Байтақ елдің Балпығы

- Оу, саган енд1 кандай коныс керек? - дейдк Эцпмеш тындап турган Жолбарыс батыр: - Сабыр, биеке, сабыр, - дейдк Сонда Кабылиса эулие мырс eTin кулю: -Бапеке! Бул Байшепрщ 1ленщтеменп Уш Камауын унатыптургой. Багана атка конарда артына бурылып уш рет карады емес пе? Ттеугул алыстан болжайды екен. Койнауы кут, кысы жумсактау. жайылымы мол осы 1ле езежнщтеменп жагын Балкаш келЫе дейЫ берсежздер деп тур гой. Б1з емес, б1эдщ урпактарымыз Байшепр, Арыктыным урпактары шалгайлау кум iuiiHfle ест-енедК тыныш eMip суред1 деп тур, ттеп н берейш, -депл. Ага сезмен асып кермеген Балпык би сэл сабасына Tycin: - Ал, Ттеугул, коныстарын кутты, малдарын cyTTi, балаларыц жупты болсын! Кудай оидап, Кыдыр колдап, елще дэулет, басына бак 6 e p c iH . Карындарьщ ток, кайгыларьщ жок болып, аталарьщньщ apyafbi колдап, елще тыныштык, береке экелан. 9умин! - деп батасын берген екен. Жогарыда айтып еткеымдей, Ттеугул Ттеубайулы Каратал мен 1ленщ арасындагы аукымды жерд1 жайлаган кабыргалы казактьщ басын 6ipiKTipin, абырой, беделЫ асырып, агайынньщенцлан алып беред, андыган сырткы жаудан, орынсыз лаулаган отты даудан аман сактайды. Ke3i TipiciHfle уранга айналган улы абыз кез жумган сок енегел1 eni, улататты урпагы оны эулие санатына кетередк Арыктыным балалары куж бупнге д е й т жаксы ic бастарда: «Байшепр баба, колда, Ттеугул атам, корга!» деп Алладан, аруактан тте у ттейдк XIX гасырдьщ 60-шы жылдары мен 1917 жылдар аралыгында Казак даласын баскару максатында журпзтген эюмштж Ережелер дэстурл1 баскару жуйеанде гасырлар бойы калыптаскан даналык билжл 6ipTe-6ipTe ыгыстыра бастады.

1ле-Балкаш аумагындагы Байшепр урпактары Жетюу губерниясы. Капал ye3i, Оцтусш-Балкаш болысыныц эюмишипне багынышты болатын. Балкаш ежрмде 1ле езежнщ бойында TipiumiK eiin жаткан елге эюмштж баскару орталыгы Караталга катынау улкен киындыктар келт'1рд'\\. Ж ер шалгайлыгы сиякты кедергтер аз машакат болмайтын. Белек болыс болудьщ жолын таба алмай тыгырыкка лрелген журт акылдаса келе бул мэселенщ lueiuiMiH Арыктынымньщ Базар атасынан тарайтын Ойшы Маясарулына тапсырады. «Женгежмд1 халык б т а н , жежлгежмд1 калтам б т а н » деп нартэуекелге басып, Ойшыньщ icKe KipiceTiHi осы туе. 9pi оньщ да орайлы caii Kenin TypfaH-ды. Сундетбай Смайылулы, Копак Маясарулы, Кебен Ттеугабылулы халык атынан Жетюу облыстык эскери губернаторына хат жазып, Онтуслк-Балкаш болысынан бел ту себептерЫщ жай-жапсарын толык KaFa3fa туар ед . 1897 жылдьщ каитарында Ресей империясы коластындагы халыктын санагын алуды жоспарлап, кеп узамай o fa H K ip icin кетедк Жер белюудеп туй1нд4 мэселенщ онды шешшуЫ ез кадагалауына алган барон Таубе Жетюу облыстык эскери губернаторына бул iCTi сезбалацга салмай тез арада 6iTipyAi тапсыруы бекерден-бекер емес ед\\. Жеке болыс болып бэлЫуше адам саны толык жеткежмен арадагы жер дауы узакка созылган. Жер дауына арада 5 жыл еткенде гана нукте койылган. Енд16ip деректерде окига былайша ep6ireH. «Он тогызыншы гасырдьщсоцында Камаудьщ Куйган жак тусында уйш тер кэабЫ менгерген агайынды ею ж\\г'п камыс

арасынан жолбарыстьщ куилпн устап, жасырын асырап отырган. Кундердщ куынде бул хабар Ойшыныц кулагына жетедг Бул кезде кайтсем ояздьщ кецтЫ табам деп журген кез1 екен. Терт тулнсгщ еркайсынан тогыз байлатцан мал 6 e p in жолбарыс куилпн колына алган Ойшы оны ез атынан генерал-губернаторга тарту eTinTi. Ояздьщ жана босанып отырган айелж кер1мджке деп усыотан уыс-уыс акша емес, Ойшы алып келген жолбарыстьщ купли кызыктыртан. Жэне 6 ip суй1нген1 - юл аккудыц бауыр жушнен жасалынтан акмамык кустесек екен. Осындай сый-сияпаттьщ аркасында ^араталдан белш т, жеке болыс болыпты. Бул 1891 жылдьщ жасыл желек жамылган жазы едЬ> - десед1 кенекез кариялар. 1ле-Балкаш болыстытына сайлауга тускен 25 жастагы Сундетбай Смайылулы сайлаушылардан 31 шар жинап, болыстыклзпын колга алады. Жалпы, Сундетбай Смайылулы ете э д т адам болган деседи Оньщ шыншылдыгы кейтп урпакка берер тагылымы, адамгершолк кемелдт десек, еш кателеспейм1з. Уш жузге аты мешИур болган атакты Шеже акын Балкаштьщ туцтыш болысы туралы: «Данага мансап жараскан, Уэждер'ще таласпан. Жетюуда Кенеке, Сундетбайдан юм аскан?.. - деп жырласа, Кенен 03ip6aes уш жуздщ басын коскан соцгы ас - Сундетбай Смайылулына арналып бертген ас барысында айтыстыи KepiriH кыздырыпты.

КейЫп урпакка аныз болып калган Сакбай мен Кара бэйбш е (eciMi Умсындык автор.) туралы мына 6ip энпме ел естде. Казактьщ c o i-ifb i ханы Кенесары Балкаш к е л т щ жагалауына келгенде «Ер азыгы мен 6 e p i азыгы жолда» деп, олар тамактан тарылып, елдщ айтуымен Сакбайдык малын алмакшы болады. Алайда, осы жагдайды е с ш ен Кара бэйб!ше дугамен уш кун сокыр туман жасап, оларды орындарынан журпзбей тастапты. T e p T iH iu i куж «Кой, мунымыз болмас, астан улкен нарсе жок» деген казактьщ ырымына орай Кара б эйбш е хан сардарларын тамактандыру уишн касына Аканбай булбулды - a p i шешен, a p i акын кайнысын e p T in , eKi абдыраны атка те н д е тш е артып, ханньщ токтаган жерше барады. Аканбай аттан туспестен Кенесары хан шатырыньщ e c iriH колмен ашып турып, суырыпсалма ележмен x a H fa салем бередК Алгашында хан бул кылыгына ашуланганымен Аканбайдын c e 3 i оган унап, аттан т у а р т т жанына отыргызады. Кара байб1ше ханга салемдест, езд ер те дам-туз тартып, тамактандыруга келгенш айтады. Байбш енщ бул ыкыласына риза болган хан Кене оган зерл1 тон K n ri3 in , Аканбай булбулга ат M iH ri3 in кайтарыпты. ¥зап шыккан сон Аканбай байбшеге: «Сенщ куртьща берген жок, менщ уртыма бердЬ> - деп зерл1 тонга кызыгып алып алады. Кара бэйб1ше ренж т: «Аканбайга жылтыраган кызьщтьщ еш тенеа буйырмас» дептк Расында Аканбай жиырма жаска жетпей кайтыс болып, артында урпак калмапты. Десе де ханмен кездескен жер «Аканбайдын ак тебеа» атаныпты. Ойшы байдьщ еамкорлы ш жайында ел аузында журген энпме саналуан. Б1рде Балгалыньщ баласы Кожакан Бабайулы жиын eTKi3in жатса, KyiuiK руынан шыккан атакты Ахмади деген акын айкайлап елец айта кел ттк Ассалаумагалейкум Кожаканжан, Келе сап елен айттым босагакнан. Аргы атак кызыр шалган батыр Белек, Мэртебен бжк боп тур осы жаннан. Eip басы артык туган Жэлменденщ, H a c i6 iH к у д а й б е р е р а р п е н д е н щ . Жалайыр Кожакан деп жар салады, Тобына жиналганда жэрменкенщ. Уэли байлыгы аскан Тараншыньщ, Ойшы бай анык 6ipi канаушыньщ. Сундетбай мойны кашык темен жатыр, Жаксыга санаты жок Камаушыньщ, - деп Ойшы байды сынап-мтей женелсе керек. Осынау кен заманда eMip сурген бабалардьщ 6ipi Тулек батырдьщ азан шакырып койган eciMi - ДуйсенбК Лакап аты TepiciHin тулеп туруына байланысты айтылыпты. Ташкент, Самаркан жэне Шудагы базарга 6ip кузде 40 мьщ кой, 2 мьщнан астам атан eri3 айдаткан Ойшы бай сол кездер! кедей- кепипктер кысылып келсе мал 6epin, уш жылдан сок eciMiMeH талап етед( екен. Ойшыньщ бул кылыгына ел-журты наразы болып жургежн Тулек батыр талай рет KepinTi. Б1рде уйше Kaflipni мейман келген Тулек батыр Ойшы байга адам ж1берт, мал алдырады. С е й т т конактарды риза е т т аттандырады. Арада уш жыл еткен сок Ойшыньщ e3i келт: «bip малыма уш мал кайтарасык», - деп Тулекке TenciHin, камшы ужрсе керек. Сол кезде ашу кыскан батыр Ойшыны ат у сттен жулып алып: «CeHiK enirinfli балыктар додасына тастаймын», - деп шаба женеледк Сол кезде батырдьщ iHici: «Ойшыны суга тастасак меж де 54

