тоздырма» деген даналардын аманаты урпак сабактастыгымен бупнге жеткен. Улт кундылыгын жалгастыру тауелаз Казак мемлекелнщ жасампаз урпагынын перзентлк парызы. ** * Куанатын жайттыц 6ipi - будан былай ел шеж1реа Иам тарихынын акикат аясында сейлейлнже кез1м1з жеткендей. Мен тарихшы да, жазушы да емеспш. Белсенд1 окырманмын. Окыганым мен бупнгщей еслген1мд1 журепммен кабылдап, ой nipiMiMHeH етюзт, казак шеж1рес1не тагзым етуд1 эдетке айналдырган адаммын. «Не важно, есть ли у тебя исследователи, а важно, есть ли у тебя последователи?» деген Евгений Евтушенконын сезЫ былай топшыладым. Сенщ eMip жолынды зерттеуштер болар, я болмас, ал есиелн мен аманатынды жалгастырар урпактьщ болганы ем1рд1н мани Элбетте, урпак аркылы улттьщ да, когамнын да сабактастыгы жалгасады. Мацплж eMip дегенщ осы емес пе? «Халык ушж кереметзан-оньщдастурЬ> деген екен Конфуций. Кепке енеге- y n r i боларлык салт-дэстур1м1зд1н сакталуынан улан- байтак жер1м1з, керкем T m iM i3 , улттыкболмысымыз сакталды. Ащы мен тущыньщ дамж таттык. Жаман мен жаксыны айырдык. Жаумен жагаластык. Доспен араластык. T e 3 iM flin iK танытып, e n flir iM i3 fli, ip in ir iM i3 fli мойындатып, тауелаздЫке кол жетюздж. Бул, айтары жок, гасырларга созылган куресте табандылык таныткан ата- бабаларымыздьщ жецю. Олардьщ ер л тн аскактатып, аруагына тагзым етудщ эдепл K e p iH ic iH in 6 ip i - Балпык бидщ тарихтагы орнына арналган ип шаралардьщ уйымшылдыкпен e T y i. Менщ ендИ n iK ip iM ем1рдщ тагылымдыгы жайында. bipiHiui, Te3iMfliniK деген шыдамдылык. кенбюлк, 6epiKTiK, мыктылык депл. Ол тез1мдтж ецешке кадалган тжен icnerrec пе деймж. Юрген i3iMeH Kepi кайтпайды. Амалсыздан кинала-кинала жутасьщ. 0кпене кетсе дертке ушырайсьщ. Асказаньща туссе корытасьщ да, куат аласьщ. Бабаларымыздьщ басынан еткен eMip жолы соньщ айгагы. EKiHiui, «Артында улы калганньщ K63i калады, артында ce3i калганньщ e3i калады» деген улагатты сез. Балпык бидщ K63i TmeHiui едтдокл ту еткен казы. Жолын жалгастырган Карымбай, Назар, Жэлменде хан-тереж багындырган жалайырдьщ танымал тулгалары. Назардьщ Кер!мкулы, Толкынбектщ Рахметолласы ез заманынын шеж1ре шешендерк YiuiHiui, Ел баскарган кесем, сез бастаган шешен Балпыктын аманаты мен есиел, журектен шыгып журекке жеткен накыл сездер1 ерлеудщ тын жолын тандаган жастарга куат берелн уран. Сондыктан да ол б1здж арамызда. TepTiHiui, эулие Балпык жаны кысылган адамга аян 6epin, жебеп жолын ашкан. 0сиел мен батасын 6epin, жастардын белж буган. Эдиодкл ту еткен урпагыньщ камкоршысы болып, багын ашкан. Бесжиш, Балпыктын жолын куган урпактары еткен, кеткен, жеткен когамнын бас кейткерлер1 Айту би, агайынды Байкоржын, Сакбай мен Оспан ак патша тусында беделд1 би, адуынды болыс болса, ак пен кызылдьщ текелресжде билж лзпн1н устаган Ракым, Кошым. Пышан болыстардын кайтпас кайсарлыгы ел есжде. XX гасырда да бабаларымыздьщ аманатына киянат жасамай елже енбек еткен тулгалар катары сиреген емес. Солардьщ 6ipi eKi марте С оц и ал и ст Енбек Epi, дала академии атанган Нурмолда Алдабергенов, С о ц и ал и ст Енбек Epi Зылиха Жанболаткызы Тамшыбаева, Улы Отан согысыньщ apflarepi Ипбай 151
Базарбаев, живы Кешюнбай Жанатов, шепшеп Базарбай Бекмухамбетов, Телеген Шойынбеков, кара шаныракка ие болып отырган Болат Кисметов пен Даулет Нустбеков. ©Mip есю мен жананьщ текелреанен туындап, узтю аз жалгасып жататын курес кана емес, eMip - мектеп. Мэцплк eMipfli ансау коммунизмдК жумакты ансаумен б1рдей сиякты KepiHefli маган. Оган умтылу киял гана емес, жанкешл енбек, адалдыкпен келген табыс, адтджпен орнаган билж. Кезжде жаксылык жайында кеп жазылды. Баскасын койганда ЖЗЛ айдарымен мындаган адамдардын eMipiH мадактай отырып, елдщ жепспп насихатталып, терюкейЫдеп олкылыктарды айналып erri. Атам казак муны «Жаксылыгын асыр, жамандыгын жасыр» деген ею ауыз себен туйтдеген. ©йтпеген кунде даму, ерлеу деген Kacnerri угымга Kecipi тиедК Ka3ipri заманньщ жетюлктер! замана тапабына сай ерлеуде. Шьщына шыга койган жокпыз. Мызгымас одактьщ ыдырауынан барымыздан айырылып калганымыз да жасырын емес. Эйтсе де улкен желслпм1з де Улы Теуелсвдж. Оньщ кек туын желб!релп, жердщ булндпн, елдщ амандыгын сактау. Барды уксатып, толагай табыска 6eneHin, nriniriH елге керселп, жемюн 6ipre жеу. Соган карамастан аягымызга оралып жаткан шырмауык, езара тусшбеуштжтщкесапаты, эдтджл белден басып, ecipin жургендердщ езгеден бурын ез катарымыздан шыгып отырганы еюыштьак. «От каждого по способности, каждому по потребности» дегенге назар аударып KepeniK. «Каждому по потребности» дегеым*з мждетл турде орта 6iniMfli nrepyqi казак улты жогары денгейде етюздк TeriH 6iniM алып, тепн емделу киял емес, ел nriniriHe айналган nriniKTi 6ipfle-6ip пенде жокка шыгара алмайды. «От каждого по способности» дегенге келеек, айналдырган eKi университет, оншакты институтты аяктап, елше енбек еткен азаматтарымыз шеберлтн шындап, юке де, бэсекеге де кабтетплтн далелдеп елЫе 6epepiH 6epin, аларын алганы да шындьщ. Кезшде казакты мангурт атаганын еске алып, 6yriHri бейкамдыкты Kepin, карекет жасаудан repi оган KiHani YKiMeT деп керден кагатындар ез арамызда жур. Егеменд!пм!здщ eTneni кезе^нде бупнп урпак apTypni киыншылыктарга тап болды. ©мврдщ катал сынагынан айналып ету мумюн де емес едк Элбетте, казак-калмак согысынан туындаган «Актабан шубырынды, алкакел суламаны», ак патшаньщ aMipiMeH келген «зарзаманды», кенеелк кезенде орын алган зулматтын киянатын да умытуга болмайды. Соньщ 6apiH женген ата- бабаларымыз бен ага урпак еюлдерк Олардьщ epniriH, есиел мен аманатын умытуга какымыз жок. 1710 жылы Кектебе жайлауында Тауке ханга сэлем бере барган Дулат Жаныс Буркыл би, Шапырашты Жарлыгап, Ысты Нурманбет, Жалайыр Жолбарыс билер бас косып шер таркаткан екен. Жасы сексеннен аскан Эз Тауке: - Келешекл ойлайтын кез келд1 бтем. Казак пен калмак eMip бойы согыса бермес. «Коркакты куа берсен батыр болады» дегендей, eKi елдщ батырларына не жетпей жатыр? Жер жетпей жаткан жок, сана жетпей жатыр. Согыс елдщ багы ушЫ емес, такка таласкан казак, калмак шонжарларыньщ камы ушЫ болып жатканы мынау. Осынау магынасыз, мэнс!з жаугершт1ктен ею жактын аялаган ауылы шабыста, арулаган eniri табытта, сонылаган малы ерюте, арткан жуп тенки!п туйеде калды. Шал-KeMnipin ордада калмай обада, eniri молада калмай далада калды. &здщ колымызбен шок кесеп отырган орыс пен кытайга кереп де осы болып тур-ау. Дер кезЫде eciMi3fli жимасак мына далага солар кожалыкете ме деп коркам. Ел аман болса, 6i3 оган жол бере коймаспыз, - деп 6ip тыныстаганда, шубар эулие атымен танылган Жолбарыс: 152
- Дария арам болмайды, ит каншама сигенмен. Казак басын имейд1, калмак мыкты болганмен, - деген екен. Бидщ осынау канатты ce3i жастарды ерлшке баулыл, ж е р т жауынан тазартуга атсалысса, Теле бидщ жиеж ЕскелдЬ «Елщ ушж ецбек еткенщ, муратьща жеткенщ» деген сез1мен енбектщ куДфетж эслеттеген. Ескелд1 ауданы Шубар ауылындагы саябакта жиырма батырга орнатылган ескертюш «Ецбек Ty6i - зейнет» деп сыр шертш тур. Кабан жыраудьщ «Жер ойпацы 6in iH 6ec, e6iH тауып уй TiKce, ел ойпацы бшшбес, eniH e сай ул туса» дегеж «1стщ TeTiriH шешетш кадр» деген кешеп компартияньщ устанымынан элдекайда кундырак. Бтген Kicire, эрине. Тарихка мукият карал, акикат тургысынан сараптап кажетше жарату б^м дтж .бткттж кеж атады .Ж оцгартакарсы халы км айданы нуйы м дасты рган хандар емес, Теле, Казыбек, Эйтеке бастаган билер. Олардьщ устанымын колдаган букара халык. Жетюудан Сыр enipme ж ецкте кешкен Жалайырлар хан ордасына кайрылмай тура тарткан гой. Муны ест1ген Болат хан кештщ алдын кес-кестеп: - Ордага бурылмай кайда лагып бара жатырсьщдар? - демей ме. - Халыктан кайыр болмаса хан бузылганга уксайды. Жер кш д т Каратау мен Улытауга барып паналармыз. Сол манда казактьщ ип жаксылары бас косып, акыл тогытар, cipa, - дейд1 Балпык. - Батыр, жанылып турсьщ-ау. «Ханнан кайыр болмаса ел бузылады», - демеуил ме ед1? - дейд1 хан сызданып. Осы сэтте ер Ескелдк - Эз Тауке атанган экен сенщ атьщды Болат койып ед1, 6 ip a K сен болат емес, болжыр болдьщ. Бужрщнен Хиуа, Кокан хандыктары кадалганда карекет керсетпеп едщ, енд1 как мандайдан каптап жон^ар келедк Балпык кателест турган жок, KepiciHme, халыктьщ езжен кайыр болмаса, елд'щ азганы азган, тозганы тозган деп тур. «Кшемге 6eprici3 алаша бар, ханга 6eprici3 караша бар» деген Теле би аман болса. халык майданы курылып, елдщ атка конары хак, - дегенде Болат терю айналып кете 6epinTi. Рас, билжке екпе айтуга да, наз айтуга да болады. Жеммен айтса жарасымды api кажеттт1п басым. Ал жерден алып, жерге салыл табалау - эдепс1зд1к. Заманына сай бил!ктщ T y p i езгергешмен максаты езгермейдк Елпмен су кешкен, ауыздыгымен су ш кен аласапыранда елдщ басын косып, жудырыктай жумылдырып эдшджл ту еткен билерд1 халык болып колдады. Бупнп бил1к те буктхальщтык колдауга ие болганда алга койган максатына жетедк Кандай да болмасын icTi кецшен ойлап, бупнп куннщ кызыгынан repi ертецп куннщ баяндылыгына ерекше ке ц т белген Балпык бабамыздьщ: Елж, жерж ойлаган, Адалдыктьщ 6enrici. Сез мэн1не бойлаган, Даналыктьщ 6enrici. Жокта шоктай жайнаган, Эдтджтщ белпа. Жаксылармен жанаспау, Надандыктьщ белгю, - деген1 аздер мен 6i3re арналгандай. Бабамыздьщ есиел мен накыл сездерж урпактарбиелеудщаркауына айналдыру бупнп урпактьщ парызы Бул eMipre кеше келген угым емес. Бул мындаган жыл- дык тарихы бар бабалар аманаты. Бул ултымыздьщ ураны, Егемен казак елжщ конституциялык устанымына айналды. ¥загынан болгай! Баянды болгай! 153
ЕЛИЕС1 - балп ы к; би
ЕЛ ИЕС1 - БАЛПЫК БИ «Таудан Tiperi бардын тастан журеп бар» дегендей, Тянь-Шань Мотал тауынь*- жоталары мен сшемдерш, езен ангары мен кел жагаларын мекендеген туре тектес халыктьщ шын маынде осалы болмаган. ЖерЫ коргап. етне пана бопга- журеп тастан жаралган батырлардын Отаны. Колына кетпен устап, арык, тога- казып, eriH erin, бау-бакша, бак ecipin жерш гулденд1рген багбандар мен дика- бабалар мекенК Терт тулю мал еарудщ майталман шеберлер1 кешпендтерд#*. жаз жайлауына, куз куздеуЫе, кыс кыстауына айналган, кектемде тел алаты- кутты турагы. Осынау Kneni жерд1 ез конысына айналдыруга кумар болып ше* аймактан келген караниет каракшылардьщ ойран салган жерк Дегеыне же'т алмай, келген i3iMeH кете алмай жер жастанган жерк Cafbi сынып, 6eTi кайть- Tipi калгандарынын Kepi айналып кеткен жер!. ¥закка, тым узакка созылган соты: ерттен аман калган жер. ¥рпагына асыл мура болып сакталган жер. Мын ел ■ мын TipinreH адамзат баласыньщ каны cinin, енбепмен теккен Tepi акталып. ег nriniriHe айналган Kneni жер. Кене тарих тагылымы солай дейдг Тянь-Шань тауынан басталатын Жуанкара жане Кашкар езендер1 косылга* жерден басталып, 1186 шакырымга созылып жаткан езен - Шу езенк Онын ангарь тауаралык кылта шаткалмен eTin, Боам шаткалынан кейЫ 6ipTiHAen кенейед Суы моп бопган байыргы жыпдары сексеннен астам сапасы бойында Tipium* асте толастамаган. Солардын imiHfleri ipinepi Корагаты. Мерке, Карабапта, Аксу. Курагаты, Куйганнан кеМн Мойынкум жане Бетпаедала аркылы агып, жагалауыю= камыс ескен карасуларга 6eniHefli. Шу ангары кыргыз жерЫен басталып Кордай, Мойынкум, Сарысу, СозакенРР'не жетедк Бул мал шаруашылыгын дамытуга ете колайлы жер огыз хан заманында eMip сурген тайпалардын кыстауы болган. Огыз хандыгынын курамында жиырма терт рулы елдщ 6ipi Жалайыр езге тайпалармен катар Шу ашршде Батые тур« кагандыгынынуйыткысы болган. Шуманак, Сырманак курамына жататын Жалайы: руы ерте заманда Ертю пен Фергана, Кап тауы мен Кытай корганы аралыгын- = кеилп-конып журген ежелп рулармен катар eMip сурген. MiHe, осылардьщ 1шже* 6ipHeiue тармагы Алтай мен Каратау, ¥лытау аймагын мекендеген. Хан, Токырауын, Конкасат, Квмесет, Оят, HinxaH, Гурген, Талецпт. Тере, Шагь* атты рулардьщ тарихтагы езждж орны Рашид-ад-Диннщ туысында кежне- 158
Сайлаубай БЭ31ЛОВ Кексу ауданынын курметп азаматы. Казакстан Журналистер одагынын мушеа
