานนามวาอสิพนั ธกบุตรสาวกของนิครณถ เขา ไปเฝาพระผูมพี ระภาคเจา ถงึ ที่ประทบั ถวายบังคมพระผมู พี ระภาคเจาแลว นั่ง ณ ท่คี วรสวนขางหนง่ึ คร้ันแลว พระผูมี-พระภาคเจาไดตรัสวา ดูกอ นนายคามณี นิครณฐนาฏบุตรแสดงธรรมแก

พระสุตตันตปฎก สังยตุ ตนิกาย สฬายตนวรรค เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 199พวกสาวกอยางไร อสิพันธกบุตรทูลวา ขา แตพ ระองคผ เู จริญ นคิ รณฐ-นาฏบุตรแสดงธรรมแกพ วกสาวกอยา งนว้ี า ผทู ่ีฆา สตั วต อ งไปอบายตกนรกท้งั หมด ผูท่ลี ักทรัพยตองไปอบายตกนรกท้งั หมด ผทู ี่ประพฤติผดิ ในกามตอ งไปอบายตกนรกทงั้ หมด ผทู ี่พูดเท็จตองไปอบายตกนรกท้ังหมด กรรมใด ๆ มาก กรรมน้ัน ๆ ยอ มนําบุคคลไปนคิ รณฐนาฏบุตรยอ มแสดงธรรมแกพ วกสาวกอยางนแ้ี ล พระเจา ขา. [๖๐๙] พ. ดูกอนนายคามณี ก็นิครณฐนาฏบุตรแสดงธรรมแกพวกสาวกวา กรรมใด ๆ มาก กรรมนั้น ๆ ยอ มนําบคุ คลไป เมอ่ื เปนเชน นัน้ ใคร ๆ จักไมไปอบาย ตกนรก ตามคําของนิครณฐนาฏบตุ รดูกอนนายคามณี ทานจะสําคญั ความขอนน้ั เปนไฉน บุรษุ ฆาสัตวร วมทั้งสมยั และไมใชสมัย ทง้ั กลางคนื และกลางวนั สมัยท่เี ขาฆา สตั ว หรอื สมัยที่เขาไมฆาสัตว สมยั ไหนมากกวา กนั . คา. ขาแตพ ระองคผเู จริญ บรุ ุษฆาสตั วรวมทั้งสมัย และมิใชสมยัท้งั กลางคืนและกลางวนั สมัยทเี่ ขาฆาสตั วน อยกวา สมัยทีเ่ ขาไมไ ดฆ า สตั วมากกวาพระเจาขา. พ. ดกู อนนายคามณี กน็ ิครณฐนาฏบุตรแสดงธรรมแกพวกสาวกวา กรรมใด ๆ มาก กรรมน้นั ๆ ยอมนําบคุ คลนน้ั ไป เมอื่ เปน เชนนั้นใคร ๆ จกั ไมไ ปอบาย ตกนรก ตามคาํ ของนคิ รณฐนาฏบุตร. [๖๑๐] ดูกอ นนายคามณี ทานจะสาํ คัญความขอ นั้นเปน ไฉนบุรุษลักทรัพยรวมทัง้ สมัยและมิใชสมยั ทงั้ กลางวันและกลางคนื สมยั ท่ีเขาลกั ทรพั ย หรอื สมยั ท่เี ขาไมไ ดล กั ทรัพย สมยั ไหนมากกวากนั .