6ipre таста», - деп агасын кушактап ж1бермейд1. Сейтсе Ойшы мен iHici тес кагыстырган дос екен. - Ой, атака нэлет! - деп батыр Ойшыны сылк етю зт тастай салып журе 6 e p in T i. Мык е л т, мын п р тге н халкымыз сан турл1 кааретке тезе 6min, ецсесш енд1 кетере бергенде ¥лы Отан согысы басталды. Ежелден-ак ел шетше жау тисе ер азаматы атка конатын казактар E K iH iu i дуниежузтш согыста да е л д т мен epnirin танытты. Согыстьщ 6 e c iH iu i K yHi жерлес1м1з, ушкыш Бактыораз Бейсекбаев ешпес epniK жасап, небары 20 жасында каза тапты. Жаудыц танк колоннасыньщ устже жасын болып тускен капитан Маслов экипажынын курамындагы каИарман казактыи 6 i3 fliH жерлеам1з екенж бупнде Балкаш e n i мактан етедК Бактыораз Бейсекбаев Казакстанньщ Халык каИарманы, Ресей батыры деген ерекше курмегп атакка ие болып, тарих койнауына ендк Алматыда жасакталып, майданда ерлж iCTepiMeH ел жадында жацгырып калган 28 панфиловшылардьщ iiuiHfleri терт кандас бауырларымыздьщ 6ipi - Мусабек Сенпрбаев та бак дарыган Балкаш enipiHfle дуниеге келген. Бала Мусабектщ ес б тген шагында Сенпрбай атасы ем1рден eTin, желм калады. Бул кезде эпкеа Кунее Бексейгг eciMfli жоттке турмыска шыгады да, апа-жезде камкорлыгын Kepin есещ. М. Сенпрбаев ашаршылык басталган жылдары астыкты ен1рдеп агайындарга карай коные аударады. Согыс басталганда майданга Каратал аудандык эскери комиссариатынан аттанады. 1942 жылгы 21 шшде к у т КСРО Жогаргы Кенестщ Жарлыгымен ерлжпен каза тапкан М. Сенпрбаевка «Кенес Одагыньщ Батыры» атагы бер'тдк ¥рпак сабактастыгы деген осы емес пе? Нурмолда Алдабергеновтщ енбеккор, адал адам болганын замандастары жм айтады. Ырде таулы enipfle куаншылык болып, жемшеп дайындау киындаган кезде 6 ip топ басшылар «эр бутасы 6 ip асым ет» деп ел аузында мактанышпен айтылатын Балкаш e n ip m e атбасын бурыпты. Баска шаруашылыктьщ басшылары ездержщ техникаларын экелт, механизаторлар сыры белгюз жерде журпзе алмай эуре-сарсанга туст жатканда Нурмолда Алдабергенов жергшжл механизаторлардьщ енбекакысын eKi есеге кетере отырып, ж е р п л М шаруашылыкпен 6 ip re шеп дайындайды. С о ц и ал и ст Ецбек E p i атанган Нурмолда Алдабергеновтщ жумыс уйымдастырудагы езждж тэс'тже осы окигадан сон кез жетюзген ел-журты «Нурмолданьщ киыннан киыстырып жол тауып кететж K a c n e r re p i атасы Балпык биге тарткан» деп тандай каккандары бар. Балкаш журты да заман агымына mecin, ел1м1здщ экономикасыньщ артуына cy6eni улесж косып келедк Нарык заманына бей|‘мделт отырган шаруашылыктар аз емес. Атап айтсак, терт тулю мен eriHiH жайкалтып ecipin отырган «Динара-Ранч» ЖШ С-i (басшысы Бакыт Атайбеков), «Агрофирма 5ipniK» ЖШС-i (басшысы Эбд1жаппар Кыстаубаев), «Тамшыбулак» ЖШ С-i (басшысы Мустафа Калиев) сынды шаруашылыктар, «Балкаш жолдары» ЖШС-i (басшысы Нарымбет 0бд1баев) аудан экономикасыньщ артуына субел1 улестерж косып келед1 Жогарыда айтып еткен!м!здей, Балпык би бабамыздьщ мерейтойын атап етуде ютап жазылуда. Бул flereHiMi3 урпак санасында ата-бабаларымыздьщ ж у р т еткен сокпактарын кайта жангырту болып табылады. ©йткеы, бупнп урпак пен келер урпак бабалар салган сара жолдан сабак алуы Tnic. Халкына корган болган Балпык би бабамыз туралы сездщ ту ты де осы. 55





ГУМЫРНАМАСЫ ГУЛАМ АЛ Ы ККА ТОЛЫ Тупн тартсац тубЫен кененщ кемесюлент калган жакутын керер кайран кара жер... Тагдыр талайьщ тайкыланып жатса да. топырагыннан Typni шешен мен кесемд1 тулеттщ, тудырдьщ- Осыныи 6api юм ушЫ ед1?! Тиянак турлауы жок баянсыз жалганньщ мугдарында мукым елдщ базынасы шапшып кала бердк Бугалык тартынган бул казактын була K yiu i боркемжтент, босацсыганы ма сонда?! Енжарлыгы иектегеы ме алде?! Эмэндэ, эзиз басын тек Алланьщ алдында рана ид1рген абадан Алаштьщ ар-намысы усакталыпты дегенге ci3 иланасыз ба?! Жок, албетте. Te3iMi тугестмейд1 бул елдщ, сабыры саркылмайды да. Ce6e6i, ашуын акылына, ызасын ынсабына жеодртелн данагейлер1 бар. Сол тем1рказыгымыздай жол KepceTin, Ty3i жолды нускаушы терелер1м1з бен кенелер1м1з - адамдык алгышартымыздан адастырмай келед|... Мэцплж муратты максат еткен Казактыц керегендю осындай да KepiHic беред|'. Сана саркыншагында сакталып калган сарынымыз - сол кешеп дуалы ауыздан кунарлы сез шыгарган би-шешендер1м1здщ арман-ттектер1менен такылеттес uubifap... И а казак, баласына иен даланыц цожайыны екешн уцтырып, menipeai тулданган дуниеге туралы ц Heaiedi угындыра б тген, намысына шок, т а с т а п , каймана цазацтьщ кайсарлыгы уш 'т рухын жаныган сондай данагвй нам баьадурлер 'шздщ жалгасы - Балпьщ бабамыздын туганы на биыл 325 жыл. Жаугериллж заманныц 6i3re келлрген залалы мен зардабы аз емес-Ti. Cof-ан да карамай, сум согыстыи етепнде е кт е н т , аруактап атойлаган батыр- бабаларымыздыи кылышыньщ каны мен cipi жандарыньщ аркасында мына 58

Рахмег Разбекулы ЕСДЭУЛЕТОВ Алматы облысы Д1н iCTepi женмдеп баскармасынын басшысы

атырапка иелж eiin отырмыз гой. Оган жаргак басымыз жастыкка тигенше тэу eiyiMi3 керек-Ti. Сол тарихтьщ 6ip беп'нде Балпык би турал ы да азды-кепл деректер мен ацыз-эцпмелер кыланытады. Сонын б1р1нде: калмактардан ыгысып, Сыр жэне Шу бойларында босып журген Жалайырлардьщ басын кураганы, Ескелд1 бимен, Кабан акынмен, Орак батырлармен 6ipre оларды Жетгсу елкеане Keiuipin экелш, коныстандырганы айтылады. Нактылы деректерге суйенсек, Балпык, Ескелди Орак батыр Аныракай шайкасында Жалайырлардьщ колын бастап, калмактарды 1ле дариясына тогыткан. Жаудьщ непзп купи Талдыкорган жакка кашканда улкен 6ip тобы каска жолдан шалгайда жаткан 1ле, Балкаш, Камау жакты паналамак болады. ¥лы колбасшылар Kiiui жуздщ ханы Эбткайыр, Каракерей Кабанбай, Канжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай, Жаныс ©теген, Албан Райымбектер калмактарды куншыгыс жакка туре куганда, артта, капталда калган жау тобын жайратуды Ескелд1, Балпык, Орак батырлардьщ жасагына тапсырса керек. Капшагайдан Балкашка д е й тп 500 шакырымдай узак жолда олар журпзген жойкын жорык жайында ел аузында ацыз-эцпменщ 6i3re белплю гана бул. Ал белпл1 емес‘| канша?! Иэ. Уш жуз жыл етсе де, уш жузжщ урпагы батыр бабасын умытпак емен. Умытпайды да. ¥лы eciMi урпагына улыкталып, карт тарихтьщ катпарында сакталары анык. Ондай адамдарды Te^ipi текке тудырмайды, текке жаратпайды. Тепнде текттж устыныньщ туратыны содан да болар. Кешеп eniM деп еткен Асан Кайгыньщ, Казтуганньщ, Доспамбеттщ, Шалкшздщ, одан калды Жиембеттщ артта калган i3i - LueiuiMfli жерде шешендтЬс пен аскан парасаттылыктьщ аркасында KiM-KiMfli болмасын 6ip ауыз сезге токтата б тд к Елдщ ертец! сынга тусер уакта бугежектемей, букпанталамай оргыта б т д к Тагдыр талапайына туспей, татымды г

дэуреннщ келерте сендк Зэнталак гасырдыц, одан калды ©3i сурген заманыньщ, дэу1р1нщ бтм-болмысын бедерлеп, типн-келбетЫ айкындап, артына ешбес мура калдырып Kerri. Гумырнамасы гуламалылыкка толы бабамыздын ешпес мурасы - келер урпактын даналык дариясындай болсын! Артта калган жылдар сшемЫде осындай аргы-тепм1здщ барына 6i3 казак болып куануымыз керек... Осы орайда, облыс басшысы АмандыкГаббасулыньщеткенге кайта кез тастап, улыларын улыктауга куш салып жатканын атап еткенд1 жен керд1м. Балпык би бабамыздьщ 325 жылдыгына орай уйымдастырылып отырган «Бабалардыц epniri - Тэуелаздш T ip e ri» атты танымдылык-тагзым айы сонын айкын дэлелК Бул танымдылык-тагзым айыныц максаты - бурынгы еткен батырларымыз бен аркалы акындарымыздьщ, кемецгер кесемдер1м1здщ, эдшдж шылбырын устаган билер1м1здщ еамдврш ескелец урпакка енеге ету, оларды сана сацылауына уялату, тамыр жайган тарихымыздын осындай тулгаларымызбен толыскандыгын керсету Ьем эспеттеу болып табылады. Сонымен коса, аталмыш бастау - халыктьщ зерде-зейм, ата-бабага деген перзентл'к пейтдершщ эсте аласармаганыньщ 6ip пушпагы icnerri болды. Олай болатын болса, тел тарихымыз бен асыл кундылыктарымыздьщ келешек кекжиеген кенейт, улт жадынан улык бабаларымыздьщ eciMflepi умыт калмасын демекгин! Жер жаннаты Жетюудщ ел коргаган ерлерЫ, журтты суйсодрген дулдтдерм, данагейлер1 мен тарихи тулгаларын кад1рлеу - межел1 м1ндеттер1м1з бен парасатты парызымыз екенЫ есте сактайык. V^