сипатталган. Олардан тарап ecin-енген урпак TeMipmi курган ¥лы улыстьщ керегеан кенейтт, ipreciH беютуге айтулы улес косканы элем тарихшыларыньщ ецбепнде айдай анык жазылган. Тянь-Шань тауынын батысында Жошы улысы мен Алтын Орданьщ. Шагатай улысы мен Жетенщ, Тянь-Шаньнын, шыгысында Юань (Мэнплж ел) империясыньщ, онтуслк батысында Елхан мемлекелнщ бой кетеруте атсалысып, аты шыккан кене рулардын кауымдастыгы Жалайыр атанганы жэне белплК Иран, Ирак жерЫде Жалайыр мемлекелнщ непзт калаган Хасан шейхтен бастап Ахмет Султанга, Моголстан мемлекелн куруга бастамашылыктаныткан Бабырга колдау керсеткен Абу-л Касым Жалайыр, Сейид Касым ишак ага Жалайыр бастаган бутактарды Моголстандагы, Орта Азиядагы, Ундютандагы ¥лы Моголдар эю м ш ттне катысып, Фергана жазыгынан Желсуга дейт канат жайган. Тарихтьщ осынау кезентде Жалайыр арыстары ipmNrrih де. 6ipniKTin де улпст керсеткен. Алаштын улкеы тарак тацбалы Жалайыр атанып улкен мэртебеге ие болганы тарих айдынында сайрап жатыр. Казак шеж1рестде Шуманак арыстары Андас, Мырза, Карашапан. Оракты. Акбуйым, Калпе, Сыпатай, Куилката, Сырманакуландары Арыктаным, Байшепр, Сиыршы, Балгалы, Кайшылы, Шегелек ата урпактарыньщ ез алдына ата, одан ру болып калыптасуы осы кезецнен, ягни 1468-69 жылдары «Keiuneni езбектер» ©рлеслпнщ Казак хандыгы мен ©збек хандыгына, Алтын Ордадан улкен Ногайлы мен Kiiui Ногайльк-а белтген аласапыран жылдардан бастау алган болар-ау шамасы.» деп жазады Н. Кылышбаев «Тэтлбай мерген» ютабында. Тарихи ipi тулгалардьщ 6ipi - Дертсалыулы Балпык- Кене шеж1релердщ жазуы мен кэрщулак карттардын айтуларына Караганда ол Жалайыр тайпасыньщ Шуманак iiuiHfleri Андас руынан шыккан. Заманында Андас атаньщ e3i де кайырымы мол, касиел зор шарапатты жан болган. ©йткеж «Бата алсан Андастан, кем болмассьщ мал-бастан» деген мэтел ел ш н д е кецЫен тарап кеткен. Ал кеплпне келеек, «Андастьщ жок карагандарынын e3i жауга шапкандай» деп дэрттелтген. Алты эйел алган Андас атаньщ балалары кеп болган. Солардьщ 6ipi - Калка. Одан Дуйсенбк Дуйсенб1 кепке дейт перзент суймесе керек. Bapi Жаратушыньщ колында деп атынан туспей елте пана болган адам екен. Алланын аянымен бершген тут беапне Тэйменке, Кайдауыл, Канкожа атты улдарын белеп ecipreH. Канкожадан Дертсалы. Дертсалыдан туган балалар алтау: Бшдебай, Меидебай, Балпык, Салпык, Кешубай жэне Штет. *
Балпыктын Lueuieci - Акбалык Дулат елЫщ Ботбай руынан, Tetcri жерден шыккан, тэл1мд1, парасатты жан екен. Асыл ананын ез балаларына берген багалары кун1 бупнге дейЫ халыктын жадында жатталынып келедк Болжамшыл, шарапатты ана: - Бтдебайым - малдын neci, Мендебайым - ейелдщ neci, Балпыгым - елдщ neci, Салпыгым - ауылдын neci, Кешубайым - уй тентепм болар! - деп отырады екен. дз ананын айтканы кежыректе айна-катеаз KeninTi. Балпыктын 3 ep eK T iri мен даналыгы бала кезЫен байкалыпты. Онын алгашкы нышандары туралы ел аузында мынадай аныз бар: «Уш жасар Балпык (6 ip анпмеде 6 ip жасар деп те айтылады) б1рде анасынан: «Айтынызшы, апа, мен туган KYHi осы уйдщ imi кып-кызыл болып KepiHfli гой маган. Ол не ер,\\ сонда?» деггп. «Уа, аруак! Ай муМэд!, айыр туякты, TiniK кулак, адал малымды саган арнадым! Ил мен кезден сактагайсын. жарыгымды!» деп жаббар Алласына жалбарынган ана: - Саган толгатардын алдында гана отш зге бастыратын козы жунт кызыл бояумен бояп, кереген1н басына inin койган ед1м, кулыным! - де гт. 0р нарседен ерекшелене бастаган баласына aKeci Дертсалы да,анасы Акбалык та айрыкша кен т белген. 9cipece, оны aKeci e3i баулып, жанынан тастамай, e3i катыскан nri жаксылардын бас коскан жерлершен калдырмаган. Б1рде «Уй тентеп» аталып журген Кешубай 63iHin келЫшепн емдеп журген баксынын ак некеге киянат жасап койганы уилн басын балтамен шауып, еллрш тастайды. Ердщ куны елеуаз калатын кез емес. Баксынын ел-журты тайлы- таягымен Kenin Дертсалыныц ауылын шаппак болады. Арага агайындар Tycin, ел агалары - билер жиылады. Сонда бала Балпык суырылып алга шыгып: - Баксыга балта кылмысы устЫде сттендк Урыга кун жок, урыга кун болса, момынга кун жок! Эз TayKeHin заманынан 6epi бура кунсыз, бука кунсыз, уры кунсыз емес пе efli?! - деп жиылган топты токтамга келлред!. Акылга сыйымды э д т билжке юм токтамаган? Баксынын eni де, баскалар да бул шеилмге epiKci3 мойынсунады. «Болашакбидщжолы солай ашылган» -дейд! кад1рменд1 карттар. 03i тауып, ез! калап, e3i сайлап алган билерЫе халык кашанда катан талап койып отырган. Ен апдымен опардын кара кылды как жаргандай э д т болуын
калаган. Сол билердщ бойларындагы 6ip ерекше касиеттер1 - токырамай, токтамай заматында жауап каткыштык шешенд1ктер1 деу1м1з керек. Сондай зерендшк Дертсалыулы Балпык бабамыздьщ бойынан арылмаган. KimiripiM болса да 6ipep мысал келлре етейк. Врде Бапекеннщ епнштжпен айналысып журген Улы жуз - УйсЫ Ботбай елтдеп балдыздарыньщ 6ipi дастаркан успндеп эзт-калжьщга карай киястап: - Бапеке, калай дейаз, осы сарттык киын ба, мэргпк киын ба, карттык киын ба? - дептк © зтщ картайып келе жатканын да жанамалатып еткен ку т т д т е у балдызына кул1марей караган Бапекен: - Сарттык киын емес-ау. Бау-бакшац болса. Мэртт1к киын емес-ау, Астыгьщ, акшац болса. Бершен де карттык киын екен, Kenmi толгандар «айналайын, ата» дeйдi. Kenmi толмагандар «айткандарьщыз ката» дейдК KiMfliKi дурыс, KiMfliKi бурые, Ол жагы Аллага аян, Ал, сен сыкылды жен бтелндер «Дастарканга бата» дейдк Эумин! - деп езуге кулю yftpin, журекке жылу теккендей леб1з1мен шалымды жуйрж, шабытты шешен екенд1пн тагы 6ip аигартса керек. Ел аузынан жиналган фольклорлык кужаттарга Караганда жорыкты кездерде кол бастап, даулы кездерде сез бастап, жакынын жараламай, агайынын алаламай, алкалы топтарды аузына каратып еткен орак ауыз, отты ттд1 Балпык бидщ тупю ойын туспалдап бтдорудеп мэдениел ете жогары болган. Оньщ эр кездеп айтылган гибрат, есиет сездерЫе ой жупртсежз, жаксы сездерд1 лектдете келт, журегИзд1 шым етюзерл1ктей эжуаны тегт ж1берелндт сезтедк Онысыньщ e3i кентге юрбщ туармейлндей 3inci3, Hmci3, жеHiл айтылады. bipfle ел Ы ндеп еркетотай 6ip ж\\тп Бапекене Ke3irin «Айтьщызшы, ата. мен осы кандай болсам екен?» деп жабысыпты. Жиырма бестщ о жак, бу жагына келген!мен ani де болса езжщ ем1рдеп жолын тауып кете алмай журген булган ж ттке ойлы жузбен караган Бапекен: - Жас боламын десен талдай бол, Жар кеншш тасытарсьщ. Зор боламын десен нардай бол, Самайын журттын касытарсьщ. Tarri боламын десен балдай бол, Кундердщ KyHi - тубмде. Бэрмвдщ миымызды ашытарсьщ! - депл де журт кеттл. «Бтгенге маржан, бтмегенге арзан» сез осы дагы! Киын дэу1рде туып, кабыргасы ерте катайып, буганасы ерте беюген ез жер1, ез елшщ адал перзенл ерте есейген де тэр1зд1. Бул жайында жанадан табылып жаткан сонгы деректер кент куантады. Осы ретте бала Балпык пен Ескелд1 бидщ алгашкы кездесулер1 жайлы эцпмеш айта ету1м1з орынды. Ол былай баяндалады: Б1рде карт эке - Дершсалы баласы Балпыкты атка MiHri3in, ел аралатып, жасыл жайлау тер1не карай жол тартып келе жатады. Кырги кез, кырагы жан ездер1 келе жаткан жолга 6ip буйрден келт косылатын сокпактан атты адамды байкайды. Кемтркосактанып, алды-артынан нур тегтген элп Kicire гажаптана караган карт 162
оныц Жылкелд1улы Ескелд1 екежн жыга таниды. Бул эулиелж касиет жана дари бастаган Есекецнщ 20 жастар iiuiHe eHin келе жаткан шагы болса керек. Муны бтелн елдщ ecTi адамдары Есекецнщ жасацдыгына карамастан, кай жерде болмасын, жол 6epin, терге отыргызып, тебелерте кетерт ерекше курметтейд1 екен. Сондай шарапатты адаммен жол услнде жолыккалы турганын жаксы ырымга жорыган KepreHi кеп, кад1рл1 карт Дертсалы атыньщ басын сал тежей бастаганда Балпык ежеттежп, атын Te6iHin, алга оза берген Ескелд1мен узецп кагыстырып, оный атыньщ сауырын камшысымен 6ipep сипап етедк Муны баласыньщ балалыгына жорыган аке умтылып келт: - Айналайын, Ескелд1, Ыщнщ 6ip еркелтн абеслкке санай керме? - деп елжш айтады. Сонда алдымен сэлемдест алган Есекен езу тартып: - Ага. баланыз балалык жасап келе жаткан жок, даналык танытып, алдын болжап тур. Межмен узецп кагыстырганы «Жанынызга жакын тартсаныз, узецп жолдасьщыз болып, саурьщыздан сипагандай ем1рбаки сыйлап етер ед1м» дегеж гой, тдг\\\\мц\\ гып тарбиелей берНз, бвдщ eMip жолымыз туйюелн кез алые емес, -дейдг Болашак когам кайраткерлертщ алгашкы кездесулертен дерек берелн осы эцпменщ жалгасын Когалы еж ртде eMip кешкен КУДайберген Тауасарулынын аузынан жазып алган Ораз Исмайылов былай жалгастырады: «Узенп кагыстырып, атынын сауырын сипаган Балпыкка сал мойнын бурган Ескелдк - Жер 6niri тау болар, - дейд1. - Канша 6niK болса да кун нуры оны шалмай ма?! - дейд1 Балпык. - Тау e3eHi тасыса не болар? - дейд1 Ескелдк - Аягы оныц кел болар! - дейд1 Балпык. - Жолаушыга киын 6ip жол бар, - дейд1 Ескелди - Оныцыз алдымыздагы ер болар! - дейд1 Балпык. Балац ж1пттщ жауаптарына дан ризаланып кеткен Ескелд1 атын камшымен 6ip салып: - Калма, ендеше, касымнан! - деп ерге карай желе жортып кетедк Сол куннен бастап касиеттер1 ерекше ею жанныц eMip жолдары мэцгшшке тужскежне бупнп урпак куэ. Жастайынан жаксы касиеттерд1 бойына дарытып, дараланып ескен Бапекец ер желп, есейе келе кеш бастаган кесем, сез бастаган шешен децгейте кетерше туседк Айтканы асыл, ujeiuiMi э д т акыл neciHin бул кезецдердеп кейб1р айткандарына карасацыз, оныц тужырымдарынан бейнел1, бедерл1, acepni сез кестелерт Kepeci3. Жалайыр журтыныц жайсацдары Жылкелдк Дертсалы, Асанулы Кабан (Кабылиса), Жолбарыс эулиелермен акылдаса отырып, Капал, Каратал, 1ле еж ртде отырган eniH батыска карай шугыл кеилрудщ камын бастайды. Олар дурюрей кетертген елд1 сезбен гана жубатып коймай оларга epniK, даналык icTepiMeH де корган бола бтедК Атап айтканда, тау таекынындай жецюле кешкен елдщ алдына жолбастаушыларды уйымдастырып, алдын ала KenicinreH 6enrini багытпен, 1ле-дария, Шу секщд! езендердщездер16ineTiH еткелдер1 аркылы етюзт отырган. Кештщ басталу кез1ндеп окигалардыц 6ip caTiH Н. Кылышбаев «Тэтлбай мерген» ютабында былай суреттейд1 - Ал енд1 накты icKe кешелж, - дед1 Жолбарыс би. - Ел умбелмен бай. Жерге ие болатын да ез умбел. Мына аласапыранда бар казактыц басты максаты - умбелн сактап калу. Адамзат бакыты осында. Сол ушж Бетпакдала, Мырзашел 163
мен Сыр алкабына жиылып, ес жиып, куш 6ipiKTipin, казак ез эскершщ курамын ныгайтып, колбасшыларын беютпек. Майдан iue6i мен урыс аланы аныкталмак. Сотые, айтары жок. курбандыксыз болмайды. Жецютщонайга туспейлт де белплК Басын eniMre Tirin келе жаткан жоц^арлар Кытайдыц ок-дэр1ане, орыстыц кару- жарагына сент келедк Бул жаедайда казак езЫщ б1рлтне сенедк Белд1 бекем буып жылы орнымыздан жылжитын кез келдК Сырткы мешкей, орта мешкеймен 1ленщ Куйганына аман желп, муз m iH iciM eH apfbi беттеп Мойынкум, Хан тауындагы туыстарымызга косылып, Сырга жету онайга туспейлн шаруа. Назарда болатын жайттьщ 6ipi - жолбарыс согуга шыккан батыр коян куып кетпейлын ескерту. Кеш жолында калмак кыстактары ушырасса орынсыз кактыгыс, катыгезджке жол бермей айналып еткен жен. Карулы acKepi кездесе калса бас саугаламай, тойтарыс беруге жас батырлардьщ дайын болганы абзал. Шынгысхан заманынан 6epi Жалайырлар к!мд1 колдаса, жецютщ cofaH буйыратынын калмактар мен ойраттар ani де болса умыта коймаган болар. Умытса, eciHe салудыц сэлн ж1бермей, атой салып жер жастандыру барлыгымызга ортак. Бул сынактан еткен уландарымыз казак эскершщ катарында ерлтмен ерекшеленелы сезаз. Уш куннен кейш кеш Орта езекте туйгссш. 1ленщ ершдеп, ^араталдьщ теменп сагасында отырган агайындардьщ Акдала алкабына тура тартканы абзал. Кеш басшысы Жылгелд1 мен Дертсалы. Алдыцгы шептщ каута зд тн камтамасыз етелн кол жастардан курылады. Кештщортасында Кабылиса екеум1з боламыз. Теке мен Койайдар колы б1збен 6ipre болады. Кештщ сонынан келер кауттщ алдын алуга Жалмырза мен Мыктыбектщ жуздт жауапты. Татлбай мен Айбастын 6ipiKKeH жузд1ктер! калмак колдарына тойтарыс беруге артта калады. Жалмырза мен Мыктыбек кемекке келуге сакадай сай болуы керек. Жаманкара шолгыншылыкжасап, хабар жетюзт турады. Сарбаздардын барлыгы кос атка MiHin, бес карумен каматамасыз еллсш. - Айтканыныз болады! - дед1 Тэтлбай. - ©здерИз де абай больщыздар, - дед1 Айбас. - Мецке, 6i3 cafaH акыл айтып, сенщ кэабще араласып кенес бере алмаймыз- ау. - Батацызды берИз, аулие ата! Мен жолымнан калмайын, - дед1 экю барлаушы 6ip лзерлей жупнт. - Жортканда жольщ болсын, жолдасьщ кызыр болсын, бар казак тшеушщ болсын, Куншуак бабацньщ рухы колдаушьщ болсын. Эумин! - Эумин, эумин, эумин! - дест жатты киел1 Кадктебенщ басындагы жамагат. Енд1 Жолбарыстьщ назары Жолмырза мен Мыктыбекке ауды. - Б1з дайынбыз, - дед1 eKeyi косарлана.
