Байтақ елдің Балпығы

ДАРАБОЗ AHA «Кыз ессе елдщ керю деген сездк капысыз калай айткан кайран бабам» деген саздыи тамырыныц теренде жатканы, ана касиелне бойлай айтылганы акикат. Аналар жайлы аныктамалар кенеден 6i3re ауызша ацыздар мен энпмелер аркылы жетсе де туп-тамырында шындык жатыр. Кобыландыньщ Курткасы, Алпамыстын Гулбаршынындай кыздарымыз батырга cepiK. Кыз Ж1бек, Ецлжтер - адал махаббат сьщары, Томирис - колбасшы ана, Умай ана - кудай эйел, Фатима - nip ана, Домалак ана, Айша б и б те р - эулие аналар кудврелн таныткан. 6йелд1 касиетке балаган халыкпыз. Акыл-парасатымен, даналык. керегендж касиелмен ел жадында сакталган сондай аналардьщ 6ipi Дарабоз ана. Ол Ж елсу enipiHfle дуниеге келген. Шын eciMi Калипа, кейЫнен У л птд ек атанган. l3erri, улкен келсе селемЫ салып, дастарканын жайып, дамЫ усынып, курак ушып туратын, акылдаса калса келел1 тюрлер айтатын келш нщ шешендж, даналык касиелн таныган кайын атасы Кенжеке жаца тускен KeniHi У л тл д екл Жолбарыс бимен жолыктырады. Жолбарыс би келтд1 сынамакка: - Кекке Tipey не болар, келге гпспек не болар, TepiciH теспей сорган не болар? - деп сурапты. Дарабоз ана кеп ойланбастан: - Ж т И н шакпай майын сорса, кара нарды калтыраткан кантар гой, ж!л!пн теспей майын сорса ею агайынды акпан гой, - деп 1зетпен и тге н Уптдектщ жауабына риза болган Жолбарыс би: - Сеhiи жауабьща дэн ризамын, катарьщнан ойыц озык екен, бупннен бастап сенщ атьщ Дарабоз болсын, бтспейлндей дауды шешелн дуалы ауыз ана бол, - деп батасын 6epin, оныц бойындагы кер\\пкепд\\к ерекше кдсиетл багапай бш\\цдер депл. Дарабоз ананьщосы касиел ел есшде мэцплжке сакталган. Дарабоз ананы киын-кыстау кезде жауга карсы халык майданын уйымдастырушылардыи катарынан керем1з. ЕскелдК Балпык билер мен Кабан жырауларга cepiK болып, езара карым-катынастарын жарастырып отырган. Когамдагы айелдердщ орнын кетеру, ана касиелн багалау, аналарды д эр тте й б т у MacenenepiH кетерген api капыптастырган. Дарабоз ананьщ осы KacneTi гасырлар бойы хальщпен 6ipre жасап, рухына табынатын Kneni аналар бейнеане айналган. KepKi мен акылы жараскан жаны сулу аналарды Дарабоз анага тенеу, Дарабоз анага деген курмет осылай калыптаскан. Б1рде Есекец мен Бапекец eKnenecin калыпты. Муны еслген Дарабоз ана кайнысы Карабейбл биге «ЕкеуЫ де осы жиын устгне 6\\зц\\н, уйге туарпн», - депл. Дарабоз ана дереу дастаркан жайып >«i6epint алдарына сутке бе кл р тге н 6ip тостаган тары мен жалгыз касык кояды. Алдымен дам таткан Есекец касыгын шалкайтып кояды. Оньщ артынша дам таткан Бапекен касыкты тецкерт кояды. Ескелд! баба да, Балпык баба да, Дарабоз ана да касык сырын уназ угады. Осы жагдай ел арасына тарап кетвд, 6ipaK MaHiciH деп басып ешюм шеше алмаган. Keneci 6ip алкалы жиын аяктала бере Бапекецнен Дарабоз ананьщ уйтд е болган жагдайды эрюм эр сакка жупрлп, шешуж таппай жургендерЫ айтып, сырын 6mrici келелнЫ жетюзедк Турлымбет шешен: 253

- Есекецнщ касыкты шалкайтып койганы - «кектенбесен кет демеймЩ, кушагым кашан да ашык» дегеы, Бапекеннщ касыкты тенкерт койганы «о не дегенНз, кайта сабасаныз жотамды тосамын гой» дегеы ед1. Муны уга койган Дарабоз ана да даналыгын танытты. Жаксыньщ екпеа торгын орамал кепкенше, жаманньщ екпеа жыл он ею ай еткенше» деген осы деп, екпешш болмандар, бэрж акылмен ш еш т, ел 6ipniriH сактандар. Бетеге кетсе бел калар. 6ipnirin кетсе ней калар, - деп эцпмеан аяктапты. Балпык атамыздын бейб!шеа де ете KepiKTi болып, содан алданыш, жубаныш тапкан биекен перзент сую дегенд1 каперте алмай журе 6 e p in T i. Муны Есекенойлап «6ipa3 жаска Kenin калды, осы урпак жайын ойламай жур-ау» деп уайымдайды екен. Sip куы eKeyi Дарабоз бэйбш еге сэлемдесе барганда буйымтай суралады. Сонда Есекец ой Tycipy ушж: - Жеиеше, менщ буйымтайым: Осы жаксы эйел мен жаман эйелдщ айырмасы не? - депти Дарабоз бэйб1ше ойланбастан: - Кешкенде жупн артар боталы туйеа болса, Астына м1нет|'н кулынды биеа болса, Алдына алган 6eciri болса, Ец асыл, жаксы катын сол! - деп, ана ушж ертенп кунге eHereni, парасатты урпак экелуден аскан бакыт жок екенж 6ip ауыз сезбен жетюзген. Ата-ана eMipiHin гул1, нуры, жалгасы - бала. Ана тал 6eciKTi тербете: - Курыгыиды майырып, Тунде жылкы кайырып, Жаудан жылкы айырып, Ж'итг болар ма екенсщ? Айыркалпак Knicin, Акырып жауга T n icin , Батыр болар ма екенсщ? Бармактарьщ майысып, Typni ою ойысып, Уста болар ма екенсщ? Таидайларыи такылдап, Сейлегенде сез бермей, Шешен болар ма екенсщ? Кец балагын турюкен, ¥лы топта курескен, Балуан болар ма екенсщ? Бал кайнатып шэй шкен, Казы K e p T in , жал жеген, Асты болар ма екенсщ? ¥зак жасап кеб1рек, Басты болар ма екенсщ? - деп элдилей отырып себижж бойына жаксы касиеттердщжугысты болуын, ел камын ойлайтын азамат боп ecyiH T in e re H жэне сол касиеттерд1 бала бойына с И р е бшген анадан аскан куД'рет жан бар ма? Иэ, ана куД'рел - ерекше куд^рет. Отбасындагы тэрбие непзж салушы да эйел. Кайын cit-yiici жецгеамен жакын сырлас болып, кыздьщ жаксы жерге узатылып, косагымен коса агаруын ттеген жецге тэрбиеа де ана тэрбиеа. Осындай тэрбие калыптастыру Дарабоздай аналардьщ улылыгымен келген. 254