Кайрат БУЛДЫБАЕВ Каратал ауданынын ewMi

КИ ЕЦ Н ЕН А Й Н А Л А Й Ы Н Б А Л П Ы К АТА СуйсЫд1 Балпык керген сои, 1здеп тапкан жерме, Жерже сайкес келЫе. Жерше шыккан шеб1не, Осы жер коныс болар деп, Непзп менщ eniMe... Ел орныгып толган сон, Менш1кт1 жер1 болган сон, Балпык пенен Оракты Ескелд1 бид1 басшы fbin - деп жырлаган екен XX гасырдын акыны Калка Жапсарбайулы. Нактылы деректерге суйенсек, Балпык, ЕскелдК Орак батыр Аныракай шайкасында Жалайырдын колын бастап, калмактарды 1ле дариясына тотыткан. Жаудьщ Heri3ri Kyuji Талдыкорган жакка кашканда улкен 6ip тобы каска жолдан шалгайда жаткан 1ле, Балкаш, Камау жакты паналамак болады. Улы колбасшылар Kiuii жуздщ ханы Эбткайыр, Каракерей ^абанбай, Канжыгалы Бегенбай, Шапырашты Наурызбай, Жаныс ©теген, Албан жайратуды Ескелд1, Балпык, Орак батырлардын жасагына тапсырса керек. Осы кунге дейЫ 1ле, Жиделшщ куйылысында, Балкаш тен1з1не жакындау аймакта Уш калмак деген шурайлы жер бар. Сол ymeyi ез ерюмен жалайырдын колбасшыларына тыншылык кызмет етсе керек, содан сол жер ушеуне сыйга бертген тэр1зд1. Балпык айтты деген шешендж сездер, эп\\ де ел аузында журген, каншама улагатты сездер бар десен^зшк Мысал релнде баспасезде жарияланган кейб1р сездерЫ келлре кетуд1 жен керд1м: Жаксыдан жаман туса, жыннан болар, Жаманнан жаксы туса. нурдан болар. Бай болып ешюм жаппас жердщ жузЫ, Супу болып ешюм жаппас куннщ кезЫ. Дуниенщ кызуы куннен, KniMHin жылуы жуннен. Карангыны каралап кайтем1з, Жулдыздын жаркырауы туннен. KiMHin батыр екеын жау келгенде бтерсщ, Юмнщ шешен екеын дау келгенде бтерсщ- Урпактан урпакка жеткен осынау улагатты сездер айткан адамды эулие емес деп юм айтады. Балпык - батагей кария. дшмэр шешен гана емес, ел басшысы - кесем болганы айдай анык- Каншама жылдан 6epi бастарына тунегендер бала тауып, ауруынан жазылып, кырсыгынан арылып келе жаткан кос эулиеге Typfbi3t>mfaH зэул1м ескертюштер - урпактар умытпайтын белпдей болып кала бермек. 65





Алмас ЭД1Л Кексу ауданынын эюм1

РУХАНИ ЖАЦГЫРУ - УЛТТЫЦ УЛЫ МУРАСЫ Дарыткан ойга куат, бойга дарын, Кайта оралган касиет багаларым. Уш гасыр бмп'мен уштасып тур, Ескелди Балпык, Кабан бабаларым. Шыркалады Кексудын эсем аж, Шеж1рем1з кенеден басталады. ЕскелдК Балпык би мен Кабан жырау, Жолбарыс бабам жер1мнщ тас камалы, - деп жерлеам1з акын- жазушы Нурила Бектем1рова жырлагандай, Жетюудыц киел1 мекеж саналатын Кексу e^ipi еулие бабалар мекен!. Улы даламыздьщ даркан перзенттер1 Кабылиса жырау, Балпык би, Уали Шора. Дарабоз ана, Тэгпбай батыр. Карымбай Тагпбайулы, T in e H iu i казы, Байтурбай би. Оракты батыр, Нартбай датка, Солтанбай, Шопабай батыр, Майке акын, Аталык шешен, Сэмен Сейлмбетулы, Адам ата, Алпысбай болыс, Кер|'мкул Назарулы, Есенгелдк Маул1мбай Саякбайулы, Кыдыралы Мецл1байулы, Майке Байгезкызы сеюлд1 текттерд щ тугырлы урпагы куш бупнгедейЫжалгасыпкеледьжалгасадабермек.9йткеж,сол таутулгалардын урпактары тектотМ аласартпай, бар саналы гумырымен сабактастыкты сактап келедК Кексу ауданыньщ орталыгы Балпык би кенл кене Дунгене - ортагасырлык кала орны. Деректерге суйенсек, каланы айнала коршаган корганыс дуалдарыньщ калдыгы сакталган жане кала аумагы 30 гектардан астам жерд1 алып жатканын ацгарамыз. 1940 жылы Жетюу археология экспедициясы (жетекш ю А. Н. Бернштам) алгаш рет Дунгенеге зерттеу жумыстарын журпздк Казба жумыстарыньщ нэтижесшде жалпы аумагы 60 метр, 6 n iK T iri 4,5 метр тебенщ уш курылыс кабатынан туратындыгы аныкталды. Карахан эулетшщ тецгелер1 мен 3epni ыдыстардьщ калдыктары мен кыш ыдыстар сыныгы арасынан орама 69

эдюпен жасалган ыдыстардыи туткалары да кездестк Археологиялык материалдарыньщ керсетушше Дунгене 9-13 гасырлар аралыгында T ip iiiin iK еткен кала. Д унгенеш Бернш там 13 гасы рдагы Койлы к каласы , ал К. Байпаков ортагасы рлы к Ею'епз каласы деп есептейдк М ахмут ^аш каридщ ж асаган картасы (11 гасыр) мен Р убрук ж азбалары нда бул кала EKieri3 деп 6e pin re H . EKieri3 - орта 1ле алкабы нда болган кала атауы М ахмут Каш каридщ (II f.) картасы нда к е р с е т т ге н жэне В. Р убруктщ к у н д е л т н д е де айтылган. З ер тте уш те р д щ болжауынша, Ka3ipri Алматы облысыньщ Кексу езеш бойындагы Дунгене Емепздщ орны болуы мумкш. Тагы 6ip деректерде кенттщ Heri3i 1831 жылы Орта Азия мен C i6ipfli байланыстыратын сауда жолындагы ежелп Дунгене жэне MeTi елд1 мекендер1 орнында каланганы айтылады. Рубруктьщ кунделтнен узшдще Эквиус каласы аталады. Сез жок, Эквиус - XI гасырда Махмуд Кашкари езшщ «TypiK сезд тн д е » («Диуани лугат-ат-турш>) жазган EKieri3 каласыныи бурмаланган атауы. Калашыктьщ аумагы улкен: оный солтуслк-шыгыс тарабыньщ узындыгы 675 метр, ал оцтуслк-шыгысы 565 метр екенш айтсак та xceTKmiKTi. Казба жумысы осы жерде VII-IX гасырларда тургындары ауыл шаруашылыгымен

жэне apTypni коленер Kaci6 iMeH айналыскан шагын елд1 мекен болганын аныктады. Бул аймак IX гасырдан басталып XIII Facbipfa дейж орта гасырлык Казакстандагы кала мэдениел орталыгыньщ 6 ipi болган. Ежелп Жетюудын тарихи топографиялык суретж Рубрук калдырды. Каратал мен Кексу езендержщ ацгарынан e iin , ол: «Мы въехали в очень красивую долину, имеющую справа высокие горы, а слева некое море или озеро, тянущееся на 25 дней пути в окружности. И эта равнина вся прекрасно орошена стекающими с гор водами, которые все впадали в упомянутое озеро» деп жазды. Кексу езеншщ ангарында орналаскан К^ойлык туралы Рубрук былай жазды: «Там небольшой город по имени Кайлак, в котором был базар, его посещали многие купцы». «Дунгене» аталатын оньщ кираган калдыктары Кексу езеншщ сол жагасында. Кексу кант зауытыньщ аумагында орналаскан. Бай мэдени кабаты бар алып уй ш д те р X-XIII гасырларда 1ле езенжщ жайылымындагы ^ойлык каласыньщ ipi коныс болгандыгын керсетедк Кала дуалмен коршалган жэне какпасында солтуслк-шыгыска караган косымша кабыргасы болтан. Кексу езеж бойындагы Шаныракта 6 niK , T y 6 i 6 ip , ушы уш белек ерекшеленген серек тасты кудай ажыратпаса адам айыра алматан ЕскелдК