- Эп, бэрекелдП Мойынкумга аман жетелж. Apfbi жагын кеппен 6ipre каре жатармыз. Атка коналык. 1ске сэт. Куйысканы кетершт отырган елдщ Kami Текелшщ тержен, Алтынемелдж бектержен Жалантес, Орта езекке карай агылды. Сырт кезге кад1мп бейбл кундердщ кешже уксаганымен елдщ Kenini лас. Жолшыбай ерулеуге ешкайсысы камданбаган. Туйенщ комында отырган акжаулыкты ажелер, емшектеп баласы бар аналар, кос-костан ат MiHin, каруын асынган ага буын екшдер1 артта калган жас сарбаздардын амандыгын ойлал, Tanipre жалбарыныл келедк Ат услндеп кариялар да осындай куйде болганымен кашканньщ да, купанный да ceHepi 6ip кудай деп 6ip-6ipiHe басу айтып келедк Тай, кунанга MiHin кештщ алды- артын орагытып, шауып журетж балалар бул жолы мал айдаушылар катарына косылган. Жылкышылардын барлыгы курыктьщ орнына бес каруын асынган. Артта калган Тэгпбай, Tinen, Айбас колынын кайсарлыгына. unrepi кеткен Жаманкара жасагынын кырагылыгына шуба келлрмеген Жылкелдй Дертсалы жасакты flypniKTipin, кешкен елдщ урейж алмай к е н т асьщтырмай жылжытуда. Жол-женекей Карауылтебе басында желб!реп турган акжаулыктарды Kepin кеш жолыньщ Kayinci3 екенж де ангарып келедК Соган Караганда Жаманкара колы жау колымен кездесе коймаган. Теке мен Койайдар колы сабырлык сактал алдьщгы, арткы шелтен келген хабар-ошарды кеишкпрмей ЖылгелдК Дертсалы, Жолбарыс пен Кабылиса карияларга жетюзт отырды. Ал кештщ сонына ержурек ер-азаматтардан тоскауыл койып. жаудын жакындап калган алгы лепн inrepi бастырмай, тойтарта бтген. Соньщ аркасында Жалайыр балалары жаппай кыргынга ушыраудан аман калады. Бетпаедаланы басып eTin, Каратау асып, Сыр бойындагы Теренезек, Казалы манына жетедк Сырдарияны кулдилап, Теренезек, Казалы enipiHe жеткен елдщ тутастыгын сактауларымен де кунды. Агайыннын Kenini кашанда акжаркын. Сырдьщ бойына жолсокты болып арып- ашып, кажып-талып жеткен журтка ондагы жергт1кл ел шын кентдер1мен аяушылык. муаркеуштж 6m flipin, бес-он уйден таратып экетпек те болган. bipaK аталастарыньщ болашагын дурыс болжай 6inreH аталарымыз тургылыкты туыстарга алгыстарын айта отырып, ез тайпаластарын жан-жакка ыдыратпай, 6ip шогыр eTin устап калады. Олардьщ шашырап кетпеуже куш салады. Атамекенге оралудьщ c a iri кезенж кутедк Балпык би 1723-1750 жылдардын аралыгындагы Жонгар калмактарымен болган жойкын согыстардын 6apiHe де бастан-аяк катысып, женюл кунд) жакындатуга езждж улесж косады. Женю туы желб!реген сатте 6yKin eniH кайта KeTepin, атамекен Жетгсуына бастап келедк
Кайтар жолдыи да азабы аз болмаган. «Bip жол бар алые, алые та болса жакын» дегендей, б1рЫшщен, каутаздж жагын, еюншщен, малдын да жай-жагдаятын ойлап, асыгып-аптыкпастан халыктын денш Сарыарка, Кекшетау, Атбасар. Караеткел, Аягез аркылы Keiuipin, елдщ eKiHiui белiпн Каратау, Мойынкум, Шу. Teni3 жагалауымен жылжыткан. Туган жерге оралу жайында агайындардыи дайындыгы мен кам-карекелне кез жетюзбек болган Теле бидщ Балпыкпен де ой белюкеы жайында «Тэтлбай мерген» ютабынан кыскаша уз1нд1ге окырмаь назарын аударайык. - Курамалардьщ курмелне кецтщ толмаган болар. Елге оралу камын ойластырдындар ма, шырагым? - Элбетте. Эрюмнщ туган жер1 езше Мысыр емес пе? Жаныстар кеплпне салып кедерп керсетпесе келген жолымызбен оралмакпыз. - Бул не, жиендк еркелж пе? Элде куйеулж кынырлыгын ба? - EKeyiHin де жолы жарасымды, кылыгы елмдк агаттыгы болса, KetuipiMfli. «Пайгамбар да куйеу баласын сыйлапты» дегендей, аздщ даналыгьщыз казактьщ ип жаксыларына улп болгай. - Жен айтасыц- Казакты ауелден даласымен, онан сон салт-дэстур1мен сактасын. Оны енд1 жалгастыратын да, жангыртатын да сендер сиякты жас билерд1 адалдыгымен сактасын. - BipiKTipin жатса би мыкты, курастырылып жатса кул мыкты. Кул мен кожа майданда тенеледк Жас пен xapi кайранда тенеледг Бай мен кедейдщжомарттыкта тенелелын халык майданы дэлелдедй Ел сонын женюЫ тойлап, жемюн жей бастады. Эйтсе де, баскага ynri боларлык ата салтымыздын сакталганына не жетан? - дейд1 Балпык ез1не тан байсалдылыкпен. Агалы-iHini дана билердщ осынау саликалы сухбатынан неы ангаруга болады? TeKTiniKTin, сабактастыктын улпеже бас иелж. Елжандылык, эд тд ж рухымен атадан балага аманат болып калып отырган тарихка мукият зер салуда ага буын ектдер1 аманатка киянат жасамай урпакка улп бола бтеек, ултымыздын кундылыгы болар. Айтылып келе жаткан аныздарга карасак. зей1нд1 де зерек, кабтел ерекше Бапекен «Заманына карай амалы» дегенд1 ескерд1 ме екен, жок элде килы кезендердщ б1рЫде мэжбурлжтен уйренд1 ме екен, эйтеу1р, монгол мен кытай тшдерш желк 6ininTi. Халык онын алып, зор тулгасына карай, кара кылды как жарган эд тд тн е , журекттИне орай: «Кара Батыр», «Кара би», «Кара Балпык» деп те атапты. «Казактын кене тарихы» деген ютапта «Казак хандыгынан Ежен ханга барган елштер» деген кесте бар. Сонда 1769 жылдын YiuiHiui айында Абылай ханнын ез баласы Уали султан мен Жалайыр Кара би бастаган 15 адамнын Ежен ханга (Кытайга) eniuiniKKe ж1бертген1 керсеттген. Демек, «Кара би» болып аталып турган адам - Кара Балпык Дертсалыулы деу1м1зге алдагы айтылган далел. Еиц\\ Бапекенн1н Keiueni сез сейлеп журген шагынан э д т д т н керсетерлж 6ip anriMe айта етелж: Сыр бойынан сырги Keiuin, атамекендер1 Желсуга жеткен елдщ ею ж1гт Бапекене Kenin жупнедк Дауларынын мазмуны былай екен: Байсерке деген eKeyiHin 6ipeyi - бай адам екен дагы, еюншю - Жайсерке тапканын тамагына жумсап, бала-шагасын азер асырап журген жапшы екен. Байсеркеге бикен мын койды Жайсеркенщ балалары багып, Желсуга кешер алдында есеп айырысыпты. Табан акы, мандай TepnepiHin етемже тиген он койын алдарына салып отырган оларга Байсерке тагы да колка тастап, «Малымды айдаса жур1ндер, енбекакыларынды жемеймЫ» деп киылса керек. 166
Жазган кулда шаршау болсын ба, Жайсеркенщ балалары эйпл1 байдын мын койын айдасып, келер жерге келт жетсе, ол жазган акы телемек Tyrmi елплердщ он койыньщ 6ipiH устал калады. «Мунын калай?» десе, «Менщ мьщ койым болмаса, сендердщон койларьщ не айдауга журмей, не байлауга кенбей жогалып кетелн ед1 гой. Сондыктан мьщ койымньщ сендерге типзген шаралаты yiuiH 6ip Койларынды устал отырмын» дейдк - Ал ецбекакымызды неге телемейаз? - дейд1 Жайсеркенщ балалары. - Мал айдасканнан сендер залал керген жоксындар. Жол-женекей менщ койларымды сауыл iiuin кунелтлндер. Енбекакыларьщ cofaH Kerri, - дейдк Осы энпмеш бастан-аяк тындал алган Бапекен Байсеркеге карал: - Жайсерке балаларыньщ айтып отыргандары рас па? - дейдк - Рас, - дейд1 Байсерке. - Ендеше, - дейд1 Бапекен, - cafaH 6ip сауал: сен мын койынды жалпак Жалайырдьщ Улы кеилнен белек, айдаламен айдаткызып келдщ бе, жок элде, кешпен 6ipre журд1ндер ме? - Е, «Кеппен керген улы той» деп, кештщ бел ортасында келд1к кой, - дейд1 Байсерке. - Олай болса, - дейд1 Бапекен туан суытып. - Жайсеркенщ балалары саган берешек болса, сен онда 6i3re берешексщ. Кальщ кештен 6eniHin, белек жургетнде сенщ мын койьщ жол торыган каракшылар мен каскырлардьщ канды шенгелдершде KeTyi кад1к едк ©3iH айткандай, Улы кештщ бел ортасында журт мальщ тугел, шыгынсыз желпл. Шыгынсыз жеткен малдьщ ap6ip онынан 6ipeyiH устау деген KeciKTi езщ шыгарып отыр екенсщ гой, ендеше котанындагы мын койьщнан жуз басты сал бвдщ алдымызга. Бул, 6ip. Еюнии, кудай ce3i - уэдеж бузып, шаруа баккан момын жандардьщ какын жегенщ уилн он койынды кудайылыкка шалып, осындагы желм-жеар, карт- каарлерге улеслресщ. 0йтпейд1 екенсщ. конысынды баска жактан 1зде! Байсерке сонда колын кусырып, кулдык урып, басын и т л . Бапекеннщ сол жолгы айтылган: « Г а д тд т болмаса агайын азады, KyTiMi Kenicnece тон жагадан тозады» деген улагатты ce3i гасырларды аттап, б1здщ урпагымызга желп отыр. Колымызга тускен дерек, кужат. аныз, энпме, афсаналарга байыпты талдау жасайтын болсак. Бапекеннщ 6ip ауыл, 6ip ата, 6ip тайпанын арасындагы жер дауы, жеар дауы, колакы, барымта-сырымта, кун дауы сеюлд1 еларалык маселелерд1 шешуде де беделд1 болганын ангарамыз. Мэселен, аты алемге айпл1 зангар жазушы Мухтар Эуезов койын даптершеанде Аягез манын мекендеген Тобыкты елшен шыккан атакты Актайлак би мен Бапекеннщ ттдесулер1 ете кыска т у р т т т л . Эттен, не керек, акылман агамыз айпл1 билердщ элп e3i еслген сез кагыстарын уакыт тауып, таратып, толык мазмунында кагазга туармей KeTinTi. Тарихшылар мен эдебиет улплерш жинаушыларга мал1м, 1920 жылы Турюстан автономиялы республикасы уюмелнщ уйгарымымен Желсу облысынын Jlenci, Капал уездер1 мен онын баска да елд1 мекендерше айрыкша iccanapMeH шыккан Эубаюр Диваев бастаган ел адебиелн жинаушы арнайы комиссия (экспедиция) алты ай бойы табанды жумыс icTereH болатын. Онын тиянакты да табысты енбек етуше зор улес коскан адам - жиырма алты жастагы талантты жас акын 1лияс Жансупров ед1. Колымызга тускен мэл1меттер непзшде аталарымыз «Искельды-бий популярный судья», «Киргизка Тарабуз байбиче», «Кабан-акын и мудрая девица», «Балпык-бий», «Искельды-бий и дочь Тюля-бия», «Ведающий языки птиц Чора Вали», т.б. 6i3 тапкан ламде бар. айкын окылады. 167
«Жалайыр Балпык би» материалын алкетанушы, тарихшы, шеж1реш1 Ораз Исмайылов 1лияс Жансупровтщ бейбшес! Фатима тапсырган кагаздардын iiu iH e H тапкан керЫедк Буныц кундылыгы, 6 ip iH iu ifle H t анпме 1лияс агамыздыи аз колымен жазылгандыгы болса, еюншщен, бул эцпмелер тарихтан белплк Мамбет датка мен жетгсулык Турлымбеттщ жане мерейтойы тойланып отырган Балпык бабамыздыц 6 ip заманда e M ip сургенджтерЫ 6 in e M i3 . Ендеше сол материалды сал гана ьщшамдау аркылы назарларьщызга усынамыз. Тарихи бул деректщ сол жактагы шекеане 1лияс агамыз ез колымен « M y c a n ip Касымханнын аузынан» деп жазыпты. Одан a p i жолдын тец ортасына «Жалайыр Балпык би» деп такырып койылган да анпме баяндалады. Онын MaTiHi былай: «bypbiHfbi заманда кыргыз, казак, сарт - ушеуте албан Мамбет деген Kici датка болыпты. 0Mipi катты, суык кабак, мацынан жан баспайтын Kici екен. Уййнщ imi ■прелген керпе, жастык, масаты юлем, кереге басы жиИаз болса керек. Шапанын жамылып, шынтактап жататын Мамбет датка уйме келген адамдарга басын да кетермейд! екен. Буган келген сарт, казак, кыргыздьщ жаксы мен жайсандары журектер! дурстдеп, арен Kipefli екен. Kipce де 6ip канат керегенщ тусынан жогары оза алмай, eciK жакка жайгасатын болыпты. Ал терге карай адам баласы баспайтын кержедк B ip KyHi Балпык би 6 ip жумыспен Kenin, T in катса, Мамбет датка: - Жалайыр, KyHbiKepiMcin, алдымен азаматымнын кунын теле! - деп донайбат жасап, сейлеспей койыпты. Муны ecTireH сол елдщ Турлымбет деген шешеы: - Балпыкка басын кетермей койган жазганньщ ауселеан мен керейЫ, кайтт жарлык шашып, 6nciHep екен! - деп Мамбеттщ уйме Kenin, как терте басып, мелшит, амандаспай отырады. Мунан сон датканын катыны Турлымбеттщ алдына 6ip аяк кеже акелт усынса, ол алмайды. Алмаса да кежеы алдына кояды. Турлымбет сонда да лам деместен тунерт отырып алыпты. Сонда датканын катыны: - Эй, байгус, не кылган Kicicin, iiucen imin, imnecen аякты кайтарсаншы, - дейдк Сонда Турлымбет касыкты колына алып: - Алты алашты араладым. Кайда барсам да кара кеже артымнан калмадын. Аргын Караменде биге де бардым, алдымнан шыктьщ. КУДай емес, кудайдан 6ip былай емес, уш улыска датка болган Мамбетке келд1м. Мунда да алдымнан шыгып отырсыц. Эз уймнен де куып журген ку кеже, кайда барсам кыр сонымнан
калмадьщ-ау. Teri менщажалым сенен болар! -д ел кежеж касыклен шаллылдатыл, сабалал кеп Gepimi. Сонда Мамбет басын кетерт: - Эй. сен KiMcin? - дептк - Жалайыр Турлымбетпн, - дейд1 шешен. Сонда Мамбет: - 03iH, cipa, ацылын мол, айлакер шыгарсьщ. Датка атансам да Жалайырдан не жолды алганым жок, не есемд1 кайтарар емесгнн, - дептк - О жумадан бу жумага шапса байге бермес Аманбектщ атындай жуйргс Балпык би турганда, сен юм едщ сонша? - дейд1 Турлымбет зтдешп. Сонда Мамбет турып: - Жалайырдьщ 6ip куы бар деуил ец\\, мынау сол екен гой, - деп катынына карапты. - Болса болар, отырган отырысын кермейм1сщ? - дейд1 катыны. Сейлп Мамбет басын кетерт, катыны карк-карк култ: - Сары майдай сактап журген аса 6ip сыйлы тамагым бар ед\\, - деп кумю кебежеден майы шылкылдаган, жуз1м1 аралас жент акелт алдына койыпты. Датка деген дардай атымен келген конагына кеже берпзгенже кысылган Мамбет: - Осыны елге жайма, - деп Турлымбетке «ауызбастырык» есебжде 6 ip ат MiHri3in, iuiiK жауыпты устже. Муны Турлымбеттщ артынан осы ауылга келген 6ip сарт ecTin, елге жайып » i6 e p im i Оны Балпык ecTin, Турлымбетке: - Мен сенщ кад1р1нд| бтм ей жур екем, жарыгым. Саган устаткан жоралгым болсын. м1не! - деп 6ip ат MiHri3in, 6ip туйе жетелелпл. Казакстан Республикасы ¥лттык Гылым Академиясы ютапханасында «Казак адебиел, сирек ютаптар жане колжазбалар» бел(мжен табылган осы кужат талай тьщ ойларга жетелегендей. Б1р1ншщен, тгерще айтканымыздай, Бапекен еларалык даулардын 6 iT iM U jic i есебжде кай кезде де беделд1 жане 63iH-e3i устай бтелн туысы белек жан. Еюншщен, бай бола ма, манап бола ма, жок элде датка бола ма, Kicmiri шамалы жандарга асыл сезж шыгындамаган бекзада адам. Ушжшщен, артынан ерген ел Tipi жастарды дер кезжде демей б тел н жаны сергек TaniMrep ага.
