БА Л П Ы К БИ - ЕРД1Н, Б1Р1 ЕМ ЕС , Б1РЕГЕЙ1 Халкымыздьщ акиык акыны Эбдшда Тэж1баев кезшде «Уакыт ушып барады от канатты, жакындатып жырактан болашакты» деп жазгандай. зымыран уакыттып ушкырлыгына бупнп акпараттар afbiHbi заманында шек келт1руд1ч мумюн eMecTiriH, TinTi KynipniK саналарын айткан гой. Цад1рменд1 окырман, эцпмем1здщ жалгасын ушкыр уакыттан бастауымыздыц басты ce6e6i айбарлы eciMi, ерен icl Жетюу журтшылыгына кен1нен танымал, ел ардактысы Дер1псалыулы Балпык би, вулиеге халыктык курмет керсет1лген тарихи да айтулы окигага алдагы кузде (1994 жылдыц 16-17 кыркуйепнде еткен елкелж сипаттагы, республикалык денгейдеп мерейтойы) табаны куректей жиырма бес жыл толгалы отыр. Мен бул жолгы макаламда ел бастаган кесем, кол бастаган батыр, сез бастаган шешен Балпык бидщ кара кылды как жарган вдш 6nniri, жаужурек батырлыгы, киыннан киыстыратын шешендю, керткелдИ мен эулиел1п туралы, TinTi касиет™ тут беакте Tep6enin ескен apfbi бабасы Дуйсенб1, 6epri бабасы Канкожа (одан Дершсалы) жайлы кез! каракты окырман, зердел! тарихшы кауым 6yfaH дейж б1ршама хабардар болгандыктан ofaH кайта оралып, санамалап шыгуды артык санадым. Бэлюм, eHfliri 6ip авторлар ол такырыпты жеке алып, ep6iTe тусер. Ал онын ececiHe соцгы ширек facbip аукымында кемецгерд1ч eciMiH кастерлеу, елд1к курмет керсету, мацгшш турагына айналган кесенест KepiKTeHflipy турасында аткарылган nri шаралардын басты-бастысына токталганды куп керд|м. Неге десец^з, ар жылдары ел агалары бас болып, калын журтшылыктын колдауы аркасында жузеге асырылган сол nri ic-ерекеттер сыпа туган Балпык бабанын айбынын аскактатумен катар тарихи тулгалар eciMiH кастерлеу ниетшдеп санамызга cepninic тугызды. Енбастысы, еткен1м1здщ айтулы кезендерже курмет керсету аркылы 6ip колдын саласындай болып уйымдаса кимылдау ел рухын жана бижке кетерд1. Кезжде жоцгар шапкыншылыгынан удере кешкен ел-журтты атаконысы - Жетюуга кеилрудщ басы-касында болган Балпык бабамыз жер шолып шыккан cepiKTepi Ескелд1 би, Кабылиса жырауга «Кеудеа Кексу болганда, Каратал мынау сагасы. Жетюудеп атаган, уш арыстыц баласы. Маган салсац, Есеке, болар деп турмын халкымныи, кут-береке панасы», - деп теб|ренед1. Бабамыздын бул керегендтнщ айнымай келгендтн айтуга тиюшз. Кексу ауданыныч орталыгы 1997 жылы Балпык би кенл (ауылы) атанды, Каратал ауданындагы бурынгы Жацаталап селолык совел Балпык би ауылдык окруп атауына ие болды. BiniM мекемесше келетш болсак, 2001 101
жылдын акпанында Уюмет каулысымен Ескелд1 ауданындагы Кекжазык ауылындагы орта мектепке Балпык би бабамыздьщ eciMi бертуже орай «Аталарга татзым - урпак еншю» атты гылыми-теориялык конференция еттК Жиналгандар алдында ез бабанын тЬюлей урпагы, сол тустагы Кексу аудандык мэслихатыньщ хатшысы Болат Кисметов «Асылын курметтеген ел азбайды» такырыбында тереннен K03fan сез сейлед1. Баяндамасы Ескелд1 аудандык «Желсу шугыласы» газетжде (№8 24.02.2001ж.) жарык кердК Мунымен 6ipre рухани астанамыз Алматы мен облыс орталыгы Талдыкорган каласында, Балпык би кентжде ел ардактысынын eciMiHe ие болган KepiKTi кешелер бар. Ескерткштер кай кезде де елджтщ белг1с! саналады. Зу баста, нактырак айтатын болсак, 1998 жылдын желтоксанында Каратал ауданыньщ орталыгы Уштебе каласындагы Абылай хан дангылында дэурен1 еткен кун кесемдер К. Маркс пен В. Лениннщ тас мусжжщ орнына Балпык би мен узецплес cepiri, акылшы afacbi Ескелд1 эулиенщ бейнеа (мусж авторы С. Мырзатаев) орныкты. Нак осындай мусж Жанаталап ауылында да (Айту бимен катар) бой кетерд!. Ен 6ip атап етерлж OKHfa - жыл санап кулпырып келе жаткан Талдыкорган каласында 2006 жылдын казанында Твуелаздж кешесжщ бойындагы бурынгы «Казакстан» кинотеатры гулзар аланында «Уш бэйтерек» атауымен Кабылиса жырау, Ескелд! би мен Балпык эулие ескертмимнщ аскактай бой KOTepyi болып табылады («Уш бэйтерек» корыньщ терагасы С. Ержуманов). Сол жолы зэул1м ескертюштщ ез турырына конып, бой кетеру1не орай жыр арнаган акын, устаз Дуйсен Ансабаев «Дарыткан ойга куат, бойга дарын. Кайта opanfaH касиетт1 бабаларым. Уш гасыр 6niriHeH ундесш тур, Ескелд1, Балпык, Кзбылиса бабаларым», - деп толганып едк Ал арынды акын Ахмет Кенд1рбекулы «Жаралган жан efli олар акылы артык, атагы Жетюуда жатыр шалкып. Ел елмесе мэцпл1к елмейд! олар, Ескелд! жырау, Кэбэн, батыр Балпык», - деп агынан актарылады. Жиырмасыншы гасырдыц музбалак акыны Мукагали мьщдаган жылгы сан кэтпарлы тарихымыздьщ айтулы да килы кезендержщ кагаз бет1не туспей калтанына кынжылыс таныткан туста «Кулазыган сенщ купа туздерщ. не бшмеген, не кермеген i3ri ел1м. Жазылмаган тарихымньщ жолдарын, ауызек1 анызьщнан 1здед1м», - деп еюнш танытты. Асылдардьщ сом тулгасы мен жаркын ю-кызмел халык акындары Суйжбай, Бактыбай, Мэул1мбай, Калканын жырларында там-тумдап бейнелент, суреттелгеш, KepceTinreHi мэл1м. Ал кейжп отыз жылдын аукымында данкты баба образы журналист, жазушылар О. Исмайлулы, ¥. Доспанбетов, акындар А. Бетбаев, С. Даунов, С. Артынбаев, С. Тэнекенов, 9. Эрж, Н. Кэлиев, С. Косжанов, С. Казтаев, каламгерлер М. ©сербаева, Н. Кылышбаев, Ж. Кожамкулов, т.б. шыгармаларына аркау болды. Казак улттык энциклопедиясы мен «Жет1су» энциклопедиясынан ойып турып орын алды. Фольклоршы галым Н. Терекулов курастырган «Казактын 100 би-шешен1» (1995ж.) енбегже де енд1. Ал онын шешендж сездерж эдебиетш1 гэлымдар, профессор Ж. Дэдебаев, С. Негимов, философ-галым А. Кэсабеков, ж.б. зерттеп, ой толгады. Танымал кылкалам шеберК суретш1 А. Накысбеков портреты сомдады. Сахналык койылым койылып, дерект1 телефильмдер Tycipmfli. Осы 6ip ypflic алдагы уакытта да жанданып, жалгасын табарына сен!мд1м1з. Оньщ катарын эр жылдары жерпл1кт1, облыстык, республикалык газет-журналдарда жарык
керген тарихи-танымдык, ацыз-эфсаналык, зерттеу макалалар толыктыра TycTi. Халыкаралык «Дала» журналыньщ 2008 жылгы Nb8 саны тугелдей Балпык би бабага арналды. Шагын макалама Бауыржан Момышулыньщ мына 6ip ecieniriH косуды жен Kepin отырмын. «1941 жылдын кузжде коршауда калып, тыгырыкты кундерд! бастан етшгежм1зд1 6ip адамдай бтесщ. Бул турасында ез1мнщ «Москва ушж шайкас» атты романымда егжей-тегжейл! жазганмын. Гап онда емес, басты гэп жау коршауынан калайша сытылып шьвданымызда жэне оган Жетюудыц Балпык сынды эулиесМн жэрдемдесужде болып отыр. Нактырак айтсам, бастапкы eKniHi тау жапыратын душпаннын Москва тубжде 6i3fli кос екпеден кысып, жойып ж1беру каракетжен калайша сытылып шыкканымызда. Бес каруын кезенген фашистер коршауынан кутылуга, аруагынан айналайын, Балпык эулиенщ шарапатыньщ тигенж кайтерсщ? Коршауда калайын деп калдык па? Орыс орманыньщ ми батпап>жа Kenin TipenfliK. Артымызда аждаИадай жалакдаган жау. Мацдай алдымызда уйык батпак. Оцга да, солга да сытылып шыга алмайсьщ. Тозак отыныц ортасындамыз. Катты киналдык. Керетж кызыгымыз, агарып ататын танымыз бар екен! Ырде маган Кызыл жауынгердщ 6ipi оцашада жолыгып, езшщ касиетл Балпык эулиенщ урпагы екенж, керген тусж, бабасыньщ берген аянын боямасыз турде айтты. Кулак койып тьщдадым. Сезжщ жаны бар секшд!. Содан не керек, рота командирлерж шакырып алып, кецеслк. Эскери картаны жайып Ж1бер1п карасак. тутаскан батпактьщ кылталы жерлер1мен тартылган 6ip аяк сокпак жолдьщ сорабы сакталынган екен. Б1зге де Keperi осы едЬ Киян- KecKi согыста перзенттержщ жан киналысын сез1нген кайран баба канды шенгелж салгалы TypfaH душпаннын ажал тырнагынан кутылып шыгудьщ жолын урпагынын тусже Kipy аркылы керсеткен гой. Барлаушыларды шушл ж1берш, элri айтылган жалгыз аяк жолдьщ растыгына кез1м1зд1 жетюзгеннен кейж гана барып батальон жауынгерлерж кару-жарагымен тугелдей дж аман алып шыктык... Далбасалап жау калды, ал &здер непзп кушке косылдык. Bepi келе сол 6ip кысылтаяц шакта акыл-кецесж берген жауынгерден кез жазып калдык. Эйтсе де KVflipeTi KyuJTi Балпык бабаны ес!мнен 6ip сэтке де шыгарган емеспж» деп жазыпты батыр Баукен- «Ескергенд1 дес керемж, KiM мен: ескерсе оган ес беремж», - деп Ескелд1 бабамыз айткандай, кысылганда ес берген баба рухына бас ид1к. Каратал - эулие, би, батырлар мекеж деп аскак мактанышпен атала бастады. Буган туртм болган, непз калаган ежелден-ак арнасымен кунд!з кумю, тунде алтын аккан Караталдын кос канатында мэнплк турагын тапкан ел ардактылары. Республикалык денгейдеп тарихи ескертюштер Ti3iMi катарына енген баба кесенесже зиярат етушшер катары 6ip сэтте де толастаган емес. Карымды каламгер, КР Мемлекеттж сыйлыгынын лауреаты Бексултан Нуржекеулы «EcTi халык ecKiciH сыйлау аркылы 6yriHriciH биттетедЬ> деген болатын. Сол айткандай, алдагы кыркуйекте баба урпактарьжьщ бастамасымен Каратал топырагында Балпык би eciMiHкурметтеуге арналган KiTan шыкпак. Б|'здщ айтпагымыз: «НиеттерНз бен талаптарьщыз ок болсын! Барлык шаруа сэлмен оцгарылсын! Колдаушыларьщыз жаратушы Алла мен п е М даркан, ултжанды, иманжузд1, Kicmiri басым азаматтар бола берсж! Калай десек те ел бакытына туган Бапекечдей ардактымызга керсеттер халыктык курметтщ еселене тускеж абзал.