Балпык, Кабылисага табигаттьщ e3i койган ескертюш деп касынан еткенде улкендердщ бетш сипап, бастарын игенш Kepin еслк. Зерделей карасац зердеие токыр тарих тацбалары кеп. Бупнде Кексу ауданыньщ орталыгы тацдайы T m iK шешен, эулие, би Балпык eciMiMeH аталады.1993 жылдьщ 25 маусымында Талдыкорган облыстык кецестщ каулысына сэйкес Кировск кенл Балпык би ауылы болып езгертшдк Аудан тургындары баба eciM iH e Kip туармей еибек етуде. Бупнп куннщ жетгст1ктер1 кешеп кунмен байланысты. Тэуелс1зд!ктщ алгашкы жылдарында H e 6 ip киындыктар орын алды. Ардагерлер соныи бэрш кайыспай кетере алгандар. Олар enfli ерен ютерге жумылдырды. 1992 жылы Ескелд1 бидщ, 1993 жылы Кабан жыраудьщ, 1994 жылы Балпык бидщ 300 жылдык мерейтойлары атап е т т д к Бул мереке елдщ елд|'пн ныгайтып, ip in iriH танытты. 3. Тамшыбаева, А. Баймуратов, К. Акылжанов, М. 6бд1рахманов, Ж. Ж еттсбаев, А. Нурмуханбетов, Б. HycinoB, К. Халелов, А. Рахымбеков, Т. Байбосынов, Ж. Епнбаев, Ш. Эдетбеков сынды азаматтар Балпык би кесенесжщ айналасын абаттандыруга атсалысты. Мерейтой конактарына акшанкан уйлер Tirin, ас бердк Балпык бидщ торкалы тойына кексулыктардьщ коскан yn e ci зор. Ел болып KipicKeH ic кашанда берекелк Мектеп окушылары сабактан тыс уакытта асатаяк, ташпиык, Kirni сандык, домбыра жасап, ез улестерш косса, эжелер теркерпелер. коржындар, тускшздер, жайнамаздар дайындап, сый-сияпатка арналган дорбаларын тойга тарту e n i. Казыналы карттарымыз камшы epin, ат эбзелдерш, бесштер, агаш тостагандар даярлады. Осы 6 ip карапайым болса да колдан жасалган кунды заттар той конагыньщ 6afa жетпес сый- жоралгысына айналып, конактардьщ ерекше ризашылыгына ие болды. Тойга жиналган малдан баба тойынан тебэрш ретшде Текел1 каласындагы карттар уйжде, Жаркент, Уштебе калаларындагы жане Алакелдеп балалар уйжде арнайы жылкы, ipi кара мал сойылып ас бершш, тэрбиеленуцл эр балага 1000 (мьщ) сомнан сый-сияпат б е р т д к Бабаньщ 10 000 (он мьщ) дана рамага салынган nopTpeTi журтшылыкка таратылды. Бупнде эр шанырактьщ тержде нур шашып турган баба cypeTi мен асатаяк, 6eciK кезще оттай басылып, iiuiH жылып сала бередь «Бул бабага деген ел курметЬ - дейд1 кенекез кариялар. Кексу ауданыньщ aKiMi Кер1мтай 6бд1рахманов Балпык би м усжж орнатып, айналасын абаттандырып ел курметже белендк Облыс aKiMi Амандык Габбасулы Баталов меж Кексу ауданына эк1мджке тагайындарда «Kneni жерге басшылыкка бара жатырсьщ, халыкпен т т табысып, бар кабтетщ д1 елге арна, жерд! аяла, бабаларды багала, тегщ Э д т екен, э д т бол» деген! MeHi улкен ойга калдырып, улкен жауапкериллж жуктедК Ауданга KenreHiMe кеп уакыт болмаса да 6 ipa3 шаралар iCKe асырылды. Балпык би ecKepTKiuii турган алац абаттандырылып, 6ipHeme кешелерге асфальт теселж т, ке ц е й ттт, жарыктандырылды. Орталыктагы гимназия казактьщ 6 ipTyap улы Кадыргали Жалайыр eciMiMeH аталып, окушыларга сапалы 6 iniM, саналы тэрбие бертуде. Аудан орталыгы Балпык би кентжжарып ететж Ж!бекжолыньщстем! Алматы- Талдыкорган тас жолыньщ бойына шырша агаштары erinin, гулзарлармен кем кертт, жаяу журпнш тер жолы жасалынды. Демалыс алаиы жасакталынып, тургындарга арналган спорт аланы пайдалануга бертдК Балпык би тугыры туратын алан абаттандырылды. Аудандык аурухана касынан жаца салынган 73

емхана сыркат адамдарга MiHci3 кызмет кврсетуде. Жеке кэсткерлердщ куишмен бой кетерт жаткан гимараттар кент apiH юрпзуде. Жака улпмен салынган «Алтын сарай» мейрамханасында тойларын етюзген жастар «Сен де 6ip Kipniiij дуниеге, KeTiriH тап та бар калан» деп Абай айткандай, отбасын курып, сэбил1 болып, ел ертенш калауда. Кузбаев Жумахан мен зайыбы Жылкелдщызы Катира eKeyi «кой болган жер - береке, той болган жер - мереке» дегендей, мейрамхана iiuiH берекеге толтырып, мерекеге айналдыруда. Мукыры ауылындагы Нурмолда Алдабергенов e c K e p T K im i курдел1 жендеуден e T in , Мукыры ауылы ажарлана тустК Мамбет ауылындагы Жанайдар Епнбаев салдырган спорт кешеж аудан жастарыньщ мыктылыгын, e n T in iriH шындайтын орынга айналды. Кезшде аудан даикын асырып, ерен ецбеккерлерд1 даикка белеген кызылша дакылы кайта колга алынып, б1рнеше жыл токтап калган кант зауыты icKe косылды. Косымша жумыс орыны ашылып, аудан бюджетше мол каржы TycTi. Аткарылып жаткан 8p6ip nriniKTi ic биженде ерекше тылсым куш бойымды билеп, жас кужмнен жаныма жакын Балпык баба eciMe Tycin, ерекше куй кешемж. «Тауларды аласартпай, тугырыцды бжктет» дегендей, казыналы карттарымызды кад1рлеп, жастарга умп- артудамын. Бабалар салган сара жолды жалгастыратын жас урпак елдщ келешеп, олар еткенд1 6inin есуге тигс. EKi марте С о ц и а л и с т Ецбек Epi, КСРО жэне Казак КСР Жогаргы Кецестержщ б1рнеше шакырылым бойына депутаты Нурмолда Алдабергенов Карл Маркс атындагы колхозды баскарган тусында аз гана уакыттьщ iiu iH fle 270 тургын уй салган, алые мал жайылымы учаскелерЫде жэне Казакстан ауылында моншалар мен клубты icKe коскан. Бупнде 6ipniri мен Tipniri жараскан мукырылыктар Нурмолда атасыньщ iciH лайыкты жалгастырып, элеуметлк гимараттардьщ кызыгын керуде. Балпык бабасын nip тутып, Нурмолданы аруакты ага деп кад!рлеген Ецбек Epi Зылиха Жанболаткызы Тамшыбай апамыздьщ кола м уаж енбек еткен ауылына тугыр тепл. Гумырын жастарга арнаган апамыздьщ ерен енбеп жастарга енеге. ■Пршттнде-акжулдызды ж\\г\\т атанган Батыржан Оцгаров атындагы стадион облыс aKiMi Баталовтьщ колдауымен Kypfleni жендеуден eTin, тургындардьщ сужкл орнына айналды. Бабалардьщ туягы, комсомолдьщ курыш казанында кайнап шьщдалып ескен Батыржан Омаров атындагы саябактьщ Алгабас ауылындагы ашылу салтанатына Мэжшю депутаты, когам кайраткер! Куаныш Султанов, жерлеам1з космонавт Айдын Айымбетов, дарынды киноактер Доскан Жолжаксыновтар бастаган 6ip топ азаматтардьщ Kenyi, Доскан жетюзген Имангали Тасмаганбетовтщ журекжарды ne6i3i Батыржан рухын аспандатып, жастардьщ жалынын уштады. Айналасын доспен калаган Батыржанньщ ©3i кетсе де оньщ жаркын бейнесж журектершде сактаган, кандай 6 niK лауазымда журсе де кешеп достарын умытпаган азаматтардьщ ат басын буруы KiMfli болса да толгандырмай койган жок. Туган жерге деген суйгспениллш туган тарихьщды терецнен бшуден басталады. EniMi3flin ap6ip тауы мен езеж, сайы мен кыры - тунып турган тарих. Соган орай халкына пана бола бтген, ел есжде калган 6ipTyap перзенттерд1 курметтеу - перзенгпк парызымыз. 74







YJ1T ТАРИХЫНДАГЫ ¥Л Ы ТУЛГАЛАР Ата-баба тарихын халцымыздыц тарихы деп царауга muicnb. Бексултан Нуржекеулы Халкымыздьщ тарихында eciMflepi тутас угым реттде катар айтылатын улы тулгалар кеп кездесе коймайды. Сондай сирек кездесетт айшыкты тулгалардын катарында ел агасы Ескелд1 би мен сол агасын ардактап етуден танбаган батыр Балпык бидк жалпак жаткан журтыньщ камын жырлап еткен Кабылиса жырауды атай аламыз. Болашак урпактыц жайын ойлаумен ат белтде кун кешкен асылдарымыз бупнде тарих терЫен ездержщ лайыкты орындарын алып отыр. И рлтнде катар журген улы тулгалардын eciMflepi осы кунге д е й т катар аталады, баба eciMiH белекше курметтейтт урпактары уш еут бупнге д е й т белт жармайды. Мэселен: Кеп Kerri нелер жаксы Жалайырдан, Дуние еткен соньщ талайынан. Ескелдк Балпык пенен Кабан да erri, Уакытында жау баспаган мацайынан, - деп Ыдырыс акын жырласа. тагы 6 ip жырда: «Ескелд1 ел билеген елд1 курап, Балпык би казы болган елд1 сурап. Кулд1рген кайгылыны Кабан акын, алдына 6ip мунлы адам келсе жылап», - деп жалгасады. Буган акын Бактыбай Жолбарысулыньщ: Ескелди Балпык тусында, Болган екен Кабаны. Соларменен ce3i алтын Болган екен багалы, - деп келетт елент коссак, аталган тарлан тулгаларга деген ел курметт анык байкаймыз. Бул курметтщ жаркын 6 ip K e p iH ic i - Талдыкорган те р те н орын тепкен эйг1лi «Уш ата» ескертмип. Улкен-мшшщ, еткен-кеткеннщ кезш e p iK C i3 тартатын алып кешендеп уш аулие, ел камын ойлап еткен уш кемецгер 78

Нустбай ЭБД1РАХЫМ Казакстанныц курмегп журналиа. Жамбыл ауданыньщ курмегп азаматы