Дарабоз ана кандай да болмасын жиында эр id i акылмен аркандап, ш еберлю м ен шегендеп, KicmiriMeH кю ендеп, тапкырлыгымен тусаулап, кесемд1пмен кегендеп, ш еш ендИмен сенд1рш, д э л д тм е н , д э й е кттИ м е н дэлелдеп, эд те л м е н шешетш касиелмен ел жадында мэнгшш калды. Эйелдердщ когамдагы орнын кетеруге кеп куш салып, данальнымен, даралытымен ел есж деп Дарабоз ана Зылиха Ж анболаткызы Тамшыбай атындагы ауыл манына жерленген. Оньщ рухын курметтеген ел-журт 6 ipa3 жыл бурын басына айшыкты ескертмш орнатып, рухына арнап ас берген. Осы i3rmiKTi ic iin бастамаш ысы болып басы -касы нда болган С оци а лист^ ЕнбекЕр1, Алматы облысыньщ жэнеКербулак, Кексу аудандарыньщ Курметл азаматы Зылиха Тамшыбаева. Социалиста Ецбек Epnepi Закария Сештова, мен Витай Тэтенова, ецбек ардагер1 Шуйкебала Киынбаева мен Зейнеп Асановалар сиякты замандастары Зыкацньщ сырласы, колдаушылары бола б!лдк Шаруашылыкты шашыратпай ipreciH мыктап устаган Зылиха нарык заманыньщ талабына карсы болмай жекешеленуд1 калагандардын накты улестерж 6 epin, ризалыкпен белген. Бупнде Зылиханьщ батасын алып, б е л ж т шыккан шаруа кожалыктарыньщ ipreni ужымга айналгандары кеп. Кенестер Одагы Коммуниста партиясыньщб1рнеше съездержщ делегаты, Казакстан Жогаргы Кецесшщ терт шакырылымыньщ депутаты, Жогаргы Кенес Президиумы терагасынын орынбасары Зылиха Жанболаткызы Дж мухамед К ° наевпен элденеше рет кездескенж eciHe алып отырады екен. Соньщ 6 ip i 1974 жылдьщ жаз айы нда болган екен. Аспандагы ала булттар элдекайда женк1ген кекорай шалгын катипа кш ем дей кулпы рган жаймаш уак, эдем1 шак болаты н. А лты нем ел беткейж ен ескен самал ж1бек орамалдай желшп eTin, жаньщ ызга рахат себезгтейдк Ойьщызды байытып, журекл элдилейдк Алматыдан келген конактар Шокан Уэлиханов ескертюил басына жакын токтады. Казакстан Компартиясы О рталык ком ителнщ 6ipiHtui хатшысы Д ж м ухам ед Конаев бастаган жаксылар ескертюш басына бет алды. - Мына сайдьщ «Кешен тоганы» аталуы бул ен1рде 6 ip кездер1 e riH iuiniK болганды гы н бшд1рмей ме? - дед1 Димаш a fa тенирекл алакан асты нан 6ipa3 шолып. Манадан 6epi жабыркау журген аудандык партия ком ителнщ 6ipiHiui хатшысы Айтекец: - Ие, ие, дэл солай, Димеке, - дед1 - 0 р сайыньщ анызы, эр тебесжщ ез тарихы бар, цлркж, далам-ай!.. Ж елсуга эр келген сайын 6ip куанам, оны мекендеген халкыма 6ip суйсжем, - дейд1 Конаев ойлана сейлеп, кездер1 нурлана T ycin , K enini 6 ip аскактап. Сонан сок сол жерде турган елге карап: - Аршынга колын сермеген, Манына душпан келмеген. Тулпар ат та сол елде, Дорбада турып жем жеген. Алтынды шашак найзалы, Батыр десен сол елде, Найзамен шаншып ет жеген. Ажалдан бурын еледк Ынгайына кенбеген. 256





Сулу деген сол жерде, ЕрлерЫ сыйлап, кад1рлеп, Ашпаган бетж пердеден... Батырлары жасанып, Аттары кетпес кермеден, - дей келе: «Ар жагын ci3 айтьщызшы», - дед1 ол осы сапарга cepiK e iin ерте шыккан Базарбаев Ипбай аксакалга. Аксакал бул enenfli бтмейтЫЫ жасырмады. - Бул кыргыз акыны Катаганга СуйЫбай атамыз айткан сез, - дед1 Джмухамед Ахметулы. Шокан ecKepTKimi улкен терец сайдын касындагы жалпак аласа тебеге орналаскан. Сонын тебесшен Матай тауына карасацыз, кезИ зге T a fb i ею тебе шалынады. Димаш ага да conapfa кез токтаткан сатте: - Бул ею тебенщ сонау бшктеуЫде Коянкез деген келЫшектщ, ал екш ш юнде Байторы деген ж т ттщ бей1т‘| бар, - дед1 Ипбай аксакал ез1н'щ айтуга шебер екендИн сезд1ре сейлеп. - Олар юмдер? - дед1 Димекен. - Е-е, Димаш ага, бул дуниеден юмдер етпеген, олардын артында нендей аныз калмаган?! - дед1 аксакал сэл кобалжи сейлеп. - Алтынемелд1 коныстаган кальщ елде Кабан жырау бабамыздьщ кызы Коянкез деген келЫшек болыпты. Эн салганда дауысы таудан асып шыгады екен. Оньщ енже TinTi бозторгайлар да кулак салып, аспан мулпп, орман туныпты, - деп жалгады с е з т аксакал. - Коянкездщ ажары агарып аткан тацнан да сулу екен, оньщ тобыгына д е й т тегтген колац шашы, урке карайтын жанарында онайлыкпен шешшмейтш ж ум бакбар екен, - деп соза TycTi енпмесЫ Базарбаев. - Сол перизат езЫщ туган кайнысы Байторы деген ж ттке елердей гашык болган екен дейдк BipaK катал заманньщ катыгез заны бул екеуЫ коскан ба? Женгеане гашык Байторы ituKyca болып, таудан кулап елген екен. Сол туста Тезек теренщ жайлауына ж етт, наукасы дщкелеткен Шокан тесек тартып жатып калганда Тезек тере ofaH кымыз сапырып, кесе усынуга осы мацдагы ен сулу кыз-кел1ншектерд1 жинаган нермедк Солардьщ iujiHfleri ен KepiKTici Коянкездщ колынан кымыз ш кен Шокан 6 ip сэт ауруынан айыккандай болган екен. Шоканньщ аскак акылына тенл болган Коянкез оньщ осы 6 ip мушюл халше жаны ашып, аягыныц ушымен ж ур т кызмет eTinTi. Кей1н дерп аскынган келЫшек: - Bip гашыгыма заманымньщ заны, тагы 6ip гашыгыма ажалдьщ араны коспады. Мен ертен елермЫ. Менщ суйепмд1 сонау 6ip тебенщ басына жерлецдер. Сол жерден Байторынын моласын, Шоканньщ б е й т н Kepin жатайын, - деген екен. Бейбак келжшектщ соцгы eTiHiiuiH орындап, ел-журты оны сол тебенщ басына жерлептк Содан 6epi тебе «Коянкез тебеа» аталып кетсе керек. Енбек жолын Кербулак ауданында сауыншы болып бастаган Зылиха Жанболаткызы Нурмолда Алдабергеновтщ аты аталса ерекше куаттанып кететж. Камкоршы агасыньщ «кызым» деген сезжен жан дуниеа астан-кестен болып, элдеб1р тылсым куатты куш бойын шарпып еткендей, кысылган шакта куаты бойына нар 6epin, куанган сатте сабыр беретжж жан-тэымен б ерте айтканы бупнлдей кез алдымда. Зылиха апайдьщ алгаш депутат болып сайланып, Шанханайда турып жатканында салынып жаткан уй жагдайымен таныса келе Нурмолда: 259