Bi3 осынау жазба кужатка ушыраса отырып, осындай материалдарды Ташкент, Бшкек калаларындагы Улттык Мемлекегпк Гылым Академияларынын колжазбалар корынан да Ta6yfa болатындыгын ангардык. Балпык бидщ ак ниеттттмен астаскан жаксы касиеттершщ 6ipi - ойшылдыгы деу1м1з жен. Мэселен: «Кер1нген жер алые болмас, Кермеген ел таные болмас. Эр нэрсенщ мелшер1 бар, Ши жуандап камыс болмас» - деген дидактикалык шумактары, «Арам пигылды адамды коргама. уятка каларсын», «Дуниенщ сипатын тугел бтген пенде жок», «Асуы киын жолдан каш, аман болар мал мен бас», «Алланын колындагы ем!р сырын адам ашпак емес», «Карымы жок болса, бтектен не пайда, кайырымы болмаса, билютен не пайда?», «Акылга киянат кылмаймын десен, мактанды тый», «Уйреткен сез дауга жарамас», «Жегенге бал Tarri, шыгарда жан тэтл», «Катты агашка кусын TycneciH, катты адамга icin TycneciH». «Жаман мен жаксы туганда 6ip тенеседК елгенде 6ip тенеседЬ>, «Атасы караны жуып агарта алмайсын, туысы жаманды урып жаксарта алмайсын» деген терен магыналы гибрат сездер1 адамзат акыл-ойынын жулдыздарындай жаркыраган Рудаки, Хафиз, Жэми. Науаи, Эл-Фарабилердщ философиялык тужырымдарынан ешкандай да кем деп айта алмаймыз. Бул сездерге ойлы кездермен терен учтген жандар, сез жок, ез журтына, ез урпагына деген камкорлыкты да, адамгершиж жолга шакырган жанайкайын да, имандылыкты да ангарады. Балпык бидщ эулиелис касиелнен де энпме козгамай ету жен болмас. Эулиеге табыну ислам, христиан дшдершде кеп тараган. Христиан дшшде ондаган мын «касиетл» аулиелер бар...» (КСЭ, 2т.59 б.). Эпостык жырларга кент койсак, талай нэрсен1 мойындауга тура келедк Айталык, «Шора батыр» дастанын окыган жас «туйеден - нар, жылкыдан - айгыр, сиырдан - бука, койдан - кошкар алып», эулиеден бала Tineyre аттанган ата-ананы бтедк Ия, болмаса «Алпамыс батыр» жырын колына алган адам сексенге жасы толган Байбертщ бэйбш еа Аналыкты epTin алып, арып-ашып, жаяу-жалпылап кырык куншт1к шелден eTin, «03ipeTi султан» эулиен1н басына тарткандарын окиды. ©улиелерге сиынушылык мундай мысалдарды ауызею анг1мелерден де кеп естуге болады. Сондыктан да агартушы улы галым Шокан: «Казак арасында аруакка сиынушылык эл1 де болса ете кушл. Олар кысылган кездер1нде ездер1н1н эулиелерш мусылмандар сиякты ата-бабаларынынаттарын атап шакырады. Сэл тускен icTin 6apiH аруактардын кемеп жебед1 деп TyciHefli. Казактар аруактарга багыштап терт тул1кт!н кайсысын болсын шала беред1. М1нажат eTin, аруактардын басына барып тунейд!. Сол жерде курбандык шалады, 63iHin колы жетпей журген кекейкест! арманын етеуд1 ттейд!» мысалы, баласы жоктар бала сурайды» деп жазган болатын. (Шокан Уалиханов, тандамалы, Алматы, 1985 ж. 174 б.). Осымен катар ата-бабаларымыз дуниеден еткен аулиелерд1н басына ауырып, сыркаган жагдайпарда да, накактан накак куй1п бара жаткан кездер1нде де тунеп, тауеп елп кепген. Timi, (ндетке ушыраган малдарын да аулиелер басынан айдап еткен. Жалпы адамдар эупиелерге олардын Tipi кездер!нде де барып, желеуштж, жебеушт!к сурайтын болган. Бабамыз Балпыкка ен басты жаксы касиеттерд1 Жаратушы сыйпаган болса, ол халыктын мей!р, махаббат, суй!спеншт!к, алгысымен молыккан. Ол ез 170
гумырында киянат. караулык, каскейлж, арамдык, арсыздык, астамшылдык, KynipniK, келпрсуштж, a iip iK , есек, пэлекор, жалакор, жалгандыктардьщ жолын киып, адамшылыктьщ алтын айдарындай нур шашкан ад те тго м пен адалдыктын а к туын жогары устаган. Сейтт, M e ftp iM , межрмандылык, i3riniK, тазалык, парасаттылыктык урыгын эр кецтге куйып, эр журекке еккен. Балпык бидщэулиелю кезЫщ^рюнде-акбайкалса керек. Элденеден тарыккан, зарыккан жандар «аксарбастарын» алдарына enrepin, Бапекеннщ батасын алатын болган. Ал кеймп дэу1рде Бапекеннщ басына тунеп, бактары ашылып кеткен жандар кеп болган. Ел ш н д е Есекен (Ескелд1 эулие) айтыпты деген мынадай сез бар: «Маган тунеидер, Балпыктан ттендер». Бапекен кез1 Tipi кезЫде алдына келген адамдардьщ болашагын болжап, сэуегейлж айтып, олардьщ алгы екф лерте багыт-багдар 6epin те отырган екен. Ол Kici назаланган адам да, мал да аман калмаган. KepiciHtue, Kenmi тускендер* Kerepin, ecin-eHin, ерби берген. Алланьщ оган берген осынау айрыкша касиеттщ кыр-сыры б!з ушж купия. Бапекеннщ aynneniriH сыйлаушылар ол Kici дуние салганнан кейж де азаймаган. TinTi, дж. аруак, эулие-эмбие десе «жыны устаган» коммунист^ партия дау1ржде де жазыксыз жапа шепп, жандары кысылган адамдар урланып болса да Бапекеннщ басына тунеп, кудайлык 6epin, кулшылыктарын жасауды токтатпаган. Bip гажабы, солардьщ бэржщ де icTepi оцга басып, тастары ерге домалап отырган. Осы ретте халык куэ болган мына 6ip уакиганы айта 6TyiMi3 орынды: 1934 жылы Турюстан - Ci6ip TeMip жолыньщ курылысы Уштебе каласына таяганда оньщ алгашкы жобадагы cineMi тура Балпык эулиенщ мурдесж басып ететж болыпты. Жер тепстелжт, кум-киыршык Terinin, оныц артынаша рельс TeceniHin келе жатады. Сейтт тем!ржол курылысы Бапекеннщ зиратына да таяйды. BipaK таялган сайын жумыстары енбей, техникалары xati-xoii сынып, гстен шыгып кала бередг Жумбак сырдьщ сырын шеше алмаган бас инженер ж е р г т ^ адамдармен Kenecefli. Ел агалары Каткылбай Байсаков, Саяк Тэкеновтер бул жерде кезжщ TipiciHfle керткелдю мен KeceMfliri, эулиелМ мен шарапаттылыгы танылган, дYйiм 6ip елдщ уранына айналган Балпык деген адамньщ суйеп жатканын айтады. Курылыстьщ бас инженер! аксакалдарды мукият тыидап, жолды багытынан буру Мэскеудщ KeniciMiMeH гана icKe асатындыгына карамастан жауапкершт(»сп ез мойнына ала отырып, тэуекелге белж буып, тем!ржолды зираттан айтарлыктай аулактатып экетедг Жумыс та журт бередК fliHi баска улт еюлж баба рухына табындырып, тэуекелге апарган кандай куш? Сыйынар тэжр эртурл1 болганымен жаратушы Алланьщ 6ipey екендтнде. Тагы 6ip мысал, Мэскеудеп басшылардьщ эдтетаздтнен жэб1р керт, жаламен жумыстан босаган eKi марте Енбек Epi Нурмолда Алдабергенов атамыз да Ескелд! бабасынан Tinen, Балпык бабасыньщ басына тунейдК 1ште Нурмолда. сыртта шыракшы Жапаркул. Тан бозарып ата сыртка шыккан Нурмолда iH ic iH in не айтарын тагатсыздана KyTin отырган Жапаркул: - Бауырым, баба Tin катты ма? - дейд1 аптыга. Нурмолда: - Жер жуз1 ашылар сэтте Балпык бабам: «Кетер басынды, серпт, жазыксыз кжалагандар ез жазасын алады, icin алга басады», - деп аян 6epfli, - дейд1 толкуын жасыра алмай. Баба аруагы колдаган Нурмолда Алдабергенов Кексу ауданындагы Мукыры ауылына басшылыкка Kenin. ауылдьщ. елдщ турмыс TipiumiriH Шубардьщ 171
дэрежеандей биж мерейге белеп, ел еанде сакталып, мэцплж турагын тауып, алып ecKepTKiiui бой кетердк Енд1 эулиенщ ypiM-бутагынан 6ipep ауыз сез: улкен баласы - Ттенил. Kiuii баласы - Элдеке. Ттенилден: Байгозы, Телюзы. Байгозыдан - Сергазы, Оспан, Касен. Сергазыдан - LJJapin, одан - Букабай, одан - Байтай, оньщ 3-4 баласы бар. Кексу ауданындагы Кекбастау ауылыньщ тургындары. Оспаннан - урпак жок. Касеннен - Кер1мбай, одан - Марат, одан - Санат, Саят деген улдар бар. Балпык кентжде турады. Телгозыдан - Курманбек, Сыдык, Кали, Кисмет. Курманбектен: Ахметше, Он^ар. Сыдыктан - Бакы. Калидан урпак жок. «Кара шанырак» neci болып калган Кисметтен - Жумахан. Одан - Болат, одан - Сэкен, Азамат деген балалары бар. (Кыздары - Гулназ, Меруерт, Макпал). Элдекеден Бэр1мбек, ©теген, Найзабек, Келмембет, Иманбек деген бес ул туган. Бэр1мбектен урпак жок. ©тегеннен бес ул: Сейггбек, Молдабек, Тазабек, Накысбек, Накысжан. Молдабектен - Смагул, одан Жапаркул. Найзабектен - Шаншар, Келмембеттен - Тэж1гул. Иманбектен - Иаш, Акыжан, Нустбек. Бабамыздьщ дулыгасын ел и г т т н е айналдырып, Талдыкорган каласындагы муражайга тапсырган осы - бпсемет кария! Иманды болгыр, 1991 жылы кайтыс болды. «Уяда не керсен ушканда соны терсщ», «Ата керген ок жонар» деген халкымызда калткысыз айтылган даналык сез бар. Сол айткандай, Бапекеннщ улкен баласы Пленил де ез катарластарынан асып Tycin, казы болган. Казы - жупнуиллерге 6 ip ез1 гана rneujiM шыгарып, терелж айтатын дара би. Осымен катар, Ттенил казы патшапык Ресей эюмдерЫщ ceHiMiHe Kipin, халкыньщ атынан сез сейлейтш когам кайраткерК мэмтегерлж(дипломаттык)денгейге дейЫ кетертген. Оньщ 1 8 4 6 жылгы Жетюу жерщдеп Шубарагаш-Ойжайлауда еткен улы жиынга катысып, Улы жуз казактарыньщ Ресей патшапыгыньщ коластына ету кезшде улкен рел аткарганы тарихтан мэл1м. Бул жеындеп айгак, деректерд1 журналист жазушы Жанат Ахмади баспасез беттерЫе 6 ip H e u ie дурюн жариялап улгерд1 («TineH U Ji Балпыкулыньщ мер-танбасы», «Жас алаш», 8 7 -u ji саны, 2 8 цллде, бейсенб1, 1 9 9 4 ж.). 172
T in e H m i казыныи Байгозы деген баласынан туган Оспан отты, айбынды, акылды болып ескен. Ол ез 8Keci Байгозы дуние салган сок eKi жылдан кейш кез жумган бабасы - T in e H m i казыныи да асын алты дуан елд! шакырып (Ы н д е Kbipfbi3 бауырларымыз да бар) етюзген. Сол астагы кырык шакырымга ж!бертген 600 аттын алдында T in e H m i казыныи Шубар аты дара келедк 9 ftrm i Акан ce p iH iK Кулагерндей данкка шыккан сон Шубар аттын басы Балпык бабанын байыргы конысы - Алматы облысы Кербулак ауданындагы Теактастын куысында ani кунге дейЫ сактаулы тур. Оган эр жыл сайын тэу етуинлер кеп. Ел аузында аныз болып калган T in e H m i казыныи сол асы жайлы Балпык бабанын Элдеке улынан ербилн, тгерще айтылган Нустбек баласы Эпсемет кария: Ат шапкан ш тд е eTin, тускен тамыз, Казыдан Оспан efli шыккан нагыз. Бэйгеге алты жуз атты айдаганда, Казыныи Шубар аты келген жалгыз, - деген экесшен ecTireH Мэул1мбай акынныц 6 ip шумак елен1*н айтып отыратын. Эпсемет кария T in e H m i казыныи асына тескейде мапдары, тесекте бастары косыпып жаткан найман ата балаларыныи imiHeH кезЫде Шокан Уэлихановка жолыгып журетж эйг1п1Досетулы Тэнеке батырдыи. сондай-ак Калкабай балалары Маман, Толкынныи. Жанкет балалары Кыли. Кырбастардыи да келгенЫ кецшен толгаган болатын. Тэнеке батыр T in e H m i казыныи ¥лбай деген кызын алып кашып уйленттк Бул уакига: - B ip KyHi Тэнеке мен ¥лбай кашкан, Садыр, Матай жиылып катты саскан. Ел болып, елдж жасап, айып тартып, KeniH fli булдеге орап 6eTiH ашкан, - деген жырга да айналыпты. Балпык эулиенщ шарапаты немереа Оспанга да дарыган. Оспанныи экеа Байгозы кезЫде кесем де тешен, айбынды адам болган. Капал беюжанде Шокан Уэлихановпен 1855 жылы кездест, оный Жетюу ежршдеп жер, су аттары жайындагы сурактарына магыналы TyciH iKTeM e 6 e p in , галымныи ерекше 173