тулга TipniK кешкен кездерждегщ ей келеш екке кез Tirin, ел-журтыньщ ертени уш ж дэл каз1р де толганып, Te6 ipeHin тургандай эсер калдырады. Кун сайын жумыска барарда Талдыкоргандагы Кабылиса жырау кешесжщ бойымен K6TepineMi3. Жолай 6ip-6ipiMeH катар орналаскан Ескелд1 би мен Балпык би кеш елерж Kecin етем1з. Текел1ге карай жол тартсак Ескелд1 би атындагы ауданньщ орталыгы Карабулак ауылы кезге шалынады. Алып мегаполис Алматыга асыкканда Балпык би KeHTi кол булгап шыгарып салып жатады. Кун еткен сайын турлене Tycin келе жаткан жауИар каладагы аталган кешелердщ бойымен келе жатканымда, жол Tycin Ескелд! ауданыньщ аумагына аяк басып, Балпык би кентже келе калганымда бойымды езгеше 6 ip ce3iM билейдк К е н т т у к т р ж д е «Ел yMiTiH ер актар. ер атагын ел сактар» деген халык даналыгы TeriH шыгарылмаган-ау деген ой кыланытады. Иэ, дана бабалар ел yMiTiH актаудай-ак актады. Ж аугерш т|'кте 6ip-6ipiH eH жырактап калган агайын журтыньщ басын кайта косып, жумактай жайлы мекенге кайта коныстандырды. Кара казан, сары баланьщ камы уш ж кылыш сермей ж у р т «Муй1зд1 втеген» атанган, Суйжбай мен Жамбыл акындар жырлап еткен ©теген батыр ©тегулулы ел аузындагы анызда халкына Жидел!байсындай жумак мекен i3flen сабылган десед!. Осы жолда TeMip таягы тебендей болганша арып- ашып, Kayin-кзтерге толы элденеше жылын етюзген. Мэселе батырдьщондай жайлы мекенд; тапкан-таппаганында емес, туган eni мен ескен журтына естен кетпестей 6 ip улкен жаксылык жасасам деген аппак ниетжде емес пе? Содан кейж де урпактары батырдьщ ел коргау жолындагы ерен ерл1ктер1мен катар агайын журтын будан да жайлы мекенге коныстандырсам-ау деген алгаусыз кеншш куш 6yriHre дейж ш е ш з алгыс ce3iMiMeH еске алады. Ескелд} мен Балпык би, Кабылиса жырау болса, жау шенгелжен босаган жер жаннаты Жетюудьщ шурайлы ешрже руластарын коныстандырып, бул орайдагы ак армандарына жегп. Осылайша олар туган елжщ алдындагы перзентт!к борыштарын толыгымен етеп, агайынньщ алгысын алды. Жаугершшш заманда жонгарлардан ыгысып Сыр бойы мен Шу бойын коныс еткен Жалайырлардьщ басын кайта 6 ipiKTipin, атамекенге бастап келген, осылайша кандастарына шурайлы коныс, келешек урпагына ecin-енер кен epic берген арыстардьщ eciMflepi ешкашан умытылмак емес. Осыдан ке л т «Елге бай кут емес, би кут» деген тужырымньщ каншалыкты Heri3fli екендИн байкауга болады. Уш жуздщ нокта агасы атанган Кабылан ата урпактары Ka3ipri кезде де о баста ездер! коныстанган, кунд1з KyMic, тунде алтын агатын KacneTTi Каратал мен киел1 Кексу езендержщ. ерке 1ленщ бойында бакуатты TipniK кешуде. Ел аузында Уш Камау атанган бак дарыган Балкаш, киел! Куренбел мен Текелк Когалы ешрлержде ecin-еркендеуде. Содан кейш де урпактары уш арысты би, батыр, акын ретжде гана емес, эулие ретжде де езгеше курмет тутып, айрыкша ардактайды. Сез магынасына зер салатын болсак, эулие угымыньщ арабтьщ уэли, ягни касиетт1 деген сезжен бастау алатынын байкаймыз. Ал интернет аныктамалыктарда «Бул сез КУран Кэр1мде Алла мен пайгамбарга катысты жебеуил, жарылкаушы деген мэнде кездеседк Ал хадистерде жакын болу деген магынада, ягни, Уэли Annah - Аллага жакын, дос, Алланьщ мешр} тускен деген угымда ушырасады» делжедк 80

Демек, т1рл1г1нде-ак эулие атанып, замандастарыньщ шынайы курметше беленген Ескелд1 мен Баллык билердК ^абылиса жырауды Алла тагаланьщ MePiipi мен ыкыласы тускен айрыкша касиегп, дшдар, такуа жандар катарында атаймыз. Халкымыз ел басына киын-кыстау кун туган заманда журтына корган болган enipereH ерлер мен улт 6ipniriH сактал, журтшылыкты сезше уйыта бшген билерд1эулиелер санатына косып келген. 0 згеше акыл-парасатымен айналасына улп-енеге болган асыл аналарымыз да осы топтан табылган. Ендеше Алла тагаланьщ айрыкша мей1р-шапагатына беленген мундай касиетл адамдардьщ басына зиярат ету аркылы Жаратканнан т т е к тте ге н нщ еш артыктыгы болмаса керек. Содан кейш де шыгар, бупнде ка с и е гп Каратал e n ip iH м э ц гт ж мекен еткен эулиелердщ, соныц |‘шшде Ескелд1 мен Баллык билердщ басына Алладан т т е к т т е п агылатындардыц катарында есел болмайды. Сонау 6 ip жылдары эулиелердщ басына жаксы ниетпен, ак тт е у м е н мен де барып кайткан ед1м. Ол canapfa улы Жамбылдьщ урпагы, бупнде дуниеден е т т кеткен Эл1мкул ата Жамбылов ce6eniui болыл ед1-ау. Элекен ем1рден е т т кеткеннен кейш жазылган естелш макаламньщ сол салар жайындагы 6eniriH тутастай келлре кеткенд1 жен Kepin отырмын. КАСИЕТ KOHFAH КАРИЯ Сталиннщ езЫен де каймыкпай Кремльде намаз окыган Жамбыл атасы сектд1 Элекецнщ де Алла тагалага деген ceHiMi нык болатын. Мумюндтнше намазын каза кылмауга, мусылмандыктын бес ларызын орындауга тырысатын. Муны Нагашыбек Капалбекулы iH iciH e айткан: «Сен кенжем Бекмурат екеущ Мекке, Мединеге барып, кажылык сапарларынды етеп кайтканда катты куандым. Денсаулыгым болмай сол жолы бара алмадым. КУДай каласа, арманым - биыл Мекке, Мединеге барып, мусылмандык парызымды етеп кайтсам деп отырмын. Алла соган жазсын!» - деген сездер1 де ацгартады. Жанагы айткан денсаулыгына байланысты бул арманы орындалмаганымен эркез Жаратканга сыйынып. айналасына, б укт елге жаксылык пен кут-береке ттеп, дуга жасап отыратын. Казактын Карасай батырынан урпактарына ауыскан K n e n i кызыл жолбарыс Жамбыл атамызды да коргап, желеп-жебеп журген десед. Айналасында журген адамдар сондай аруакты адамнын урпагы Эл1мкул Жамбыловтын да тепн адам емеслпн айтып отыратын. Атамыздьщ анау-мынау сыркатты yuiKipin, таягымен турт1п-ак жазып ж1бергендтн ез1м1здщ де кез1м1з кердй - S ip жылдары Алакел ауданыньщ Бескел деген ауылындагы кудагиымыздьщ кецшЫ сурауга бардык. Ол кюнщ тесек тартып жатып калганына жарты жыл болган, - деп еске алады Эл1мкул атаныц баласы Муратхан бауырымыз. - Экем: «Айналайын кудаги, калайсыц? Мен ceHi жазайын деп келд1м» деп колындагы таягымен туртт-туртт ж1берт, 6 ip дугаларды K y 6 ip n e fli. B e p iM i3 «Ем болсын, ем болсын!» деп жатырмыз. Содан арада 6 ip жарым-eKi сагаттай уакыт етп. Баска белмеде шей iiuin отырганымызда eciKTin сыртынан тыкырлаган дыбыс есттдк Ашып ж1берсек, «Жэкем api кудам K e n in турганда жатып алганым Kenicnec, 61'рге шей iiuetfH дед1м», - деп жана туган козыдай калт-култ eTin кудагиымыз тур. 81

Бул мамыр айында болган окига ед1. Кузге карай кенже балалары уйлент, сонын тойына барганымда кудаги элденеше жуздеген той конактарыныц алдында бепмнен суйт: «Алланын калауы бойынша тесек тартып жаткан жер1мнен тургызган Жамбыл атамныц аруагы, Эл^мкул кудамныц кacneri. 03i келе алмай калса да баласы келт тур. Бабаларыньщ, буюл елшщ аруагынан айналайын!» - деп маган сэлем салды. Осындай эцпмелерд1 ecTin жургеннен кейЫ де атамызга кие конган адам ретЫде езгеше 6ip курметпен карайтын едж. Осыдан уш-терт жыл бурын Эл1мкул атамыз бен Муратхан бауырымыз Талдыкорганга келе калды. Жайшылыкта облыс орталыгында ететш элдеб1р шараларга келгенде уй1м1зге кона жататын атамыз бул жолы асыгыс K e p iH fli. «Нустжан, жинал. Сен ауырып калды деген сон арнайы келд'1м, мына ^араталда жаткан эулие-энбиелердщ. Ескелд1, Балпык бабаларымыздыц басына барып кайтайьщ. Кудай каласа, жаксы болып кетесщ. Эулие деген1м1з де Алла тагаланьщ назары тускен суйжл пендеа. Оны fliHiMi3 де жокка шыгармайды», - деп бастырмалатып барады. Аякастынан сыркаттанып. бас-аягы eKi айдьщ Ы н д е сузектен тургандай болып катты арып калганым рас ед1, атамньщ сезЫ ею етпей б1рден жолга жиналдым. Мундай сапарларда дэй1м жанында болатын Муратхан жолды ешюмнен сурамай-ак мэшинесЫ ж уйтктп бердо. Сол жолы Ескелдь Балпык. Айту, Жолбарыс билер мен Карымбай эулиенщ басына тэу eTin, рухтарына Кдоан багыштатып,

жараткан Алладан деым1зге саулык, эулет1м1зге, барша журтымызга амандык тте п кайттьщ. Эл1мкул атам айткандай осыдан кейш денсаулыгым да жаксарып сала бердК Каратал сапарынан ке н тге туйгежм - эулие, би аталарымыз 6 ip-6ipiH TipniriH fle капай сыйласа, сол сыйластыктарын ем1рден етерлершде де бузбаган екен. Бул тужырымды ел аузындагы ацызга байланыстырып айтып отырмын. Уш аулие бас косканда Ескелд1 би ^абылисадан ездер1 елген сок кайда койылатындарын сурапты. Жырау Ескелд1 бидщ Уштебенщ манындагы ^ызылжарга жерленетш дтн, ез1н1к 1ле бойындагы Ушарал, Кекбастау манына койылатындыгын болжайды. Кезек Балпык биге келгенде Кабекен: «Муныц жасы K iiu i f o h , азден темежрек, батыска таман койылар», - деген екен. Сол ацыз «Эулие бабалар осылай сейлесл ме. сейлеспед1 ме, KiM 6 in c iH t 6ipaK жаткан жерлершде кателш жок» деп туйшделедк Муньщ e3i кейшп урпакка ешпес енеге, езгеше тагылым icneTTi. Гибраты мол аныз ж е лктд е п ecin келе жаткан жастарга: «¥лык болсан Kim iK бол, жасы улкенд1 сыйлап, алдынан Kecin етпе, ауызб1рл1к пен ынтымак, татулыкты 6 a p iH e H бшк кой» деген даналыкты мецзейдк Сол гибратты кунделюл тыныс- TipminiriMi3fle тем1рказык TaniM eTin устансак, Ш1рюн!