Сайлаубай ТОЙЛЫБАЕВ акын, Халыкарапык «Алаш» эдеби сыйлыгыныч иегер!, Алматы облысыныц Курмегп азаматы
ЕЮ ЭННЩ ТАРИХЫ ¥йыцтап жатцан лсурект/эн оятар. Эн - халыктын цазынасы! Эн журектеп шерд!, журектеп мунды, зарды шыгарады. Сонымен 6ipre «Эн - кеншдщ ажары!» деп бекер айтпаса керек-Ti. Кез келген отырыстар, жиындар, тойлар еназ етпейд!, Казак осындай енер1мен бай жэне мацтана алады. Сонау еткен гасырларда дуниеге келген халык ендер1мен 6ipre халык арасынан шыккан эншикомпозиторларымыз каншама? Хаюм Абай атамыздан бастап Ceri3cepi, Акан cepi, Б1ржан сал, Мухит, Жаяу Муса, Ыбырай, Эсет, одан берп Жамбыл, Кенен аталарымызбен коса кешеп Ахмет Байтурсынов, Сэкен Сейфуллин, Магжан Жумабаевтардын ан енертдеп орындары ерекше. Олардын калдырып кеткен эндер1бупнп кунге дей1н халык арасында шыркалып, айтылып келед!. Бул ёнер осымен токтап калган жок. Бабаларымыздын осы дэстурш «Вальст1н Koponi» атанган Шэмш'| Калдаяков, Нургиса Ттендиев, Эсет Бейсеуов сиякты тарланбоз композиторларымыз одан api TypneHflipin, жалгастырып eKeiri. Халык арасына кен тараган андер1 бупнп кунге дейт казак сахналарынан тускен жок. Эйткен! журектен шыккан дуние журекке жет1п жыгылады. Халык суйген андер халыктын кекей1 мен журепнде ерекше сакталады. Бул - жаннын KVflipeTi! Бул - 9HHiHKyflipeTi! Бупнп урпак осы андерд! халыкка калай жетюзт, калай орындап жур? Ол 6ip маселе жэне жеке 6ip козгалатын такырып. Эн жайдан-жай шыга салмайды. Онын шыгуына 6ip жагдай немесе 6ip нарсе себеп болады. Жэне де пайымдап-байкап карасаныз кез келген энн1ц eMipre келу тарихы бар. Ол ата-бабаларымыздан келе жаткан дэстур. Оны кептеген анил-композиторлар жасырмай ел алдында айтып та жур. 9Mipre келген анн1н магынасы мен мазмунын композитор мен энш1 терен TyciHin, угыну лэз1м. Сонда гана орындайтын анш1 сол енд! халык журепне жетюзе алары сезс1з. Tafbi 6ip ортага сапар мэселе - акын мен композитордын арасындагы тыгыз байланыс. Екеу1н де беле-жарып Kapayfa болмайды. Ce6e6i, eMipre келген eri3 жандай. Акыннын ce3i болмаса эн шыга ма? Немесе композитордын 3Hi болмаса эн туа ма? Эрине, жок. Сондыктан акын мен композитордын 6ipirin, коян-колтык араласуынынаркасындаeMipreжаксыэндертуарыхак.Ондаймысалдаргажупнем десен ете кеп. Hypfnca агамыз бен Мукагалидын арасындагы шыгармашылык 109
байланысосылардыцайкын айгагы десек артыцемес. Сонычаркасында каншама эн туды. Халык жаксы бшед|. МЫе. осындай дэстур бупнп акындар мен композиторлардыч арасында жалгасын тауып келе жатцаны куптарлык нэрсе. Соныч 6ipi композитор. энцл- сырнайшы. Алматы облысы, Ескелд1 ауданынын Курметт1 азаматы, Казак ¥лттык Кыздар педагогикалык университелжч профессоры Агима (Агайша) Шермухамбеткызы Исагулова. Б1здщ арамыздагы байланыс 6ipa3 жылдардан 6epi жалгасын тауып келедК Сонын аркасында 30-дан аса еленге эн жазылып, оныч 61разы халык арасында айтылып та жур. Солардыч 6ipereCii «Аталарым!» эн1 мен «Жалайыр бабам!» эн1 болатын. Бул эндерд1н eMipre келуМч ез1нд!к тарихы бар. Солардыч 1ш1ндег1 алгашкы 9HiMis «Аталарым!». Алдымен эн туа ма, жок, элде акын ce3i жазылып, содан кей1н эн шыга ма? Бул эр композитор мен акынныч арасындагыезара келгаммен жасалатын дуние. Мысалы, алдымен эн1 шытып, акынга тапсырыс бер1лэд1 де энн1ч C93i сол 9HHi4 (мелодиясына) арналып жазылады. Мундай жагдайда акын ушЫ б|ршама тер тегуге тура келедк Эйткеш, эннщ ыргагынан елеч буыныныч асып кетпеу1 лэз1м. Оныч услне эннщ ойы, идеясы тубегейл'| сакталуы абзал. Сонда гана эн мен акын cesi уйлеам тауып, халыкжурепнежетер1 анык. Ал, еюнцл жагынан. акынныч дайын елеч'не композитор эуенш табан астында шыгарып, энштерге орындау уш1н 6epin жатады. Бул да эныч eMipre келуЫе жасалатын кадамныч 6ip ceTi. Сонымен... «Аталарым!» 9Hi. Бул эн менщ бабаларымызга арнап жазган алгашкы елен'м болатын. Жогарыда айтканымдай, ce6enci3 еш нэрсе жок. Бул энн1ч елеч! 6ipTyap эншикомпозитор Агайша Шермухамбеткызы Исагулова апайымныч айтуымен жазылган ед1. Шындыгында ойлап карасак, тарихта орындары белек, тулгалы бабаларымыз жайлы 6ip энн1ч болмауы Агайша апамызды ойландырса керек. бннщ идеясын TyciHflipin берген соч уйге Kenin елеч жолдарын ак кагазга Tycipe бастадым. 0леч жазылып б1ткен соч Агайша апамызга апарып керсетт1м. Окып Kepin, куанганы соншалык, сырнайын ала
салып эндете женелдк Тындап отырып эннщ ыргагы жанына улкен толганыс пен Te6ipeHicTi 6epeTiHiH байкадым. Катты веер алганым соншалык, орнымнан калай турып квткен1мд1 байкамай калдым. Эн втв scepni, «irepni, т!птен бойыча куш-куат бергендей. Сейт1п алдымен ceai жазылды. Сейтт eMipre жаксы 6ip эн келдК Бул, умытласам, 1997 жыл болуы керек. Енд! ce3iMi3 дэлелд болу ушт энн1ч толык мэтМн окырман кауымга усынуды жен Kepinотырмын. АТАЛАРЫМ! TeKeniHinтауынан теплгенде нэап нур, Тастагандай алкызыл шымылдыгын шашып кыр. Мьщбулак пен Сарнокай, Шаган, Жоцгар таулары, Жетюудыц тамаша керш калай ашып тур?! Кайырмасы: Кекейден 6ip аумаган, Каблиса жырау бабам! Ескелд1 - Балпык атам, 0шпейд1берген батан! Жырларын кушар багым, Бактыбай, Пышандарым! втсе де гасырларын, 0шпейд1 асылдарым! Sip сыр жаткан ceKinfli жур1п еткен кешЫде, Ата жолы бупнп урпактардын еанде. Булюлдетт буйрепн, таудан кулап, саркырап, 1ле, Кексу, Каратал агып жатыр теанде. Бул eMipflin осынау тандасак та кандайын? Егеменд1 ел1ммен жаркырап тур мандайым! Бабалардын айналдык аруагынан KacTepni, ¥рпактарын кашанда коргап журер ердайым!
Бул эннщ MaTiHi. ЭздерЩ'З байкап тургандай, бабаларымыздьщ рухын битке кетеру максатында артык-ауыс сездщ жоктыгын багамдарсыздар. Элен жазылганда еншжщ айтып турган сездержщ тьщдармандарга накты, дел жету1 мачызды. Оныч устже ана TiniMisfleri дауысты дыбыстар мен катан дыбыстыч зачдык айырмашылыгы катал сакталуы тию. Акын мен композитор арасындагы уйлес!мд1к деген кагиданыч шыгуы осында. Ал, оны epi карай халыкка жетюзу еншжщ шеберлтне, дауыс ундесттне де тыгыз байланысты. Сонда гана эншжщ кемейжен тегшген еннщ тындарман журепне жетер1 хак. Кейжп кездерде бул «Аталарым!» SHi езге де энсуйер кауымныч орталарында айтылып жур. Онын устже когам кайраткерК Мемлекеттж сыйлыктьщ nerepi, 6enrini Академик Едт Ергожин агамыз езжщ тжелей бабасы Ескелд1 би атамыздын басын кайта жанартып, тургызган cerreri ашылу салтанатында болганымыз бар. Сонда Ескелд1 би кесенесжщ Kipe6epiciHfleri кабыргага осы «Аталарым!» еленжщ сезж таска басып min койыпты. Бул дегенНз бабаларга деген улкен курмет! Кесенеге тагзым eTin келушшер ушж тэрбиелж мэш бар жаксылыктын нышаны. Нагыз «Рухани жангырудын» накты делелi. Болашак урпак ушж улп-енеге! Композитор мен акын ушж будан артык бакыт бар ма? Ек1нш1 эжм!3 «Жалайыр бабам!». Бул енн1н де eMipre келуже себепкер болган Жалайыр бабамыздьщ рухын одан epi аскактату максаты. Соньщ 6ipi абзал агамыз Наурыз Кылышбайулыньщ тапсырысы болатын. Эн калайда шыгу керек болды. Ары ойланып, 6epi толганып ce3i тез жазылды. Тштен киындык болган жок. Бабамыздьщ аруагы мен рухы колдады ма, эйтеу1р ce3iH жазып, Агайша апамызга жетюзд1м-ау! Сырнайын колына ала салып, б1рден сез1не у нте отырып, эуенже салып кеп ж1берд1 Эн рухты кетеретж, ж1герл1 есерде сез!лд1. Ягни, Агайша апам елечн!н сезже карай адамньщ журепне куш-куат беретж жкерлшжке салып, бастан-аяк орындап шыкты. Шындыгында эн адам бойына кан жуг1ртетж, шабыт беретж тамаша ан болды. Агайша апамыздын эн макамын б1рден нота кагазына делме-дэл Tycipin отыратын касиет1н 6myuii efliM. Бул жолы да солай болды. Мына жерж KeTepin, мына жер1некелгенде темен Tycipy керекдей отырып, эн нотагада тусп. Тамаша! Bipre отырып куанышымызды 6enicTiK. Акын мен композитордьщ жарасымды уйлесуж осы жерде анык байкагандай болдым. Tanipre тэубе дед1м! Бул - 1998 жыл efli. Бул еннщ ойнакы api жен!л орындалатыны, тттен жаньща ж!гер, куш-кайрат беретМн айтласа да тус!н1кт1. КейЫнен Талдыкорган каласында Кадыргали Косымулы Жалайыр бабамызга халыктын TineyiMeH улкен ескертюш орнатылып, соньщ ашылу салтанатында эн орындалды. Жэне осы бабамыз атындагы конкурста бас жулдеж иеленд!к. Бул барша халык пен тындармандар ушж, сондай-ак акын мен композитор ушж умытылмас улкен бакыт efli. Бугшде«Жалайырбабам!» эшулкен баскосуларда, сахналарменотырыстарда жи1 айтылып жур. Бул дегенщ!з бабамызга деген улкен курмет! ¥лы тулгаларымызды урпактан урпакка насихаттап жетюзу бугЫп 6i3flep ушж улкен парыз! Kaflipni окырман! Жаксы ниетте кабылдау ездер1н1зге гана байланысты. Ci3flepre ею aHHinшыгу тарихы туралы айтпагым да осы болатын. 113
Байтурсын 0М 1РБЕКОВ Казакстаннынецбек сИрген кайраткерк профессор, Ресей керкемсурет академиясынынкурмегп мушеа
БАЛПЫК БИ ПОРТРЕТ1 КАЛАЙ ЖАСАЛДЫ?! h EniMi3flin TeyenciafliriHiK алгашкы 6ip карбалас кезец!нде, жанылмасам 1994 жылдын мамыр айы болуы керек,Талдыкорган- Кексуenipi Балпык бидп 300 жылдыгын этап етед1 екен деген хабар «Ш ® есчп ef'c>v\"er' калдьт »лы бабалардын eciMflepiH енд1- енд eciipTin айтып, бейне. белплерЫе зер сала бастаган кез efli гой. Бурын-сонды атын г емю-емю ел аузынан, аныэ-энпмеперден ecTireHiMi3 болмаса, кецеспк саясат Г ата-тек, тарихи тулга дегендерден журдайсындар деп тукырта берген сон болса болар деп отырган едт кой. Егемен елдн enceci енд1 кетерше бастаганда мундай шаралардын мет эте зор efli. Ен бастысы. олардын ем^рбаяны. ел(не-журтына cinipreH енбектер! мен ерлжпен ел коргаган батырлык баяндары кагаз-гатап беттер1нде енд!-енд1гана басылым тауып, жалпы халыкка тарала бастаган. Сондыктан будан 300 жыл бурын еткен бабанын аруагына тагзым eTin куран багышталып. ас 6epinep деген оймен сабыр кылдык. BipaK уйымдастырушылар бул ойымыздан элдекайда орамды улкен, аукымды шаралар Ti36eriH жасал, onapfa гылыми танымдык, мадени-элеумегпк мэн бере отырып есте каларлык, тэл1м-тэрбие берерлж icTin етуЫе бастамашылык танытты. Сол шаралардын 6ipi «Балпык бид1н бейнелеу енерЫщ скульптура мен кесюндеме (живопись) саласы бойынша керкем бейнеане жарияланган конкурс efli. Ол кезде тек Абылайхан мен Теле би, Казыбек би, Эйтеке билерге гана жасалган портреттер бар efli. Мундай такырыпка ол кезде еюнщ 6ipiHin журен дауалай бермейпн. вйткен! мундай улы тулгаларга деген калыптаскан сый- курмет, мифлк сана бар. Салган сурепн осы денгейден шьга коймаса абыройын аймандай теплед!. Екшииден, коркатын жай - ол суретшМц TiniHe, аньгарак айтсак, каламына тиек болар eui6ip жерде салынган cypeTiHin не фотосынын болмауы. OfaH тек улкен зерттеу кажет болады. МэселенИ ен киын жер1 - будан 300 жыл бурын eMip сурген Балпык бидН урпактары болган куныц e3iHfle мына бала немесе мына Kici сол бабасына уксайды деп айтатын адамнын да жоктыгы. Айналып келгенде мундай образ жасауга аныз-энпме, дастандарда айтылатын сипаттамалар, суреттемелер, образдык пайымдамалар мумгандю 6epefli. Оган дэлел рет1нде 6i3 Эбтхан
Кастеев атамыздыч Амангелд1 Иманов образын жасаудаш кажырлы ечбепн еске алсак болады. АмангелдМч де фотосурел болмаган гой. Bipan сол кездеп саяси ахуалга Амангелд^ч образы ете кажет болды. Сондыктан да Э. Кастеевке тер тегуге тура келдК Ол осы такырыптыч нег1з1нде 10-15 жыл жумыс iCTen, АмангелдМч жеке портрет!н жене б1рнеше картинасын дуниеге экелд!. Bip жаксы жер1, ол кезде АмангелдЫщ кезЫ керген туыс-жарандары болган. Соларонычкандай адам болганын, ecTeniicrepiHайтумен катар салынган cypeTiHiH уксастыгына тачдана да тамсана карап, б|рауыздан куеландырыпты. Б13Д1И жагдайда «уксайды» деп айтатын адамныч жоктыгы, 6ip жагынан, киындык тугызса, ек!нш1 жагынан еркЫ ойга, шыгармашылык экспериментке мумкЫдж беред!. Калай десек те Балпык бидН образын жасай коялык деген суретил кауым кеп болган жок. Сол кезде осы баба шаруасыныч басы-касында журген уйымдастырушылардыч 6ipi e3i cypeTiui, абзал азамат Базарбек Шалбаев маган коярда-коймай конкурска катыс, портреты жаса деп отырып алмасы бар ма! Амал жок, сезш жерге тастамайын деп уеде 6ерд1м де, К1мнщне icTen жатканын сурадым. Байкасам, Анарбек Накысбеков улкен картина, Жечю Молдабеков, Нурлан Далбай бюст жасал жаткан сиякты. Тагы 6ipHeuie адам катысатын Typi бар. «Теуекел Ty6i желкайык» демекш1, Kipicin кетт!к. Менщ ойым «Балпык би осы!» дейп'ндей портрет™ бейне жасау. Жачагы айткан Базарбек Шалбаев бабасы жайлы кеп маглумат жинап экеп. улкен колгабыс жасады. 03iMe де (зденуге тура келд!. Ол KiciHin «Актабан шубырынды» заманында кол бастап, калмактаргакарсы курестеерлжкерсеткенЫ, ел арасындагы дау-дамайды шешуде белсендтж танытканын, Кытай мен калмакаралык бМмгершшжке де катысканы бар екен. Ал ез елМч амандыгы мен 6ipniriH мыгымдап, едтдкпен билеуштж жасаган. Bip кереметг, сондай 6ip сын сагаттарда, ce3i мен iciH етюзер сеттерде карсыластары Балпык бид1ч алдында жолбарыс турганын Kepin амалсыздан бас иед екен. МЫе, осындай адамныч кесюн-келбет1 суретте, образдык шеш1мдекандай болуы керек, бул мен yuiiHочай шаруа болмады. Батырлыктыч сырт KepiHiciH б!лд|ретЫ дуниелер кеп-ак, мэселен ак сауыт, шымыр ден, туйтген кабак деген сиякты. Ал баска касиеттерд1 калай аныктау керек? Бейнелеу енер!ндеп керкемдж эдю-амалдарды саралай келе мынандай шеилмге келдж. - б|р1ншщен, зачгар би1к тулганы кекке шаншыла ушып бара жаткан осы заманныч зымыранындай кек преген ак каллак мечзейд; - еюншщен, сол тулгага Жаратушыныч мей1рЫ мол Terin, жан-жакты дарын бергенд1пн Terinin турган кун нурынан байкайтын сияктымыз; - уилншщен, ycTiHe киген сыпайы гана боз шапанды рухани байлыгы мен парасатыныч символы деп ойлаймыз. Сондыктан да ол ез халкыныч перзенл; - тертЫшщен, ашык жузЫе кырги кабак астындагы етюр кездер! мен бурыл тарткан сакал мен мурт арасындагы жука epiH жарасып-ак тургандай болды. Осындай керкемдж пайымдарымыз кесгандемелж колорит пен реалистж дестурде орындалган лортретте уйлес!мд1л1ктауып, KenuiiniicriHкецМнен шыкгы. Арнайы казылар алкасы ресми турде портретт1 Балпык бйд!ч бейнес! деп кабылдады. Осы арада 6ip кызык жайтты айта кеткен жен бе деп отырмын. Ол былай ед|. Портрета аяктап, сочгы 6ip тузетулерш жасап отыргам. Bip сатте касымда
OTbipfaH мысыгым «мияу» деп nopTperri бас салганы бар емес пе. Абиыр болганда кенепке тырнагышшбей сыртанап теменге цулаптусть Бул бейшарага баба бейнеа Tipi адам болып KepiHfli ме. элде, жолбарысын керд1 ме, айтеу1р сондай 6ip кызык сэт болды. Салтанатты шаралар кезЫде nopTperriк полиграфиялык TypniTycTiнусцасы6ip мыцданаболып басылып,халыкка тэбэрж рет1нде таратылды. Юилрейттген графикалык cypeTi ойылган металл Tec6enrinepi де жасалып, ол да мерейтойлыц естел1кке айналды.Сейт1пкесшдеме енер1н!ншыгармашылыгынанорын тауып, ел-журттын жадында бейнеа 6epiK сакталатын болды. Б13 болсак. орындаушы репнде ецбепм1здщ жанганына, cerri туынды жасаганымызга риза болып, ол да цасиегп бабаныч шапататы гой деп туйдпс.