- Кызым, сен енд1 депутат болдьщ, кел1мд1-кет1мд1 конактар болады. Уй1ц enceni болсын, - деп уйд1к еак-терезесш , кептеген курылыс материалдарын арнайы >Ki6epin, камкорлык керсеткенш аузынан тастамайтын. Зылиха апай да Дарабоз анадай 6 ip n iK T i кад1рлеп, татулыкты касиеттеп отыратын. Нурмолда агасындай шаруашылыктардьщ басшыларымен ынтымактастыкта болып, акыл-кенес сурай келген жандарга колынан келген камкорлыгын аямайтын, шапагаттьщ, шарапаттьщ нуры Terinin тургандай nepimTe пейшд1 жан ед1. Зылиха апай жастарга кеп кеи«л белетш. Ж астармен кездесуде апайдьщ ез аузынан койын дэптер1ме жазып алган: «Bip басынан басканы ойламайтын бак кумарлык, ел тагдырына елж1ремейтш енжарлык, жер тагдырына жаны ашымайтын жатбауыр, басканьщ мукалганына масаттанатын безбуйректж, мендеп бар ешюмде болмаса дейтж ш тарлы к. KeMiumiriHfli Keiuipe алмайтын, жет1ст1г1кд| кере алмайтын нэмэрттык. KiM кеп нэсихатталса соган кулдык уратын, не нэрсе болса оцай кулап, окай сене салатын пэтуасыздык 6i3fli ойлантуы керек» деген сез еамнен кетпейдк Осы 6ip сездщ тамыры жастар бойынан кездест калатыны шындык- Bi3fli ойлантатын да осы. Зылиха Ж анболаткызыньщ алпыс жаска толу мерейл1 MepeKeci уйымшылдыкпен етл. Казакстанньщ туктр -туктр ж е н келген конактарда есеп жок. Жогаргы лауазымды конактардьщ арасында Еибек Epi Кэмшат Дененбаеваньщ жерд1 кад1рлеп, енбепмен елге танылган казактьщ карапайым кара кызына табыс тшеп, мерейтойды уйымдастырушыларга алгысын бшд1рген магыналы ce3i ел есж де узак сакталды. Салтанатты жиында Кексу ауданыньщ eKiMi Н. Кылышбаев 3. Ж анболаткызыньщ ерен енбепне токтала келе оны Дарабоз анага тецеген. Той думаны таркап, азаматтардьщ аркасы босаган сэтте Зыкац аудан aKiMiHe арнайы к е л т , еткен жолгы тенеудщ артыкшылыгын жэне оньщ кетерер жупнщ ауырлыгын толку устжде айтканын еслгенмж. Дарабоз eciMi ецбектщ, э д т д ж т щ аркасында, KiciniK пен юшшжтщ етеу1мен келетж ж тусжд1рген эюмнщ сезже риза кецтм ен таркасканы менщ кез алдымда. Алладан алдымен к\\мц\\ сыйлаймын деп уш кайтара сураган балага «ананы сыйла», «ананы сыйла», «ананы сыйла» деп уш рет кайталаган екен. Зыканды енбекштш тер кезжщ лрюшде-ак «Мамка» деп атауы халыктьщ курмел емес пе? Уакыт ете келе Ецбешл ауылы Ж. Тамшыбаева атымен аталып, коладан куйылган б ейнеа ауылдьщ KepiKTi тусы Мэдениет уйж щ алдына талай толагай ютщ Kyarepi болган езжщ жумыс кенсеамен катарласа койылып, ауылдьщ курмет тутар орнына айналды. «Ж умак ананьщ табаныньщ астында» дейд1 атам казак. Кашанда аналарга ж ум а ^зд е пж ур е тж Д а р а бо за н а ньщ ба сы н атасб е лпко йы п.а сбе р туш а р а сы н а алгашкы болып ун коскан Д ертсалы ны ц шепшеп Алпысбай Мейрамулы болатын. Ол бала кезжен улкендердщ айтканын icTen, ата-бабалар рухын сыйлап, кызыл саясаттьщ кезжде де бабалар рухына тау е тт. рухына бас nin, кад1рлеп ескен азамат. Кезжде Ескелд1, Балпык, Кабылиса, Жолбарыс, Карынбай, Айту бабаларымыздьщ кесенелерж жендеу жумыстарына езжщ комакты yneciH коскан кайырымды жан. Дарабоз анамыздьщ басына кулпытас орнатуда бастамашылыктаныткан Алпысбай Мейрамулымен кызмет бабында ке зд е с т туруымыз бупнге дейж жалгасып келед1. Алпысбай Мейрамулы жыл сайын Турюстандагы Арыстан бапка, Кожа Ахмет Яссауи мавзолейже барып, АксакТем1рд1 nip тутып, Теле бидщ. Карасай батырдьщ 260



басына барып тэу е т т кайтатын азамат. Туркютанда Рахым бабасы туралы аян 6epin, м э й тн щ Малайсарыньщ баурайында, касында Аютас пен Тамшыбулагы барын жэне юшкентай кара кулпытасы бар екенЫ бтд1ред1. Келгеннен кейж Ka6ipiH тауып, басына кумбез орнатып, улкендердщ батасын алды. - «0ni риза болмай Tipi байымайды» деген емес пе? Бала кез1мде экем «Сенщ Рахым бабан ел адамы болган, эдш дИ мен аты шыккан, болыс болган Kici» деп айтып отыратын. Тукым -туягымыз жиналып сол кулпытастын орнына кумбез орнаттык. Бул болашак урпакка керек, солар бшсш, KepciH деп жатырмыз, ата- бабаны 6i3 кад1рлесек, ертенп куы б\\зц,\\ болашак кад1рлейд1 емес пе?! - деп агынан жарылган efli Алпысбай. Неге екенш бтм ейм ж , полковник шеншдеп Кызыл жагалы форма киген Алпысбайды керсем, кез алдыма Абайдын 0бд1рахманы келедк Абай баласы 0бд1рахман Петербордан окудан келгенде epeciH байкайын деп: - Ак асыл ма? Кара асыл ма? - деген сурагына 0бд1рахман: - Ак асыл, - дейдк Абай: - Кез ак болганымен карашыгы керед1, кагаз акшыл болганымен кара сия жазбаса оки алмайсын. шаш картайганда акшыл болганымен жас кездеп кара шаш барда 6 in iM де, куат та кеп, кара асыл емес пе? - дегенде 0бд1рахман:

- Эке, осыньщ бэрш кайдан бш дН з? - депл. Абай: Мимен. Эбд1рахман куШмарей экесше карап: - Эке, ми ак емес пе? Онда асыл да ак болады! - дегенше с уй стге н Абай риза кецтм ен Эбд1рахманды кушагына алыпты. Алпысбаймен тю рлесе калсаныз Эбд|'рахмандай алгыр, бьтмдЬ ангарымпаз, аккецт, бабалар десе ш кен асын жерге коятын рухты, колында барын аямайтын жаны жомарт жан екенше кез1И)з жетедК Бабалар кесенест тургызуда, мерейтойларын етюзуде езЫдж yneciH косып жургеж барлыктьщ аркасы емес, нарлыктьщ аркасы деп укканымыз жен. Эцпме басын Дарабоз анадан бастау ce6e6iMi3 «Эйелден пайгамбар болган жок, 6ipaK пайгамбарлар анадан туган» дегендей, eMipre ул экелт, бабаларын курмет тутатын асыл азамат ecipreH Алпысбайдыи анасына да Дарабоз аналардын шапагаты тиген десек кателеспестз. Эр дэу1рдщ Дарабоз аналары аман болсын. Сайлаубай БЭ31ЛОВ К,азССР Оцу iciHiti уздш, ССРО Халык, arapmy iciniti уздш





