Байтақ елдің Балпығы

АМАНАТ (Кадыргсии бек Жалайырдыц келер урпак^а арнауы) Беу, халкым! Бата 6epin бепм деп ей, Бел шешпей кула дузде eniM деп ем. ЖаЬанды жарым курсак кезт журт, BiniMHin Ty6iH казып ерЫбеп ем! Нар улды хан кетерген елщ кеше, Жатжурттык жалпак жерге емЫбесе! Туз тулеп, LUahap шалкып, flayip тербеп, Терт TyniK ой-кырынды тебндесе. Азаттык алаканда алтын кусьщ. Ж айсан ел! Жайнак терде жаркынбысьщ. flayipnen заман етер, дур жангырар, Аскактап Адамзатта данкьщ турсын! Шебше озык елдщ ceKip енд1, ¥йытып улык icKe шетЫ елдк BiniM ал! bipniK сомда! EpniK жаса! Кайтала «Жылнамалы шеж1ремдН» Ежелден аян ец\\ - ултым жасын, Тулпардай MiHCi3 куйган тур-тулгасын. Аманат! Урпагыма ун косамын, ^азактын кеим мэнп 6ip тынбасын! Кадыргали гулама таламньщ He6ip елдерж аралап, 6iniM-iniM жолында жургенде, бертшде кептеген елиллютер е к т д е р 1мен жуздескен сэттершде, сез жок, туган журтыньщ да е ц с е а би1ктеп, anfbi лектен KepiHyiH сан марте армандады! Киялын кекке е р л е т т , байтагы жайнаган азат eniH кез алдына сан марте елестегп де! Бул ушш бэршен бурын жастардьщ кемрек кезж ашып, еркениет езепнен сусындатудьщ кажет екенд1пн терец туйсщ д1де! Элденеше шурайлы KiTan жазып жургендеп асыл мураты да сол едк Тэубе, сол алаулы да шуакты шакка e3i жете алмаса да урпагы ж е гп . Казак деген халыкты бупнде элем танып отырса, бул бакыт кусыньщ колга конактауы ушш барын салган Кадыргали Косымулы бабамыздьщ да yneci елшеуаз. Саналы ypnafbi муны естен калайша шыгарсын! Классик жазушымыз Мухтар Магауиннщ «Аласапыран» атты М ем лекегпк сыйлыкка ие болган салмакты романыньщ басты ке й тке р ш щ 6ipiHe айналды. Алла колдап. езге 6ipHeme ютабындай жогалып кетпей, бул дэу1рге аман жеткен аса багалы «Жылнамалар жинагы» элденеш е рет кайталай басылып шыкты. Кептеген галымдар аталмыш cy6eni 300

шыгарма арнасында зерттеу ецбектерш жазды. Гылыми атактар коргалды. Астанамыздан бастап б1ркатар шаИарларда eciMiHe кешелер 6epinin, мектептер аталды. Сондай кешелердщ 6ipereffi Талдыкоргандагы Кадыргали Жалайыр дацгылы. Тауанды тарих тутастыгы, мемлекегпхнк сабактастыгы дегешм1здщ ©3i осы, агайын! Алматы багытынан acbifa аг\\га умтылган керемет кержолдыц кала терЫе бастар жалгасына айналтан осынау дацтылдыц ажары кун еткен сайын артып келедг Бастауында терец ойга шомган калпында ел ертец1 толагай толгандырып туртан бабамыздьщ келбетп ескертюиш кез тартады! Ал енд1 айдарлы дацгылдьщ енбойындагы «Жастар» багы, драма театры, Салтанат сарайы, «Жастар» спорт сарайы, Окушылар сарайы, «Кектем-гранд» конакуж жэне езге де айтулы гимараттар мен мекемелер кала тургындары мен конактарыньщ куана барып, кызыга кайтатын ыстык мекендер1не айналды! «ЖЫЛНАМАЛАР ЖИНАГЫ» - КАЗАК ХАЛКЫНЬЩ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ЕЦ БАЙ, ЕЦ НЕГ13Г1 ДЕРЕК K03I Кадыргали Жалайырдыц соцына калдырган бай мурасы турасында сез козгалганда 6i3 бэрЫен бурын ез1м1зге д е й т п зердел1 галымдардыц ецбепне ден койсак, женд1 шыгар едк Бейнелеп айтканда, жацадан велосипед ойлап табудыц кажегпп шамалы. Ендеше, темендеп акжарма леб1здерге 6 ip мезет ден койгайсыздар. «Совершенно джагатайский, очень близкий к нынешнему киргиз (кайсацкому) ...По своему изложению она (книга) также замечательна. Здесь басен менее, нежели в Абулгазы и Шайбане-наме». (Ч.