КАРАТАЛ КЫРГЫНЫ Наурыз КЫ Л Ы Ш БА Е В Алматы облысыныц курметп азаматы Каратал кыргыныныч туындауына себеп болган жагдайдыч 6ipi Дабашы мен 0 м1рсананыц б1рде жочгар жагына, б1рде казак жагына шыгып еюжуздМк танытуынан деген сез шындыкка 6ip табан жакын болса керек. YMiTKep санатына жататын Дабашы мен вм1рсананыц жокгар тагына ез куцлмен отыра алмайтыны айдан анык. EKeyiHin де басты максаты - куш 6ipiKTipin Лама Доржыны тактан тайдыру. Ары карай мыктысы отырмак. Я келюп, я кыркысып. Эмюе ipiTKi салуга машыктанып алган бул eKeyi Жочгар ордасына туткиылдан шабуыл жасаудан тайынбайтынын танытып, TinTi, Кытайга да айбат керсепп кояды. Сейте тура сокына тускен Контайшы жасагынан бас саугалап б!рде Кытай етсе, енд1 б1рде Казактыч кеч даласын паналайды. Кайда барса да тыныштык таппаган булардыч жымыскы каракелнен калмак-казак арасы шиележсе Tydi. Бес мыч колмен туткиылдан жасаган Наурызбайдыч жорыгында Лама Доржи кайтыс болып, такка Дабашы отырган. Бул кезде Сыр ек>Р' мен Арка тазарганымен ¥лы жуз бен Тарбагатай толыгымен жау колында. Эм1рсана казак ханына кемек KepceTKici келетЫЫ жочгардыч жача контайшысынан жасырмады. Казакка жаны ашыгандыгынан, болмаса Абылайды дос санагандыгынан емес, ani де болса Жочгартагынан умтн узбегенд1пнен. Булжагдайда Эм1рсананы колдау, колдамау Абылайдыч кузырында болганымен халык майданыныч максаты езгерген емес. Ол - казак жерш жочгар баскыншыларынан азат ету. 123
Балкаштыч шыгысындагы Каракумды басып Аксу бойына жетудеп Абылайдын I максаты Кабанбай, Наурызбай колымен 6ipirin ¥лы жузд1 толык тазарту. Кептен I маза бермей журген осы ойы юке асып жатса, жау колында тек Аягез, Тарбагатай I аймагы, Баркытбел мен Алтай калады. Аманшылык болса, бул осынау ек'РД' I уш жуздН 6ipiKKeH калын колымен азат eTin, Жоцгардын ордасына ойран I салып, Цытай императорына сес керсету. Жоспарыныц толык icKe асуы очайга I сокпайтыны бесенеден 6enrmi жайт. Десе де солкылдактык танытатын кез емес. I Узынагаш, Ушкоцырды ез конысы деп есептеген Хасар Лама, ал Талгар мен I Шелек еи'Р'н билеп-тестеп отырган Секерханды колдаган калмак жайсандары I Кабанбай, Наурызбай колын аяусыз 6ypin тастайтынына ceHiMfli. Казак эскер1мен I бетпе-бет кездесудч сэтЫ булар да асыга KyTin отырган сычайлы. Кутпегенде I I кайда барсын? Жумактыч Tepi ¥лы жуз жертен айрылуы ез ерюмен тозактыч казанына тусумен б|рдей. Ендеше, Жочгардычелюпей берюпейтМ казактарга да I аян. Нарын шаткалында, Усек бойында, Конырелеч жазыгында, Турген тауында. Баканас теч'репнде. TeKeni усгпр-пнде сакадай сай турган Жочгар колыныч саны I мен сапалык курамын, куш-куатын, согыска дайындыгы мен нояндарыныч кам- каракетш Каратолымбек Менке калыптаскан арнамен Наурызбайга дер кезЫде I жетюз1п отырды. I Абылай eKi мыч колмен Аксу бойынан Дауылбай сазына келгенде оган косылмакшы болган Эм|’рсана колы жок болып шыкты. EKeyiHi4 осы жерден кездесетМн алдын ала 6inin калган Дабашыныч он мыч колын керген Эм1рсана тулюбулачыча салып Кытай асып кеткен. Дабашы колымен амалсыздан айкаскан Абылайдыч ойсырай жеч1лгеш Ташкент тубшдег! жечютен 6epi 6eTi кайтпаган
казактарта онзй тиген жок. Шей1т болган сарбаздар топ-тобымен жерлент, уш обага айнапып кала берд. Бул кезде казак колынан Жоцгар ордасында бас кетерген булжшшердщ эрекет1 KayinTi болгандыкган Дабашы жецшске тап болган Абылай колын екшелеп куган жок. ЭскерМч тандаулы курамын ер Каратал, Сарынокай, Ешюелмес арасына кыстатып, б1ршамасы Кызылауызды турактауы Heri3Ci3 емес. Ka3ipri жагдайда ол кылышын кайрал, шабуыл жасаудын сэтЫ кутт отырган Кытайдан гана сескенедг Эм1рсана да, Абылай да Кытайга одактас емес. Жотасы шодырайган Жонгар эларер болса Кытайдыц куатты аскер! тарпа бас canyfa дайын тур. Олай бола калган кунде Дабашынын Жайык бойындагы калмактарга косылуына будан колайлы жер жок. Каратал, Аксу аралыгындагы Луккумга бекЫген Абылай ескерЫи саны аз болганымен азаттыкты ансап, жерм жау табанынан тазартуга барша казактын жудырыкгай жумылган шагы efli бул кезен. Абылай колы Дауылбай сазында женшгежмен казакбатырлары тынышталмады. Туйемойнак, Котаншы, одан кейЫ Сарынокай, Суыктебе, Куйел1 жайлауында отырган калмак ауылдарына буйщей Tninотырган втенайдын жасагы жонгардынАрслан атты батырдынкуатты колына косылуына мумюншмк бермедг Жолбарыс пен втенай колы кун сайын жас сарбаздармен толыга тусп. Бул кезде Наурызбай, Кабанбай тумендер! Алатау бектертдеп жонгарларга y3micci3 соккы берумен болды. Жекпе-жекте Хасар- Ламаны женген Кабанбай, Шамалханды 6ypin тастаган Наурызбай, Секерханды жер жастандырган Райымбектщ epniKTepi дуй1м казак eniHin рухын аскактата Tycri. Женюти i3iH суытпай Ханкелд1 мен Наурызбайга Нарынкол, Кеген аркылы шыгыска жылжи 6epyfli тапсырып, Кабанбай сардар Еспембет пен cipreni Тшеуке
мыедыктарымен Талгар, EciK алцабын жан cayfanan журген жонгарлардан тубегейл1 тазартуга журin Kerri де, Тэгпбайдыч мычдыгын жау коршауында калган Жалайыр ауылдарын азат етуге аттандырды. Бурнагы жылы Сыр бойынан атаконысына бет алган Жалайыр кеил Аркага жетт eKire белшген. Б1рманактыц Байкебен, Майкебен|, Сыпатайдыч Ак- марка, Царамарка, Андастын Кыргызынан тараган 6ip кауым ел ЕскелдЫ1ч басшылыгымен Аягез айналыл келмек. Балпык бастаган Андас, Мырза. Косай, Косымбет, Балгалы урпактары Балкаштын музы бекюмен Бестас кумы тусычдагы кылмойыннан етпек. Ондагы максаты - Карой, Нарын бойындагы тас 6eKiHicTi каннан-капераз паналаган калмактарды куып шыгу. Бул жолгы ескери колбасылык Бертю батырга жуктелген. «Жолбарыс бата бермей жецю болмас, Бертю кол бастамай береке болмас» деген тенеуге ие болган Бертюпцжасактары жонгарга eTin кеткен Карамерген, Актам беюнютерЫ де кайтарды. Капыда калган калмактар енд1 карымта согыска аскан укыптылыкпен дайындалган. Олардын шабуылына тойтарыс беру yiuiH мачайдагы кудыктарды кемт, Шет Баканасты бегеуге катыскан сарбаздар гана емес, атка мЫуге жарайтын карт адамдар мен жас балалардын Tipniri epniKKe бапанып, жырга косылды. Халыктык майдан деген1н осы емес пе? Нешеме жыл кутты кыстауына айналган Уш Камау мен Сарыеак атыраудан айырылужонгарларга ти1моз. Сондыктан да олар куш жинап жалайыр ауылдарын коршауга алган. Тэтпбай колы сал байлал, мес урлеп 1леден eTin келгенде Балпыктын карауындагы ел тайлы-таягымен бес мын калмак колына тойтарыс 6epin турган efli. Эрине, бул онайга Tycnefli. Куш! басым жау кыспакта калгандарды шыгын шыгармай-ак женем1з деп ойласа керек. Алгашкыда шагын колмен шабуылдап отырган калмактар Тэгпбай мындыгы келген сэттен бастап каптама согысты бастап Kerri. Мыкты 6eKiHic курган Тэгпбай, Балпык жасактары тойтарыс 6epin, жаудын eKniHiHкайтарумен болды. ЖонгарларeHfliЖаркенттенкосымша кемекшакыртты.Айтарыжок, булenipfleri согыс ауыр болды. EKi жактан да meriHin, тыныстап алуына мурша бертгеммен бурынтадай жан саугалап кашудеген нежонгар, не казак тарапынан байкалмады. Tirrri ауызсудан тарыккан аттар да, адамдар да шелге шыдап бакты. Туйеге мес, торсыкартып сусындандыру онайга тускен жок. KyHHiHыстыгы, судын тапшылыгы майдан даласындагы жагдайды киындата тусп. Тэтт1бай, Тшеугул жасактары саны аз болганымен Куланбасы. Цумбасында табан Tipece согысып, Шет Баканаска жет1п беюнген. Бул жылдары Ескелд1 би Абылайдын бас кецесш1с1, хан ордасында. Ел шнде ханныч бас y93ipi деп те атайтын. Елд1н тычыс-т1ршш!пч баскаруды колына алган Балпык дамыл таппай, Kymi басым калмактарга тетеп беруге бел буган Тетабай, Tineyryn сарбаздарын барынша ж1герленд1р1п отырды. Осындай кысылтаячда Мечкебай да тетенше epniK танытты. Жаудын куш-куатын аныктап, кайтарында сочына тускен жочгарлардан узап кетпей, буйра кумныч 1ш1ншыр айналып Акдалага бет алды. Казак барлаушысын колга туЫрсе комакты сыйлык алатынына ум'|ттенген олар 6ip-eKi мэртеорагытып алдынанда шыкты. Ондыктурмак калмак контайшысыныч ордасынан ем1н-ерюн сытылып uibifyfa машыктанган Мечке кугыншыларын двмеленд1ре отырып Аадала апкабына да жетт1. Алдынан шыккан казак сарбаздарыныч кам-карекет1мен калмактарды колга rycipin, Балпыктын алдына
Осы сэтте 6ip топ эйелдер элп жоцгарларга тура умтылып, 6ipi шашын жулып жатса, алкымына жармасып бетш тырнап жаткандары ешюмге ырык берер емес. Дауыс шыгарып, жонгар б1ткенге латет айтып жаткан эйелдердж уысына iniHreHflepiH айырып алу онайга туспедк Айкай-uiy, азан-казаны басылар емес. 3apeci кеткен жоигарлар eciH жыя алмай урпиюп калыпты. Казак дастур1нде сирек кездесетж осынау кубылыстын сырын барлаушы кейЫ барып туандК Калмактарды аларету максатымен Шет Баканастын суын байлауга мажбур болган эскердщ катарына тай мЫген жас балалар да катыскан. Кезекп 6ip дамылдау кезжде коян куып кеткен бейкунэ балаларды найзага кетерген жоцгарлар Шет Баканастын суын байлау эрекелн токтатуын талап етед|. Кулын дауысы шыркыраган булд1ршждердщ жанайкайын ест1ген Казанбай коржыннын 6ip басындагы кумын Terin бтепне орап, екжил басындагы куммен жонгарлардын бес-алтауын аттан Tycipin, жаралы балаларды куткаруга жеткенде он жоч- гардын найзасына iniHin, денес1 кекке кетертедк Аты уранга айналган Казанбай батырдын сарбаздары ine-шала атка конып, караниет жонгарлардын бул тобын баудай Tycipefli. Капыда жау колында каза болтан Казанбай батыр мен кыршын кеткен жетк1ншектерд1 жерлеп, кайгыдан ес жыя алмай келе жаткан елдщ мына арекетЫе Балпык би басу айта алмай киналады. КебЫе жонгар iiuiHfleжурген Менке адам тезпаз мундай айуандыктынталайын керген-дк «Актабан шубырындынын» кияметж казак умыта алсын ба? Сонау Kaciperriжылдарыжылыорнынанжылжугажагдайы келмегенб1рнешеаулетАкши, Тулкш! жазыгынан кеш!п, Быжы езет бойындагы Тауарасын мекендеп калган. Кешкен елдщорнын сипапкележаткан жонгарлар камсызотырган ауылды шауып, еркек адамдарды кегендеп, TinTi еркек кшд1кт1 балаларды да койша бауыздайды. Канжосага оранып жаткан балаларын кушактап заржылаган эйелдергебасу айта алмай арен шыдап калган. Корыкканынан емес, барлаушыга тен сактыгынан. Тез1мдт1к танытпай кызбалыкка салынса eniHe кажет манызды тапсырманы орындай алмайтыны 6enrini. Алайда, карусыз адамдарды елт1рген айуандардын К1нэс1н мойындатып, танымал Tsyin каза болгандарды калмактардын ез колымен жер койнына тапсырткан-ды. Ал мына жагдай TinTi белек. Бошалал Kerin, боталап оралган елдж бейб1т eMipiH енд1жалгастырамыздеп отырган шакта балаларынан айрылган аналардын жан азабын тусжген Менке жонгарлардын басын алуга буйрык 6epfli. Сол-ак екен, колына шокпар, бакан устагандары ем1рден Tyninin турган жонгарларларга тура умтылды. Алайда, KenTi керген Балпык жиылган журтты сабырлыкка шакырып: - Болган icKe болаттай 6epiK болалык. Жыламандар, шырактарым, - деп каралы журтка басу айтты. - Жандары жылал турса, сулбапары калай жадырайды? - дед1 куйМн баса алмай турган Немеребай. Актабан шубырынды согысында 6ip колынан, Ташкенттуб1ндеп согыстажалгыз улынан айрылып, енда, Mine, уш б|рдей немереан жер койнына тапсырып келген Немеребайдын мына ce3iH куптаган журт бурынгысынан бетер шуылдап к е т Bipeyflin кайгысынан айыктыра апмасан да алданыш айт, MePiipihtqi сез1нер деген Балпык елдж алдына шыккан кезде каралы топ тыныштала калды. - Журепи кан жылап турса да рухы мукалмай кезщшн оты жанып туратын кез болады. Жан-жагымызда анталап жау тур. Bi3 ушж олардан да KayinTi жау бар. Ол сабырлык сактамай ашу-ызага жол беру. Олар да 6i3fli дос санап турган жок. Ka3ip кай жак босансыса сол жак жен!лед1. Ашуды акылга жецд1р1п жудырыктай жумылгандары женедк Bisre Keperi не? Жецгс пе элде Ti3e бугу ме? 127
- Опар кеп, 6i3азболыпдИкемйз курып турган жокпа?- деген каткыл ун шыкты топ арасынан. - Онын рас. Ыз азбыз. Шуюр, аз да болсак бармыз. Жаратушынын бергенжен 6epepi кеп болсынделж. БабаларымызкезЫдесаны басым жауэскерлержекарсы шыкканда жасагынын кептИне емес, Sipniri бекем ел-журтына, намысын колынан бермейтж батырларына, согыс тэстж жепк менгерген сарбаздарына, рухы аскак жастарына сенген. Кырык жыл ат устЫен туспей жузден артык жауынын жанын алган Казанбай батыр бейкуна улдарымызды жау уысынан куткарам деп ем1рден озды. Жаткан жер1 жарык, иманы жолдас болсын. Казак ескерМц катары ел1 де болса жас батырлармен жасакталатын болады. Мыналарга Акдаладагы елдщ Т1рш>л1пн керсепндер. Мерген балалардын жаттыгу сынагын керсетт, майдан шебжен ары асырып ж!бер1ндер! - дед Менкебайга. - Колга тускен каныпезерлерд! калай ж1бермекс!з?! Канга - кан, жанга - жан! - деп ашынган журттыч ектем шыккан дауысы естшд1 эр жерден. Балаларынан айрылган бейкунэ аналардыч сынсулары удей Tycri, TinTi, жалгызымнан айырылдым деген зарлы дауыс жиылган журттын журепн шымырлатты. Сынсыптурган эйелдердщарасында ею кезжен жас парлап ез айел1Тэтенсары да тур. KyHi кеше: «Менщ узынымды улым киед1, кызылымды кызым киедЬ Ал сен1нжиган- TepreHiHfli езщ кимегенде KiMinкикжи ед1?»деген Жолбарыстынауыр сезж еспгенде де жасы Kiuji болганымен атак-абыройы ecin келе жаткан Балпык уназ калган. TesiMflmiKдегенщ енешке кадалган тжен сиякты емес пе? E6iHтауып жутарын жутарсыц. вкпене кетсе арты ауыр кеселге урындырады, асказанга туссе аспен 6ipre тжен де корытылады. Кеп ютщ алдынан бурын артын ойлайтын Балпыктын сырын бтетж Тэтенсары: «Мешнше, эулиенщ назары туст тур 6i3re. «Алтыннын колда барда Kaflipi жок» дегендей, 6i3fliKi бшмеслк педеймж. ЖурНз, барып батасын алайык!» - деген сон эулиен1ч ауылына жецгеа Ynninfleiai ерте барган. - Куй1М1з ажарланбай, y(iiMi3базарланбай еткеым1з бе? Перзентдеп ттек ттеп келдж, - дейд1 Балпык. - Кеп берейж бе шурегей, 6ipeyiH берейж бе б1регей? - дейд1 эулие. - Катык туздыгымен болушы ед1гой, - дейд1 би. Сонда карт эулие: Гайып ерен, кырык шттен, Ke3iHHin кырын салып ет. Кыдыр дарып, бак конып, Колдан ж1бер куд'рет. Ак кен^лден айтылган, TineKTi Алла кабыл ет! - деп ак батасын берген.