Жуматай ОСПАНУЛЫ КР Мэдениет кайраткерк акын

YII1 Б Э Й Т Е РЕ К - YUi АБЫЗ Тым терендемей-ак, казак хандыгыныи шаиырагын кетерт. керегеан Kepin, осынау тупн тартса майы шыгатын касиетп' жердщ тертде казак eni атангалы 6epi де He6ip кол бастаган батыр мен сез бастаган акындардын, елдщ берекеа мен 6ipniriHin уйыткысына айналып, шешендИ мен кесемдтн катар керсеткен бабалардыи еткежн карт тарихтьщ катпар-катпар бетш парактап ж1берсен1з тайга такба баскандай кере аласыз. Сол тарихта топырагыньщ киеа конган, ¥лы Даланьщ neci болган ултымыздын басынан сан килы заман, килы кезен еткежн бупнп урпак асте есЫен шыгармауы керек. Бабалар гумыры ез тугырынан куламай, санада жацгырып туруы уилн еткежм1зге ара-тура емес, удайы зер салып, койнауы казынага толы карт тарихтан рухани азыкты казып алып, кагаз белне жазып койсак, зерек туган зердел1 урпак окыр, санасына токыр. Осы орайда Жетгсудыц журеп Талдыкорганныц тершде шырайлы шыгыска каскайып карап турган, epniK пен epniKTin, даналык пен даралыктыц, кесемдж пен шешенд1ктщ белпандей болып, уш бэйтерекке айналган Кабылиса, Ескелд1, Балпык бабаларыма койылган ескертюш жайлы ой козгаганды жен керд1м. Элкисса, ¥лы Отан согысы жылдарынан кейЫ дуниеге келген ага буынныи еткен когамды актайтын жагы да, кенмлЫе жакпайтын тусы да бар. Актайтыны - эдебиеттщ алтын facbipbi саналган 60-80 жылдар аральиында казактьщ каншама KanaMrepi артына галамат туындылар калдырды. Ел баскаруда адалдыгы мен адамдыгын багдаршам eTin, ултына адал кызмет еткен He6ip мемлекет жэне KOfaM кайраткерлер1 тарих сахнасына шыкты. Терт тулИн тескейге epri3in, epiciH 87

малга толтырып, атакэйгтп жалгастырган малшылар мен eric алкабын мандай TepiH тепл ж урт, табан етЫ cerin турып баптаган дикандардьщ eMipi езЫше 6ip енеге. Осы сиякты сан саладагы аткарылган жумыстар ага буыннын сол fla yip fli актайтын жагы. Ал жакпайтыны - таска басылган тарихымыздьщ бетж толыраклен буркегендей калтарыста калдырып, еркениеттщ ошагы болган ¥лы Дала урпактарын терт тул1ктщ сонында кеилп-конып, айранын урттал, койын курттап кана кун кешкен карабайыр халыктыц катарына косып, улттык кундылыктарымызды курдымга x<i6eprici калием. Солакай саясаттын KecipiHeH каншама асылдарымызды канша жыл толыракпен жасырганымызды 6apiMi3 ботемнз. Тарих деп аталатын сол алып сандыктын im iH fle мен эцпмеме аркау e T in отырган уш бэйтерепм1з де бар. Асыл кеэодктщ кын тубшде жатлайтынындай, еткен гасыр бедерЫде казактьщ мандайына бак коныл, бабалар ансаган тэуелазджтщ арайлы тацы атты. Сол тэуелазд1к менщ казак деген атымды кайтадан асландатыл, аскак рухты бабаларыммен кайта кауыштырды. Осы энпмемде eciMflepi аталган Жетюу жершдеп уш эулие-абыз даналарыммен кауышуымнын e3i тэуелаздтмнщ жемШ. Жогалтканымыз бен тоналтканымыз кеп, эрине. BipaK сонын iiuiHfle ортамызга кайта оралтканымыз да аз емес. Мектеп кабыргасында жургенде бул бабаларымыздьщ атын атамак Tyrini eciMiH ест1меген1м1з де акикат. Тэуелаздж алган жылы оныншы сынылка барган б1здер yiuiH XX гасырдагы жалтым жала, жактым куйенщ курбаны болган Алаш арыстарын актап, солардын калдырган мурасымен танысып, асыл сездер1аркылы ездер1мен табысканымыздын e3i улкен олжа едк Ерюнд1ктщ таны енсем1зд1 лктеген туста оц-солымызга аныктай карал, ешкен1м1з жанып, кеткеым1з келгем рас. Солардьщ iшiндe Жетюу жершде «Уш бэйтерек» десе б1рден еске тусетж осы уш бабаммен уценил мыцжылдыктын, ягни осы гасырдын алгашкы жылы жакын танысып, дана бабаларымньщ дара жолына сурлеу сала бастадым. Ягни, атадан калган асыл муралар колыма Tnin, солар калдырган зердел1 сезд1 кекей1ме туйт, керепме жарата бастадым.

АТАСЫ ЖЫРАУЛАРДЫЦ КАБАН АКЫН Ей ayeni Жетюу жырауларыныи атасына айналган, ел бастаса кесем, кол бастаса батыр, сез бастаса шешен Кабылиса бабамньщжауЬар жырыныи кайнар булагынан кана iujin, дара жыраудыц даналыкойынан алган асер1ммен белюейЫ. Тауелазджтщ алгашкы жылдары жарык керген калындыгы экемнщ калтасындагы ет турайтын бэкюнщ сабындай гана ютаптан гумырыма жететЫ дуниелер таптым. Меккедеп зэмзэм суын шкен сайын iuie бергщ келетЫ1 сиякты Кабан жырау бабамньщ шагын гана ютабындагы тагылымды жырлар тамырымды аралап, бойыма куат, жанарыма шуак сыйлагандай куй кешкен1мд1 несше жасырайын? Кайталап OKbifaH сайын жана 6ip ютапты кайтадан колга алгандай боламын. Акын-жазушылардыи каламгерлж жолын том-том ютабына карап багалап уйрент калган 6i3 уцлн бабамньщ бакЫщ сабындай калындыктагы ютабы сол том-том дуниеге 6eprici3 саркылмайтын езен, тартылмайтын булак, таусылмайтын кенге айналганын сез1нд1м. Зерттеп-зерделеп, талдап-таразылайтын болса, 6ip гана елец|нщ e3i б1рнеше томга жук болатын жауИар жырдын 6ip парасын гана айтып кережн осы ацпмемде. Кабан жырау атанып кеткен Кабылиса атамныц «Барщ- дагы тыидаидар» деген елеьин санамызга салып, саралап керейюип. СейлейтЫ сез келгенде аузыма, Елек койып бола ма ел аузына? Болындар Tipm iniKTe тату-тэгп, Sip кун1 барамыз гой кер аузына. Дуниеде eui6ip катер жуымайды, Эрк1м ие боп журсе ез аузына. Осы 6ip коргасындай салмакты елецшде бабамыз камшы сабындай кыска гана бес кун жалган ем1рдщ ей бага жетпес байлыгы сыйластыкта eMip cypin, тату-тэгп

кун кешуде екеын мензеп тур. Кабан жыраудыц бул елеи1не одан жуз жыл кейЫ дуниеге келген маргаска акын Махамбеттщ «Прлтцде сыйласпаган, агайын, кум куйылсын кезще, елгежнде жыласпа» дегеы калай ундест тур десеьизил?! Улылар ундестт деген осы шыгар. Ягни, он кунэнщ тогызы ттден екешн 6min, ею жагымыздын ортасындагы 6ip жапырак кесек етке ие болсак. жырау бабам айткандай, басымызга «eiu6ip катер жуымайды». Жыраудан калган сез асылын ары карай жалгап керей1к. Басына бэле адамныц ттден болар. Сол ттден урынады сез дауына. Эр адам ез аузына ие болса, Кызырдын жолыгады коргауына. Кейб1реу айтар сезЫ б т е алмайды, Т\\сед\\ сол сезнщ торлауына. Осыдан-ак ттден келер кесапаттьщ кандай екеын езЫ акылдымын деп санайтын адамныи ангаруы киын емес. Баба сезЫ бэйтерек кып алсак, одан берп даналардан калган оймактай ой сол бэйтеректщ 6ip-6ip бутагы icnerrec. Осы жолдарды окып отырып аталардан жеткен: «Абайлап сейле аузына, Душпанньщ 6ipi - Tin деген. ©зще женил болганмен, 0 згеге ауыр з т деген», - деп келетш магынасы терен терме жолдары ойыма орала Kerri, bip гана Tin те^репнде емес, жыраудан калган шагын ютапты парактап отырсацыз жан дуниенизд1 Te6ipeHTin, акылдын KeHiHe кенелтт, адам болып eMip сурудщ шамшырагын кольщызга устатып ж1беред1. Бул жолдар Жетгсу жырауларынын атасы болган Кабылиса атам жайлы ойымнын 6ip парасы гана. Талдыкоргандагы «Уш ата» ескертюшЫ керсениз, как ортасында Коркыттан калган кобызын колына устап отырган тас муанЫщ e3i тулгаланып, жас урпактьщ болашагына багдар KepceTin тургандай.