266

¥ЛЫ Ж1БЕК ЖОЛЫ ¥лы Ж1бек жолы - бук!л элемге танымал, б тм ге р л ж пен ынтымактастыкка умтылган Батые пен Шыгысты, Унд1, Кытай. Араб халифатын езара байланыстырган экономикалык Kenip icnerrec болган сан гасырлык тарихы бар улы жол. Бул жолды ке зтд е TypiK каганаты. Шьщгыс хан империясы, TeMip империясы бакылаган. Непзп куредан Орталык Казакстан далаларына, Сарыарка мен Ер^ске. Алтай мен Монголияга карай тарамдалган. Исфиджаб, Усбаникент, Отырар, Турюстан, Тараз, Сауран, Сыганак, Сарайшык, Жанакент сиякты ipi калалардыц жогары мэдениелнщ еркендеуте типзген acepi мол. Оныц елге жасаган кызметжщ тарихынан тагылым ала отырып, жана мынжылдыкта адамзат баласы каутаздюке, турактылыкка жэне дам удын 6epiKTiriHe умтылуда. Ыздщ дэу1р1м1зден бастап бул курлык жолдары Улкен Еуразияньщ Шыгысы мен Батысы, Солтуслп мен Оцтуспп арасындагы сауда мен мэдениет саласындагы байланыстардын трансконтинентальды жел1сЫе айналды. Бул жол халыктар арасындагы жаИандык езара тауар айналымы мен зияткерлж ынтымактастыктын калыптасып, дамуы ушЫ орныкты платформа болды. Арысын айтпаганньщ езЫде тек жер жаннаты Жетюудагы Улы Ж1бек жолы калалары турасында гылыми зерттеулердщ бастауында Шокан Шьщгысулы Уэлиханов турды. Кальщ окырманга мэл1м, Шокан Уалиханов Жетюуда 1856 жэне 1857 жылдары eKi рет болган едк Сапарында ерте ортагасырлык калалар кирандыларына назар аударып, жекелеген археологиялык нысандарды салыстырады. Шокан lllmiK езенЫдеп калашыктан б1ркатар артефакттерд1 тапкандыгы туралы жазды. Бул кала ежелп Tanfap каласы болатын. Муньщ ©3i Улы Ж1бек жолыньщ 6ip тармагы Жетюу аркылы е тке нд тн дэйектейдк Муньщ гылыми непздер1 де жок емес. Маселен, орыстын 6enrini шыгыстанушы галымы В. Григорьев жаЬандык керуен жолыньщ терт тармагын керсеткен. Олардьщ 6ipiHiijici - Таразга барып, Жонгария аркылы Карашарга немесе Жогаргы Барсаджарга баратын жол, ею ниш - Фергана аркылы Жогаргы Барсаджарга баратын, yiuiHLui жол - Тохирстан мен Памир аркылы, ал TepTiHiuici - Памир мен Вахан аркылы ететж жол. ©лкедеп Шенгелд1 каласын да Ш. Уэлиханов алгашкылардьщ 6ipi болып атады. Сол уакыттарда каладан кыштан жасалынган су кубырыньщ калдыктары табылган едг КейЫ 6ip гасырга таяу уакыттан кейш осы аймакта зерттеу журпзген А. Бернштам оны ортагасырлык EKi-Огыз (Эквиус) каласы деп есептедк Бул тужырымды «Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана» деп аталатын енбепнде Э. Маргулан да колдады. bip кызыгы, А. Бернштам ез айткандарына e3i кумэн KenTipin, Еюогыз TinTi 1лебалык та болуы ыктимал екендИн жазды. Академик Эл1кей Маргулан 1лебалык Капшагай бегеш тен1репнде деп керсетт1 Академик К. Байпаков Гетум жолсапарындагы деректерд1 талдай келе 1лебалык деген сез 1ле езеы бойындагы кала деген магына беред1 деп тужырымдады. Оньщ niKipiHiue, кала ен алдымен 1ле езенЫщ жагасында орналаскан. Дегенмен. галым каланьщЖаркент манындагы Кекталда орналасуын да жокка шыгармады. Мэселен, 1950 жылы 9 . Маргулан «Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана» деп аталатын 1ргел1 енбепн жариялады. Онда автор ортагасырлык калалардьщ орналаскан жерлер1 туралы саликалы niKip айтты. 1977 жылы 1^азак Совет энциклопедиясында арнайы макала жарияланып, 267





оган аныктама бертдк Когамды кайта куру жэне демократияландыру кезеннде 1986 жылы 6enrmi галым К. Байпаковтьщ Оцтуслк Казакстан мен Желсудьщ ортагасырлык калаларына арналган келемд1 ецбеп жарык кердк Зерттеуде Ж|бек жолы меноньщбойындагьмркаудаорталыктары.турюлердщсауда байланыстары гылыми тургыда аныкталды. Ол б№м мен гылымньщ, мэдениеттщ. соньщ Ы нд е кала мэдениелнщ гулденуже ыкпал erri. Осы орайда 6enrini мемлекет жэне когам кайраткер1 Э. Кеюлбаевтщ «Ж1бек жолы сонау ерте заманньщ езжде ел мен елд1, курлык пен курлыкты байланыстыруга дэнекер болган шын мэнюндеп улы жол. Сол шакта оньщ мэн1 кейЫп Колумб пен Магеллан ашкан жацалыктардан кем болган жок», - деген niK ipi кекейге оралады. Улы Ж1бек жолы тарихта «лазурит жолы», «алтын жол», «кумю жол», «астык жолы», «камшат жолы», «эм1р жолы», «елш тер жолы», «император жолы» деп аталды. Булай деп атаудын езжде терен мэн жатыр. Ел1м1з тэуелаздж алганнан бастап Улы Ж1бек жолынын тарихы тере^рек зерттелМп, нактыландырыла тусл. Осылайша, сонау б.з.д. I гасырдан бастап XVII гасырга дейж Батые пен Шыгысты байланыстырган куре жол б1здщ ата-бабаларымыздьщ мекен еткен аумагы аркылы e r r i. ¥лы Ж!бек жолы туралы шыгармалар жазылып, зерттелуде. Орталык Азия халыктарына, ежелп заман сиякты, Зрыцгай сырткы экономикалык саясат. б1рьщгай кеден салык бакылауы, б1рыцгай каутазд ж жуйесжщ H eri3i калануда. Бул жол тарихыныц бупнп урпак ушж мацызы зор. Кексу ауданыньщ орталыгы Балпык би атындагы кенттен шыгып, Бактыбай елд|' мекеын артка тастап жол тартып келем1з. Осы нурлы жолмен бет алган адам Талдыкорган каласына Kipe6epiCTe Кадыргали Жалайыр дацгылына лреледк Жел'су елкесжщ тамаша табигатын тамашалап келе жатканымызда алдагы гажап кер1н1стен ерекше сез1мге белене кетесщ. Талдыкорган - Алматыны байланыстыратын нурлы жолдьщ 6ip белшеп Кадыргали Жалайыр дангылыньщ эсем дтне Tin жетпейд|'. Терт катар автокел(к журелн Кадыргали Жалайыр дангылымен Астана, 3. Тамшыбаева, Б. Эилмов. Д. Конаев, Ж. Балапанов атындагы кешелердщ киылысуы кещлгв ой салып, табигаттьщ тылсым кушжщ куд1релне мойынсунасьщ. Дангылдьщ ею шелне еплген эсем «Канада уйецюсЬ агаштары, жол бойына кер(к 6epin турган эсем гулдер шарыктаган кецшд|’ одан ары нурландырып ж/беред/. Алыстан менмундалап турган егеменд|'к пен б'/ртутастыцты б'тд'1рет'1н тугыры би/к алып Квк тудыц желб'/реген'/не карап аспанды TeKip атага балаган ежелп турю бабаларымыздан келе жаткан ешпес тарих кез алдьщнан еткенде: Кек тудьщ желб1регеж, Жаныма куат бередК Таласка туссе жан мен ту Жан емес маган кереп, Квк тудын жел6(реген<> - десен жыр шумагы т<п<ке оралып, epiKci3 энделп кетесщ- Дангыл бойындагы «Салтанат сарайы» тарихи окигалардьщ куэеждей айбаттанады. Мунда Елбасы Нурсултан Эбш улы Назарбаев Keneni жиын етюзее, Казакстан Республикасыньщ Президенл Касым-Жомарт Кемелулы Токаевтьщ Желсуга сапарында «Сабактастык. Э д т д к . ©рлеу» кагидаларын устана отырып, Казакстанньщ эр азаматына тем мумюндж тугызамыз деген бабалар арманымен тамырлас сезже куэ болганбыз. Жерлеам1з Бикен Римова атындагы драма театры - Улы дала сахнасындагы улттык болмысымызды айкындайтын асыл мура гимараты. Tin мен дэстурдщ,