суйгспениллтне беленген адамньщ 6ipi. TmeHUii казынын T ipi кезЫде Байгозы кайтыс болып, оныц асын беру устшде Казы немереане: - 0KenHiH асын жаксы аткардыц, ал мен елеем асымды калай етюзер едщ? - дейдК KenTi Kepin, eMipflin туймн туйген кариялардьщ «Пай-пай, жиырма бес» деп тамсанатын жаска жете коймаган алгыр болыс ойланбастан: - Ата. аодюн будан да керемет кып етюземщ, - дейдк HeMepeciHin ниетже риза болган TmeHiui казы: - Ттеущ е жет, тек ею нэрсе ойында болсын. BipiHmici, аламанга шубарды кос. С э л туссе 6ipiHiui келер. EKiHiuici, куресте палуаньщ жежске жетан. Ертен Жуасбайды маган жетюз. «Алаштьщ нокта агасы Жалайыр» деген кагиданы кастерлей келген агайындардын алдында мэртебен еса'н, - деп батасын бередК Бул болжамды эцпмеден кейЫ TmeHiui кажы уш жыл eMip cypfli. Атасынын аманатынан кия баспай жалындаган жас болыс Оспан мырза Шубар тулпар мен Жуасбайдын KyTiMiH енд\\ лкелей е зтщ назарына алады. «Шубар ат» ютабынан Оспан болыс туралы узвд ге кент белейж. Теменг! Каратал бойындагы Деншиден кун кетерте атка конган Жэлменде бидщ (Дэулбайтеп Байшыгашулы Жэлменде би е зтщ акылдылыгы мен э д т д т аркасында карапайым орта шаруадан шыкса да 16 жасында старшын, 17 жасында би, 18 жасында болыс болып, ага султан ш енте жеткен, Меккеге кажылыкка сапар шеккен кернекл тулга) тобы езенд! ерлей отырып, арага 6ip кун конып, Быжы мен Муканшы езендерЫщ тогысындагы тал-теректер! уйыскан кальщнын шелнде отырган Оспан мырзаньщ ауылына келеа куж кун тас тебеден ауа бере таяп калган едК Оспан бастаган топ будан 6ip шай кайнатым бурын ауылынан козыкеш жерде жол бойында турган. Булар шуркырай амандасып, кал-жай сурасып, сол беттертде Байшыгашулы Жэлмендеге арнайы лгтген сепзканатты акшанкан акбоз уйге карай тарткан. Ат терлетт келген конактар демдерЫ алып, кымыз- кымыраннан 6ipa3 тостаганды тенкерт тастап жайланган сэтте кашан да ез ойын кулбттелемей тура айтатын Оспан KiuiiripiM тебедей болып отырган Жэлменде бидщ кас-кабагын 6ip байкап алып: -Жэке, Абай досьщызга барган сапарьщыз еэгп болып, Арканьщ тыные- TipiumiriMeH танысып кайтыпсыз. - Нур жаусын саган, Оспан. Курметтепсщ басымды, езщнен улкен жасымды. Дастарканда 6api тур, ал iiueniK асынды, ал сен елдщ тыныс-Tipiumiri жайында эцпменд1 айта отыр, - деп Жэкен Оспанды сейлетпекке ьщгай танытты. Оспан болыс ел жайын айта келе 6ip ед рю жасаганда Жэлменде би: - Оспан шырак, езщнщ капероде не ойлаганьщ бар? Аламан бэйге. кунан бэйге, жорга жарыс, сайыскерлер, садаккерлер, палуандар Kypeci. акындар айтысын етюзу ойында бар м а? Ертеде еткен аргын Сагынайдьщ. Алатау кыргызы Боран манаптьщ асында уш жузден кем ат шаппаган дейдк Казыньщ асына одан кем ат келмес деп ойлаймын. Канша атка бэйге коймаксьщ? - BipiHmi аттьщ бэйгеа жуз атан туйе, одан кейЫп аттарга eKi жуз туйе... айтпай калсам, элде аздердщ алдарьщызда, элде аруактьщ алдында айыпты болып журермЫ. Атам TmeHiui кезщщ TipiciHfle аманаттап кеткен Шубар атын бэйгеге дайындаудамын. Шок бэйге атап отырганым сол гой, - дед!. Бул y3iHfli 6ip шанырактьщ астына б эр т жинап, басын косып, уйытып, уйымдастырып, акылмен аркандап, шеберлтмен шегендеп, KicmiriMOH юсендеп, тапкырлыгымен тусаулап, кесемдтмен кегендеп, шешендтмен ceHflipin, дэлдтмен, дэйектттмен дэлелдеп шешелн Оспан болыстьщ ата аманатын 174
орындау жолындагы, ел намысын сактаудагы келел1 ой e p e c iH ацгартса, тулпарды шаппай туягынан танитын, тугырдагы сункарды киягынан танитын, Kici болар баланы беапнен танитын керткел Жэлменде бидщ Балпык баба урпактарына курмет1н, ел болып кетерер T ip n iriM i3 fle 6 ip - 6 ip iM i3 r e колдау керсете отырып ынтымакты сактаудагы T ip m in iK T i ацгартса керек. Балпыктыи eKiHmi улы Элдекеден Бер1мбек, 9теген, Найзабек, Келмембет, Иманбек деген бес ул болган. Бер1мбектен каз1р урпак жок. ©тегеннен бес ул - Сештбек, Молдабек, Тазабек, Накысбек, Накысжан. KeKiperi казына шеж*ре картымыз Жапаркул кария, MiHe, осы Молдабектщ Смагулыньщ баласы, ягни Балпык бабамыздьщ 6eciHiui буыны. Найзабектен -Шаншар, Келменбектен - Тэж1гул. Иманбектен - Иаш, Акыжан, Hycin6eK. MiHe, бул аталган аталарымыздьщ урпактары бупнде Жетюудьщ эр екирЫде, непзшен Кексу, ^огалы, ^аратал атыраптарында eHin-ecin, еркен жайып. экеден бала, баладан немере-шебереге жалгасып eMip cypin жатыр. Балпык бабаньщ ею кызы да Суан ата imiHfleri Мырзакелдшщ атакты ^илыбай кажысыньщ ауылына узатылган екен. Улкен кызы уйльбаранды болып, урпак суй т бай-куатты eMip Kemin жургенде ауыр наукастан кайтыс болады. Жиендер1м желмаремеан деген Балпык бабамыз Kimi кызын жездеане узаткан екен. Кариялардан еспген бул эцпме де калткысыз болып шыкты. КезЫде, ягни 1994 жылы Балпык бабамыздьщ атап еттген мерейтойына сол кыздардан ербт-ескен жиендердщ ата-салт дэстур1мен, жол-жоралгысымен 6ip yfflp жылкыны айдап аза салып келгенЫщ куэа болдык. Тепнде Балпык бабамыз ата-баба жолын сактауда урпак жалгастыгына баса кецт белген жан. Осы жежнде Н. Кылышбаев «Тэгпбай мерген» ютабында мына жайтты алга тартады. Карымбай улды болганда Tinen эулиенщ иыгына зерен шапан жауып, басына кундыз 6epiK кипзт жатканда Карымбай туцгышы беленген 6eciKTi атасыньщ алдына жайлап койып, эулиенщ алдына жупне отырды. Кабылиса бастап, калгандары костап Жолбарыстан Тэтлбайдьщ немереане ат кою paciMiH жалгастыруды етЫдк Улкен улы Туйтеден туган Жабагы, Тацатар, Мырза, Бекатар атты, eKiHmi улы Кацтарбайдан суйген Жакып, Алдияр, Келдияр, Белек атты немерелерЫщ алды ат жалын тарткан иапттер, 6ipa3bi балауса жтттер. Kimi улы Карымбайдьщ тукгышыньщ мурны пысылдап алдындагы 6eciK imiHfle жатыр. Сексеннщ сецпршен асып, токсанга таял калган Жолбарыс баягыдай тьщ. Б ел те кылышын min, колына найзасын алып ер Еамбек атка конганда 6ip демде езшщ тацдаулы жасагыньщ басын косып, сап тузеу дэстурш жалгастыра бтген батырлардьщ 6ipi Жолбарыс Косайдьщ Сомбагына шепшек болып келедк Жолбарыстьщ жасы улкен болганымен Тэтлбайдьщ жолы улкен. Екеушщ сыйласымдыгы дуйвм елге улп. Алдында жасы жиырмага тола коймаган Карымбай эке атанып отыр. Kemeri Ташкент мацындагы шайкаска катынасып, экеанен 6ip ай бурын оралган. Баскага улп болсын деген 6ip тагылымды эцпме бастауды жен санаган Жолбарыс Карымбайдан кезм алмай: - Bi3 Э з Тэуке ханга сэлем бере барганымызда мен отыз тогыздамын, Тетпбай He6api он жаста едк Балауса ж тттщ мергендтне риза болып, юм екенш менен сурап алган. Шуректщ немереа, Еамбектщ баласы деп жэй-жапсарын TyciHflipreHiMe карамастан сексен терт жастагы хан, сынамак болды ма екен, Тэтпбайга те сте карал: - Сен кай баласыц? - демеа бар ма. Айбарлы ханньщ тетенше койган сурагына не жауап берер екен деп кобалжып мен турмын. Сонда сенщ экец Тэтпбай еш бегелместен: 175
- Сурасан руымды батыр Андас, T e K ip iM тен 6 e p in T i мал менен бас. Келгенде жел жаска жолдас болып, ©з1ммен 6ip журтл Кыдыр, 1лияс, Жан атам онан сонгы батыр Шурек, 0 з акем тепн емес, о да батыр, Пайдасы елге тиген ер Еамбек. Шынжыры жел атадан узтмеген, Сурасан тукымымды шын Каракек, - дегенде ханнын риза болганына кез1м жетл. Еамбек пен Сэменд1 жаксы б т е л н 0 з Тэуке: «©Hepin еркендеп, еркенщ e cciH , шырагым! Урпагьща кыдыр конып, бак дарысын!», - деп батасын берген efli. Бупн хан батасынын кабыл болганына K63iMi3 желп отырмыз. Андас пен Толым ананын аманатын калткысыз орындаган урпактары шелнен батыр болып ecTi. Халкына кайырымы мол андастардьщ байлыгы да кепке мэл1м. «Андас Жалайырдьщ бастауы, тагам толган астауы, етек-жен! кен, newni дария кел. Андас ш Ы де азбайсьщ, берекен келп тозбайсьщ» деген сез ыкылым заманнан 6 i3 re жеткен. TanipfliH калауы солай деп тусжейж оны. Хан батасына оралсак, батырлыктан да, байлыктан да аскан енер бар екен. Ол -бш1мдт1к пен 6m iKTm iK. Бул жагынан жолы болган, Букара, Самаркан барып 6 in iM куган балалардьщ алды елге аман оралды. Жалгасты болсын. Шапырашты ^азыбек бек елжщ шеж1ресш де, мына жонгарлармен болган кактыгысын да ж тке лзгендей гып каттап, кагазга T ycip in, насихаттаудан шаршамайды. Жалайырдьщ тарихы байтак болганымен насихаты басканьщ колында кетл. B ip i ак сейлесе, eKiHLuici кепе-кернеу накак сейлейдк Бара-бара акикатты жалганга айналдыра ма деген куджл мен айтпасам, юм айтпак? Оньщ сыртында казак жерше 6 e K iH ic салгалы Kiuii жуз бен Орта жуздеп агайындар Kici жалдап, балаларына орыс 6 in iM iH уйрелп жаткан кертед1. Бейкамдык танытып жаткан б1здер гана. Бул олкылыкты тузетелн мына Карымбай катарлы жастар болмак. Балпык: - Жана урпак eMipre жана TineKneH келед1. Жетем1зге жетелн сез. Осыньщ барлыгы ел назарынан тыс калмасын. Тарихтын мелдарлтнщ сакталуына yneciH коссын деген умилен api K0Min сеыммен Карымбайдьщ тунгышын Назар деп атасам калай карайсындар? - дедк - Аталы да баталы сез болды, айткандарьщыз келан, - деп уй-iuji гутдеп кетл. Осы сэтте: «Сенщ атыц Назар, сенщ атын Назар, сенщ атьщ Назар», - деп уш кайтара дауыстап, 6eciKTi ^арымбайга устата бердк
- Елдщ кецтшде журген арманды аманатка айналдырдьщыз, Жаке. Басын бэйгеге Tirin, 6ip суйем жерш жау колында калдырмауга 6eniH бекем буган барша казактьщ бупнп эрекел, айтары жок, урлагымыздьщ улт болып калыптасып. еркениетке нык кадам басуыньщ камы гой. ©cipreH кыздарымыздьщ текл, улдарымыздын c e d i болуы баршамызга ортак мудде. Жаксы ердщ Ы н д е алтын ертокымды ат жатады, жаксы эйелдщ iujiHfle алтын 6eciKTi ул жатады. Айткан аманаттарьщыздьщ орындалуы мына 6 e c iK T in ш н д е пысылдап уйыктап жаткан Назардьщ алдынан шыксын, - деген Балпык би назарын Кабылисага аударды. - Жер ойпаны бшмбес, E6iH тауып уй лксе. Ел ойпаны бтЫбес, EniHe сай ул келсе, - деп колын жайган Кабылиса етюр K63iMeH уй iiuiHflermepfli 6ip шолып erri де: - Осы отыргандардьщ Tineyi кабыл болып, Карымбайдьщ Назары алтын ертокымды ат устжен туспейлн адал ул. э д т би болсын. Эумин, - деп белн сипады. Tinen батагей аталык устаз агасы Жолбарыска, кие дарыган Кабылисага, бак конган Балпыкка, ел анасы атанган Дарабозга 6ip-6ip ат мтпздк Батыр болса да эд ептттнен аттап кермеген Тэтлбай мына ип жаксылардьщ алдында e3iHin K im in iriH мойындап. Ттептщ ыкыласын iHi релнде кабылдаганы улкендердщ назарынан тыс калган жок. ИНлдехана салтанаты урпак сабактастыгын жалгастыру - Жаратушыньщ адам баласына жуктеген аманаты екенЫ отыргандардын eciHe T y c ip in , сеымдерте селкеуаз рухани куат бергендей болды. Бабалардьщ ак батасы кабыл болып Тэгпбай мергеннщ немереа, акылмен хан-терен1 багындырган Карымбай эулиенщ баласы Назар бабамыз 18 жасында шешен, турашыл би, алдын болжай бтел н эулие атанып, ел лзпнЫ устаган. Терт кубылам тугел болсын деп ултымыздьщ сакталуына езЫдж улес коскан Балпык бабамыздьщ турмыс-лрлюнщ, шешендж сездершщ, есиет- газелдержщ урпактан урпакка жеткеш eMip ушш курестщ токтамаганын, толастамайтынын ангартса керек. Танымды тулгалардьщ алдында бас и т 6iniKTiniriH, керегендтн, Tap6neniniriH, урпак тэрбиесждеп ж елслпн керсете бтген, олар туралы ел есшде сакталган ecTi сездерд1 урпакка жетюзуге атсалыскан баршага алгысымыз шекйз. Аттын жалы, туйенщ комында журт, eni уцин тебжпанен тер теккен Балпык сынды бабаларымызды умытпау, кастерлеу -дэлелдеуд1 кажет етпейлн акикат. Бул саладагы аткарылар ютщ ani де мол екен1 даусыз.