ЖИЕН1 Т0Л Е БИДЩ ЕР ЕСКЕЛД1 Б1рден шеж1реден 6ip ауыз айта кетейн. Ескелд1 бабамыз уш жузд'щ тебе 6ni, аузы дуалы, ce3i yani болган Теле би бабамыздын кызы Улбикеден туган улдын 6ipi едК Топка туссе шешен, кеш бастаса кесем, жауга аттанса батыр. Bip бойынан дал осындай ер жИтке тэн касиеттщ 6api кездесетЫЫ карт тарихтан жеткен анпмелерден байкауга болады. Ер ЕскелдЫщ дэл осындай дара Tynfara айналуы туп атасы Жалайыр бабасынын канындагы касиет болса, 6epi келе езмщ Сиыршы атасынын да ел бастаган ер екеын ескерсек, бабадан балага жалгасып келе жаткан кемелд1ктщ Ескелд1 атамыздын да бойында болмауы мумюн емес. Сонымен 6ipre «Уйдщ жаксы болуы - агашынан, хапттщ жаксы болуы - нагашыдан» деген накылды акылымызга салып керсек, Ескелд1 бидщ ce3i MipfliH огындай шешен, а д т би болуынын езнде Теле би бабамыздын TaniMi жатса керек. OfaH ел аузында айтылып журген мына 6ip киссаны мысалга келлруге болады. Аныз Ty6i - акикат. ©cini, кер замандарды басынан кеп еткерген казак улысыньщ кеп мурасы бупнп урпакка аныз энпмелер аркылы жетт. санамызда жангырып отыратыны рас. Эйпл1 Теле бабамыз 6ip топ адаммен 6ip ауыл манынан eTin бара жатады. Ауыл шетшдеп зиратта 6ip адамды жерлеп жатканын керген би касындагы жас хаптке карап: - Балам, барып 6inin келил, анау Kicinep Tipi адамды жерлеп жатыр ма, eni адамды жерлеп жатыр ма? - деп жумсайды. Атасынын 6ip ауыз сез\\и eKi етпей уйренген бала атын ойнактатып, anri топ адамнын касына барып: - Ассалаумагалейкум, агалар. Оздер eni адамды жерлеп жатырсыздар ма. Tipi адамды жерлеп жатырсыздар ма? - деп ата сурагын тетесшен кояды. Каралы адам - жаны жаралы адам. Бул суракка ашуланган 6ipeyi балага камшысын ала жупргенде Ы н е н 6ip аксакал оны токтатып, 6anafa карап: -Ж1берген адамына айта бар, 6 i3 T ip i адамды жерлеп жатырмыз, - дейдК Кайта оралган жас бала: - Уа, дана, аздщ сурагьщыз жацагы болды, менщ жауабым мынау болды. Сонда муньщ MaHici не? - деп тангалганын жасыра алмайды. Сонда айналасына 6ip карап койып, сез бастаган Теле бабамыз: «Естер!нде болсын, «Tipi адамды жерлеп жатырмыз» дегеж - артында i3AeyLuici, жоктаушысы бар. басына Kenin зиярат eTin, куран багыштап, дуга жасайтын урпагы бар, eciMiH ecKepin, атын атап туратын eni-журты бар деген!», - деп C63iH аяктаган екен. Сондагы «6inin кел» деп жумсап ж1берген ул 6ip мушелге енд1 толган Ескелд|'

бабамыз екен. Ел аузынан жеткен тагылымды энпменщ 6ipi осылай сыр шертедк Bi3 будан есейе келе ер болган Ескелд1 бабамыздьщ нагашы атасыныц тэрбиеан керген тэл1мд1 урпак болганын аигарамыз. Бабаньщ кол бастаган батыр болганыныц дэлел1 атамыз eMip сурген когам казак даласында жаугерштжтщ epiuin TypfaH кез1мен туспа-тус келу1мен-ак елшенсе керек. Шешендтмен соцына eniH ерте бтген дананыц дэл сол уакытта ел басына еюталай кун туганда кол бастамауы мумюн емес. Бул жазбамда epniri елге мура болган Ескелд1 атамныи ел аузынан жеткен б и л т мен Tepeniri жайлы ой козгап отырмын. Осы орайда бабамыздьщ э д т би болганыньщ 6ip KepiHiciH тагы да айта кеткенд1 жен керд1м. Ескелд1 бала кезЫен-ак батыл, э д т сейлейтЫдтмен ерекшеленген. Оньщ ен алгашкы э д т де тапкыр 6nniri жайында мынандай 6ip аиыз сакталган. Жаз маусымы болса керек. Байсалбек деген байдьщ ауылы су бойына келт конады. ДемЫе нан тскен бай суга шомылып жаткан балаларды жатып кеп куалайды. Байекеннщ астындагы байтал жанадан жуасытылган асау екен. Тонкандай кашкан балалардан ypKin, тулайды. Байдын басындаш 6epKi ушып алдына тусед1 дагы байтал одан эрмен мецюп, Байсалбек байды жыгып enTipin кетедк Байдыи бауырлары балалардын елЫен кун сурап, уш-терт кун жатады. Б т с е алмайды. Сол кезде тайга мЫген жел жасар бала Kenin: «Дауларьщыздьщ билтн маган берсец1здер. каз1р тындырайын», - дейдк ббден кажыган карттар: «Кой acbifbi демекиз, колына жакса сака гой, жасы Kiuii деме^з, акылы асса ага гой» деген халкымыздьщ кагидалы ce3i бар емес пе, бул бала юм e3i?» - деп орталарына алады. Ол Жалайыр iuiiHfleri Сиыршыныц 6ip тармагы Токымбеттен ерб1ген Жылкелдтщ баласы Ескелд1 болып шыгады. ©зара аз-кем кецеап алган аксакалдар: «Б1з ceHi баласынганымызбен 6ip токтамга Kenin турмыз. Айтамын десец. даудьщ 6 iTiMiH айта гой, шырак!» - дейдК Сонда бала: - Рас, мен e3iM баламын, Бала да болса данамын. Бул дауьщньщ нобайын, Акылга ойлап саламын. Маган берсеи дауыцды, Э д те гп табамын. Тек. риза болсаи болганы. K e n iu m iK турган адамьщ! - дей келе: «Ердщ куны - жуз жылкы. Бул iCTe тентек тертеу: эуел1 ойнап журген балалар тентек, еюнцн -оларды куган бай тентек, ymiHmi - байтал тентек. тертжил - бастан ушкан 6epiK тентек.

Терт тентекке жуз жылцыны тен белу керек», - деп memiMiH айтады. Елец eTin калган ел мэмтеге Kenin, Kenice KeTinTi. Ескелд1 сол куннен бастап еп назарына Lnirin, дуалы ауызга айналса керек». (Ораз Исмайылов. «Ел журегшдег1 EcKendi би» ютабынан). Ел аузынан жеткен тагылымды дуние 6i3re осылай сыр шертедк «Болар бала беапнде булкынар» деген елдщ урпагы eKeHiMi3fli ескерсек, Ескелд1 бабамыздын э д т би болганын, бала кезшен алгыр да етюр болганын байкауга болады. АНДАСТЫН, Б1Р БАЛАСЫ БАЛПЫК ЭУЛИЕ Дала дтм арлары ны н 6ipi он eKi ата Жалайырдьщ 6ip баласы Андастан тараганБалпыкби. Балпыкэулиенщеам! Жетюу журтшылыгынакентентаныс. Кабан жырау, Ескелд1 бабаларымызбен 6ip дэу1рде eMip сургенд^тен Балпык эулиенщ де басынан килы тагдырдын еткенж ангару киын емес. Ол тагдыр кара басынын камы ушш емес, бупнп урпагынын арайлы таны ушш He6ip сын сагаттарга толы болганын ecTi урпак жаксы бшсе керек. K;a3ipri когамда карт тарихымыздьщ катпарлы беттершщ 6ipiHeH гайыптан тайып елд1 елен eTKi3ep тын дерек шыкпаса да Балпык би eMipiHin енегеге толы еткенш осыган демн 6i3re жеткен мураларынан-ак байкай аламыз. Балпык бабамыздын Алланын ерекше назары ауган пендеа болганын, сонын нэтижесшде эулиелж дэрежеге кетершгешн сол fle yip fli айтпаганньщ езшде еткен гасырдын бедерждеп мына 6ip окига дэлелдей алады. Осынау ¥лы Даланын тесж Tinin eTin, бупнде экономиканын куретамырына айналган тем!ржолдын салынганына да гасыр толды. Дел осы тем}ржол салуга байланысты окигада бабамыздын эулиелтне тан калмаска лажымыз жок. Батые пен шыгысты жалгастырып келе жаткан тем(ржол курылысы Жетюудыц жерже, Балпык бабамыздын елже келгенде ерекше окига орын алады. Курылыс жобасы бойынша туп-тузу келе жаткан тем!ржол тура Балпык би бабамыздын зиратына келгенде He6ip киындыктарга тап келедк Айтканынан кайтпайтын басшылар ешкандай езгертуаз тура сызба бойынша ж у р т етем)з деп канша тырысканымен баба зиратын таптап ете алмайды. Бул жерде касиетл, эулие бабамыздын зираты жатканын ecKeprici келмеген шолак белсендтердщ б1рбеткейл1пнен тук шыкпайды. Акыры баба урпактарынын, ягни ауыл аксакалдарынын айтканына KeHin, зиратты айналып етуге тура келедк КУДайдын куД'рел - тетесжен салганда алга жылжымай