272



сана мен салттыц, ешпес тарихтьщ насихаты басталатын улттык руханиятть кара шанырагы. Осынау театрда уш жуздщ басын ак туыньщ астына 6ipiKTipre>- Абылай ханмен айбарланып, Ескелд1, Балпык, Кабан жыраумен кенесеаз. Кадыргали бабамньщ жауИар тарихынан нэр аласыз, Фаризамен мундаска^- Мукагалимен сырласасыз. Кадыргали бабамыздын урпагына айткан кап окып, кеп 6inin, кеп таны деген есиетЫ icKe асыру жолында когамнын козгаушы куил. ел болашагы - жастарды тел тарихын жетж бтетш , багалайтын, мактан етелн, елЫ-жерж суйелн, отанына адал кызмет етелн бэсекеге цабтегп урпак ecipy жолындагы Кадыргали дангылына нэр де, эр де 6epin турган Жастар сарайыныц ескелен урпакка 6epepi мол. «Ел боламын десен 6ecirinfli тузе» деген дана халкымыз. Бэсекеге кабтегп 6miMfli, кэаби uie6epniri шыидалган жастарды тэрбиелеуде Окушылар сарайыньщ орны ерекше. Балалар ойынына арналган айналасы мен iuii ерекше курал-жабдыктармен, компьютерлермен жабдыкталган сарайда окушылардын бастамашыл жастардын зияткерлк дамуына, азаматтык сананыц калыптасуына жэне енердщ эр саласымен айналысуына бар мумюндж жасалынган. Халыктьщ салауатты eMip Ketuyi уипн гана емес, ел экономикасына, сырткь саясатца спорттын типзер yneci зор. Спорт KYAipeTi аркылы элем казактын тарихын танып, шынайы келбелн керд1, он сепз миллион халкы бар Казакстаннын онай шагылатын жацгак емес екешне кездер1 жетл, мойындады. Казакть1 осындай мэртебел1 Tyfbipfa кетерген спортшыларымыздьщ арасында желсулык жерлестер1м1здщ додалы жарыста топ жарып, Кек туды желб1релп ж ургет аян Кадыргали Жалайыри дангылы бойындагы «Жастар» спорт кешеншщ енд1 жас спортшыларымыздьщ 6eniH буып, багын ашып, K n en i шанырак болатынына ешюмнщ дауы жок. «¥лы адамдар кезмщ TipiciHfle мерейл1 6niriHiH тугырын ез калайды» деген кесемсез бар. Ел игт1пне арналган спорт сарайы кез1нде облыс aniMi С. Э. Умбетовтщ бастамасымен, колдауымен салынгандыктан ел арасында «CepiK Умбетов сарайы» деп те аталатын бул гимаратта спорттьщ кептеген турЫен шыидалу мектеб1 бар. Каз1рдщ езшде республикалык жарыстар аланына айналып, осы сарайда казактьщ кек байрагын бикте желб1реткен спортшылар мактанышымыз. Спорт сарайында еткен мемлекетаралык жарыска катынаскан спортшылар Кадыргали Жалайыр бабамыздьщ ескертюшЫе тэу eTin, баба дацкын ездер1мен 6ipre eniHe жетюзт жатканы нур услне нур. Елд1к 6apiMi3re кымбат. Алты алаштыц алтын казыгына айналган, казак мэдениел мен енерЫщ, сез енерЫщ алтын казыгы «Жетюу» телеарнасы мен Алматы облыстык «Жетюу», «Огни Алатау» когамдык-саяси, элеуметлк- экономикалык газеттерЫщ елдИм!зд1 эспеттеп жаткан тынымсыз енбектерше риза кецтмен караймыз. Аталган акпарат куралдары е з м ц заманына сай дэу1р тынысын дэл ашып, кептщ кекейтдепан жетюзт, халкына калткысыз кызмет eTin келед1. 6ni элтпе ашпаган жас сэбилерден бастап кезшщ нуры кем т, жарык дуниенщ жацалыктарына бурынгыдан бетер аландап отырган карияларымызга де й т акпарат куралдарынан руханияттык кана емес, улкен адамгершйш маныз- магынага ие хабарларды, макалаларды асыга кутедк Газет белндеп Ескелд Балпык, Кабылиса, Кадыргали, Шьщгыс хан жайлы материалдар окырмандарды тарих кэусарынан сусындатып, бабаларымен кауыштырып жатканы нур услне нур емес пе? Журналистер тарихымызды дэрттеп, улылар аманатын урпакка жетюзсе, оларды бабалар рухы колдары анык. Халыкаралык «Алаш» эдеби 274

275







сыйлыгыныц nerepi, Казакстанныц Курме™ журналис! 0Mipe 0 p iH бастаган «Жетгсу» газелнщ, Куранбек Абайулы Бейсен бастаган «Жетгсу» телеарнасынын бул урдгстен шыгатынына к э м т сенем1з. Жастардьщ. жалпы облыс тургындарыньщ бос уакыттарын ти1мд1 пайдалану максатында бой кетерген Жастар саябагыныц, этноауылдыц табалдырыгынан аттаганнан бойымыз женш дент сала береди Кешеп бабалар ансаган тэуелазджпен келген кой услне бозторгай жумырткалаган бейб1т eMip, айналасын энмен элдилеген, алкызыл гулмен керкемдеген тыныш заман осы болар-ау. Немереан ерткен бай, куатты эжелер мен еткеын еске алып эцпме-дукен курган казыналы карттарга, 6ip-6ipiHe сырын шерткен жастар мен алансыз, уайымсыз томпаидап су шашып ойнап журген булд1рш1ндерге, татулыкпен сыйласкан эр улттын еюлдерше карасан кез тоймайды. Мызгымас татулыгымен, 6 ip n iriM e H келешекке сежммен карап, нык басып саябакка агылган KeniuiniK леп 6ip толастар емес. Дацгылымен 6 ip арнада тогыскан ез дэртршщ кеменгер тарихшысы, дана K eceM i, эскери колбасшысы Кадыргали Жалайыр бабамыздьщ коладан куйылган алып тулгасына бабалар сабактастыгын жалгастыра тау ете келген жастарды K epin мерешм есе тусл. «Бабасын сыйлаган елдщ жастары тулгалы болар» деген осы болар. Тулгасы 6niK баба тур. Айналасы эсем гулдермен е ртген, тау шыршаларымен абаттанган алац бойыца нур куйгандай. Жердщ жумагындай аланкайда турган Кадыргали Жалайыри бабамыздын тугырлы ескертюцин орнату жолындагы кажырлы енбек туралы Н. Кылышбаевтын айтканы eciMe TycTi. Кадыргали Жалайырдьщ келбелн бейнелеп ескертюш орнату yiu iH кэаби суретцл, сэулетил, акын, сазгер байкауы уш айга созылды. Нэтижеанде c y p e T iu i Марат HycinoB, акын Сайлау Тойлыбаев, сазгер Агайша Исагулова «Уш бэйтерек» корыныц арнайы жулдеан иелендк Талдыкоргандык сэулетцл Каби Баулыков, тараздык муанил Кайрат Сураншынын туындылары Мэдениет министрлт жанындагы арнайы комиссия тарапынан жогары багаланды. Облыс эюмЫщ 6ipiHiui орынбасары Амандык Баталов, Талдыкорган каласыныц aKiMi Сакен Жылкайдаров, каланьщ бас сэулетшю Каби Баулыков, «Уш бэйтерек» корыныц терагасы Саржан Ержуманов жэне Наурыз Кылышбаев «Уш ата» ескертюиш орнату тусындагы калыптаскан тэрттке сай Караганды каласындагы комбинатка арнайы барып, Казакстан Республикасыньщ Суретштер одагы аткарып жаткан жумыстын сапасын мукият кадагалап, бакылауда устады. Облыс эюмЫщ 6 ip iH iu i орынбасары Амандык Баталовтыц e3i б1рнеше мэрте барып, ескертюштщ сапалы куйылуына акыл-кецеан 6epin отырды. Нэтижеа жаман болган жок. Коладан шапан жамылып зауыттан шыккан баба ескертюилн арнайы келкпен Талдыкорганга жетюзген Рахым болыстын немереа Алпысбай Рахимов, Кареке болыстьщ урпагы Канат Рахымбеков мырзалар болса, KepiKTi кешпен 6ipre зауыт директоры Александр Федорович Курицын бастаган монтажшы ж ттте р келд1 Каншенгел, Шецгелд1 ауылдары, Сарыезек кенл мен Мукыры асуларында ел аксакалдары мен кенекез кариялар куран багыштап, аксарыбас шалып, Кадыргали бабасын салтанатты шерумен карсы алды. Казакстан аумагында орнатылган 6ipHeuue ескертюштщ Kyarepi болган Александр Федорович Курицынньщ мундай кошемет пен курмегп алгашкы KepyiM деп ерекше таиданыс бтд'|ргежн кергендердщ 6ipiMiH. Ул т т ы к мэдениет пен сэулет енертщ улпамен орнатылган ескертюштщ жалпы куны токсан миллион тенге, оньщ кырык миллиондык куны халык каражаты 278