Дарабоз атанып кеткен Ултлдек екеушщ мандайынан суй!п: «Беактеп баланын бек боларын юм бшген, карындагы баланын хан боларын юм бшген?» деген сез даналардан 6i3re жеткен. Эулиенщ батасы кабыл болсын. ©Mipre келер наресте сенщ жолынды жалгастыратын эдш би болсын» - деп, екеушщ нарестел! болатынына сежмдерЫ ньтайтыл, куанышын 6ipre бел1скен еднау. Енд1, мше, ейелЫщ жанарынан «Баламызды Kopfaii алмасак, ата-ана атанганымыздан не пайда?» - деген мунлы кейгин ацгарган Балпык камшысын кетере карапы топты жара елдщ ортасына Kipin: - Сыр бойында басталган азаттык согысы Ташкент асып, Алатау бектершде жалгаскан шайкастарда да жецспен аякталды. Мысы курып, сагы сынган, бей- берекес1 кашкан калмактардын yMiTi узшген сайын казак колы тубегейл1 жецюке тез1рек жетед|. Бойымызды кернеп турган ашу-ызадан repi келешек урпактын камын ойлаган бупнп TipniriMi3fli, eMipre куштарлыгымызды калмак ескер1нН колбасшылары осылардын ез аузынан ecTiciH. Ертенп шайкаска Тэгпбайдын ujsKiprrepi косылады. Шей1т болган балаларымыздын кепн намысын колдан бермейтЫ жас жауынгерлер алады. Олардыц epniriH жалгастырар келер урпак та eMipre ез нэс|61мен келедК аткаратын мЫдет1 Зздтнен де комакты болатынына сеымдерщ нык болсын! - дедк Жар™ ce3i айтылганда казак кебме арыстандай акырган ханнын емес, акылы аскан билердщ шеиммЫе кулак асып отырган гой. Жер дауы, жеир дауы, кун дауы, бала тарбиеа жэне неке, агайын арасындагы дау-дамай, улт Kayinci3- fliri жайында eTin туратын алкалы жиындарда байсалды мЫез1мен, алМч Tiperi болып, вдшд!пмен танылган Балпыктын орныкты сезЫ ecTireH жамагат ашуын басып, енсеан кетерт тарасты. ©згеге тенген катерд! езЫе тенгендей керген бидщ тапсырмасын булжытпай орындауга KipicKeH батырлар сабырлык сактай отырып жауына сыр алдырмауга тырысты. Калмактардын кезше уй1н жыгып, туйеан комдап бас саугалауга камданып жаткан казак керЫбедК Текемет басып, алаша токып отырган ейелдер де мыналарды елер емес. Шыбыкты ат кылып MiHin асыр салып журген балалар тайран кагып алдыларынан ете шыгады. Он ею, он уш жасар мергендердщ жаттыгуын бакылап, куралайды кезЫе ататын шеберл!пне тент! болып eci кеткен калмактарын ©рде сазарып, 6ipfle бозарып келедК Мунысын anfapfaH Менкебай: - Мына жуз мерген баламен ертен сендерд1 ез1м карсы аламын. ©здерщ казган керге тусугедайындалып кел1ндер, хайуандар, - деп калмактарды майдан шебшен асырып «i6epfli.
Бул жолы Тэгпбай сезге араласпады. Балпык кай ic ii болмасын кецжен ойлайтынын жаксы 6ineiiH мергеннщ кез алдына Аксумбеде еткен келел1 кецес орала бердк Окига былай болган едьау. «Отжагар» устаханадан ж1герлент шыккан батырлардыи бул кецеане Ескелд1 жетекш тж еткен. Жас та болса Жалайырдыц бас 6ni мэртебесже ие болган Ескелд1 сезд1 Жолбарыс эулиеге бердк KenTi керген экю батыр, тэж1рибел1 би эцпмеан ерте заманда жаудыц жагын, аттыц жалын айырып аты ацызга айналган Мекреден бастады. Тау арасын мекендеп, жан басы кебешп, малы сыймагандыктан шыцы аспанмен таласкан асуына от жагып, тем1р балкытып жол ашып жазыкка шыккан Дэрлжен, Нукю хикаясын 6ip толгап егп. Шыцгысхан тусында мыибасы болган Бала Ноян. Жалайыртай, одан берще Иран, Ирак елтде дербес билж курган Елхан, Жалайыр мемлекепнщ абырой-атагын аскактаткан сепз султан тусындагы елдщ тагылымды тарихын теб1рене отырып айтты. ¥лт кундылыгы ел 6ipniri мен урпактар сабактастыгымен жалгасатынын эспеттей тускен би ер/иктщ де, ipmiKTin де улг1с4н алыстан 1здемей «Keiuneni езбектер» мен Казак хандыгы бой кетерген жылдары ерлтм ен аты шыккан Оракты, Андас, Сыпатай, Сэтбек, Байшепр, Таиат сынды батырлардыи epniriH еске алып, жастардын рухын 6ip кетерт тастады. Аталы да баталы сез айтудьщ кезеп Кабыписага келдк Сэл ойга шомган жырау: - Мына кепт1 керген аталарын eMipre келгенде аты койылмай «Эй, бала» атанып журе берген кершедК - деп бастады энпмеан. Экеа Жылкайдар балаларына eHiui б е л т бергенде осы отырган батыр аталарын атаусыз калыпты. Сонда он бес жасар «Эй, бала» орнынан ушып турып: «Эке, менщ енцпм кайда?» - демей ме. - Сенщ бэарен Шубар айгырды ywpiMeH барымташылар айдап экеткен. Шубар мал басы efli, тауып алсан сенщ еншщ сол болсын, - д е т -i экесг Кундердщ кушнде Шубарды i3flen шыккан «Эй, бала» 6ip байдьщ уйше туседк Бай муньщ тепн адам емеслпн ce3in мал сойып KyTin алады. Сапарыныи жайын TyciHflipin, i3fliK осы ауылга Kenin лрелгент айтады. KenTi Kepin, KepreHiH кен тж е т у й т ескен суцгыла бай бас жылкышысын шакыртып: - Мына бала жогалган малын 1здеп жур екен. Капай, мап шшде бетен-белек туяктар жок па? -дейдк - Йемене, epirin журген ойын баласына жылкы 6epin алжыгансыз ба? bi3fle ешюмнщ жылкысы жок, - деп терю айнала берген жылкышыныи кылыгы кентш е сыймаган балан ж\\пт жолбарысша атылып ycTiHe Tycin буындырганда элп дэу караньщ аузынан кан судай агады. - Босат, шындыкты айтайын, - деп жылкышы да, бай да жалынып косарпана ун катады. - Айтьщыз, - деген жас батыр назарын жылкышы емес, байга аударады. - Осыдан он жыл бурын сен (здеген жылкылар б!здщ малга косылган, - деп кумтжид1 жылкышы. - Юнэ б}зден. Шубар айгыр ywpiMeH дЫ аман, шырагым, - деген бай еамдер!мен жуз баска толтырып. конагын курметпен шыгарып сапыпты. Осы окигадан кейЫ мына отырган агамыз он бес жасында Жолбарыс атанып кеттл. Осынау энпмесш Жолбарыс та, мына кенеске катысып отырган жамагат та уйып тыкдаганына KeKmi толган Кабылиса колына кара кобызын алып, аныратып- аиыратып ж1берд4. Тамагын кенеп алды да, енд! казак-калмак согысынан шер таркатты. bipa3ra созылган толгауын: 130
Дария арам болмайды, Ит каншама сигенмен. Казак басын имейд1, Калмак мьщты болганмен, - деп барып 6ip тыныстаган жырау жас уландарга суйсже карап отыр. Улкендерден ecTireHi кеп. езжщ де керген1 аз емес. Жолбарыс бастаган энпменщ кейткерлер1 артына ешпейтж i3 калдырган ез заманынын ipi тулгалары Салкам Жецпр, Шурек, Дуйсембк Бержбайларды 6ip сипаттап e rri. ¥рпагына арнаган есиетж, ecTire калдырган ecTeniriH жастардын санасына cinipy акын-жырау, шеж1ре-шешендердщ мждел екенже де 6ip токталды. Сол сатте Олжабайдын сыйга тарткан айбалтасы етюр ме, элде согыстын ланынан елдж керген зардабын шындык аясында айтар жырау ce3i eTKip ме деп киналгандай болды. Жырау емессщ бе, тандау езщнен дегендей болды imKi унк - Ay. батырым! Сен жау алдында бетщ кайтпаган батыр, куанышты думанда той бастаган акын, жас акындардын 6ipiHe бата 6epin, 6ipiHin тусауын Kecin, жолын ашкан жырау емес пе едщ? Неге ipKinflin? Сенщ аузыннан шыккан сез алты кырдын астындагы елге жетедк BipiH ж1герленд1редк BipiH жасытады. 0M ip дегенщ сол. Онында бастауы, шарыктауы, epneyi мен кулдырауы болады. Оны айналып ете алмайсын- «Иттщ ДОС болганы жаксы, 6ipaK достьщ ит болганы жаман», - деген екен Шынгысхан. Мына иттердж жер1м1зге Kipin, TipceriMi3fli TicTereHi душм казактын жанына батпайды емес, батады. Басымызга шыгармаймыз деп иык т1рескен казак колы кезеетп майданын бастамак. Уландарымыздьщ б т е к 6ipiKTipin отырганы мынау. Айт ттепндк 6 in flip ниелндП - цец\\ тапкырлыгымен танылып, ел курметже беленген Турлымбек шешен. - Айтайын, айтайын, - дед1 Кабылиса кобызын ipre жакка ыгыстырган калпы. - Мына дала не кермод, юмдер Kenin, KiM кетпед1? Дала TipuimiriHiH бастауында турган алгашкы турж каганаты сексен жылдай салтанат курып, шарыктап барып кулдыраса, ceHiM арткан ез кандастарыньщ ит болып 6ip-6ipiH капканынан. Алтай мен Тарбагатайдан кашкан аксуйектерж табгаш атанып езге емес, ез агайындарымен согыспап па efli?.. Содан бастап-ак батыстан шыгыска манган, шыгыстан батыска ауган ел мидай араласып кеткен екен. Кырым мен Алтай аралыгында TipiuiniK курган жиырмага жуык TypiKTiK улыс, кешпенд1 елдж аркайсысы ез калауынша устемдж орнатты емес пе. Солардын басын 6ipiKTipin, улы улыстьщ Heri3iH калаган, шанырагын кетерт, ipreciH ныгайткан Темежан кез1н1н TipiciHfle Каган атанса, ем1рден озганнан кейж Куншуак баба атанды. Неге? Кейб1реулер айткандай, жарты элемд1 канга малган жок, салт-дэстурк адет-гурпы уксас турю тектес елдер мен кыпшактардын ортак муддесж айкындап, «ManriniK Ел» атануга жумылдырып, басын бэйгеге лккен 6ipTyap тулга. Оньщ ел баскарудагы билж курылымы, елдж кентж ен шыккан жосык талаптарыньщ куаты, улдарына арнаган есиел кандай efli десеншК Bip есиелнде: «Урпагым, мен кедейд1 бай кылдым, коркакка кылыш устаттым, саранды сахи erriM. елмецлге eMip берд1м. B ip a K Tya6iTTi топас боп жаратылган адамга акыл Kipri3e алмадым. Топас жаннан сактанындар», - деген екен. MiHe, 6ipiHeH-6ipi аскан сол топастардын барар жер1, басар тауы калмай енд1 бабасыньщ кара шанырагына кол кетердк ¥лы даланы жонгарлардан тазарту хандардьщ жанын сактап калу емес, Казак хандыгын сактап калганымыз. Ак Орда - Алаштын, казактын ордасы. Казак хандыгы соньщ жалгасы. Оны сактау - e3iMi3fli сактау. Бул согыста женюке жету - урпак жалгастыгын камтамасыз ету, урпагымыздын келешепне ак жол ашу деп тусжейж. BipiMi3 емес, 6apiMi3. 131
3 - 0п, бэрекелдИ Жаксы айттьщыз. Балпык, сен не дейсщ? - деген Ескелд1 отырган елд1 6ip шолып шыкты. - Жонгар осал жау емес. - деген Балпык та назарын Казга катысып отырган елдщ ип жаксылары мен жас батырларга аударды. - КезЫде теп TypiK ойраттар Мукалы эскерЫщжоцгары (солканаты) болган. Калмактар да бетенщемес, журтта калган журагатьщ, такка таласкан топас ханзадаларына кызмет етуде. Мактагысы келгендерберЫщарланынатецесе,жактырмагандаржонгардьщшибертер1дейд1. Teri белпаз торгауыттар жоцгардьщ жандайшаптары. Кара шацыракка ш у й т т отырган Ханбалыктан куылып. ордага жете алмай куба шелде кектент ескен жаралы арыстандар. Мыктылардан керген киямел де, элаздерге жасаган киянаты да аз емес. EKi-уш майдан салып жецюке жетем1з деген адам кателеседК Соигы елу жылымыз соны дэлелдед1 емес пе? Бул согыста шыгын кеп болуы ыктимал. Жецюке желп, алтыннан алка тагып, кумгстен камка ки т, бабасыньщ есиелнен бас тарткан ханзадалардьщ олкылыгын кайталамау казак жауынгерлерше улкен сын. Нешеме жыл етсе де аты ешпеген, рухы мукалмаган, 6ipeynep мактан туткан, 6ipeynep каншер, катыгез атаган Темежан жоктан бар жасады. Еактепнщ басын терге шыгарды. Адалдык таныткан некерлерж аксуйек атандырды. Колымызга кару устаган екенб1з, енд1 жоцгарларга аяушылык болмайды. Таяк устап кой баккан, курык асынып жылкы кайыргандарына рахымшылык танытканымыз жен. Орынсыз ешпендшшке жол бермейш. Кек сактамаган ел шел даланы да жайкалтады дегенд1 умытпалык. Ец бастысы ез катарымызды сирелп алмайык.