Benrini жазушы Ораз Исмайлов ел аралал, кенекез карттармен кездеап Ескелд1 мен Балпык би, Кабылиса жырау, Жолбарыс батыр, т.б. туралы ел аузындагы кунды материалдарды жинап, архив кужаттарын актарып кагаз белне Tycipin, алгашкылардьщ 6ipi болып б1рнеше ютаптарды дуниеге экелдг Агамыз бабалардьщ урпакпен табысуына мол енбек сИрдк Бул урдю кептеген азаматтарга ой салып, колдарына калам алып, тарих тамырынан сыр шертер кунды туындылар тугызуларына себепин де болды. Енд1 Ораз Исмайлов жиыстырган Балпык бабаныи ой туныгынан сузшген есиеттерЫщ б1ршамасын окырман назарына усыналык. БАЛАЛЬЩ KE3IHEH Б1Р СИПАТ Теле бидщ баласы Жэнкебай агайынга кайырымды, кеймп урпакка бауырмал жаксы жан екен. Ол б1рде кыргыз, казактьщ басын косып, аламан бэйгел1 эйд1к той жасапты. Оган алыстагы Аркадан атакты Толыбай сыншы да келелн болыпты. Бул хабарды еслген Жэнбекей аттьщ гана емес, eciMi елге жайылган кеменгердщ ne6i3iH 6inin калу максатында манайындагы 6ip мушел жаска толар- толмас жасесп1р1мдерд1 ipitcren кояды. Олар: Элдеке (жаныс), Туганбай (жаныс), 0стем1р (дулат), Буйенбай (албан), Наурызбай (шапырашты) болып шыгады. Той етелн жерге аттанудан 6 ip кун бурын Жэнбекей элп балаларды тугелдей уй те экелт кондырады. Ол K ic iH in бэйбш ей де назарлы болса керек, содан кауттенген Жэнбекей бэйб1шесже «Мыналар уйыктап жаткан кезде ешкайсыньщ еш жерме зер салушы болмагын» деп ескертедк Бул сез эйелдерге тэн эуескойлыкты арттырып ж1беред1. «Апырай, э, муны неге айтты, караса кайтед1 екен?» - деп эйел1 куйзелю куйге туседк Так кылаи бере Жэнбекей тыска шыгып, уйге кайта K ip in келе жатса, бэйбш ей керпеан кымтаган болып Элдекенщ айкаскан аяктарын жазып отыр екен дейдй - 9й, оныц не, карама дегемм кайда саган? - 6й, эттеген-ай! - дейд1 Жэнбекей. Б1рак болар ici болып, бояуы cinin, эйел керелн нэрсеан K e p in калады. Жэнбекей дереу балаларды оятып, жолга шыгады. Аткосшыларын шакырып алып: - Сендер Толыбай сыншыньщ жолын тосып, 6 i p кундж жерден карсы алыцдар. Маган жолыкпай турып, ешкандай малга да, жанга да кезш салушы болмасын. Осы сэлем1мд1 дурыстап жетюзшдер! - дейдк ЖИттер муны мулт етюзбейдк Толыбай да кош алады. Келген белнде Жэнбекей T iK K i3 in койган уйге туседк Амандык-саулыкты сурасып болган сыйпасты жандар шаруа жайына кешкен кезде Жэнбекей: - Мына балаларды сынап б е р Н з? - дейдк Улы сыншы алдымен Элдекеге мойын бурады. Баланы басынан сипап отырып: - Балацыздщ мандайы жазык, ырысты екен. Эттен. адымы тар, арты осалдау бола ма калай? - дейд1 (сол Элдеке аскан бай болды дейдк Оньщ жылкылары су шкенде KiiuiripiM карасулар токтап калады екен. Тек тукымы кеп еспей алты- жел уйдщ шамасы болыпты да койыпты. Жэнбекей муны бейбшесшщ назарынан Kepin eTinTi). EniHiui рет Туганбайга караган сыншы оны жагынан сипап ж'|берт: - Атжакты келген сары екен. Суытпай коссан кандай да бэйгенщ алдын бермес жуйржтей болар. Уш атасына дейт билж арылмас. Арты да ата шокырагынан танбас, -дейд1 (Толыбайдьщ бул болжалы да тура шыгыпты. Туганбайдьщ баласы 178
Б е з т де би болып, онын баласы Саржан болыс сайланыпты. Онан кейшплер1 де ел лзпнщ устапты). YiuiHLLii кезекте улы сыншы 0стем!рдщ юцдш тусын сипап турып: - Бул баланыз адамзаттьщ арланы екен. Айналасы елд1 болар. Кеп e c in , кеп енер. Тек 6 ip кемштйп - талтусте талап жатса да 6 ip -6 ip iH e карайласпас, - дейд1 (болжал айна-катеаз K e n in , оньщ тукымы жаксы ест-енгендер1мен 6 ip -6 ip iH e деген бауырмашылыктары болмапты). TepTiHiiii кезекте сыншы Буйенбайдьщ етепн устал: - Охо, шылкыган бай болады екен. KeMminiri - езн паналап келген к о н с ы л а р ы тубшде туп басына шыгып кеттелн шыгар, -депл (бул айтылган сез де дал келтл. Буйенбайлардьщ ауылдарына сщген баска атаньщ балалары оларды билеп- тестеп кеткен кершедО. Беанил болып жанына жакындаган Наурызбайды улы сыншы кулагынан кагып: - Калканкулактау екен осы, батыр болар. Батырдьщ 6ip KeMiiimiri - адам eMipiHe кастандык жасайды. Сейлп, айтеу!р б!реулердщ реыипне ушырайды. Сондыктан да арты аз болады. Мынаньщ езшен кейЫ тукымынан батыр шыкпас, - дейдк Толыбай сыншыньщ K 6 3 i окшау турган балац ж ттке T y c in : - Ана бала кай бала, - дейдк - Бул Жалайыр Канкожа батырдьщ немереа. аты Балпык. - Балпыкты шакырындар. Алдына келген Балпыкка сыншы каская карап турып: - Э-э-э! Жалайырлар ani де болса тугырынан таймапты. Узагынан болгай! Пендешт1ктен аса алмаган казактьщ кайбйр шеж!реил, шешендер1 канша тырысканымен Жалайыр арыстарыньщ мартебеан темендету колдарынан келе коймас. KyHi бупнге дейш Жалайырсыз той басталып, сез айтылмайтыны улт дэстурЫщ 6e p iK T iriH e H . Жалайырдьщ бтген K icire орны белек. Мына ж тттщ басы улкен, аймандай, айдынды бет, кара еид\\ екен. Батырлыктан да, билютен де куралакан калмас. Ей улкен касиел - аулиелж болып танылар. Тукымы азбас, - дейдг Шындыгында Балпыктьщ улы TineHmi а д тетл казы болып, шебереа Оспан болыс уйан-найман елдерЫе аса кад!рл1, сыйлы болып еткен. Сыншыньщ сын-болжамы аяктала берген сэтте Жанбекей: - 9, кудай! Адалынан айтылган бак-даулелм(зд! тоздырмай, елге 6epeKe-6ipniK бергейсщ! - деп e3i бата жасап, кудайылык шалдырыпты. БАЛА БАЛПЫКТЫ ЖЕЦГЕС1НЩ СЫЙЛАУЫ Жасы жагынан Ескелд! би улкен, Балпык би Kimi екен. Дарабоз Ана олардьщ екеушен де егде болса керек. Акылды ананьщ шын eciMi - Калила екен. TepKiHi - жалайыр iiuiHfleri карашапан. Тускен жер1 - андас Ы н д е п кенжеке. EpiHiK eciMi - Кулжа деп айтылады. Бурындар кеп\\и ата-анасыныи уйшен MiHin шыккан атына тускен жерЫдеп 6ipeyAi м|'нпзу дастур болыпты. Дарабоз Ана келш болып тускен кезжде алдынан шыккан 6ip топ балалардьщ imiHeH езше унап кеткен Балпыкты атына мжпзген екен. Ел imiHfle «©3i де шарапатты адам. балюм. болашак эулиеы таныган шыгар» деген сез бар. 179
АЙЫГЫП КЕТКЕН АК ТАЙЛАК Балкаш бойындагы ауылдарды аралап кайту максатында ею би сапарга шыгады. Каратал езент жагалап, жол бойы е з т д е с т келе жатса мойнында тумары, тебеанде кызылды-жасылды шогы, кеюл жунЫе 6ip шок ую байлаган эдем! ак тайлак ойнак салып, жолаушылардын алдынан шыгады да лезде гайып болады. Бапекен Ескелд1ге карап ия эзт, ия шын: - Мен жанагы тайлакты аттым, - дейдк - Сен атсан мен оны жазамын, - дейд1 Есекен де эзт-шынын бодрм ей. EKeyi эзт-калжыцмен эудем жер журт, арттарына караса «Аташы, ата!» деп 6ipey ж упрт келе жатыр дейдк EKeyi аттарынын бастарын тежейдк Байкаса жанагы жолдагы эйел бала. - Аруактарыннан айналайын, аталар. Bi3A'K уй, M iHe, Tnin тур. в зд е р И з ат басын бурар деп эдеп сактап тур едж, eTin бара жатырсыздар. Уйге Tycin, сусындап шыгыныздар? - дeйдi киылып. Казак кашанда эйеп баланы катты курметтеген емес пе, тте п н орынды Kepin уйге келсе, элпндеп ак тайлактын imi Keyin кеткен. Эрен тыныстап, e n re n i жатса керек. Бапекен уйге юргенде Есекен тыста кала 6epin, он аягымен ак тайлактын iiu iH басып, колындагы камшысымен уш дурюн тартып ж1бертт1. Артынша уйге Kipin, Бапекенмен 6ipre шей iiuin, кымыз ciMipin сусындап, 6ipre аттанады. BipaK. ездертщ юм екендерж айтып, кайтар жолдарында конатындыктарын 6mflipefli. «Булар аттарына конысымен ак тайлак кайтадан ойнактап шыга KeninTi», - дейд1 энпм еш т карттар. БОЛМАИ КАЛГАН КЫРГЫН Калмактын алкынган жасагы ж ен тю тауып, аман кутылган колы тоз-тоз болып кеткен ец\\. Аз уакыт согыс-сойканньщ толас тапкан шагында калмак ханы кайта бас кетередк Бул жолы жасагын аттандырмай жщшке жолмен K e n in , c e 6 i3 rm e T in ce3iH жетюзедк Kenmi Теле бидщ акмандай. суйрж саусак, сулу кызы Мемилага ауган екен. Эуелпде жолы болмай мандайы таска тиген екен де e H fliri жерде «берсе колынан, бермесе жолынан» деп сес семсерш суырмак болады. Мундайдагы токтам сез. арине, Теле бидш efli. IcTin акыры не боларын ойлап кунд1з кулкщен, тунде уйкыдан калган Балпык би 6ip кияннан желе жортып, Теле агасынын ауылына келедК Тун катып келе калганы кандай жаксы болган? Ел жаксылары акшанкан уйдщ шанырагын кетерш, ажарландырып ж1бершт1. Теле аганьщ он T i3 e c iH баса отырган EcKenfli бидК одан 6epipeKTe жайгаскан Когыл эулиеж Kepin iiui жылып, куанып калады. - Кыз MeHiKi, бауыр - сендердш. Мен 6ip адаммын, сендер кепсщдер, кепшшш айтсын туй4нд4 сезц\\, - дейд! Теле би. - Кан текпелж. Оган кенбесе ойымызды жасырып, бойымызды букпелж. Каскейге кыз жок. каскунемге жоп жок, - дейд1 Ескелд|‘ би. - Кан сасыткан епге кара да жок. Менщ токтамым осы, - деп Балпык би Ескелд1 шешеннщ c e 3 i H костайды.
С е й т т Ескелд1 колы кш рм ей жолга шыгып кетедк Тау асып, тас басып Лабасыньщ куламасында отырган Акшыр ханга да жетедг Хан ордасына Ескелдш щ 0 3 i K ip in барады. Жуз1 сабырлы едк Калмактар «Мунданак» ойнал, каннен-калерс1з отыр екен. Bapi де устершен жай тускендей бугежектел, отырган орындарында шалкан шелтей жалырылыл калылты. - Кан ала алмаган сон жан алмак болган екенсщ. Ел кулагы елу. Айткан ne6i3in ушкан куспен 6i3re де ж е тт жатыр. Ж амбастал жатыл алылсьщ гой, жан керек болса, жайынды тал. Эйтлесе, уш куннен кейш хабарьщ ды кутем, турысатын жерщд! айт. О тбасы нда ойран uibifapy - ездштщ, есерлш тщ 6enrici, - деп Ескелд1 серт камшысын кекке с т т е й д к Ер тенп K e p e T i H i кезше K e p iH f l i ме екен, какалы п-ш аш алы п калган Акшыр ханньщ мурнынан кып-кызыл кан саулайды. Е р те н тд е казак жерш тастап, аргы бетке жан саугалап котарыла KeiuinT i. Осы окиганы e c T i r e H Балпык би Шымыр езеншщ жагасында жонгарлардан туарген жорга атын кудайыга шалып, б укт кауымга дэм- туз eTin улеслредк APKAFA САПАР Жолбарыс бидщ батасын алган Балпык би 6enrini 6ip бидщ басына тунеуд1 уйгарады. Агайын болып айтылган акыл-кецестен алдымен булар Аркадагы Караменде эулиенщ басына барып тунейдк Тусшде аян берген эулие: «Эй, Балпык! Екеум1зге Алланьщ шарапаты шендес ед1, сен менен repi mrepmey Бектау эулиенщ басына барсаншы», - дейдк Бей61шесш e p T in артынып- тартынган Бапекен енд1 солай карай жылжиды. Аман-есен жетт, тунейдй Бектау эулие Бапекене тусшде сарышолак кездж бередк Оны алып турып Бапекен « Апырау, муньщ шылауы болмаушы ма ед1?» деп колын жая бергенде Бектау эулие: - Y36eci осалдау демесен! - дел ушы кетиген 6aKiHi де колына устатады. Ертес1не муны ecTin-6inreH адуынды бэйбш е «Кудай онласа, берекетл болсын! Жердщ тубшен келт турып бекер кайтамын ба, мен де тунеймш, берем десе Жаратушынын баласы азайып калмас» деп о Kici де барып эулиенщ басына 6ip тун тунейдк Тусшде ол эулиенщ колынан ек\\ моншак алып, мойнына тагады. С е й тт эулие атамыз бен анамыз жастык шактарын eTKi3in барып TineHmi, Элдеке деген eKi улды (Элдеке KencipiKci3 туылыпты) жэне Акмоншак, Кекмоншак (6ipeynep Парша, Торша деп те айтады) деген eKi кызды болыпты. Олар Ka3ipri Алматы облысы Панфилов ауданына карасты Конырелен манындагы суандарга узатылган дейдк 181
БАПЕКЕННЩ БАСЫН К0ТЕРУ1 Жаббар Аппага жалынып, аупиепердщ басына тунеп журт кергендеп кос перзентжщ 6ipi Элдеке жастай кайтыс болганда Бапекен жан баласына жубату бермей неше кун, неше тун жер бауырлап жатып алыпты. Сонда Супы би - супатай елщен шыккан Кулшык деген карт жырау Kenin: -Айналайын, Балпыгым. Тында ce3iH халкыннын. Кайгы деген бале гой, Озе»сп шыгып ертейдк Не каарет болса да, Жылауменен бггпейдк Бул фаниде не опа бар, Сан сахаба, сардар да еткен, Бойында куш, байпыгы барлар да еткен. Мен саган аргыны емес, 6 e p r iH i айтам, Экен де елген, шешен де елген, Kapi шенге мен мундар соны керген. Озбайтын eM ip жок, Тозбайтын TeMip жок. Кулан жортса, шелЫе K e rri, Акку ушса, K e n iH e Kerri. Элдеке елее, 6 a p iM i3 баратын жешне Kerri. Элдеке - сенщ ульщ болса, Кудай-тагаланьщ кулы болатын. Тумак та хак, елмек те хак. Алладан a M ip жетсе, 6 i3 де e n e M i3 , Макшарды 6ipiM i3 ерте. 6 ip iM i3 кеш керем1з. Bapi де Жаратканнын жазуынан, Тэубене кел, Тый жасынды, Кетер басынды. KepiceniK, бауырым! - дегенде Бапекен басын жерден жулып алып: - Кайран Keiueni кесем, Кара Tinfli шешен Кулшыгым-ай. Солайы солай екен-ау. MeHiKi Аллага асылык, Жазмышка карсылык бола жаздапты. KenfliM тэубеме, Алла артын онгарсын! - деп карт жырауды капсыра Kenin кушактаган екен.
БАПЕКЕННЩ БАТЫЛ IHICIHE СУЙС1НУ1 Ж уанньщ ж Н ш керт, ж щ ш кенщ Y3inin жаткан отамалынынуагы болса керек. Тер1ст1ктен кун-тун1мен сункылдай соккан кара суык тыйылмай койыпты. Малдан да, малшыдан да куй кетт, ел куйзеле бастапты. Сарыбулактьщ кунгей бетшдеп кыстауында отырган Бапекеннщ ауылына кыргыздын атакты батырларынын 6ipi Канай 6ip топ жолдастарымен Kenin, агайынды eKi елдщ aybi36ipniri, ел тыныштыгы жайында эцпмелесш отырыпты. Каншама жолдастарымен кона жатып, ертецп шайларын iiuin отырганда тайменкеден шыккан жас берен Карабейб1т деген келе калыпты. Бапекен сирек келетш конактарына алтыканат ак уй TiKTipin, мал сойдыртып, астарына калындатып керпе салдыртып, от жактырып, эцпме- дукен курып отырса керек. Тыстагы кара суьщтын арты карга уласып, ауа райы ттте н бузыла TycinTi. «Аидынын дэмш таткан бтедЬ> дегендей, казан-ошактын жайымен тыска жм\\ шыгып журген Бапекеннщ б эй б ш е а Татенсары: - Алла тагала каИарына алды бшем, кара суыкка кар араласып удеп барады, онсыз да суйеп жукарып шыккан мал кырылатын болды-ау, - дей 6epinTi. Деген сайын Бапекенмен конактардын anriMeci бузыла берсе керек. Конактар конакка тан а д е п т т т н сактаса, Бапекен Yйpeншiктi аделмен ол сезге елен етпептк Кашан болсын, кайда болсын улкендердщ улагатты сездер1 уш ж iiuin отырган асын жерге коятын Карабейб1т арен шыдап отырса керек. Байб1ше anri «озанына» кайта баскан кезде: - Эй, женеше! Сонша неге зарлады н? Балпык би елме, онын б а й б ш е а Татенсары, сен елме, сонда кой-козы елмей кудайдын ©3i еле м е? -д еп акырып калган екен. Канай манап жалт карап: - Бапеке, мына бала м м ? - депт1 - Iнiм ед1, - дейд1 Бапекен байсалды калпын бузбастан. - Ci3 елген сон осы бала болады екен-ay е л Н з ге ие, - дейд1 Канай. - Бул каз1р-ак ие болып жур! - деп Бапекен улкен суйсжю 6mflipinTi.