279

есебшен етелсе, абаттандыру жумысына жетпю миллион тенге облыс бюджеттен бел1нд1 деп жазады «Шубар ат» ютабында абзал ага. Гулама галым Кадыргали Жалайыр бабамыз турган орынды белплеу кеп енбектщ аркасында келгеы шындык. Курылыс барысын Алматы облысы эк1м1нщ 6ipiHiui орынбасары Амандык Баталов мырза ерекше бакылауда устап отырды. Курылыс жумыстарын журпзу «Ак жол» ж а у а п ке р ш тт шектеул1 ce p iK T e c T iriH iH басшысы Канат Сайлыбаевка жуктелЫдк Тэ^ртаудын басына орнатылган ескертюш жумысыньщ сапасы жогары болуына Талдыкорган ауданыньщ aKiMi Султан Дуйсенбеков. Талдыкорган каласыньщ 8KiMi Сэкен Жылкайдаров толагай жумыстар аткарды. Баба тулгасымен жарыса м энгтжке бой тузеген жасыл шырша агашын бабасына сыйга тарткан Райымбек ауданыньщ 8KiMi Аян Айтжанов куж бупнге дейЫ баба ескертюилне тартуын курметпен еске алып, рухына бас nin, Талдыкорган каласына келгенде арнайы ат басын бурады екен. Уштебе орман шаруашылыгынын басшысы Баймукашов Сейггхан Мукантайулы ескертюш айналасына шырша агаштарын тепн отыргызган. KepiKTi аланга ецбепн сМрген барлык азамат «Аруак сыйлаган еакте отырмайды» дегендей угымга сияды. Ескертюш басына келт, бабамыздьщ рухына тэу еткен жан бабасымен сырласады. Дананьщ аты кашанда дана. Тебе басындагы дана баба урпагына двргс 6epin тур. Алдында мтбер. Оньщ устЫде e3i жазган ютаптар. Колында ani де болса мукалмаган каламы. Ескертюш тугырыньщ он канатындагы ютап белнде «ЖаИан im iH , дуниенщ TyKnipiH керд1м мен. Кеп ютаптарды окып Иэм бтд1м мен. KiM кеп 6inin, кентЫ е туйсе, дэулет1 артар» деген ce3i кандай заман тумасын 6iniMHin к а ж е тт тт н насихаттап тур. Ол жастарга арналган есиет. Ал, сол жак канатындагы «Халыктын мураты саялы мемлекет КУРУ- Патшаньщ патшалыгы халкымен, халкыньщ даулел патшамен 6ipre» деген келешепн болжай бтген ке р тке л д т, халык пен патшаньщ 6ipnecTiri женЫдеп терен магыналы тужырымы оньщ даналыгын айгактап тур. Казакстан Республикасыньщ Президент! Касым- Жомарт Кемелулы Токаевтьщ 6yriHri устанымы да осыган саяды емес пе? Кадыргали Жалайыр ескертюшЫщ ашылу салтанатына арнайы шакырумен келген атакты сэулетил Шота Уэлихановтьщ ескертюштен кез алмай турганын байкаган Наурыз: - Калай, ага? - деп сурайды. - Жаксы, - дейд1 Шота Уелиханов. Шаруа жагдайын реттеп, кайта оралганда элп орнынан козгалмай турган Шота Уэлихановты тагы кередк - Калай, ага? - Жаксы. YiuiHiui кайтара келсе сол турыс, сол кезкарас езгермептк - Калай, ага? - Эй, бала, мен саган жаксы дед1м емес пе, менен баска жауап кутпе, - деп дауыс кетерт, ашу шакыргандай болды. Keneci келгежмде гажап саулетшшщ Улы бабамызбен ун а з сырласып орнынан жылжыганын байкадым деген е с т е л т н мен де ерекше сез1ммен тьщдадым. Баба ескертюшш оки бтген, сырласа бтген, саулетин енерше улкен бага берген алып саулетшшщ бейнеа жадымда жангыра бередк «Елдт атын ер шькарады, е р ш атын ел шыгарады» деген ма^ал тепн



айтылмаган. 0ткен жолымызды айкындайтын туындыньщ мацыздысы - ескертюш. Ол - елдщ символын айкындайтын туынды. Ол - ата-баба аманатын орындауга куш беретш рухани туынды, емнилден, оньщ Kneci бар. Kneni бабаньщ рухы умбетше рух б е р е д т - деп жазыпты Н. Кылышбаев «Тэтлбай мерген» ютабында (257, 271 беттер). Осындай ескертмштщ 6ipi Талдыкорган каласындагы Назарбаев кешесшщ бойындагы «Уш бэйтерек» ескертюин де ата-баба аманатын орындауга куш беретш рухани туынды. Осы туынды калай eMipre келд1? Бабаларга арналган мерейл1 ic-шараларды уйымдастыруга кеп е ц б е ксИ р ге н «Уш бэйтерек» коры. «Уш бэйтерек» когамдык корыньщ курылуы Ескелд1, Балпык, Кабылиса бабаларга ескертюш орнату шарасымен байланысты. Ол туралы бастамашылык таныткан Д ертсалы ypnafbi Телеген Шойынбеков. Кордьщ eMipre келген куж 2006 жылгы 20 cayip. Терагасы Саржан Элдибекулы Ержуманов. «Уш бэйтерек» коры каражатыньщ 6enrm i максатка таза api орынды жумсалуын айшыктап бекпгкен кужаттарды караныз. 29.03.2006 ж. «Уш бэйтерек» корын куру туралы ынталы топтьщ жалпы жиналысыньщ протоколы, 25.04.2006 ж. «Уш бэйтерек» коры жалпы жиналысыньщ протоколы, 29.03.2006 ж. «Уш бэйтерек» коры тексеру комиссиясыньщ протоколы. (Толык нускасын Н. Кылышбаев. «Уш бэйтерек» 13-29 беттерден табасыз). Барлык ic-шаралар, жумсалган каражат осындай кужаттар аркылы хатталган. Ескертмш орнату женшде бастамашылык таныткан Казакстан Ленин комсомолы сыйлыгыньщ жулдегер1 сэулетил Нурбакыт Койшыбеков, мустил Женю Молдабаев. Ескертюш орнату жайындагы усынысын куаттап, шеил'м кабылдаган облыс aKiMi CepiK Шаяхметулы Ахымбеков. Казакстан кинотеатрыньщ алдына: «Осы тастьщ орнына бейб1т eMip, 6epeKe-6ipniKTin туын Tirin, ел ынтымагын ныгайткан ЕскелдК Балпык, Кабылиса бабаларга ескертмш орнатылады. 1994 ж. кыркуйек айы» деген жазуы бар мэрмар тасты орнаткан Наурыз Кылышбаев, Ж умагали 6л1баев, Кер1мтай Эбд1рахманов. Турл1 себептерге байланысты ескертмш орнату Mep3iMi узакка созылды. Жамбыл облысын 6ipa3 жыл баскарып, байыргы елкеге ен берудеп eneyni ютердщ басында журген, ежелп Тараздьщ шырайын Kipri3in, тунгиыкта тунып жаткан тарихын кайта тулетуге атсалыскан беделд1 басшы CepiK Э б^енулы Умбетов туган жер1 Алматы облысына басшылыкка кайта оралып, «Уш бэйтерек» корын колдап, Ескелдй Балпык, Кабылиса бабаларга арналган ескертмштщ тургызылуын кун тэрлбш е койды. Облыс эюмшщ орынбасары Амандык Батталов пен Талдыкорган каласыньщ aKiMi Ж ылкайдаров Сэкеннщ касынан табылып, ынталы топтьщ отырысын уйымдастырып, жаиа жобаньщ эскиздерш талкылады. Суретил, сэулетцл ж тттерм ен акылдасып, оларга багыт-багдар 6epin, жобаны TeKcepin, ой елепнен eTKi3in, таразылап, елеп-екшеп, KeM-KeTiriH тузеп, жен- жосыгын барлап, жетпей жаткан жерш толыктырып, жумыс аукымын кецейттк Акылдыны аркага кагып, аршындыны алга тарта б тетш Нэукеи, аукымды ютщ басында ж ур т, белсендтю танытып, баршага багыт багдар керсете алатын А. Бепмбаев, С. Ахымбеков. Б. Епнбаев, Т. Шойынбеков, Н. Булдыбаев, Н. Таубаев, С. Касымов, К- Тэж1баев, К. Эбд!рахманов, К- Усенов, Б. М эжзоров, М. Дэнд(баев, А. Тыналиев, Б. Туклбаев, Д. Нурланов, К- Дуйсебаев, С. Ержуманов сынды елше eneyni, халкына калаулы агалардан, 6yKin Казакстанга танымал абыройлы, атпал азаматтардан туратын алкалы топ курды. Уш атаньщ алып 282