¥шкыр ойымен, етюр сез1мен, э д т билтмен танылган Жолбарыс бидщ де, айтулы батырлардьщ сезш селт етлей тындап отырган KeniumiKTin назары да Тэгпбай мергенге ауа бердо. «Дауга 6ipiMi3, жауга 6apiMi3 барамыз» деген устаныммен жауларына тойтарыс 6epin отырган Шурек, Сэтбек, Дуйсемб1, Бержбай, Мыктыбек батырлардьщ ерлжпен етюзген ак жолын жалгастырамыз деген ниетпен атка конган Теке, Белек, Айбас, Мыктыбек, Кожагелдй Саурык, Ттеукул, Tinen, Малтабар, Шопабай, Касабай, Солтанбай, Олжабай, Турке, Казанбай, Элет сынды жас батырлардьщ Тэгпбайды ага тутатыны мергенге деген курмет. Кай ел болмасын сур мергендердщ аягын жерге типзбей, кудайдьщ назарына 1л1нген адам деп nip тутатын салт кене заманнан калыптаскан. Мына жагдайда уназ калу мумюн де емес. Тэгпбай орнынан турып ортага шыкты. - «Халык коргасыннан да ауыр, улык кауырсыннан да ж еит» дегенд1 атам Шуректен талай еспгенмш. Соньщ мэнЫ енд1 TyciHfliM. Халык майданын куруга уйыткы болган хандар емес, Теле, Казыбек, Айтеке сынды билердщ uieiuiMiH колдап, аздер катарлы ел агалары кара орман халыктьщбасын курап, казак ескерм жасактауда. Колымызга кару алып, сапка турган екенб1з, ipmiriMi3fli, елд1пм1зд1 танытатын кун туды. Кайшыласкан кылыштьщ, сермеген найзаньщ, ыскыра ушкан жебенщ, сттенген шокпардьщ арасында арпалысып, елге корган, жерге пана болып, жау Tycipin, туган жер1м1зге ту Tiry еиц\\ баршамыздьщ м1ндет1м1з. Муны туанбей, ойы артка шепнген пенделердщ карекел тамамданды. Халык майданы бойында мукалмас ж1гер! бар сарбаздармызга Алла куат 6epciH. Аманшылык болса, тубегейл1 жецюке жетт, егемен ел боламыз! - деп ce3iH аяктаган мерген орнына барып жайгасты. «М эцгтж eMip болса да ол тэ^рдщ колында» деген Шьщгысхан заманы келмеске кетт, аты бар, заты жок, орны бар. туракты б и л т жок мына аласапыран заманда атажуртынан ауган елдщ 6epeKe-6ipniri кеткел'| «¥лы хандыктарьщ баянды, хандарьщ аман, ya3ipnepin ноян болсын» деген баталы сездщ есттмегеы кашан. Халык майданыньщ максаты осынау кезеид1 жацгырту болса, ол енц\\ казак эскерЫщ колында. Жер-жерде eTin жаткан жиындар мен Каркаралыда етпекцл хан кенесждеп эцпменщ аркауы куатты казак эскерж жасактау шарасы бопмак. Жылгелд1, Дертсалы, Турлымбет катарлы кариялар атамекежнен ауган елдщ кеилн Каратау асырып «Алаштьщ анасы» атанган Сыр бойын, 6ip кезде Огыздардьщ астанасы болган Жанкент enipi мен YpreHiuiTi мекендегел1 ж е р гтж г жердеп агайындармен емен-жаркын араласып кеткен. Ел 6ipniriHin аркасында жоигарларды женген сайын жер жаннаты Жетюуга оралу жайында epiKci3 эипме басталып кететш. Ескелд1, Балпыктьщ ойынша енд1 Жалайыр журты еюге белЫбекшк Тэгпбай бастаган жауынгерлердщ 6ip тобы ¥лы жуз колына косылса, Ескелдк Балпык бастаган кальщ кол Орта жуз жасактарына косылмакшы. Ондагы максаты - Бетпаедала мен Арка асып, кыстьщ ьщгайлы кезнде Балкаштан eTin, каннан Kanepci3 отырган жонгардьщ кек желкеанен шыгу. Бул жайт элденеше кайтара пысыкталган да. Мына отырган жас батырлар юмнщ кай колбасыга косылатынын 6inrici келелн сиякты. Осы жайтты деп баскан Жолбарыс назарын Тэгпбайга карата: - Кабылиса мен Балпык жаксы айтты. Жонгарды Ty6i женелым!з акикат. 0йткеж, куш 6ipiKTipreH казак колы азаттык ушж согыспак. Э дтд!кл ту етпек. Тэуке хан алдында он жасында «9ркенщ есан!» - деп батасын берген. Сарысу майданындагы ерлтннщ Tepeci - сарбаздарьщньщ толык сакталганы. Мына отырган барлыгьщ да осал емес, мыктысындар. Майдан аланына юрген сарбаз артына карамас болар. Шыгатын жол 6ipey гана. Ол - женю жолы. Алайда, 133
атымды шыгарамын, дара батыр атанамын деген еркеюреюпктен, кезаз эрекеттен аулак болындар. Катан тэртттщ сакталуы, майдан аланындагы ерюн, уйлеамд1 кимылдарыннын 63i жаудын c a fb iH сындыратынын умытпандар. Катарларьща косылган балгын жастарга камкор болу эркайсынньщ басты мЫдеттерщ. Муны улкендердщ аманаты деп угындар! Эумин, - деп бетш сипады. Сыр бойында еткен осы жиынан кейЫ де жастар тэрбиеане улкен мэн берген даналардын 6ipi Балпык ез устанымынан ауыткымапты. Тэгпбайдыц унсаз калганы осыдан. Мына коршауда калган ел-журтты азат ету ерен ерлжпен келелн жайт екенЫ e3i жаксы 6ineTiH едк Ертежнде жонгарлар тын колмен кезекл шабуылын бастады. Шу дегеннен- ак басымдыгы байкалганымен казактар да ел1спей берюпейлнЫ ангартты. Дамылдаудын 6enrici бертмей шайкас удей тусл. Ею жактан мерт болгандар да аз емес. Жаралы сарбаздардын ынырсыган дауысы, иеаз калган аттардын шуркырауынан майдан аланы кужрент турган шакта Малайсары колы келт Тэглбай колымен 6ipirin кал макты келген i3iMeHKepi кайтарды.БуларгаАлтынемелд1 ерулеп жаткан Батыр-Убашынын колы косылып, куш алган калмактар кезеюч шабуылын бастады. Сан жагынан басым ойраттыктардын майданга лек-лепмен умтылудагы басты максаты - жецюке жетт. Абылаймен согысуга дайындалып жаткан Баркытбел аймагындагы калмактын непзп тумендерше тез1рек косылу. Корганыс шебЫ беютуге букара халыкты жумылдырган Балпык бидщ тынымсыз эрекел сарбаздардын рухын аскактатты. Елжандылыктан туындаган осынау текелрес калмактарды да ершеленд1ре туст1. Казак мергендерЫщ жаудырган жебеа жерге туспей жауын жападай жайратканымен калын ойраттьщ токтайтын T y p i жок. Bip лектщ 6eTi кайтса, темзд'щ толкынындай eKiHiuici алга умтылады. Тэтлбай улкен улы Туйтеж шакыртты. - Андас атамнын тэстЫ колданатын кез келд1, балам. Карамагындагы ержурек найзагер жтттерщмен жаудьщ алдынгы лепн жарып елндер де маган карай шепжцдер. Сондарыннан куган калмактар куып жету ceHiMiH жогалтпайтындай болсын. Маган жакындаганда ею жакка бултара тартындар. Б\\зд\\н эрекелм1зден кейш калмак колын ею бужршен кыспакка алатын болындар. - Макул, эке! Айтканыныз орындалады! - деп Туйте ез жуздтне карай бет алды. Кезект1 шабуылга бет алган калмактын тын колы бес кун бойы карсыласып калжыраган казактарды енд1 6ypin тастайтындай жан-жагына аландамай суыт келед1. Кутпеген жерден «Бактиярлап», «Кабыландап» атой салган жасакты кеш ангарган калмактар карымта эрекет жасап улгермедк Коршауда жатыр деген аты болмаса тын ат мшген найзагер ж тттер калмак колынын он канат бужршен сыналай K ip in жарып ете шыкты. Капылыста б1рнеше адамынан айырылып, ыза кернеген калмактар Туйте колын екшелетт куып келедк Межел1 жерге жете бере eKi 6eniHin аттын басын босатып узай бердк Сол-ак екен казак мергендержщ садагынан кардай бораган жебелер1 алдынгы катардагы калмак сарбаздарын баудай Tycipfli. Тэтлбай садагынан 6ip емес, уш-уштен ызылдай ушкан жебелер мулт кет1п жаткан жок. Менке бастаган жас мергендердщ ка у та зд тн ойластырган Балпык би бастаган сака батырлар да осы манда. KenTiriHe сенген ойраттын токтайтын Typi жок. Убашы ез эскерш eniMre айдагандай, шепнгендерш тын колмен толыктырып. шабуылга кайта-кайта шыгарып дес бермей жаткан шакта Кабанбай колы келт, бул согыс казактардын жежамен аякталган. Бес кунге созылган осынау согыста мерт болган сарбаздарды жер койнына тапсыру paciMi eKi-уш кунге созылды. Калмак 134
жерленген карамола, казак сарбаздары жерленген кеп корган, шет Баканас ipreciHfleri op мен беюню кабыргаларыньщ уйЫдтер1 айналып кала бердг Жонгарлар осы сэттен бастап майдан аланын тастап Kauiyfa мэжбур болды. Асар асуьщ да. барар жерщ де 6enrmi деген Казак колы жаудьщ соцына T y c y q i жен кермедь Сотые майданында жаракаттанган жауынгерлерд1, ауру-сыркауга ушыраган егде жандар мен жас балаларды емдеуд1 ез колына алган Айнамкез тыным тапкан жок. Улы еамдктер мен итсигек. теке-сасык, мендуана, карасора, кекнар, жалбыз, адыраспан сиякты емд1к шептерден дайындаган дертерш ти1мд1 пайдалана бтген шипагерлтнщ аркасында жуздеген сарбаз, бейкунэ жандардьщ жанын сактап калды. «Мей1р1мдш1к анадан, эдепттж - данадан» дегендей, майдан аланында e M ip уилн K y p e c in , жаралы болып аман шыккан сарбаздар e ciH жиып ецсесш кетерген шакта: «Шипалы колына дерт бермеан», «Ceni тэрбиелеген ата-ананнан айналдык», « Э д е птттн экене тартыпты, шырагым!» деп агынан жарылып жаткандары каншама? Булардын катарында ем1рден тунтген жонгарлар да бар едк Шапырашты Дэулетбайдьщ немереа Байтем1рге турмыска шыккан Кабылисанын кызы Айнамкездщ (Коянкез атаман) T a y in T iriH дуй1м ел боп мойындаганына терюндер1 де дэн риза. Бул кезде Кеген, Нарынкол аймагында ip i-ip i же^стерге жетт, данкы аскактап турган Райымбек батыр Кыргыз жерне ыгыскан жонгарлардьщ сонынан кетсе, Алатау алкабында, Талгар, Жаркент enipiH толык тазарткан Наурызбай Алтынемелге жеткен. Кезект1 жецииске душар болган жонгарлардьщ улкен тобы Ешюелмес, Кызылауыз бен Текел1 аралыгын паналады. Жаны тэтт1 Дабашынын 6ip жерде турактамай осы уш косыннын кайсысына беюнгенж ешюм б т е алмай элекке TycTi. Ташкент согысынан сытылып кеткен Сайын-Белек, Намеху-Жыргал, Байыр- Менке ез тумендерж тын колмен толыктырып, жабдыгын камдап, кару-жарагын шындап Аксу бойында жаткан Абылай колын кайткен кунде жер жастандырып, казактын мысын баспак. Дел осы максатты кездеген Убашы Жаркент enipiH тастап Каратал мен Кексу аралыгындагы кен ойпатка турактады. Сан жагынан жонгар колы eni де болса басым. Жер жагдайын жаксы 6ineTiH бтенай, Жайнак, Турке. Саурык батырлар жонгарлар эскерже азык-тул1к пен кажегп жабдык жетюзуге бет алган керуендердщ жолын кест, байланысын узумен болды. Букара халыктын iiuiHfleri ел бастаган кесем. сез бастаган шешен, кол бастаган батырлардьщ тагдыры эсте ескеруаз калган жок. Калуы мумюн де емес. Ен бастысы, урпак сабактастыгын жуйел1 жолга коя бтген елдщ epniri мен жецюш жырга коскан акын, жырау туындылары желдей ecin ел iiuiHe тарап жатты. Каз- калпында тараган сол туындылардьщ малы езгермед1 емес. езгерт те жатты-ау. Ел басынан еткен окигалар жайын Typni туст! бояумен ендеп. ез ьщгайына ти1мд1 пайдалана бтген пысыктардьщ ерекел шарыктай тускен1 жэне шындык. *** «Б1ракыл жаксы, б1ракекеу болса бекемболар», «Жалганнамыскасиетемес,ар сактаган касиет» деген байламга келген казак батырларыньщ катары жуздеген жас уландармен толыкты. Дауылбай сазында Абылай колыныц жецткймен аякталган уакиганьщ кайталанбауын ойластырган казак колы кыстьщ 6ip кунж де зая етюзбей «уркержэрж», «тут1с дода», «куйрык жеу», «айкораланды», «ошак согысы», «Каша урыс салу», «жекпе-жек согыс», «коян-колтык согыс» атты алуан Typni амал-тэстдерд1 пысыктаган сарбаздардьщ жаттыгуы еш толастамады. Баканас манындагы коршаудан аман шыккан елдщ тен жарымы Жаманкумды, Шолак жал, Буратышкан, Сарымойын, Куланбасын кыстап, халык майданына кажегп MiHic ат, 135