койган курылыс жумысы зиратты айналып етюмен-ац ез ыргагына Tycin журед1 де кетедк Муны ешкандай да сэйкеспк деп карамауымыз керек. Бул ce3ci3 Алланьщ назары ayfaH Балпык бабамыздьщ ерекше нышаныньщ 6ipi. ЭулиелИнщ тайга танба баскандай дэлелк Балпык бабамыз ез заманында жау жапырган батыр, сез сапырган шешен. eKi елдщ ортасына алтын Kenip болган eniui де едк Кадыргали бабамыздай ipi дипломаттьщ 6ipi болган. Оган Балпык эулиенщ Кытай елше елшшшке барганы дэлел. Тарихи деректерге суйенсек, Кытайга елиллшке барганда бабамызды «Кара Балпык», «Кара би» деп атаган екен. Мундагы «кара» ce3i адамньщ тусш емес, тулгалы, ipi, алып, дара дегенд1 бтд|'редк Ендеше 6ip гана «Кара Балпык» сезшен бабамыздьщ алып тулгалы, ce3i дана, ез! дара болганын ацгарамыз. Он eKi ата Жалайырдыц ей улкеш Андас тармагынан тараган бабамыздьщ Кытайга елиЛлшке баруыньщ e3i ол KiciHin бойындагы даналыкты, адаммен сейлесе алатын шешендю мен елдщ жайын айта алатын кесемдИн 6mflipce керек. Жаугершшш заманда Сырдьщ бойын сагалап кеткен Жалайырлардьщ басын 6ipiKTipin, Ескелд! бимен 6ipre ата- бабасыньщ касиетл конысы Жетюудьщ терше, 1ле, Каратал езендержщ алкабына Keuiipin 8Kenyi де ел аузында ацыздай болып айтылып журген эцпме. Жалпы, Балпык эулие айтыпты деген ой-толгамдар аз емес. Bip ауыз сезбен даудьщ туйшш Lueiuin, 6ip ауыз сезбен жаудьщ 6eTiH кайтарган бабаларымыз ей ayeni сезге токтайтын ец\\ гой. Сол дэу1рге катысты кандай даулы мэселе болмасын, туйшш Балпык аталарымыздай би-шешендердщ 6ip-aK ауыз C63i iweiuin тастайтын. Баска да улдарыньщ улыкты, кыздарыньщ кыльщты болуы ytuiH галамат сездер калдырган. Ka3ip сезден Kaflip кашкан заман болып тур гой. Тэрбиеж езгенщ кацсыгынан (здеген когамда дана бабаларымыздан калган енегел! жол келецкеде калып бара жатканы рас. Sip гана Балпык бабамыз айтыпты деген каншама асыл сез бар. Тагылым ала 6inreH адамга эулиенщ эр елецшде терт кубыламызды 6yTiH устауга жетерлш ой жатыр. Акикатында ауызб!рлiK болмаган жерде берекенщ болмайтыны акылы бар эр адамга 6enrm i дуние. bip кем дуние. Бабадан калган асыл сезд! аманат деп карамаган 6yriHri 6i3flep акикатында aybi36ipniKTin KaflipiH 6ine алмай бара жатырмыз-ау! 9cipece, элеуметлк желще казак казакка сондай жантурипгерлю сез айтып, 6ipim n кем ш ш тн 6ipi айдай элемге жариялап, мылтыксыз майдан жасап жатыр. Осыньщ 6epi, бабам айткандай, кеншен ойлап ютемегеннен кейш басымызда береке болмай жатканыньщ KepiHici. Ку таякты кедейге дэулет 6iTnec деме, Бакпендэулетбасымнан кетпесдеме,-дейд! дала дшмары Балпыкэулие. Bip Караганда карапайым гана eKi жол. Астарына у ц т с е ж з коргасындай салмакты ой жатыр. Сол ойды саралай бтетш сана бергей бупнп урпакка. Бабамыздьщ кш д тнен тараган урпактары жайлы 6ipep сез айта кетсек, артык болмас. Балпык эулиеден TmeHiui, Элдеке eciMfli eKi ул жэне Акмоншак, Кекмоншак атты eKi кыз eMipre келед!. EKi кызын Парша, Торша деп те атаганы туралы деректер бар. Кос кызы жазиралы Жаркент ежршдеп Кокырелеи маиындагы Суан аталарымызга узатылган екен. Ал бабаньщ т1келей урпактары Ka3ipri танда тэуел аз e n iM i3 fle елеул! ецбек eTin, ел Ti3riHiH устап, эулие бабасыньщ eciMiH умытпай, кей1нг1 урпакка улыктап келе жаткан жайы бар. 94

ТАЛДЬЩОРЕАН Т0Р1НДЕГ1 YLIJ АТА ЕСКЕРТК1Ш1 Сез басында айтканымдай, дэл осы уш атамызды, тагдыр маидайыма жазып, Талдыкорганга Keiuin келт, енбекетт, елмен етене араласа бастаган сэттен терен б т е бастадым. Уилниш мынжылдыктын босагасынан аттаган жылы Талдыкорган каласындагы Бикен Римова апамнын атындагы облыстык драма театрына актер болып кабылдандым. Театр гимараты Абылай хан мен Кабылиса атамнын атындагы кешенщ киылысында орналаскан екен. Ол кезде, неан жасырайын, Кабан жырау жайлы да терен б т е коймаган кез1м. «Каратал» ыкшамауданында пэтер жалдап тургандыктан жумыстан кейш аяндап шыгамын да уйге жеткенше казакша кеше атауларын окып барамын. Кызыгы, Абылайхан кешесшен кейшп улкен кеше Балпык би атымен аталады да, одан кейшп кен api узын кешеге Ескелд1 атамыздын eciMi 6epininTi. Толык бтмегеннен кейш осы ежрде аты шыккан би- шешендер гой деп топшыладым. Ол кезде облыс орталыгы Алматы каласы болгандыктан Талдыкорганнын ажары кашып, базары таркагандай куйде едК Кешеде келш аз. Сондыктан кебшесе жаяу журуд1 эдетке айналдырганмын. Куз аяктала Талдыкорганга келген мен кыс ете сала «Каратал» ыкшамауданындагы конысымды «Жетюу» шагынауданына карай ауыстырдым. Театрдан элдекайда кашык болса да кеше-кешеы аралап, калай жеткеымд1 де бтмей калатынмын. Б1р кун1 каладагы ен узын api ен кен кешенщ 6ipi - Тэуелседж кешеамен орталык аланга дейш журю керпм келд1. ©3iM турып жаткан ыкшамауданнан шамалы жургенде тебес1нде «Казакстан» деп улкен эрттермен жазылган гимаратты кез1м шалды. Сырт келбет1не карап мэдени ошак болганын ангару киын емес. Шынымен де 6ip кездеп кинотеатр екен. Алдында атшаптырым болмаса да кен аланкай. Сол аланкайдын как ортасында келем1 сандыктай 6ip тас тур. Бул не кылган тас екен деген кызыгушылыкпен касына бардым. Ырден тастагы «Бул жерге Жетюу жерЫщ кернект1 тарихи тулгалары Кабылиса жырау, Ескелд1 би, Балпык аулиеге арналып ескертюш орнатылады» деген мазмунда жазылган сезге кез1м TycTi. 1994 жылы койылган екен. Мен1н кергежм 2001 жыл. Содан 6epi жет1 жыл eTinTi. Ескертк1ш неге койылмай жатыр екен деген санамда сэулеленген суракка «Аумалы-текпел1 кезендеп токыраудын салдары шыгар. Буйыртса, осы жерден сол уш атам тулгаланып, тас тугырына конар», - деп ез ойыма ез1м жауап 6epin кете бардым. Арада аттай тулап, октай зулап бес жыл ете шыкты. Мен театр саласынан журналистикага ауысып кеткен кез1м. Осы сэтте уш ата урпактары курган «Уш бэйтерек» когамдык корынын жумысы жандана бастады. Облыска эюм болып келген C epiK 9б1кенулы Умбетов осы ескертк1шт1 тургызуга муддел1 бастамашы топтьщ ет1н1ш-ттепн тындаганнан кейЫ б1рден колдау KepceTinTi. Осы сэттен бастап ескертюш бой кетергенге дейЫ эр жиынына катыспасам да ара-тура арасында болып журд1м. Ескертк1ш орнындагы сандыктастын не уш1н узак жыл турганын ести бастадым. Ен a y e n i, оган каржы да колбайлау болмапты. 9 y e n i сол ескертк1шт1 кайда тургызамыз деген сауалга жауап табу 6ipa3 киындатса керек. Саналуан niK ipfleH шындык туындап, туб1нде он нэтиже берета бар емес пе? E ip тобы 1лияс Жансупров атындагы Мэдениет сарайынын Акын Сара кешес1 жагындагы субуркактынорнына коюды усынады. Каланын какортасы болганымен 95

мерекелж шаралардын барлыты сонда етед1, кала тургындары Жана жылды сол жерде карсы алады. Ондай кезде шампан атылыл, арак-шарап iminefli. Сонда кейб1р ерткендер дэл ескертюштщ алдын шмдж iujy орнына айналдыруы да мумюн гой. Bip себептен бул да акылга конымды. EHfli 6ipi Ka3ipri облыс SKiMfliri тимараты алдындагы субуркактын орнын айтады. Ол жерге де коюга уйлеспейтш себептер1н айтады. Сан Typni усыныс, кызу niKip айтылып жаткан туста Наурыз Цыпышбайулы осы дау-дамайдын туйМн шешетЫ ойын ортага салады. Ол уш атанын дэл бупн каскайып TypfaH орны efli. Ол кезде 6ip замандагы «Казакстан» кинотеатры мейрамханага айналган. Енд1 ofaH кайшы niKipnep opTafa салынады. Мейрамхананын алды натыз арак- шарал iuiineTiH айрай-шудын орны емес пе деген niKipnep де болады. Сол жер KeniniHeконып, жанынажагылTypfaH Наурыз агамызескертюштщ мейрамханадан epipeK орналасатынын айтады. УшеуМн келбетЫ шыгыска царатып тургызсак, сан гасыр бойы esflepi ансаган тауелс1зд1кт1н шуакты кунш, азаттыктын ак танын бупнп урлагымен 6ipre карсы алмай ма? Осы ой сол уакытка дей1н созылган тюрталаска нукте кояды. Осылайша сан Typni алыпкашпа энпмелер мен Kepefap niKipnep 6ip арнада тогысыл, 2006 жылы Жетгсу жер!ндеп керие>сп тарихи тулгалар тас тугырга кетертедь Сол ескертюш Тэуелйздж кешесжщ бойында апдЬс пен 6ipniKTin 6enrici рет!нде азат елдщ ар- намысты урлактарына багдаршам болып тургандай. Сол жылы уш атамызга арнап республикалык акындар мушэйрасы erri. EHfliri жерде эулие, би, батыр, жырау бабаларым бупнп урпагынын жырына аркау болып, eMipnepi елен болып epinin жатты. Сол додата мен де катысыл, Kacnerri бабаларыма ез1мшееленернепмен ескертюшкойдым. Бупнп сез!мд| сол елецмен тамамдайын! УШ БЭЙТЕРЕК (ескертюш басындагы ой) Алатаудын тебесЫ ала булт шалтанда, Каратаудын тебеан кара булт шалганда, Жау жагага жармасып, 6epi етектен алганда, Тал да талпай кармауга бэр! адыра калганда. Сауыкты сайран кундер1м айналганда apMaHfa, EniHinтауып сурауын, кезЫщтыйып жылауын, Бастаган аппак тандарга Кабылиса жырауым! Шаныратын кулал ортага, ошактын оты ешкенде, Кулынынныч тулымын, Кылыгы шыккан кызыннын бурымынан кескенде. Каратал калып жайына, Сырдариянын бойына, ШиелМ сагалап, ^азалыны паналап, Удере журтым кешкенде. TepeniriH айта алган, тупн тартса май тамган, Kacnerri атаконыска кешкен елд1 кайтарган Ескелд1 би, батырым!

P.S Алатаудын басынан кун аймалап арайлы, Каратаудын басынан айдын нуры тарайды. Аспан тустес кекленбек Квкбайрагым кекке ерлеп, Тэуелаз ел атаныл тан калдырдык талайды. Тас тугарда уш абыз болашакка царап тур,





Караш а КАРАМАН Журналист, каламгер