тулгалары Караганды каласындагы Казакстан Республикасы Журналистер одагына карасты Т. Досмухамбетов атындагы комбинатта куйылды. КУНЫ 34 миллион 892 мын 956 тенге букара халыктан - урпагынан жиналды. Абаттандыру жумысынын куны шамамен 30 миллион. Елу пайызы бюджеттен. Калганы курылыс журпзген «Асар» ЖШС-нщ жетекш1лер1 Каратал ауданынын тулектер1 Шэкэр1м, Кажымурат Усеновтар аулел есебшен етеледк Курылыс басындаты прораб K im i жуз азаматы Кенжебай Суйналиев. Комиссия Mymenepi маркум Нурбакыт Койшыбеков кезшде уш атаньщ ecKepTKiujiH «BipniK» деп атаганын ескере келе бабалар жаткан жерлерден алынып, уш капсулага салынган топырак тугырдагы бабалар денесшде дайындалган арнайы уята орналастырылды. Ескертюш 2006 жылгы караша айынын 6ipiHmi жулдызында ашылды. Ескертмштщ айналасы кек шеппен кегалдандырылып. кездщ жауын алатын гулзарлар жасалынды. Туммен бук т у с т жаткан 6 n iK уйлер кун шыгысымен-ак бусанып, балбырап сала бердк Алланын Meftipi тускен аймак кой, жер жаннаты Ж елсуга казан айында жазиралы жаз кайтып оралгандай болды. Kerinflip аспан шыныдай жылтырап, алтын кун жана тускен келшдей nmin, нурын аямай текл, жасыл калага кектен бал тамды. «Казакстан» мейрамханасынын алдына, Теуелаздш кешесшщ терже халык сыймай Kerri. Улттык Энуран орындалганда жиналган калын журттын суйжю ке толы сез1м серпшгсжен Талдыкорганньщ би1к уйлер1 6ip сэтке те н с е л т, шулы кала тынышталып, KyqipeTTiH aMipme мойынсунды. - ¥лы бабалардьщ касиел кандай керемет! Мына жаркыраган кунд1 карасаныздаршы, жадыра жаз кайтып оралгандай. Бупн Алла бар м е тр ж Terin тур гой! - деп Алматы облысыньщ aKiMi танданысты ыстык леб!зге толы куттыктау ce3iH бастады. «Ер елмесе, м э н г т к елмейд1 олар - Ер ЕскелдК жыр Кабан, батыр Балпык!» деген жыр жолдары таска айналган Уш Бэйтеректщ кунд!з-туж кез шмей кала тургындарынын тыныштыгын коргап турганын, жастарымызды береке- 6ipniK K e баулып, елжандылык угымын шындап турганын паш етуде. MiHe, осылайша енер саласынын тарландары - сэулетцл мен м усж ш ж ж колымен кашалган тас ескертюштщ де, акынньщ ойынан шыгып, каламымен жазылган жыр ескертюштщ де орны ерекше eKeHiH мойындайсьщ. Сайлаубай БЭ31ЛОВ 283







Юм копmi бы in, коцтне туисе дэулепй артар, игш к оган жар болар, бейнеттен кетin, зейнетке жетер. Кадыргали ЖАЛАЙЫР

ЖАЛАЙЫР БАБАМ! Тарихка терек жасасан кадам, БаИадур, батыр, данагей, данам! Жапырагын жайып, еркендеп ескен Урпагьщ канша, Жалайыр бабам?! к; а й ы р м а с ы: E niM деп ецсе курганда мэип, Тэуелаз тацмен багымыз жанды! Жалайыр бабам, ешпейд1 атын. Казагым ел боп турганда мэип! Жацарып eM ip, жасарган галам, Гулдент жайнап, кулпырган далам! Гасырлар жупн жетюзген 6i3re, Атыинан сенщ айналдым, бабам! К а й ы р м а с ы: 0Mipre куштар, болган сои алан, Толымды оймен толгасын балан! Apyafbin ceHin аспандап 6niK, Кашанда 6 i3 fli колдасын, бабам!



ГУЛАМАЛАР Т1ЛДЕСКЕНДЕ Ж. Кадыргали мен Э. Маргулан арасындагы монолог. Элкей Маргулан: - Фэнидщ 6myiui ем сан жолы айырын, Армысьщ, Кадыргали Жалайырым! Айтулы орныц белек Кектур1кте Туса да не хан, кара... талай ульщ. 03infli i3flen зулмат заманадан Э лкей Маргулан гой мазанды алган. Мен дагы сен сеюлд1 терелерден Каршадайдан таякжеп «жазамды» алгам. Абызга кулак тосып ce3i калган, Тосуга тарихымды т е з т алгам. Тепмнен тебен ине суыргандай Гаделм гасырларга ке зт алган... Копардым кадым заман катпарларын От алдым шеж1ре, хисса жатталганнан. Бабалар танбаларын таска кашап, Сакталып 6i3re жеткен акпарлардан. Миымда мьщ сауалдар салыл ойран, Култепн, Тоныкекке калдым кайран. Кене том кектур^пен ттдеслре, Тарихым тулегендей кетлес ойдан. Шыцгыс хан, Аксак TeMip, Абылайлар... Жосылган жорыктары суслен сайрар. Казганда жел кабат жер кыртысын Жумбагы кене ж № кезд1 байлар. Бел1мд1 буюрейгпм казбаларда, Тауыстым кез майымды жазбаларга. Кадалдым, Кадыргали, саган да сан, Шоканныц «Манасымен» маздаганда. Ерсщ сен есейгеннен «Ел1м» деген, fla y ip iM H in дэртеане жегтмеген. Улыктал улт дэстурЫ таудай устап, Желекл найза устап жентмеген. Тап болып кысылтан ой сапарында Касардын катыгез патша Kahapbma. Эзщмен Оразмухамбет ой 6enicTi Казактын Kip жуытпай атагына. Суырылдык эз ултыннын кынабынан, Сейлесец дариядай сыр агылган. Суырдык саф санамды ата тарих Бурканган жыраулардьщ булагынан. Саясаткер, кайраткер калпьщменен, Тарихшы, ойшыл, гулама паркьщменен Кадыргали Жалайыр деген eciM Мэцплжке апталды алтынменен. 290

Элкей \\акану.1ы МАРГУЛАН Эдебиеттанушы, енертанушы, шыгыстанушы, Улттык археология мектеб!нщ непз1н калаушы, Буюлодактык география когамыныи юльщ мушеа (1933), филология «ылымынын докторы (1945). Казакстан гылым академиясыньщ академии (1958), Казак КСР-жщ ецбек сНрген гылым кайраткер1(1961).