ЖОГАЛЫП ТАБЫЛГАН БОКША Бапекеннщ байбш ей Татенсары ботбай eniHin кызы. 03i десе дегендей-ак ай десе аузы, кун десе кез1 бар сулу, сэнкой болса керек. CofaH орай ел оны кейде Кербез, кейде Сулушаш деп те атапты. Кай жердеп тойга келп бара жатса да опа- далап, айна-тарак, сурмелерЫ салатын бокшасын канжыгасынан тастамайды екен. Bip тойга 6apfaH жерде алпан урлатып алыпты. Уйге келген бойда ерке байбше Бапекене Tnicin: «CeHi журт сыйлауды койган-ау, cipa. Сыйласа сейтер ме ед1? Менщ бокшамды урлаганы - сайып келгенде мукатулары гой» - деп болмапты. Эбден кулагы сарсыган эулие Карымбайга Kici жумсап шакыртып алыпты. - Карагым Карымбай! Халыкка KaAipiH болмайды екен, 6eTiHAi кередк Катынга кад(рщболмайды, e T iH A i K e p e fli екен. Батамды берейж, мынаньщ бокшасын тауып экеп бершП - flenTi. Содан Карымбай сурау салып, жолгашыксын.Айжуредк Жыл журед^АкырьпзЫе Tycin, аргын iiuiHAeri тобыкты ©скенбайдын ауылына жетец\\. Айгак. куэ табылган сок бола ма, алган адамдар шындыктарын айтып, «эулиенщ бэйбшеанен ырым гып алганымыз рас едЬ> деп 6ip тогыз айыпка косып жасауымен 6ip кыз 6epinTi. Узынкулактан anriHi еспген бэйбш е «Карап отырмай, каран калгыр, басыма бэлем e3iM TmenniH-ay, токал fbin алып кояр ма екен?» деп катты мазаланыпты. С ей тт Бапекеке бЗДрмей Карымбайдьщ алдынан кунишлк жерден ©3i шыгып: - Эй, кайным, олжалы оралып келе жатканга уксайсын- Мына кызды K iM re коспак ойыц бар? - деггп алып шыккан кымыз, шубат, курт, майын алдына тосып. Карымбай да тепн бе, мырс eTin: - Корыкпа, жецеше, буп кызды кудай каласа, Ттенилге косамын! - дейдк Бэйбише гул-гул жайнап, алгысын жаудырып, шапанын K n ri3inT i. MiHe, андастардьщ арыдан бастап Абай ауылымен anbicbin-6epicin, жегжат болуларынын 6ip ce6e6i осылай басталса керек. К03 ЖАЗЫП КАЛГАН б в ДЕ ОРТАК Балпык эулиенщ жасы улгайып, ел iuiiHfleri дау-дамайга араласудан кала бастаган кез1 болса керек. Жалайырдьщ ею ж\\г\\т\\ суан eniHe урлыкка аттанып, жайлау терщен 61раз жылкыны айдай кашады. Оларды Kepin калган суандар сондарына Tycin екшелеп куып бередк Henip несер тепп турса керек, еткел таппаган урыпар Теректжщ суына койып кетедк Арнасынан асып-тасып жаткан агыны катты тау езеыне урынын 6ipi KeTin, 6ipi жылап-eHipen елге жетедк Суанньщ сол кездеп мыкты адамы караменде Ы н деп Дэулет бидщ баласы Малдыбай би екен. Жалайырларга кун берпзбей кояды. Айтатыны - «урыга кун жок, урыга кун болса, момынга кун жок» деген Ескелдй Балпыктын ез сездерк Содан ел жиылып эулиеге Kenin «Оздщ Tipi кезИзде-ак ecTin кунсыз кете бере ме?» деп мазалай 6epirrri. Акыры атамыз жанына жуз Kici epT in жолга шыгады. Аргы жактан Малдыбай би де карсы аттанып, уй лклрмей жопдан кайтармак болып, Уйгентастьщ белжде карсылайды. Жасы Kiuii болгандыктан ayeni Малдыбай сэлем береди Сэлемж алып турып Бэпекен: - С)зден тык eTin тиген жок таяк, 184
Ер састы, етек басты, Суан куды, су басты. Суан да ортак. су да ортак, Кез жазып калган 6i3 де ортак, Деп келемЫ, уа, карак, - дегенде Малдыбай: - Ау, жИттер, ауылга шабындар, уй лкан, мал сойсын! - деп буйырыпты. - Ойбау-ау, не бол калды, уэде булай емес ец\\ гой, жолдан кайтармагьщыз кайда? - деп жтттер дурл1гедк Сонда Малдыбай: - Аганын адалдыгы акикаттан ауыткымады. 9з1н де актап отырган жок. 1стщ K e c iM iH де э д т айтты. Ыздщ телейлн1м1з ушли 6ipi. Карт эулиенщ назасына ушыраганша назарына in iH in , батасын алалык! - деп ауылына карай бастаган екен. НЕМЕРЕС1НЩ CVPAFblHA ЖАУАБЫ Жасы токсанды алкымдаган карт Бапекеце б1рде к1шкене немереа: - Ата, сен кашан елесщ? - деген екен окыстан. Сонда эулие асып-саспастан: - Мен сен елгеннен кейЫ елемЫ, балам! - деп жауап катыпты. Бул сезд1 кулактары шалып калган уйдеплердщ 6 i p i : - Эулие алжиын деген-ау, эйтпесе булай демесе керек ед1, - деп танданысыпты. Сез байыбына бойлай алмай калган келЫдержщ 6 i p i катты секемденедк Келмнщ терендеп туанбей турганын ангарган эулие: - Шырагым, енд1 токсан жыл жасамасымды ез1м де бшемм. Менщ атымды шыгаратын, меы аузынан тастамай айтып журелн осы немерем болады. Бул T ipi турганда мен T ip iM iH . Ол елген сон меы юм аузына алар дейсщ, мен де елемЫ! - деген екен. СОЦГЫ САУАЛ Аттары анызга айналып, ел аузында журген Асан-Сиык, Кабылиса, Ескелдй Балпык, Айту, Жолбарыс, Карашолак, Дарабоз Ана жэне тагы баска эулиелердщ ез манайларындагы эртурл1 кубылыс, канды кактыгыс, улкен шайкас сеюлд1 ел басына ауыртпалык экелелн уакигаларды уйлерЫде отырып-ак кере алатындай, сезе алатындай Kacnerrepi болган дейд1 Bip шеиоренщ жазуына Караганда Балпык эулие сексен жасында, енд1 б1реулердщ айтуларына Караганда токсанга K e n in дуние салган. Муны 6ip тэулжтей бурын Карымбай эулие сезген дейдК Уакига былай болса керек: Картайып калган Бапекен Карымбайга Kici жумсап: «кулагыма алыстан 6ip шуыл келедк Ол не кылган дыбыс екен?» - деп сурапты. Ат терлет1п алыстан жеткен адамнын сезш ести сала Карымбай эулие: - Кайран, арысым-ай, агам-ай. Алыстан жеткен ол шуыл суан агайындардын ауылдарын шауып жаткан жонгарлардьщ ойраны ец\\ гой. Калайша гана айыра алмады екенсщ. БэрЫ айнадагыдай Kepin, 6inin отырушы efli гой. Ол касиелнен айырылганы - дуниеден кайтайын деген1 емес пе? - деп eKipin. екал жылаган екен дейдК 185
Айтканындай- ак келеа ю/Hi Балпык эулиенщ дуние салгандыгы туралы суык хабар ел-елге, жер-жерге тарап кеткен кертеди Курметл окырман! Непз1нде эдтджтщ шыракшысы атанган Балпык бидщ жэне ЕскелдК Кабылиса бабалардьщ ecnerrepi мен накыл сездерт жиыстырып «Бабамыз Балпык эулие», «Ел журепндеп Ескелд1 би», «Жыр атасы - Кабан жырау» Ютаптарында жинактап жарыкка шыгарган, мандай терт теккен 6enrmi жазушы жерлеам1з Ораз Исмайыловка ризашылыгымызды бтдосек артык болмас. Ыз де Балпык баба есиеттщ 6ip тобына талдау жасай отырып усындьщ. Макал-мэтел талай замандар калыптаскан халыктьщ асыл мурасы. Макалда ой тужырымдалып, даналык корытынды, туйтд1 niKip туртде айтылады, ал мэтелдерде ой-niKip макалдардагыдай лкелей Kecin айту туртде емес, жанамалап нускай айту (ишара) туртде айтылады. Макал да, мэтел де сез асылы, саф алтыны. Казактьщ накыл сездерт зерттеп жинаган академик В.В. Радлов «Казактар мудормей. кодрмей ерекше екптмен сейлейдк Ойын дэл, айкын угындырады. Эр сезте мэн бере жетюзедк Ауызею сейлеп отырганньщ езтде сейлеген сездер1 уйкаспен, ыргакпен келеттдт соншалык, бейне 6ip елендетт отыргандай тан каласьщ» деп жазган. Балпык бабамыздьщ уйкаспен, ыргакпен айтылатын накыл ecnerrepi даналык ойдьщ luexcipeci мен халыктьщ рухани e M ip m in энциклопедиясы. Балпык бидщ накыл сездертщ гасырлар бойы м энт жоймай 6i3re жеткеы м1рдщ огындай етюрлтнде, ыкшамдылыгында, дау тудырмас даналыгында, енегеге баулитын тэл1мдт1пнде, тапкырлыгында. Балпык бабамыздьщ накыл ecnerrepi жай шыгарыла салмаган. Эртурл1 жагдайларга байланысты айтылган аталы ce3i ел естде сакталып, 6i3re жеткен. Балпык бабамыз накыл сездертде ютщ нэтижелттнен repi когамга тшмдтИне баса Kenin белген жэне оньщ TniMfli болуына темендеп ой-туйтдертдей талап койган: Фртшщен, алдымен KiciHin сезт тосып, niKipiH тындап, ойын угып, содан кейт гана ез niKipinqi айт; еюншщен, e3iHQi 03in унем1 жанып, камшылап отыр; уштшщен, езще де ти1мд1, когамга да TniMfli болуына кецт бел; терттшщен, ic-эрекет бастаганда оньщ кездеген максатына ж ететтте сен1мд1 бол. ©сиет сездердщ 6i3re жету сыры осылар. Улы ойшыл Лао-цзы былай дептк «Кемецгер абыздар кептщ iiumeH ерекшелент турады, ce6e6i, олар ездерт буттнщ белшепм1з деп есептеп, улы нысаналарга кол жетюзедк Олар атак-данк вдемейдк Сосын, олардьщ тула бойындагы абыздык KacneTi айткан тюрлертен гана емес, icTereH iciHeH де 6iniHin турады. Бул касиет олардьщ тула бойында тунып турады». Ягни. Балпык бабамыздьщ да улылыгыньщ тым теренде жатканын, езге халык даналарынан кем туспейттт, адамзат i3rmiKTepiMeH астасып жататынын ангару киын емес. Б1рде берекел1 уйдщ дастарканы басындагы отырыста ауыл аксакалы: - Бапеке, ер ж тттщ канша журты бар? -депл. Балпык баба: - ©3in айтшы, канша журты бар деп ойлайсьщ? - Ж тттщ ез журты, нагашы журты, кайын журты бар, ал ез журты - куншт, нагашы журты - сыншыл, кайын журты - м т ш т деп ел айтып жур гой. - Эй, отагасы-ай, - депл Балпык баба. -Ж т т тщ ен басты, непзп журтын эл1 бшмейд1 екеназ гой. - Ол кай журты? 186
-Тындацыз, мен айтайын. Ж тттщ кундемейлн, сынамайтын, мЫемейтт наш з журты - Алаш журты. - БэрекелдК тауып айттьщыз, баба. Журтты pyfa. иакке белмейтЫдерге арнайы айтылган аталы сез гой мынау, - депл кепиллИс. Жалайыр imiHfleri Оракты руы «Нокта агасы» аталады. Бул курмет Оракты батырдьщ жаугершиж кездерде елге сщрген екбектер! ушш керсеттген. «Он бесЫде орда бузган» апайтес, алып тулгалы Теке батырдьщ каптагай зор денесже орай кулагы да калактай улкен болыпты. Кыстын K63i кырауга карамай 1ле жагалауына беюнген ойраттарды туре куып тубЫе жетт, елге оралганда Балпык би бастаган Жалайырлардьщ nri жаксылары Андас елЫщ конысы - 6ip кездерде Шыцгыс хан шатыр кургызган Желдщара мацындагы Юнд1ктебе устже уй TiKTipin карсы алыпты. Теке батыр сонда кулагыньщ ituKi туктерже каткан сауыс-сауыс музды камшысыньщ сабымен сыртынан кагып Tycipin отырыпты. Турпаты да, тулгасы да унап кеткен жас батырга Балпык би былай деп бата 6epinTi: - «Жылкы тепне тартады» деуил ед1, О, бауырым, болсак боларсьщ. Тепне тартсан тепнде Бабандай данкты боларсьщ. Жака туган ай болсан, Он беседе толарсьщ. Жака шыккан кун болсак, Уяка ж етт конарсьщ. Тебжгщен тер тепп, Халкьщньщ камын ойласак, Урпак жайып окарсьщ. Бабак ceHiK Оракты. вкшелей куып калмакты Айыркезек асырып, Босаттырган тау жакты. Бастай бер, батыр, колынды, Алла онгарсын жолынды. Кызыр-1лияс, кырык шттен, Жебеп журсж женедН Эумин! Tafы осындай 6ip жиында Балпык бабадан юмде, неде касиет жокдеп сураганда: - Серт1нен тайган доста касиет жок, Жел тоспаган коста касиет жок. Талапсыз болса ерде касиет жок, Бальщсыз болса келде касиет жок. 03iMium. озбыр адамда касиет жок, Мактаншак, арсыз наданда касиет жок. Ic 6iTipMereH елпекте касиет жок, Ел шыркын бузган тентекте касиет жок. Жау шаппаган кылышта касиет жок, Женю таппатан урыста касиет жок, - деп достьщ адалдыгын, ердщ алдына койган максат-муратына жету жолында табанды болуын айта келе ез1мшт надан болудан сактандырып, жауына аяусыз болып, ел азаттыгы жолында женю ушж куресе бтуге шакырады. 187
Балпык бабаньщ ecnerrepi терен оймен кемкершт, елЫ, жерЫ, epiH курметтей б те л н урпак сабактастышньщ узтмеуЫ ттеген ойын кемелденген шешендш енермен келешекке жетюздк всиетл сездер1мен ecin-eHin, енегел1 юмен ел еанде калган жандар каншама? Балпык баба урпагы ею марте Енбек Epi Нурмолда Алдабергенов «Акыл - бактьщ турагы, арман - ойдьщ пырагы» деген бабасыньщ асыл сездерж жастайынан бойына cinipe отырып бактьщ турагы акылда, ал акылды болу жолы 1зденгс екежн тужырымдап, осынау бшкке жетл. Арман - ойдьщ пырагы екеын туйсМп, алдына улы арман-максат коя 6min, партияньщ XXII съез1 колхозын дурюрелп, Мукыры ауылын гулденд1рт терткул алемге танылды, танытты. Ел курмелне белент, узын жолдын бойындагы «ЕскелдК Балпык, Кабылиса аруагы колдасын, сонда сен де Нурмолдадай боласьщ» деген улагатты сезге С. Мукановтын «Уш эулие катарына терлнцл болып Нурмолда косылды» дегеы косылып, шындыктын айнасы болып тур емес пе? - Жаман канша кесепат жасаса да, Шарапаты жаксыньщ болмак устем, - деген баба сезжщ Нурмолда Алдабергеновтщ басындагы киын кезенде алдагы жаркын кунге деген сеымЫе непз болганы, демеу болганы даусыз. 188
Бар бакытын жерден тапкан Енбек Epi Тамшыбаева Зылиха Жанболаткызы ел аузындагы ойлы сездерд1 койын дэптерте жазып журелын, оный iiuiHfle Балпык бабаньщ да накыл сездер1 бар екеын, олардьщ рухы кушл сездер1 нар беретМн айтып, «0сер елдщ баласы арманшыл келед1, ешер елдщ баласы жанжалшыл келедЬ>, «Отырган жерще жамандык шашпа, жаксылык та, жамандык та дан сиякты, кайсысын шашсац соны орасьщ» деген баба сездерщщ мэн-магынасыньщ бупнп кун1 де мэнЫ жогалтпаган куД|ретще танданысын 6inflipin, аркаланганына куэ болганым бар. Енбекип ауылына жаксылык erin, жаксылык шапагатымен нурландырган Зылиха Жанболаткызыньщ рухы бупн де елщщ нуры болып тур. Касиет конган Кербулакта кезЫде б1рнеше колхозды баскарган, елге сыйлы, ауызы дуалы Балпык би урпагы Ипбай Базарбайтеп аксакал гумыр кешкен. Балпык бабасы калмактан ельжерш коргаса, аксакал ¥лы Отан согысына катынасып, Отан ушж болган канды майданда 6ip аягынан айрылса да мойымай eni ymiH енбек eTin, ел курмелне беленд1. Кербулактьщ казыналы аксакалы Ипбай атаны кез1 керген карттар Балпык бабасыньщ: Гумырды Алла береди Haci6eciH пенде тередк He6ip жаксы. жаманды, ¥зак жасаган кередк Абай болыцдар, ей, жаран, Атаца не кылсац, алдьща сол келед!, - деген макалын жи1 колданып, жаксылык жаса, жамандык жасасан алдьщнан шыгады, ез алдьщнан шыкпаса урпагьща Kecipin тиед1 деп жамандыктан сактандырып, ел 6 ip n ir iH ныгайтып, барды багалай б т у паркын еске салып отыратын ец\\ дейдк Тэуелаздктщ алгашкы киын-кыстау кезецжде «Кызылжар» ужымын баскарган Баймуханбетов Базарбай ел ынтымагын сактап, ыдыратпай 6ip уыста устап, токыраудан тукыртпай алып шыккан, баскарган ужымдарында эдтджке тереи ман берген Балпык бидщ жас толкын урпактарыньщ 6ipi. Базарбайдьщ азаматтык келбел, Kiciniri, Kimmiri кепке улп-енеге болды. Балпык бабаньщ: B ip iK T ip in жатса би мыкты, Киыстырып жатса кул мыкты. 0дтетс13 хан елжен айрылады, О д те та з би сеымшен айрылады, - дегеын тумардай жадында сактап, эдтдштен таймаган асыл касиел оны сан бмкке жетелегеж сезс1з. Баба рухын кад1рлеген Базарбай Балпык бабаньщ алгашкы мерейтойына езщдж yneciH коскан азамат. Буюлодактык комсомолдьщ 19-шы съезЫе делегат болып катынасып, елщщ атпал азаматы болып, Алматы облысыньщ Курметл азаматы атануыньщ астары баба рухыньщ колдауында жатыр. 189