ер-турман, ас-су, курал-жабдыктьщ молынан дайындалуын камтамасыз етп. Жан- жакты дайындалган казак колы жокгарлардан ерте кимылдап, тел алу науканы 61тер-б1тпестен атка команда Дабашы жанын коярга жер таппай тыпырлады. Олай болмаска шара калмады. Ханкелд1 мен Наурызбай бастаган жасак Матай тауын асып Караталга беттегенде. жет\\ мын колмен Кабанбай терютистен шыкты. Тэгпбай, Ттеуке мындыктары Дауылбайда тур. Алакелден келе жаткан Сайын- Белектщ жолын кескен Абылай колы Аксу бойында карсы согыс ашуга сакадай сай. Убашыньщ тумен1 Каратал, Кексу аралыгында. Дабашыньщ Шажадагы колы буган кемекке келт улгергешмен Кызылауыздагы калын колдын дер кезтде жету1 еюталай. вйткеш Актебеге беюнген Ескелдк Балпык бастаган казак сарбаздары Дабашыньщ жолын Kecin, карсы тур. Жонгардьщ тандаулы жуздтн теслрген Менкебай ез туыстарына келт косылгалы калмак колы арасында ipiTKi басталды. Бул жагдайда 1ле бойында женшске ушырап, Каратал, Кексу езендер1 арасында казак колыньщ коршауында калган Убашыньщ басымдык керсете алмасы 6enrini болды. Ею жактьщ бас батырларыньщ уйгарымымен бул жолгы майдан Акши жазыгы мен Текел1 ер1нде етпек. Казак ескертщ саны жонгардан аз болганымен рухы мыкты. Осы жолгы женю Улы жуз жерЫ жуз жыл талтандап, e c ip in кеткен куба калмактардан толык тазартпак. Тек осы сеымнщ e 3 i казак сарбаздарыньщ куимн еселей T ycT i. Муны тек керсокыр жонгарлар ангармагандай кыр керсетедк Оньщ 6 iT iM re p iu m iK T i ойламайтыны да непзаз емес. Дабашыньщ c y p iH re H iH андып, садагын кезеп Эм1рсана турса, шыгысында кылышын кайрап Кытайдын турганы анау. 0 з есебЫен утылып кермеген Убашы батырдьщ устанымы TinTi белек. «Мен Казак жерЫен б1ржолата кетейЫ. Малын телдетт отырган елдщ де толык Keiuin кетуЫе мурша бер1ндер» деген елштершщ 6 ip тобы Наурызбай, e K iH iu i тобы Кабанбай шатырына келген. Дуй1м казактьщ мактанышына айналган кос батырдьщ жауабы 6 ip жерден шыкканы кандай ганибет?! «Бейбн кун1 кылыштьщ орны кын. Оны жаландатып казак жерме шакырусыз келген жонгар. Жуз жыл канмен суарган кылышына орын таппаса, енд1 оны 6i3 тауып берем1з. Урыстьщ кай TypiH калайтынын, турысатын жерЫ айтсын» - деп кайтарды елштердк Бул кездесудщ артынан кара булт ке те р тт, несерлеп жауган жанбыр кез аштырмады. Саз балшыкта калган жонгарлардьщ шабуылга шыгуы TinTi киындай TycTi. Осы carri пайдаланып жонгарды жайпап тастау кажегппн айткан батырлардьщ усынысына Кабанбай кулак аспады. «0з ерюмен кетуЫе мумюндж бермедк Енд1 урыстьщ кай TypiH тандауын. езЫе жайлы кунЫ де тосалык, турысатын жер1н де e3i тандасын» деген сез1мен-ак женюке жетелн ceHiMiHe селкеу туармеген батыр Жонгар косынына арнайы Kici салып урыстьщ кай TypiH тандаганын бтдК Олардьщ ойы жекпе-жек согысын уш кунге созу екен. Райынан кайткан казактар булардьщ куйыскан кетерт кетуЫе мумюндж берер деген ум тнщ ешпегендтнен болар, шамасы. Жонгарлар калаган KyHi eKi жактьщ калын колы атка конды. Караталдын шыгысынан атакты Кубас атты тулпарына мЫген Кабанбай, Кексудын батысынан торыала атка MiHin Наурызбай ©тенай батырдьщ атымен аталып кеткен жайпак тебе басында токайласты. Бул жер кейЫ ©тенай атанып кетедК Тэгпбай мен Ттеуке колы Дауылбайдан Мойнак асып, Каратал езетнен eTin сап тузеп майдан апанына тен т тур. Кабанбай мен Наурызбайдьщ катар шыгуынын мэы улкен-дк ©здерш мыкты санап кепген жон^арларга кай батырды каласа да тандау мумюнд1пн усынуы, айтары жок, кос батырдьщ устем д ттн, ездерЫе деген с е ж м д т т н ангартты. Мысы басылган жонгарлар кепке дейЫ карасын керсетпедк «Убашы 136
шыксын, Убашы шыксын! д е ст жатканда Кексу жагасында жекпе-жектщ кезепне турган Еспембет, Ханкелд1, Багай, ал Каратал жагында Оразымбет, Олжабай, майданный мандай алдында Турке, Саурыксынды нар тулгалы батырларды Kepin, жекпе-жек согысынын тммйздотне кез1 жеткен Убашынын тэртеа шыдамады. Онын орнына Ханхор дегеж шыгып, майдан ортасына жоргалатып келген курежнщ басын ат устшде шокыдай болып отырган Наурызбайга емес, тыбыр етпей TypfaH Кабанбайга бурды. Жекпе-жектщ де е з а д к кундылыгы мен epeKiueniri бар. Жекпе-жекке юм KepiHreH шыкпайды. Ел1не танымал, абырой-атагы мэл1м, нешеме майдан аланында женюке кол жетмзген батыр, ар-намысын жогары багалаган, eMip жолы жас урпакка улп боларлык колбасшы, бас батыр, танымал тулга гана шыгады. Bipi женюке жетсе, еюнишнщ жарык дуниемен коштасатынын да бтедк Жентгенш мойындаганы женгендердщ шартын кабылдап бтмгерлжке Kenin, согысты токтатады. Батырын кастерлеу дегенщ де осы. Осылай мындаган адамнын eMipi сакталады. Кешеп ¥зынагаш, Шелек enipiHfleri согыста Шамалхан, Хасар лама. Секерхан сынды уш б1рдей атакты батырларынан айрылган калмактар бул жолы казакта кеткен ececiH кайтару кенеден калылтаскан согыстьщ дэстурк Кабанбай мен Наурызбайга бас батыры шыкпай катардагы батырды шыгаруы дастурл1 жекпе-жек талабына кайшы екенЫ бтелндер1 Убашынын шеилмЫ сак-сакка жупртт жатты. Кззактардын осы согыста кезеюч жежске жететЫЫе сежм осылай уяласа, калмак сарбаздарынын мысы басылганын нояндары да жасырып кала алмады. Жоцгар жагынан алгашкы шыккан Ханхор мен Шамал батырдын туысы Саканы Кабанбай да. Наурызбай да кас-кагым сэтте-ак шокпармен урып Tycipin отырды. Уш кундк согыста Еспембет. Ханкелд1. Оразымбет, Турке, Саурык батырлар да карсыластарын жер жастандырды. Жонгар жагынан шыккандардын Ы ндеп мыктысы Мукыр болды. BipiHmi кезекте найза салудан Багай екеу) 6ipiH-6ipi ала алмады. Шокпарласудан Мукыр басымдыктанытты. Bip сатте Мукырдын шокпары ушып келп, анырап турып калды. Суан руынын батыры Багай карсыласын урып жыгудын орнына «Капыда калдым дерсщ. Кылышынды ал!» - демеа бар ма. Aujyfa булыгып, тула бойын ыза кернеп, жуйкеа тозып турган Мукыр кылышын жаландатып тура умтылды. Алайда. кылышын алтеп улгерместен басы кагылып, 137
ат услнде калбактаган денеа жетп жонгарларга. Домалап бара жаткан калмактын басы «ай касак, ай касак» деп былдырлап бара жаткандай. Багай болса, тагы KiMin бар дегендей майдан ортасынан кепке дейт кетпей турып, жонгарлардын намысына тит. жуйкелете TycTi. Жонгарлар тарапынан кашып шыгып, жан сактау камын ойластырып жатканы 6enrini болды. Кетер жолы TeKeni багытында Ескелд1, Балпык бастаган жас батырлар Дабашынын курама колына тетеп беруде. Убашыньщ сытылып кетуЫе мумюндж бермеуд1 Наурызбай Тагпбайдьщ еюнил улы Кантарбай мен Жайна> батырга ЖYKтeдi. Кезшде осы Убашьщ Мойынты езеш бойындагы согыста Абылайдан куйрей жентгенде де сытылып шыгып Аягез, Jlenci бойында жан саугалап, одан Каратал. 1леден eTin Кытай асып кеткенЫен Жайнак хабардар болатын. Сабден тармагынан шыккан ©тептщ немереа Жайнак «Актабан шубырынды, Алкакел сулама» жылдарынан 6epi Кабылисаньщ касынан табылып журген ержурек ж т т агасы. Жонгарлармен eTin туратын кел1ссездерге катысып. eniuiniK кызмет аткарган билердщ каута зд тн камтамасыз еткен батырдьщ 6ip Ат услнде апемет найзагер, шокпаршы. Жаяу согыста алмастай етюр кылышы мен болат канжарын катар колдана 6ineTiH uje6epniri казактарга да. калмактарга 6enrini. 03iHeH кем туспейтЫ он адамнан аспайтын туракты жасагы калмакты- жуздтне тетеп 6epeTiH-fli. Жайнак Убашыны колга Tycipy туралы Наурызбай батырдьщ тапсырысыи орындауга купшына KipicTi. Жаудьщ шагын копы Кора аркылы Буркан булакка жетсе. сытылып кетелнш апдын ала болжай бтген Жайнак 0 р Каратал бойындагы жер жагдайын жаксы бтел н Кантарбайды жасагымен Кора езеы ангарына орналастырып, жаудын жопын кесуд! тапсырды. Кырагыпыгымен ерекшеленелн Жайнактьщ e3i калмактын кайсар нояны Убашынын майдан аланындагы эрекетш бакылап, баскан 1з1нен кез жазбады. ©M ipfle aMice айтыла бермейтш таудан да салмакты сыр болады. Сонын 6ipi Буркан булак жайындагы аныз. Кора езежнщ ершдеп Буркан булак киег жер. Биютен кулай аккан саркырама киел1 таудьщ тасын жасырып турган шымылдыктай. Таза ниелмен тау ете барган адам элп саркырама судын артындагы тастан ата-бабасыньщ кескж-келбелн Kepin. рухани куат алып кайтады деген угым ел Ы н д е ертеден калыптасса, кара ниет адамдардын Буркан булактан асып кете алмаганы жайында окигаларды улкендер жагы жокка шыгармайтын-ды. Сол анызды ескерген Кантарбай жасагын Буркан булакка жетюзбей Кора езеншщ Шажаньщ суына косылар жершдеп кой тастар арасына орналастырды. Согыстьщ yiuiHiui KyHi майдан аланына кайта шыккан Кабанбай жекпе-жекке Убашыны шакырды. Жонгар батыры шыкпады. Кабанбай да касарысып сол кун1 терт-бес калмакты аттан Tycipin тынды. Жонгардьщ сураган уш кум отыз калмактын курбандыгымен аякталды. Кабанбай ордасына жиналган батырлар eHfli жаппай шабуылга шыгудын амал-тэстдерЫ талкылап тарасты. Ертецше казактар «айкораланды» согысын бастады. Жонгар онай жау емесппн танытты Keneci куж «Уркаржарк» тесшмен согыскан казак сарбаздары жонгарларды катты састырды. Тэгпбай бастаган кеаби мергендердщ карша бораткан жебеанен б1рдемде жуз калмак жан тапсырады. Коршаудан шыга алмай урке кашкан аттар титыктаган калмактын жаяу калгандарын жаншып жатса, дщкелеген аттарынан Tycin жан саугалап, майдан шебжен сытыла шыгып жатканы жэне бар. Кун сайын езгерт отырган амал-тэстге карсы тура алмаган жонгар катары сирей тусуде. Каратал - Кексу аралыгындагы кен жазыкта жел кунге созылган согыс Казак 138
эскермщженюмен аякталды. Убашы батыр жараланып колга тусл. Жан тапсырар алдында Менке атты емилнщ келуш ансаумен болды. Кар услмен журсе де i3 калдырмайтын казак барлаушысы Менке бул кезде Текел1 ершде жонгарларга карсы ж урт жаткан майданный алдьщгы шебшде болатын. Баска емштердщ ем- домы дарымаган Убашы Жайнак батырдын косынында жатып жарык дуниемен коштасты. Барлаушылардын кезекл хабары куантарлык емес-лн. Текел1 ершдеп cofbic eKi жактын текелреамен eTin жатса, Аксу, Jlenci манындагы согыста Сайын- Белек, Намеху-Жыргал, Байыр-Менке тумендер! басымдык танытып жаткан. Жер жагдайын жаксы бтел н Тэтлбай, Ттеуке мындыгын Ескелд^е кемекке аттандырып, Кабанбай, Наурызбай, Ханкелд1 колдары дереу Аксуга журт Kerri. Булар Kenin жонгардьщ eKi буйрЫен кадалган кезде Абылай колынын титыктап калганына Кабанбайдын K63i жетл. Абылай колынын деы аман сакталып калганымен б1ршама сарбаздардарынан айрылыпты. Сайын-Белек, Намеху- Жыргал, Байыр-Менке Ташкент тубждеп эделмен тагы да майдан аланына сарбаздарын тастап. esflepi кашып Kerri, bip теулж кана тыныстаган казак колы Алакелд1 бетке алып суыт журт бердЬ *** Тэтлбай, Ттеуке TeKeniHin epiHe кетертгенде майдан аланында урыс токтап, eKi жак дамылдауга тарасыпты. Каратал жазыгындагы согыстын женюпен аякталганын еслген Ескелд!, Балпык ерекше куанды. Буларга карсы келген жонгарлар саны ею есе кеп KepiHreHiMeH тау арасынан канатын жая алмай шагын топпен шабуылдап, казак колынын тойтарысын буза алмай 6ipa3 шыгынга ушыраган. Куилнщ басымдыгына сенген жонгар майданга кун сайын тын жасак шыгарып, казак сарбаздарын титыктатуга айналган. Мамыр айында тосын жауган калын кардан ете алмай жаткан Кызылауыздагы тандаулы жасак келе калса жонгарлардьщ кушейт шыга Kenepi аньщ. Майдан жайынан толык маглумат алган Тэтлбай ез ойын усынды. - Жонгарлар шабуылын жалгастыра 6epciH. Оларга карсылык керсетер куш жеткмкл. TineyKe сарбаздарымен Кызылауыздьщ екпе тусындагы тау басына орналасуы кажет. Буларды керген жонгар алга жылжымай амалсыз карсы урыска дайындалады. Жогары кетертуге дат! бара коймас. Ттеуке шабуыл бастауга дайындыгын KepceTin кана туруы керек. Жонгардьщ мына колын титыктатып барып, сэл тускенде уйпа-туйпасын шыгарып, алга жылжимыз. Кызылауызда беюнген Дабашыньщ тандаулы жасагы майданга Kipice ме, элде шепне ме. epiK езЫде. Жас батыр Шопабай жасагы ешюмге сезд1рмей Койтас жайлауындагы TepicaKKaH езен! бойында турады. Оньщ мЫдел - кашкан калмакты Койтас, Терюакканда *ер жастандыру. Сактыкта корлык жок, Текенщ ержурек сарбаздары Карагайлы -сайлауына жасырынып, аман калган жонгар колына туткиылдан соккы береди Тэтлбайдьщ мына усынысымен Ескелдй Балпык келюе Kerri. Уакыт оздырмай Ттеуке, Шопабай. Теке сарбаздары атка конып, тунделете суыт журт отырып, сэскеде Кызылауыз манынан кертгенде жонгарлар катты састы. Ен бастысы, •азак сарбаздарынын санын б т е алмай a6irepre тусл. Шопабай жасагыньщ туе ауа белгтенген жерге барып 6eKiHreHiH адам баласы сезген жок. Теке Жамбас асып Карагайлыга желп, калын тогай iiuiHe беюндк Ертен1не жонгарлардын кезекл шабуылы басталганда Ескелд1 жасагынын •имылынан косымша кемек KenreHiH жонгарлар жагы сезбедй Тэтлбай eKi жактьщ *рыс TaciniH мукият кадагалаумен болды. Бул куш жонгар уш марте шабуыл 139