Ч. В алиханов. Собр., соч. В пяти томах. Т. 1. А., 1984, - с. 244.) «Орысханныц ордасында 6nniK айтып, ш е ш те сейлейтщ атакты билер кебЫесе жалайырдан шыккан. Оныц Ы н д е ец жуйрИ Кадыргалидыц бабалары - Софыбек, Етел1бек болган». («Библиотека восточных историков». Издание И. Березина, т. II, ч. 1. Казань. 1854. стр. 4.) «Оразмамбет ютапханасында сакталган ютаптардыц ец багалысыныц 6ipi - е з т е дос болган cepiri api атакты 6ni, керкем тшде казакша жазатын аскан жазушы Кадыргали Жалайыридщ шыгармасы. Кадыргалидыц KenicTipe сейлеуте Караганда ол сол кездеп атакты жазушыныц 6ipi болган. Бул ютаптыц Trni, мазмуны, оныц авторы ерекше болгандьщтан Шокан отан зор гылыми мэн 6epin, казак ттщ щ жаксы 6ip мурасы деп бтген. Кадыргали Жалайыри ез заманыныц атакты данышпаны болгандыктан сол замандагы халык шеж1рест бултартпай, сол калпында жазады. XVI гасырдыц соцында осындай эдем1 оймен казак ттЫ д е Keneni сез жазып калдыру, казак халкыныц тарихын, шеж1реан, турмысын эдем т е п суреттеу - саркылмайтын мэдениет дуниеанщ KenicTi 6ip Typi деуге болады. Ой жуйеанщ эдем1 курылуы, Tini, керкемдж бейней Кадыргалиды сол кездеп кемецгер KiciHin 6ipi eTin сипаттап, 301

оньщ б т п ш , ж уйрк, окымысты Kici екенЫ керсетедк KiTan бойынша Кадыргали араб, парсы, TypiK, орыс ттдер1н б1рдей жаксы бтге н . Кады ргали Ж алайы ри - казактьщ 6 ip iH iu i оишыл галымы, данышпан жазушысы, ернек калдырган мэдениет Myparepi. Оньщ жазгандарын казак жазу мэдениелнщ 6ipiHiui улпа деп тану керек. Казак халкыньщ тарихы, эдебиел, Tmi, халык шеяарей туралы Кадыргалидьщ енбеп байтак мэл1мет». (Элкей М аргулан. « B in iM жэне еибек», 1 9 8 2 ж., № 1 .) «Кады ргали би Ж алайы р тур м элем ш деп у л ы тулга. Ол ipi котам кайраткерК тарихшы, жазушы гана емес, Ci6ip жершде Ермак бастаган орыс отаршыларына карсы курескен ерен эскербасы, БаИадур колбасшы». Мухтар Махауин. «Ыз Кадыргали 6eKTi тьщнан жол салып, еркениегл халык децгейже ултымызды тагы 6ip саты кетергеж ушж ул ттьщ у л ы та р и хш ы сы деп атаймыз! Кадыргали бек Косымулы Рашид ад-диннщ шеж1рес!мен тек таныс кана емес, ол улы тарихшыга уксап бакты. Алайда ол оньщ келенкесшде калмады. Оньщ шеиоресж жуйеледК кеткен кателжтерж тузе™, шыгыс терминологиясын туган елдщ топырагына сэйкестенд1рд1, географиялык атаулар мен еамдерде кеткен д эл а зд 1ктерд1 орынды жерже койды. Ол ез заманынын б т 1мпазы, араб, парсы, орыс тшдерж ж е т бтген, улт шецбершен шыгып, элемд'1к децгейге «етертген кереген галым. «Шеж1релер жинагы» казак халкыньщ тарихы туралы ен бай, ен Heri3ri дерек кезк Кадыргали Жалайыридьщ шеж1реанде Алты Алаштьщ курамына енген тайпалардьщ тарихы бертген. Оньщ iiuiHfle жалайыр тайпасыньщ алаш мьщыньщ - б у к т казактьщ нокта агасы е ке н д т ерекше дараланган. К- Жалайыр шеж1ресжщ 6ip езгеш елт epi 6i3re керек жер1 ол 9p6ip тулганьщ анасын керсетедЬ. (Манаш Козыбаев. «Улттьщ тунгыш улы тарихшысы», «Акикат» журналы, № 1. 2002 ж.) «Шьщгыс ханды барлык тарих жалайыр руынан шыгарады. Кадыргали Жалайыри мен Шьщгыс хан eKeyi Хайду ханнан 6ipre тарайды, сосын Байсункарга келгенде, Байсункардан Шьщгыс хан тарайды да, Шара деген юсщен Кадыргали Жалайыр тарайды. Оньщ устже Байсуикар ерте кайтыс болгандыктан Шынгыс ханньщ TepTiHiui, бесжин meiueci мен Кадыргали Жалайырдьщ ujeiueci 6ip. Улы тарихшы Рашид ад-динде де солай жазылган».