Жоламан ауылында гумыр кешкен Балпык би атаньщ 6eciHiiii урпагы ©бдюемет аксакал Би атаньщ дулыгасы мен шымылдыгын, баска да заттарын сактап, Мухаметжан Тынышбаев атындагы муражайга етюзген асылдьщ сыныгы. Шын мэншде бабаньщ кара шанырагы -Э д ю эм е т атаньщ шанырагы. Би атасын курметтеу шанырактьщ бузылмас заны. Би атаньщ жетшил урпагы ягни Эблю эмет атаньщ Муратбек баласынан туган немереа Ж оламан ауылдык окрупнщ aKiMi Даулет жастайынан Би ата сезш кулагына cinipin, ата шымылдыгын кастерлеп, дулыгасын курметтеп, шенд1 погонын колына устал, кадыр-касиетш 6min ескен азамат. Балпык атаньщ алгашкы мерейтойына арналган тесбелпге каражат берген де осы Даулет. Би ата туралы ецпме козгай калсан, ата туралы 6ipa3 дуние б тетш ш е кезщжетедк «Ардактай б т с е н ар кымбат, багалай б т с е н бар кымбат» деп бастап такпактай женеледК - Даулет, эр кездескен сайын эцпме басын осы макалдан бастайсьщ, оньщ ce6e6i не? - деген сурагыма: - Бабамды ойласам, ойыма алдымен ар туседк ардан кейш барды шашпай багалау туседк Бул сез менщ каныма cinin калган, менщ eMipniK бойтумарым. Жаза баспай, эдтд1ктен таймай, ел сыйына беленш жургежм «Жаксыдан жаман туса жыннан шыгар, жаксыдан жаксы туса нурдан шыгар» деген ата сезж'щ нуры болар, - деп сезш 6ip кайырып тастады. - Ойнама, балам, ойлангын, Акша карга лктенсен, Ею кез1н карыгар. 9 з журтынан кашкан ер, Тубшде туп зарыгар. Ойнама, балам, ойлангын. Агыска карсы «ah» урсан, Ею карьщ талыгар. Адалдыктан ауган ер. Bip кеселге жолыгар, - деген Балпык би сезш непзге алган Наурыз Кылышбаев урпакка «Ойнама, балам, ойлангын» атты eKi томдык ютап усынды. Ютаптын кундылыгы, баба айткан ею ауыз сезд1н эр жолына мэн бере отырып урпакка уакытынды етюз1п алмай, камшыньщ кыска сабындай кыска eMipflin TarriciH де, лэззатын да адал енбекпен ертерек тауып, кызыгына кану тек ездер1не байланысты екен1н, сананы аздырмау, урпакты тоздырмау аманаты жастарга жуктел1нет1н1н, еткен eMipiHin «бэрекелд1с1» мен «эттеген-ай» cairepiH саралай, урпакпен сырласа, санаса отырып, заман агымына ез багасын бере жетюзушде. Кунды KiTan жазуга ой салган Балпык баба рухы мен 6ip ауыз сезд1н KyflipeTi екен1 даусыз. Калын журтка жайылып тесек, жастык, кен дастаркан бола бтген, саясат пен мансаптьщ дэм1н де кезек таткан. бак пен дэулетт1 устай бтген Балпык бабаньщ жиен1 Кешкшбай Жанатовтьщ да зиялы кауымньщ, халкыньщ КОшамет1не ие болгандыгын кездейсоктык деп айта алмайсьщ. ©ткендер рухымен тыныстап, жаркын болашакка умтылыс жасауы Балпык баба рухымен ундеслпнде болар. Балпык бабаньщ: Еледе жаксы кеп болса пайдасы тиер, Ел1нде жаман кеп болса кайласы тиер, Ер жаксысына суй1н1п, жаманына куй1нер, - деп жаксы мен жаманды айыра б т, жаксылыкты кад1рлей б т деген есиет1не сай 190
Н.Алдабергеновтьщ Шубарга сИрген енбепн орынды жалгастырды. Н.Алдабергеновке накакжала жауып, жомартжуртты кангыртып кайыршылык куйге T y c i p r e H алдамшы алыптармен 13 жыл алысып, жецт, жер мен ауылды аман сактап, кыруар ic 6 iT ip in , X X I- гасырга сежммен аяк бастырган едк Ал, Кешюнбайга бул куш кайдан пайда болды ? Аталары Бектургын, Косы, Досай, Ерекше емшектестер Ескелдк Естай, Бес жолбарыс атанган бек пенен би, Осылардьщ c in e M i нар Кешкшбай. Демек, Балпык бабамен cepiKTec болган бабаларынын тепнде жатыр. Бул урпак сабактастыгы ма. эрине, урпак сабактастыгы. Балпык бабаньщ ансаганы да осы емес пе?! Жетюу журтшылыгыньщ журепнен мэнп ешпей орын алган кастерл1 e c i M H i n 6 ip i - Балпык эулие. Балпык эулие e c i M iH i n ел жадынан умытылмай жангырып отыруыньщ сыры тар жол. тайгак K e i u y n i заманда Бапекенщ урпакка калдырган енегел1 ic T e p i мен зердел1 журекке жол табар накыл сездершде, болашакты дэл болжай бтген керткел керегендт мен сэуегейлтнде, текл касиеттерщде жатыр. «Киел1 аруактар мекеж» деп мактанышпен аталатын Каратал ещрмде когам afbiMbma карай эртурл1 себептермен eciMflepi умытыла бастаган аруакты бабалардьщ аттарын кайта жангырту шаралары ертерек басталды. Арыстарын ардактай бтетш караталдык казыналы карттар Сейдахмет Косжанов пен Сакбай Мукашевтардьщ бабалар жайындагы пшрлерше замана каИарына карамай каймыкпай кулак аса бастагандардьщ катарында Каратал аудандык партия комителнщ 6ipiHiui хатшысы Анатолий Василевич Степаничев те бар едк Казакты улт релнде уйыстырып турган басты куралдардьщ 6ip i, рухына куат, к е ц т т е шабыт берелн, алга жылжуда, мызгымас 6 e p i K T i K T i камтамасыз етуде, езщд> тауып, танып санага сщвруде бабалар рухыньщ орны ерекше. Осы кагиданы багдаршамга айналдырган азаматтардьщ 6 ip i Эбд1рахманов Кер1мтай Танатарулы. Жастайынан ата-анасынан бабалар туралы аныз- энпмелерд1 кулагына куйып ескен Кер1мтай Каратал ауданына эюм болып тагайындалганда бабалар рухын аскактатуга ерекше кент белдк Тепнде «Ер ж 1пттщ аткарган iciHe суй ст» деп бекер айтылмаган гой. Данагей халкымыз «Ер - елдщ айнасы», «Батыр туса ел уинн, жаксы туар кеп уцнн» деп текке айтпаган. Заманында кеп ушж туып, халкына кызмет еткен Балпык эулие eciMiH мэцп есте калдыру максатында Кер1мтай Танатарулы аткарган шаралар «Ел у м т н ер актар, ер атагын ел сактар» деген даналыктьщ акикаттыгын керсетсе керек. Кесене - улттык рухымыздьщ айбыны, рухани азык, патриоттык тэрбие беруге кызмет етедК Балпык би кесенест 1994 жылгы жанартуда Каратал ауданыньщ эмм1 К. Эбд1рахманов уйымдастыру жумысына басшылыкжасады. Кер1мтай Танатарулы Кексу ауданыньщ aKiMi кезжде 2008 жылгы курдел1 жендеуде бар шаруаны ©3i аткарды. «Дала» журналынын Кексу ауданы тургындарыньщ Балпык биге деген семм, рухына тагзымын аркалаган 2008 жылгы ceri3iHiui саныньщ шыгарылуына бас-кез болды. Ke3i т1р1с1нде-ак аты анызга айналган, саналы гумырында кара басыньщ емес, халкыньщ камын ойлаган, улттын рухын кетерген сунгыла азаматтын енбек жолы урпакка енеге. Каратал, Ескелдк Енбекшщазак, Кексу аудандарында эмм болган, ел курмелне беленген азамат. Данкка тулпар 191
ML
дулдтдю м ен жетедк ер-азамат бтпрлю м ен жетедк Данктьщ жолы дангыл емес, абыройдын жолы эрдайым арналы бола бермейдк Кер1мтайдьщ шыккан бшктж жолы да куреске, *здежске, жентюке. жежске, жемюке толы жол. «Шындык шырагы дауыл сокса да ешпейдЬ деп жазыпты Габиден Мустафин. Кер1мтай Танатарулын жецшгске мойымай, жецгске мастанбай алга жетелеген K y flip e T T i куштщ тамыры бабалар рухын терен сезже бшужде жатыр. Кер1мтай Танатарулымен 6ipa3 жылдар кызметтес болдык. Рухани жангыру туралы анпме козгала калса ерекше канаттанып кететжж Кер1мтай Танатарулыньщ ез( де ангармай калатын. Енбек жолындагы елге cinipreH енбепне келгенде шоркактанатын. Ce6e6i, «Мен ютед1м дегенше, ел iCTefli десеншЬ> деп, ел енбепн 6ipiHiiii коятын. Бижтн деп мактанба, Аскар-аскар таулар бар, Аржагында аспан бар, - деген бабалар сезж алга тартып, адам, когам, тагдыр деп аталатын курдел1 угымдарга ез ойын косып, талдау жасайтын. «Тарихтан алар тагылымымызды алыстан !здемей-ак бабалар даналыгынын кайнары - есиет сездержен, дуалы ауыз аксакалдардын батасынан табамыз. Булардын барлыгы да сан гасырлык сузгщен сурыпталып еткен, ултымыздын узына бойгы тарихи тэж1рибесж бойына буккен жане даналык тужырымдарын корыткан гажайып кембесЬ дегенд1 жм айтатын. Елге жайлы м1нез1 бар, халкым деген журеп бар, халкынын камкоршы T ip e r i Кер1мтай Танатарулын намысы юрлемей. адами касиел аласармай бижте болуына ттектес ел-журты аркашан курмет тутады. 0рк1мн1н таным терезесже карай сэуле тусед1 . Сол сауле нуры тулганы сана денгейже кетеруге ыкпал етед!. Сэуле нурын багалай бтген жан ем1рдж би1к белесже кулаш урып нурланады. Тынымсыз енбекпен 6ipre адамды нурлы жолда колдап отыратын тылсым куш бар. Ол-бабалар рухы. Азамат сол рухка сай жауап кату керек. Каратал ауданына эммджке тагайындалганына аз уакыт болса да Балпык бабаньщ мерей тойына даярлыкка бел шеше Kipicin, баба кесенесже уакытка, аксакалдардын усыныс-ттепне, журттьщ талабына карай агымды жендеу, айналасын абаттандыру жумыстарына, уйымдастыру шаралаларына ерекше ынтамен K ip ic in кеткен Кайрат Булдыбаев баба рухына лайыкты «Tin катып», енбек етуде. Атадан балага мирас болып келе жаткан дария A3CTypiMi3fliH басында кешеге курмет, 6yriHre i3eT жатыр. Улы даланьщ neci болып калуымыз ушж баба гурпын журекке cinipy кажет. Кезжде балпык бабаньщ кесенесж жанартуга езмдж енбепн cinipreH Кер!мтай Танатарулы, Дуйсенбжов Султан Мырзабекулдарынын i3 rin iK T i iCTepiH жаргастырып. Эр кызметте журт, азаматтардан улп алып. олардьщ акылылымен, жолымен epiciH кенейтт, адамгерштжпен уштаскан баскарушылык к а б те л мол. адалдыгына эд тд ю , iCKepniri сай. капияда жол таба б т у касиеттерд1 бойына жинаган азаматтьщ ici осылай болса керек-Ti. «BipniKKe уйыган елге, береке уялайды» деген Балпык баба. Баба кесеней басындагы уйымшылдьщпен басталган шаруаны Kepin Караталдыктардьщ басындагы кетпес дэулетже, уйыган 6ipniriHe лайыкты басшы болып келген аза матка ел берекесж арттырып, етене енбек ете беруже T i n e r i H жетмзген журтты Kepin KenniMi3 толды. Узагынан болгай. KeKiperi куйдей кумб!рлеген кария деген Kneni угымга лайык, агайын- туыстын акыл айтар абызы, ниелмен ел-журтыньщ курметже беленген, дархан журекл, казыналы кария Кисметов Болат Жумаханулы Балпык 192
БА Л П Ы К БИ ¥РП А К Т АРЫ Длпыс РАКЫМ, Болат КИСМЕТОВ, Даулет Н \\ С1ПБЕКОВ 194
I CepiK АХМЕТЧЕНОВ, BepiK ОЦГАРОВ, Куаныш ОЦГАРОВ 195
Керштай ЭБД1РЛХМАНОВ Твлеген ШОЙЫНБЕКОВ бабаньщ алтыншы урпагы. Адам e M ip re текке келмейдк Эрммнщ аркалаган жуп болады. Болаттьщ да бабалардьщ мерей тойларында аркалаган жуп салмакты. «eni риза болмай, Tipi байымыйды»-дегендей бабаньщ кесенесш жанартуда, ас бер1лin, дем еуиллк жасаганда сауапты icTepiHin шоктыгы 6 n iK . Ж астайымыздан 6 ip r e e cT iK . Болат-гуманист жан. K ic i акысын жемеу, обал- сауапты умытпау, i3 rm iK , кайырымдылык, канагаттылык, ынсаптылык бойына бабасынан конгандай. Жапаркул атасынан жазып алган Балпык бабасыны ц e c n e T T e p iH 6 i3 r e окып б е р е тт-д к Жакында e c K ip r e H дэптерд! оки отырып Балпык бабаньщ: « Б тк с щ адалдык пен шындык барда, канагат кыл, таубе кел*пр, колда барга» деген e c n e T T e p iH a K e c i Жумакан кызыл сиямен сызып койганын окыдык та, Болатка карадык. 5 i3 fli y H c i3 уккан ол: - Экемнщ ерекше аманаты,- деп 6ip сат узак ойга шомып KeTTi. Аманат бар да оны орындау бар. Баба есиетж, эке аманатын абыроймен аркалаган жанга табыс ттедж . Болатын aK e ci Жумакан атаньщ шанырагында алгаш Нурмолда Алдабергенов атаны Kepin, салем 6epin, колынан алып, улагатты anriMeciH тындаган efliM. Сонда Нур ага: - Балпык бабамньщ «Елщнщ амандыгы.жерщнщ бутждИ.ел орнында, хан тагында отырса - 6ipiHmi жэннат, улкенд! сыйлап, Kiiuire i3eT жасау, ежелп ата дэстурдщ бузылмауы -екжил жэннат, уйып отырган от басьщ, ошак касьщ -yiuiHiiji жэннат»,-деген eceTi бар, осыны угьщдар деп улкенге де балага да м етр ле н е карап ец\\. «Жаксы адам кун нуры сеюлд1 м етр л е н е караса бойьщды мэцплш нур егтедЬ>- деген efli Жапаркул ата. Болаттьщ ел курметже беленужде сол нурдьщ шуагы бар-ау. 196
«1зденген акылдыга курмет те, бацыт та, байлык та 63i келедЬ> демеп пе ед1 Балпык би?! Аруак сыйлап, бак кожан азаматардьщ багы ортаймасын. Ескергенд1 ескеремЩ, Ескермегенд1 дес керемЫ, © 3 iH ескергендер езгеш де ескеран, Юмде-юм м е т ескерсе, Мен ofaH ес беремЫ, -деп Ескелд1 баба айткандай, бабаларын ескергендерге ес 6epin, багы жанып, тасы ерге озып, мереймщ ескешнщ KyaciMi3. ©ткен гасырларда eMip сурген гуламалар Омар Хайям, Фирдоуси, Асанкайгы, Казтуган, Доспамбет, Шалки1з, Актамберд1, Букар жыраулардай байтак елдщ Балпыгыньщ да елд1 6ipniKKe шакырган, жаксы мжезд1 мадактап, жаман мнезд1 MiHen, ел муддесж жогары коя отырып халыкка адал кызмет етуге ундеген накыл сездер1 ман1н жоймай мэцплж ел1мен 6ipre facbipnap жасайды.
trAM
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