жасады. Эр кезекте бес жузден катысканда мыц жарым калмактын карым- кабтелн ацгарган Татлбай ендю урыска езмщ таидаулы мергендер1мен Kipicne^ болды. Keneci куш жонгардын бес жуз! тагы шабуылга шыккан ец\\. Карсы алдында кундегщей атты эскер емес, бар болганы жуз адам тур. Буларды жайпап етпе* болган калмак кикулап тура умтылды. Татлбайдыц куткеж де осы efli. Жуз мергеи а дегеннен-ак алдыцгы катарын баудай туардк Еюнип кезекте окка ушкандары ат бауырына Tycin жатыр. EciH енд1 жиган калмак аттарыньщ басын тежеп улгергенде тагы 6ip тобы жер жастанды. Калгандары Kepi кашты. Бул кезде ушке белмген казак колы атка конып калмактьщ сонына тусл. Балпык колы кашкан косынды Heri3ri колына жетюзбей желкеанен киды. Ескелд1 бастаган сарбаздар каннен- Kanepci3 жаткан калмактьщ косынын шапты. Осы шайкаста ©тенай езЫе тан ерекше жаугерштИн танытты. Аттарына MiHiin улгермегендер1 жаяу, каруларын таба алмай сенделт жур. Ат астына Tycin мерт болгандары да аз емес. Бул урыс кызган шакта Татлбай колы келт калмактардь- уйпа-туйпасын шыгарды. Эп-сатте тек жарымынан айырылып, дарменаз куй кешкен жоцгар бытырап та каша алмай 6ipiHinapTbiHaH 6ipi шубырып Кызылауызга тура тартты. Бей-берекеа кетт eci шыккан жонгарларды кумай карсыластарыны-*. Кызылауыздагы непзп колына косылуына мумюндж берд!. Казактар жагынан шыгын аз болганымен майданныц елнде атой салып, ерлнс керсеткен Шуре* батырдын шебереа Менкебайдьщ казасы казак сарбаздарыныи кабыргась- кайыстырды. Шуректщ улдары Еамбек, Саменнен туган балалары ынтымагы жараскан Андас ата №ндеп улкен тармактьщ 6ipi. Саменнен туган Тастем1р Олжабай Каратал-Кексу жазыгындагы женютен кейЫ кумда отырган елд жайлауга Keiuipy камымен Ушмолага кеткен. Тастем1рдщ Бурют, Балапан, Торгай Сарыбай, >KiriT, Меикебай сынды алпамсадай алты улы Татлбай колында ез алдына 6ip ондыкта жубын жазбай 6ipre журелн. Б1рде Шьщгысхан, енд1 6ipne Каратолымбек Мецке атанып кеткен барлаушынын суйепн ел Ы н е жетюзу каже’ деген улкендердщ уйгарымымен Балпык бастаган шагын топ «Топырагы туга* жерЫен буйырсын» кагидасына сай Менке батырдын денеан туйеге комдз~ етекке карай бет алды. Тастем1р балалары осы топлен 6ipre Kerri. *** «Kenicin тшкен тон келте болмас» дегендей, Ескелд!, Татлбай, Tineyfy.\" батырлар Кызылауыздьщ етепне топталган жонгардьщ таидаулы колымен согь: журпзу TacmiH ж1т! талкылады. Казак сарбаздарыньщ шабуыл бастай алмасы анык. Шабуылга шыгу жонгарларга да TniMci3. Осы жагын ескере келе Ескегс бидщ колы Кызылауыздьщ TepicTiK жагындагы тау бектерте орналасып, жонгар* з сес KepceTin туруы керек. Дал осындай Tacinfli туслктен TineyKe icKe асырады Жонгарга бетпе-бет келген Татлбай мен Т'теугул шагын топпен гана шабуыл бастамак. Кызылауыз ойпанында yftipinin калган жонгарлар жаппай карс&! шабуылга шьщпак тупл канатын жайып сап тузеуге жер таппайды. Шепнге- кунде де калыи колдын Кызылауыз шьщынан асып KeTyi киыннын киыны. Ос=. тужырымды жетюзуге Карымбайды TineyKe батырга ж1берт, ез уландарын ерге карай жылжытты. Татлбай колы Тонкаймадан асканда жонгар косынында кенес болып жатка-' болса керек, шамасы. Эскербасы шатыры маиында аттар калмакша байланга- Кальщ кол дамылдауда екен. Карауылдьщ хабарын ecTireH эскербасы шатырына- 142
оншакты адам тыска шыгып Тонкайма жакка кез Tirin тур. niKip алмасып турган сынайлы. Элден уакытта булардын ортасынан белЫт шыккан 6ip батыры оншакты адаммен Тэгпбай турган бшкке бет алды. Тэгпбай буларга карсы жалгыз шыкты. Калмактын ерекпе батыры салган жерден: - Эй, хасак! Сендер дандайсып барасындар. Бул жерд1 иемденген жуз жылдан 6epi б1здщ мазамызды ешюм алмаган. Жонгардын кутты жайлауына не 1здеп келд1ндер? Бастарын аман турганында Kepi кайтындар. Куш керсетем деп тыраштанбандар. Алдында турган Абылайга соккы берген Дабашыньщ тандаулы колына шамаларьщ келер ме екен? Урысты койып, бтмгерлжпен тарасалык, - дедй Тэгпбай жауап кайырган жок. Садагыньщ адырнасына б1рден ею жебем Kepin, мыналардын басынан асыра тартып ж1берд1. Адырнадан ызылдай атылган ыскырыкты жебе 6ip багытта емес, eKi жакка айырыла ушып жеткен жерЫе TiKe кадалды. Kynni калмак мына кубылысты кызыктал карап калыпты. Ыскырык жебенщ YHi басылысымен туспк пен TepiCTiKTeri тау басынан 6ip мезетте темен жылжыган Ескелд1 мен Cipreni Ттеуке батырдьщ кальщ колын керген кал мактардын Tmi байланып калган едк - Мен Тэтпбаймын. Эскербасьща айта бар. Ертен жуз адаммен урыс саламын. Шыдаган жуэдж, TinTi, мындыгын шыга ма, epiK ездер!нде! - дед! де Kepi бурылып кете барды. Бурын мундай табалауды кермеген жонгар батырлары ызадан жарылыл кетердей куйге туссе, косын арасында толку басталды. Жаудьщ заре-кутын астарлы сезбен. батыл шеилммен кашыру да согыс енертщ 6ip Tacmi болса, мына сез шайкасында казактардын устемдт ерен байкалды. Кулаш сермел согыса алмайтын жердщ ермде eMiH-epKiH турган казак эскерЫщ жагдайы мыгым. Ас-судан тарыга бастаган калмактар да, уш куннен 6epi ауыздыгы алынып жайылмаган аттары да каукарсыз. Сырттан келер кемек жок. Бул кезде Кытай щонжарларыньщ колдауымен Эм!рсананьщ кезекл шабуылынан Дабашы ордасына да тыкыр таянган. Бул жайтты б та н -б тм е а н , Кызылауызга тыгыл- ган калмак караптан-карап турып елепн Typi жок. Амалсыздан cofbica отырып, шагын топпен коршаудан шыгуга тырысады. Тэгпбайдьщ пайымдауынша жонгар нояндарыньщ шеш1м1 де. байламы да осы болмак. Тек коршаудан шыгу кимылын ce3flipMeyi колынан келе коймасы ею жакка да мэл1м. Ертен*не казактын жуз сарбазы майдан аланына шыкты. Татт1бай бастаган елу мерген ат уст1нде. Tineyfyn бастаган елу найзагер жаяу. Кеп кеижпей уш жуздей калмак атка конды. Кикулаган калмак кылыштарын жаландатып тура умтылды. Казактар селт етер емес. Жау eKi жуз кадам жерге жакындаганда мергендер жебес1нен калмактын алды жер кушып жатты. Мергендер садагынан ызылдап ушкан жебе толастар емес, Жонгарлар да ентелеп алга умтылуда. E^qi елу адым калганда мергендер катары ею жарылып бултарып Kerri. EKniHiH тежей алмаган калмактын алдында турган Ттеугул сарбаздары жауына емес, астындагы аттарына узын сапты cynrmi найзаларын Tipefli. Найзага шаншылып аспанга шапшыган аттарга арткылары согылып, 6ipiH-6ipi жаншып жаткан калмактардын кылыш сермеуге шамасы келмед1. Бул кезде жауыньщ кекжелкес1не шыккан Татт!бай мергендер} садак огын кардай боратуда едй Жузшакты калмак Kepi кашты. Олардьщ сонына ешюм тускен жок. Тэгпбай колы сап тузеп, майдан аланына кайта турды. Калмак жагынан тагы уш жуздей жасак шабуылга шыкты. Урыс т э с т т езгертпеген Тэтт!бай, Ттеугул тобы бул жолы да калмак жасактарыньщ кепштИн 143
жер жастандырды. Сагы сынган калмактар ак жалау кетердк Ж ентгендю- мойындаганы емес, дамылдаудын каж еттттн ангарткан Typi. Бул кунп шайкас осылай аякталды. Keneci кунп урыста кай жагы кандай тает пайдаланбак деген кызу энпме сарбаздар арасында толастамады. Сан жагынан кеп болганымен калма- арасында толку У Д е й Tycin, кайб1реулер1 жан саугалаудын камына Kipicin те кетт Келер куы майданга Tэттiбaй бастаган жуз мерген тагы шыкты. Онын е> канатында Турке, Саурыктын кылышкер, найзагер сарбаздары орналаскан. Узы- саны уш жуздей адам. Ескелд1 мен Ттеуке бастаган казак сарбаздары жогарыдан темежрек Tycin, 6i3 дайынбыз дегендей сес керсетт тур. Жердщ тарлыгынан олас да, жонгар колы да согыска катыса алмайды. Булардын карасы кешегщен гер» азайган кертнедК EnTmepi тун жамылып кашкан гой, шамасы. Эйтсе де ыргалып жыргалган калмактар жагынан уш жуздей кол жылжыл келедк Heri3ri колына- аудемжер узаганда Тэтпбайдын жуздп буларга карсы шабуылын бастады Ектндей Kenin eKi мартеден жебе бораткан мергендер аттын басын курт б ур ы Kepi cepnmfli. Каны карайган калмактар куып келедк Майдан аланынын ортасына жеткен туста: «Кабыландап!» атой сапган Турке мен Саурыкжузджтер! жаудын е» буй4р1нен Kenin найза сапды. Кезд\\ ашып-жумганша кайта оралган Тэгпбай жуздг кылыштарын суырып майданга юрди Шапшан api ыргакты кимылдын нэтижеанде бие сауым мезгтге жетпей калмактын бул тобы да жер жастанды.
Бул кезде eKi бушрден ентелеп турган Ескелда, Ттеуке жасактары жонгарларга бурынгысынан да бетер жакындай тускен. Аттары ойнактап, сарбаздары каруын сайлап, урыс салуга дайын тур. MiHe, майдан аланына жуз мергежмен Тэгпбай колы шыкты ойнактап. EKi жактьщаскер саны тенескеымен аттары болдырган жонгар колы дщкелепкалыпты. Мына жагдайда cofbic салса да кырылады, бас саугалап кашса да кырылады. Жонгарлардьщ байламын куткендей казак колы турган орнында тапжылмай тур. «Жекпе-жек, жекпе-жек» деп майдан аланына ат ойнатып зор денел! Долонхор шыкканда казактар 6ip сат бегелщюреп калды. MiHe, осы кезде атойлап темен тускен EcKenqi жет'т барды. Калмак батырыньщ каймыгатын Typi жок. EKeyi 6ipiH-6ipi ала алмай кеп шайкасты. Бул жекпе-жекте Долонхорды ат услнен аударып, енд! юмщ бар деп Ескелдо каскайып турды. Кезжде Ак Орданьщ ханы Эбткайыр Жалайыр Менке бидк «Ею K63iMHin 6ipiciH, ею колымньщ 6ipiciH» деп курметтеген. Керткелдтмен елге танылган дана би «Сездщ манызы KeTin, самалы калар, сейтт, акылы жок санасыздьщзаманы болар» деп 96in кайырды да, оньщ манындагы султандарды да 6ipniK пен ынтымакка шакырып отырудан жалыкпапты. Абылай да «Жалайырдьщ eci, мураты e3ini3» деп ЕскелдЫ! амсе курметтеп отырса, Ескелдк «EKi жаксы бас Косса. 6ipiH 6ipi кия алмас. Ею жаман бас косса, кен коныска сия алмас» деп Теле бидщ тэрбиеан KepreHAiriH, «ЖерЫе лайык eni туады, eniHe лайык epi туады» деп ездерше жуктелген мтдеттщ салмагын, «Жер1м1з - жердщ Tepeci, eniMi3 - елдщ Tepeci» деген сез!мен ¥лы жуздщ KacneTi мен KneciH аскактату езгенщ емес, тэуелаздюке ие болатын жас урпактьщ жауапкершттн айгактап отырган. Алдарына шыккан Абылайдын кенесшю, калмактын атакты батыры Шажаньщ басын алган Ескелд1 екеыне кез1 жеткен жонгарлар да tueiuiMiH созбады. Ак ту кетерген enminepi атка конганда калгандары каруларын тастап жупндк Тур- лымбет шешен калмактардын алдынан шыгып, emumepfli Ескелд! биге багыттады. BiTiMrepujmiKTi Ескелд1 шугыл аяктады. - Тыныш жаткан казакка ашаршылыктан аман калу yiuiH жер сурап келген жонгар едщ. Карньщ тойып, ес\\нд\\ жиганда кол кетердщ- Онымен тынбай жер1ме жармасып, колынды канга малган калмаксьщ. Асканга тоскан дегенге кезщ жетсе, табанынды каз1р жалтырат! - цец\\ KeceMci3 калган, не бас батыры жок мыналарга. Дабашы Каратал согысы басталмай турып-ак 0MipcaHa шабуылына карымта кайран уйымдастырмак болып ез ордасына KeTin калганын бул бейбактар бтмей согыса берген гой. Барар жер1, асар асуы калмагандыгынан казактьщ малын багып, KyHiMisfli кepeйiк деген ттепне Ескелд1 кулак аспады. Сол куннен калдыр- май Кызылауыздан айдап шыкты. Бул шайкаска катыспай кашып шыккан калмактарды Ойсаз жайлауындагы Койтастын ара-арасына беюнген Шопабай жасагы жер жастандырып, ездер! Жамбас жайлауына кетертди Кызылауыздан аскан калмак Ойсазда TenKnin чаткан сарбаздарын кергенде казактардьщ осы тежректе екеын 6ipfleH сезди Кылыштарын жаландатып, найзаларын кезеген олар жан-жагына аландап келедк Жамбастын басына шыкканда алансыз KeTin бара жаткан Шопабайдьщ шагын копына кездер1 Tycin, кикулап тура куды. Шопабайдьщ жасагы узап кетпей nrepi кете барды. Калмактар екшелеп куып келедг Жакындаган сайын ж^ерлене тускендей. Шопабай сарбаздары Карагайлыны жанай eTin Айыркезен асуына •етертмек. Ентелеген калмактар эне-мЫе жетем деген кезде тогай iiuiHeH шыккан ~еке батырдьщ тьщ колы карсыласуга шамаларын келлрмей калмактарды баудай Tycipfli. Согыска катыспай тура кашкандары Айыркезен асуынан асып Табанга тусуге мажбур бонды. 145