«Тарихнамада оныц eciMi Э бтгазы , Бабыр, Бенаи сиякты гулама тарихшылармен катар аталады. Орыс галымдары Н. И. Ильминский, И. Н. Березин, В. В. Вельяминов-Зернов оныц ецбепн жогары багалады. Ол жыракта журсе де казак хандарыныц саяси-елеумегпк жагдайлары, Казакстанда рулык- латриархалдык катынастардын калыптасуы, хан тежрепндеп султандар мен каршылар, бектер мен хафиздер. т.б. жайында дерекп мэл1меттер жазып калдырды. Автор жылнамада Шыгыс елдерЫе, оныц шаЬарларына шолу жасап, казак сахарасын мекендеген жалайыр, аргын, кыпшак, кацлы, найман, коцырат, кережт, алшын, т.б. турю ру-тайпаларына тарихи аныктама бердо». Тарихшы Байузак А лбани. «Тарихи таным» ютабы. (195-бет). Кадыргали Жалайыри казак халкыныц туцгыш тарихшысы, 6ipTyap 6ni, гулама, жарык жулдызы. 1530 жылы дуние eciriH ашып, 1605 жылы кайтады. Тарак тацбалы 1ргел1 жалайыр тайпасыныц еюлК Араб, парсы, турю, орыс т т д е р т epKiH мецгергенд1п кус жолындай сайрап жатыр. Осыныц аркасында шыгыс пен батыстыц едебиет1 мен мэдениел, гылымынан ерюн сусындаган гулама бабамыздыц: «Жаьан iuiiHde дуниенщ эр бурышын кезд'ш мен. Квп Kimanmap оцып, Kenmi 6indiM мен!» - деп толгауыныц моральдык астары 6i3 туйстгеннен де терецде дер е д к Typni мемлекеттер басшылары, окымыстыларымен жай гана дидарласып коймаганы хак. Озыгын алып туган халкыныц эжелне жаратудыц камын жасады, салыстырды. Журек сузбеанен етюздо. Кадыргали бидон ата-бабалары Карахан мемлекел тусынан 6epi ел баскарган. 0Keci Косым бектщ ©3i атакты би екен. Сондыктан да Кадыргали оц-солын танысымен аргы ата-бабалары сеюлд1 Шыцгысхан империясыныц Myparepi - Казак хандыгыныц Орда сарайында хан кецесиш жэне ханзадалардыц тэрбиеиш болып кызмет аткарган. Ж алайыр eniH калмактар шауып, берекеан алган жылдары оныц аталары KeiuiM ханныц кол астына барып косылады. BiniM- 6iniriMeH б1рден кезге тускен оны жогары багалаган KeuiiM хан е з т е акылгей кецесш1а еткен. Кадыргали Жалайыри C i6ip княз1 Сейтектщ де кецесим 6ni болган кермедк Кадыргали би езнщ «Жами ат-тауарих» («Жылнамалар жинагы») ютабында: «Менщ аталарым Ораз Мухамед султанныц аталарына кызмет етл. 03iM Ораз Мухамедтщ касында болдым» деп жазады. Муныц e3i ханзада Ораз Мухамедпен узе цгтес ж ургендтн айгактайды. 1588 жылы казак ханзадасы Ораз-Мухаммед султанмен 6ipre EpTic бойында каршыга салып жургенде оларды орыс аскерлер1туткындап, Мэскеуге алып кетедК Сол жакта жазган «Жылнамалар жинагы» 1854 жылы Казан каласында басылып шыгады. Мунда Рашид ад-

Диннщ парсы ттш д е п «Жамиат-тауарих» шеж1ре ютабына суйене отырып, турю журтыньщ еткеы, Шьщгысхан эулел жэне оный ©3i жайында аса мол деректер KenTipefli, казак хандарынын ем1рбаянына ерекше токталады. Шыгарма непзп уш бел1мнен турады. Борис Годуновка арнауы, Рашид ад-Диннщ «Джами ат- Таварих» атты енбепнщ кыскаша тэрж1ма-баяны. Оньщ езЫде тжелей аударма услнде Рашид ад-Динд1 казак танымы, тарихи нактылыкка орай тузеткен жерлер1 жетерлж. YuiiHiiji бел1мшде Орыс ханнан Ораз-Мухаммед султанга дейжп