Жалаиырдьщ жауабы: - 0 ткендер1н жоктатпаган, жандырган, MeHi умытпай кастерлепсщ, Маргулан! Мартебемд1 кетертсщ бшкке, Зерделепсщ запыранымды зар 6yfaH... Селд1реген суйектер1м «сейлесер», Аруагым урпактармен ттдесер. Шет шалгайда шерменде боп шегермЫ, Деп ойлаушы ем меы мулдем бшмес ел... Уа. Эл1кей, гуламалардыц дур 6eci. Жатжурттык боп кеткен меж тыидашы. Айырмамыз - сен академик эйпл1, Менде юсен - Борис патша танбасы. Жо...жок... буган, ОллаИи, мен кайгырман, Арамызды терт гасыр гой айырган. Беу, арманым! Акку болып ж у з т жур Ак ордада Ecin езен бойынан. Уа, «Жетюу!», сэлем, коры «Уш бэйтерек!», Жым-жылас боп жата берсем кайтер ем?! О, КУД'рет! 5ip кетерил басымды, Ау, 6 л'1кей, eKeyiMi3 косылып, Астанага жуйрж жолмен жосылып EMiH-epKiH Елбасына жолыгып «Тэуелаздж кут болсын!» - деп айтар ек! «Мэнпбаки бак консын!» - деп айтар ек! «КейЫп урпак шат болсын!» - деп айтар ек! «Сук кездерден сак болсын!» - деп айтар ек! «ЖаИандагы елу елдщ eneyni Катарына тап болсын!» - деп айтар ек! Рэш МЫНБАЙ





0 M ip e ЭР1Н Хальщаралык «Алаш» эдеби сыйлыгыныц nerepi, Казакстаннын KvPMerri журналист Алматы облысынын Курмегп азаматы. Буктэлемдж Шыкгысхан академиясыньщ академии, филология гылымдарынын магистра Казакстан Журналистер академиясыныи академии

¥ЛТТЬЩ ¥ЛЫ ТАРИХШЫСЫ, ЭЛЕМД1К ДЕЦГЕЙДЕГ1 Т¥ЛГА, БАЬАДУР КОЛБАСШЫ, ДИПЛОМАТ КАДЫРГАЛИ ЖАЛАЙЫР «Жоиап iuiiude дупиеищ эр бурышыи кездЫ мен. Коп Kimanmap оцып, копий бм дт мен!» «Патшаныц падишахтыгы хальщпен Спрге туроды. Хальщтыц дэулепй падишахпен Спрге туроды!» Кодыргспи ЖАЛАЙЫР Задында, барды багалай 6iny - ертец1н саралай б т е р журтка тэн касиет. Сондай елдщ макпал топырагында гана жаксылык жел1 тартып, жасампаздык оты алауласа керек. Тугырлы журт гумырлы! Tanipre де, тар жол тайтак кешул1 тагдырымызга да разымыз. Каз1рдщ езжде терт кубыламызды байтак тугендеп, жаЬандык кус жолынын эжетке асар жаксылык атаулысын кез жетюзе кегендеп алдык. Жасымызта да, жасамысымызга да мемлекет мураты - менщ муратым, мемлекет куаты - менщ куатым деп кулшына тер тегетЫ уакыт келдй Асыл арманныцкурайкай, даитырлы дац^азамен келмейлнд1пне кай нарсеж де терецнен толгар халкымыздьщ кез1 абден жегп. Асты да. ycTi де пей1ш к а с и е т' жер1м1здщ тек байлыгына суктанган сырткы журттыц келешепм1зд1 эсте ойламайтындыты бесенеден белплг Kapi тарихтьщ аргы-берп и1р1мдерЫде элемд1 аузына караткан He6ip алпауыт елдердщ ш тен ipin, уйЫдке айналгандыгы саналы жанга сабактьщ Tepeci. Жаксылыгымызды асырган тустарда бул турасында да журек тубЫе сыр жасырмастан толганганымыз жен-ау!

Тарихын таска кашап улгерген кайран бабаларымыз-ай! Орхон-Енисей езендер1 бойларынан табылган турк!л1к тендесаз жазбаларымыз, сан жетпес петроглифтер1м1з бен балбал тастарымыз мындаган жылдар мугдарындагы елшеуаз мэдениет1м1зд1ак элемге паш e rri! 0 peni еркениет1м1здщ алтын арнасын дэйектеп бердН Сокырта таяк устаткандай, талай тасыр калып пенделердщ мысын басты. Тэлейл1 таедыр, ешлес рухымыздьщ менгшж бейнеандей Култепн, Б тге каган, Тоныкек ескертюштер1 eciMi3fli жигызыл, елд1пм1ЗД1 аскактатты-ау 6ip, m ipKiH ! 0 ртенде eiuin калмаган сол flayip, калай д е се ^з де бупнп тэуелазд1пм1здщ шалгынды еск1ндер1, тас баспалдактары! 0 к1ыштен eKneci eiuin журсе де ешюмге елыш айтып кермеген арыстарымыздьщ баянды бастан кешулерП Куламадан кутылып. куланиек шакка iniHyi! Сол тэуелаздж дауылпаздарыныи максат-мураты азаттык таны арайлаган бвдщ flayipiMi3fle де жалгасын тауып отыргандыгы кецтге куаныш уялатса керек. Акыл-ой epKiHfliri кеудем1зд1 кернеди киял кусын кекке ерлетть Казак байтагында жауыннан сон ДУР еткен кыр беткейЫдей He6ip алып ескертюштер бой кетердк Жетюу аймагы да жайнап сала бердо. Карасай, Райымбек, Кабанбай, Кадыргали, Ескелд1, Балпык, Кабылиса, 0теген сынды бабаларымыздын тас муандер1 ескелен урпакпен Kaflipni кауышты. 0шкеым1з жанып, елгеыгшз Tipi/vii, ой- кырымыз бутЫделд1, терт кубыламыз тугелдендП

¥лы Даланьщ улык перзенттершщ ортасынан гулама десе - элемд1к б и ю ш т е п гулам а, казактьщ туцгыш тарихш ы сы Иам тарихи романымыздьщ н е п з1н калауш ы, батыр десе батыр, api колбасшы, api дипломат, ф илософ Кады ргали Косымулы туралы ацпм е ep6iTKeni отырмыз. Э л п нд е айты лган enceni ескертм ш тердщ 6iperem осы нау данагей бабамыздьщ курметше облыс орталыгы - Талдыкорган шаИарында койылган едк Элкисса ецпме бастауында бул енер туындысыньщ бой кетеруш е бастам а кетерш , айры кш а а за м а тты к та н ы тка н «Уш Ата» котамдык корыньщ терагасы, кеудеа алтын сандык, бекзат болмысты Наурыз Кы лы ш баев агам ы зга кальщ ж уртш ы лы к аты нан кайталай 6ip кошемет бшд1рш койсак дейм1з! Ж аксыньщ жаксылыгын жария айтудьщ ешкашанда артыктыгы жок. Журтшылыктьщ жадынан еше коймаса керек, сымбатты ескертмштщ тургы зы луы ны н e3i когам ды к 6MipiMi3fleri мэнд1 мадени m apafa уласты. С алтанатты аш ылуына ел1м1зге ейгш1 мем лекет ж эне когам кайраткерлер1 катысты. Республикалык букаралык акпарат куралдарында уйымдастыру шаралары жан-жактылы насихатталды. Кужбурын жарияланган республикалык мушайрага аяктыга жол, ауыздыга сез бере коймас Kin жуйр1ктер каты скан едК Сол жолы сахнадан окы лган бабамыздьщ есиетнамасы!