Шопабай, Теке 6ipirin Кыз 6eni асуынан Табанга тусер шокыга шыкканда калжыраган калмактар Кексу езеын ерлел Карасырыкка жетттк Булардь Сарытерге жетюзбей-ак баудай туару окай болганымен казак жасактары катыгездюке бармады. Халык майданына йржкен казак батырлары эу бастан-а> орынсыз кыргынга жол бермеуге тырысыл баккан-ды. Колына кару алыл, атой салыл жауын жержастандырыл отыртаны, казакжерте, елЫе тенген Kayin катерден елщ KOpfay. Мына пакырлардьщ Шыгыс TypKiciaHfa жетуне бегет болмаганы жеигстщ алдынан бурын артын ойластырганы. Осыдан Tipi жеткендер1нщ куй1н керген жонгарлар да, кытайлар да казактьщ KiM екеыне кездер1 жетсж дел туй - туйген. Дауылбай сазындагы жецтютен кейЫ apafa 6ip жыл салыл кайта тутанган казак-калмак согысы ер Каратал мен Кексу аралыгында жалгасты. Кызылауыз. Ойсаз, Жамбас. Карагайлы жайлауында болган осынау женюл ел eciHeH eiuip\\. эсте мумюн емес. Бупнде Ойсаз жайлауы Шопабай сазы атаныл, Карагайлыны* Шымылдыккарагай аталуы соньщайгагы. Заман апга жылжыл, ел, ру, тайла аттары езгерюке тал болыл, KaPi6ipi аталмай жатканымен жер-су аттары езгермеу^н Кайб1р1н1н арда улдарыньщ атымен аталуыньщ M9Hi - улт кундылыгын сактап елдщ елд1пн аскактату. Ал ¥лы даланьщ кайб1р ен1рщде Калмаккырылган атанган жерлер ата-бабаларымыздын ерен epniri жайында сыр шертедк Бейбл- кундерд калаган жоцгарлар да казакты осал санамаган. Караталдьщ бойы мен ТекелЫщ ерЫде, Кызылауыз асуы мен Шымылды* карагайда аякталган осынау окигалардьщ Жетюу ж ерт азат етудеп орны ерекше Алайда, ол жайында тарихшылардьщ лэм-лим демеу1 бэзб1реулерге ти1мд болды ма екен? Калмак жасактары жайындагы манызды деректерд1 дер кезтде жетмзт, казак эскерЫщ жен1сше езЫдж комакты улеан коскан Мецкенщ Текелще каза болганын еслгенде: Сол урысты есще алшы, Текел1 дец1ндеп. Кыршын Kerri-ay, киыл Kerri-ay, Жалайырдан МенкенК Жансыздыкка ж1бергенде, Тенгермеуил ед1к езгенк Кай жерщнен кулкщ енд1 келед1? - дел налыган Тауасаруль Казыбек бек кана осынау жоктауын «Туп тукыйаннан ез1ме шейЫ» атты шеж1ре ecTeniriHe eHri3inTi. ¥лы дала мен TyfaH жер1, киел1 eni ушЫ жанын пида eTin. перзентпк парызын етеген мыидаган казак жастарынын, елжанды батырларыньщ epniriH урпактан урпакка жетюзген казыналы карияларга. урпагымен мьщ жасаган бабаларымызга тагзым eTin, мьщ кайтара алгыс айту, элбетте, бупнп урпактьщ перзентпк парызы. *** Казакта «GcipreH ульщ cecTi болсын, кызьщ текл болсын» деген сез бар. Батаньщ кундысы да осы. Туган жерН киел1 eniH коргау cecTi улдьщ басты мЫделне айналуы адамньщ тагдыр тэлей1мен айкындалып, ерекшеленген. Би хандар да осындай cecTi улдардьщ катарынан шыккан. «Жалайыр - Алаштын улкеы, казактьщ нокта агасы» деген патшаньщ, болмаса ханньщ жарлыгымен бертген атак емес. казак улты мойындаган улагатты угым. Бул кун1 бупнге дейт эдептткпен жалгасып келедк Осындай текл атадан тараган cecTi улдын 6ipi - Дертсалыулы Балпык. 146
9pi эулие, 9pi би Балпык уй'н'И терж еишмге бермеген, мерж еишмге устатпаган адам. Кундердщ кунжде Жалайырдын ип жаксылары бул KiciHiK уйже ке л т тустентл. Тамак iiumreH сок дэстур бойынша буйымтай суралынады. ^онактардыц ш ж д е п аузы дуалы, адуындылардьщ 6ipi: - Бапеке, осы отыргандарымыздьщ 6 ip -a K ауыз буйымтайымыз бар. Урьщсат болса айталык, - дейд1. - Айтындар, шырактарым! - Халкымызда «Ат туягын тай басар» деген бар емес пе? Терт кез1м1з тугел болып, ортамызда езМ з отырганда аздщ 9дшд1гщ1эд1 eKi ульщыздьщ 6ipiHeH KepriM i3 келедк «Эке балага сыншы» дегендей, тандаган баланызга бата б е р тсе деген ойдамыз! - дейд! орынды c e 3 fli ортага тастап отырган ж\\г\\т. Bip колына таспиыгын inin, 6ip колымен сакалын саумалаган Бапекен: - «KenTin кулаган жагына кудай да кулайды» деуил е т бурынгылар. Ойларьщ орынды, сездерж тура. Бул ce3fli дужм журтка ез!мнщ-ак айтуым керек едк Найзагайдай жарк eTin eMipiMHin еткенж, жасымнын жеткенж бтм ей де калыппын. Айткандарынды дос-жар адамдардьщ достык пейш1 деп бшемж. Кустын сункары. жылкыньщ тулпары ш тен туады. Кудай берген сол куд«ретке атанын ак ниет, ананын ак сулмен вдшдш, адалдык, MeftipiM дариды. Мен nci казактын баласын бетенсжбеймж. «Тура биде туган жок» дегендей, ойьщды 6yKneci3, тура айтатын азамат екенсщ. Мына nri жаксыпар куп керсе, MepiMfli езще берсем кайтед!? - дейд! Kecine сейлеп. Отырган KemuiniK «Орнынызга ез баланыздьщ 6ipi лайык» деп кенбейдк 0KeciHin 6ip айтып калса, езгермейлнж б т е л н eKi кызыныц 6ipi кепш тжке бас nin: - Эке, KiMHin канша eMip cypeTiHfliri 6ip Алланьщ колында емес пе? EKi улды Ci3 сурап алсаныз, eKi кызды анамыз сурап алыпты Алладан. Тетелес ескен yujeyMi3 Тшеншжщ э д т е т т т И н е юшкене кужм(зден T8HTiMi3. Онын алгашкы ойыньщ e3i би болудан басталган, - дейдк Мына сезге елен ете тускен Бапекен: - Солай ма efli, шырагым? «Жасында э д т болсан. картайганда казы боласын» деуил efli бурынгылар, - деп сэл ойланып калыпты. 9n i ештенеден 6eTi кайтып кермеген ежет кыз: - Ел де соны ce3in жур, эке. «Кепке унаган кудайга да унайды» демеуил ме ед Н з, 6epini3 батанызды Тшенилге! - дейд1 колын жайып. Отыргандар ошарыла коштайды. «Халык каласа, хан туйесж сояды» дегендей, Бапекен Ke3iHin TipiciHfle-aK казылык мждетл TineHmire жуктеген. KenTin де, экен!н де ceHiMiHeH шыгып, э д т д т м е н аты анызга айнапган Тшенилж еп би емес, казы атап кеткен. Балпык би - Андас eni Шуманактан, Ескелд! - Сиыршы еп\\ Б!рманактан. Болганмен атаконыс алшак жерде, EKeyi кас жауына 6ipre шапкан. Ескелд! етерЫде Балпыкка айткан, Ел iuii алауыздык, даудан сактан. B ip e y iH алыстау деп, сыртка Teyin, BipeyiH жакындау деп iiu K e тартпан. 147
Осымды еле-елгенше еске сакта. Аз ата юрмелерд1 корга, жакта. Болса да канша жаман, каныпезер, Жакынды алтын yiuiH жатка сатпа. Есекен тыныштыкты ттеп еткен, Балпыкка жалгастыр деп всиет еткен. Балпыкта Карымбайга солай д е гт, Деген сез езгерместен 6i3re жеткен. Эулие деген угымды тек дтдарлыгымен, дж жолына шеказ бертгендИмен байланыстыру жетктж йз. Пендешшжтен ада, рухы аскак, ниел таза, текл адам гана эулие атану семмме ие бола алады. Ондай адам eTneni куннщ камын ойлаумен шектелмей елдщ жаркын болашагын болжап, багдар жасай алатын кабтелмен танылган. Елдщ TipniriH кызыктап, 6epeKe-6ipniKTi ту eTin, акылымен де, батырлыгымен де ер намысын оята 6inreH адамды кудайдьщ кулына тенеген атам казак даналарын кад1рлегенд1пнен де «Эулие» деп атаган бопар. Эулиелж касиет урпагына дари ма, эпде жок па, Kecin айту киын api орынсыздау. Ап урпак сабактастыгы деген ем1рдщ мэж мен сэж. Алга жылжу, ерлеу, даму дегенМз бабалар аманатын калткысыз орындайтын урпактьщ жасампаз Tipniri. Теклден текл туады, Текттж тукым куады. Текттердщ туягы, Тандайды куз-кияны. Шын текттер халкы уилн, 0л1мге басын кияды. Жаксы, жаман деместен Жанына журтын жияды. Тисе тиер пайдасы, Тимес журтка зияны, - демеп пе ец\\ казактьщ данапары. Баппык улкен улы Ттенишге: «Эдтдж болмаган жерде Алланьщ ризашылыгы болмайды!» - деген есиелн аманат еткен кернедк Экесшщ бул есиелн аскан жауапкерштжпен эдтдм аясында аткарганына тарих куэ. Тэтлбайдьщ улы Карымбай Балпыктан кейЫ Жалайыр елтщ 6ni болган. Оный бойындагы эулиелж касиет пен эдш дт улкен улы Назарга дарыган. 1846 жылы маусым айыньщ 23 жулдызында ¥лы жузд1 Ресей курамына кабылдау paciMiHe байланысты Шубарагаш-Ойжайлауда (Jlenci ye3i) еткен кенеске катысып, колын койып, MepiH баскан би-болыстардьщ катарында Тшениш казы мен Назар бидщ болганы тарихи шындык. «Пленил катар шыгып Назарымен, Жалайыр 6ip тузелднау ажарымен» деп жырга косылуы 6ip акынньщ acepni ce3i емес, заманында улттык кодымыздьщ непз1н айкындаган текл тулгалардьщ асыл туягы, урпак сабактастыгын жалгастырган елжанды урпактьщ 1збасарлары. Балпыктын TmeHmici мен Карымбайдьщ Назарыньщ, Туркенщ BeKeci мен Тайсарыньщ Кулжабайыньщ, Балгалыньщ Белепнщ ага султан Тезекпен ж\\л'\\ eTin туратын кездесулер1 саликалы энпмеден басталып, тюрсайыстары б1рде ас- кактап, б1рде бэсендеп, эрдайым бтмгерштиспен аякталады екен. Ага султан Тезек теренщ орда бузар отыздан жана аскан кез1 екен. 9 3 i эюм, e3i акын, белдесе кетсе элемет кушл балуан Тезек аскан дойбышы да болыпты. Б1рде 63iHin ордасында курдастары Турке баласы Бек пен Карымбайдьщ Назарын кайта-кайта дойбыдан утып отырса, устерте \"Пленил казы келе калады. Ол K ici де 149
элемет дойбышы болса керек. Айкаса кетедк Ойын кызып бередк Элден уакытта басымдылыккэ ие болып бара жаткан казы: - КУДай каласа, тереге ею-уш тайынша айдатыл калармын, - дейдк Жецшуге айналыл, шатак шыгаруга сылтау таллай отырган тере капел1мде: - Отталсыз! - дейдй - Не дейсщ? - Отталсыз! - дейд1 a fa султан айтканынан кайтпай. TineHiui казы уш кайтара сурайды. Тезек тере уш кайтара айтканынан кайтпай «отталсыз» дейдк Казы орнынан турып атына MiHefli де артына бурылмастан ж урт кетедк Айтарын айтып калганымен TineHmi казы келамен Тезек катты сасады Жанында отырган Назар мен Бекке кайта-кайта карал: - Эй, Назар, бул e3i не деген кеп болды? - дейдй - Кайдан бтейЫ, тере. Ka3ip тере, султандар мен казы билеген заман гой. Мен болсам, кальщнан шыккан карамын, не билж айтуыма болады? - деп жалтарады. Сонда Тезек: - Кара да болсан Тэтлбай батырдьщ урпагысьщ, Карымбайдан туган асылсын. мынаньщ 6ip амалын тал, - деп жабысады. - Не айтатыны бар? TineHiui, эйтеу1р, «Балпыктап» шыкса болды, жалпак жалайыр атка конады, - дейд1 Тэтлбайдьщ немереа Назар би. - Оны калай болдырмаймыз? - дейд1 Тезек. - Айыпты сенсщ, тере. «Отталсыз!» дегенд1 жасы улкен адамга сен айттын- Енд1 eKiHiK 6ipi: не кара Hapfa калы юлем жауып апарып, KeiuipiM сурайсьщ, не осы жерден бупннен калмай 1ленщ аргы белне кешесщ. - дейдк Назардьщ кандай да болмасын келел1 ютщ кебЫ алдын-ала болжай бтелн касиелн мойындагандар оны эулие тутатын. Бидщ наразылыгына шшгендер сетаздшке тап болып жататын. Сондыктан ашуга жол бермей, айтатынын жайлап TyciHflipin кана отыратын. «Назардьщ назарына ушыраганнан сактай гер» деген ел оньщуюм1н ею етпей орындайтын. Назар бидщ: «TineHmi, эйтеу1р, «Балпыктап» шыкса, жалпак Жалайыр атка конады» дегеынен бе екен, Тезек терец ойга шомып отырып калады. Казы жиыны ете калса, мукым Жалайыр уландарыньщTineHiuiHi колдайтынына Желсудьщ ага султаны Тезектщ K93i жетл. Солай болатынына Тэтлбайдьщ немереа Назар би эу бастан-ак сежмдк Осыныи барлыгын ой сарабынан етюзген Тезек дереу атка конып, Ттениннщ ауылына келсе, казы шарта жупнт, жауар кундей тунерт отыр екен. Ашуы eni басылмаган. Басындагы такиясын шашы 6ip KeTepin, 6ip басып отырса керек. Тезек тере: - TineHmi ага, ойын шайтан арамызга от тастап ж!берд! гой. Оган, 6ipiHLuifleH, дойбы KiHani, одан сон ойнаган ci3 де KiHani, дерею сез айтып калган мен де юнэлк Атамыз Балпык эулиенщ аруагына жупнт, айыбымды алып келд!м, назаланба, afa! - дегенде барып, казынын такиясы тыным таба калган екен. MiHe, «TineHmi катар шыгып Назарымен, Жалайыр 6ip тузелд^ау ажарымен» деген 6ipeyflin сыбырлап айткан eceri емес, дуй!м ел-журттын берген багасы болса, улдарыньщ Балпык пен Тэтлбайдьщ аманатын KipmiKci3 таза api улкен абыроймен жалгастырганын айгактап тур емес пе? «Тектщен текл туады, TeKTiniK тукым куады» дегенщ урпактар сабактастыгынын мэнд! жалгасына байланысты айтылып жатса, элбетте, иланбаска шаран жок. Иланасын, плана отырып eMipre деген куштарлыгьщ арта туседК «MiHreH атьщ жуйрж болсын, колындагы кылышын етюр болсын» деген улкендердщ батасы, «Сананы аздырма. урпакты 150
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