Шьщгыс хан ayneTi урпактарыньщ шеж1рес1 KepiHic тапкан. Гажайып тарихи тогыз дастаны осы бел1мде орын тепкен. Дастандарындагы халык жадындагы э й п т батырлар, хан-султандардьщ кай жерде шаИит болып, жерленгежн керсету1бупнп галымдарымыз yiuiH таптырмас маглумат болып табылады. Шыгарма шагатай ттщ д е , яки турю - бупнп казак ттЫ д е жазылды. TlnfliK ерекш елт, мазмундау сарынынан туган халкымыздьщ дэстурл1 энпмелеу ypflici жупар анкып тур. Жаньщызды нурландырып, сананызга б1рден уялай береди Галымдарымыз «Жылнамалар жинагын» орта гасырдагы ана тт1м1зде дуниеге келген туцгыш тарихи шыгармалардьщ 6iperew деп багалады! Мунда казак хандыгыньщ X гасырдын басынан 6epri injKi-сырткы жагдайлары, казак тайпаларыньщ халык болып калыптасуы, оньщ халыкаралык жагдайлары, хандардыц жэне олардьщ тен1репндеп Typni элеумегпк топтардын саяси ахуалдары жеынде таптырмас мэл1меттер бершген. Кггаптьщ аса 6ip ку н д ы л ы гы , ел1м1здщ ж а гра п и я л ы к келб ел керемет кескжделедК Х ал кы м ы зд ы и кы с - кыстау, жаз - жайлау, куз - куздеу1, шаИарлар мен елд1 мекендер, кай жерде кандай ру-тайпалардьщ отыргандыгы сиякты кунды фактшермен кауышасыз. Журттьщ кункерю K a c i6 i, езеюч м эдениел мен турл1 ш айкастардьщ себеп-салдарлары алдьщыздан жулдыздай самсап шыкканда тупаз кеннщ устжен тускендей куй кешерщ^з бар. TypKi эл е м тщ тарихы ауызша шеж1рем1здеп жайттармен тонный iiuK i бауындай кабыса таратылады. Нух пайгамбардан тартып, шыгыска ж1бертген Абулжа хан, Карахан, оньщ улы Огыз epniri Ергенекон анызы аркылы epinin, Шьщгысханньщ бабалары, 63i жэне айтулы урпактары гумырбаяны не пзтде кенжен суреттеледк Осылайша казак хандарынын шеж1релер1 бойына баскан кеп сырдьщ тиепн агыту барысында жария кез алдьщызга келедк Елдщ де, жердщ де б1ртутастыгы сакталады. Тагдырлары ел TipiumiriMeH тыгыз сабактаскан хан. султандар, карашалар мен батырлар, абыздардьщ жэне езге де элеумегпк топтардьщ релдер1 мейлЫше ашык керсеттген. Буган коса аумалы-текпел1 кун кешкен хандыгымыздьщ шю-сырткы жагдайы, мемлекет баскару iciHfleri зан ережелер1 турасында да гылыми кунды деректерд1 молынан аламыз. Жалпы, TypKi халыктары тарихында айрыкша мэы бар ешпес мура екендтн мактанышпен айтамыз! Аталмыш шыгарманьщ ертедеп казак ттж д е жазылган тунгыш тарихи енбек е ке н д т галымдар тарапынан егжей-тегжейл1 дэйектелген. Гулама галым Шокан Уэлиханов бул ютаптьщ аныздан repi акикаты басымырак деп куана жетюзсе, ресейл1ктердщ копына абайсызда тускен Оразмухаммед пен Кадыргали бастаган арыстардьщ коргасындай салмакты окигасын классик жазушымыз М. Магауин «Аласапыран» атты романына аркау еткендт 6enrini. Бул такырыпты непзп тем1рказыгына айналдырып журген галымдар буган д е й т де кеп болды, Ka3ipri танда т1птен катарлары толыга тусуде. Муньщ басты ce6e6i, ата тарихымызга катысты тьщ маглуматтардьщ бойында мол ушырасатындыгында. «Жылнамалар жинагынын» жалгыз кеилрме данасын Казан университет! 304

ютапханасына татар галымы И. Халфин тапсыртаны аян. Сол кеипрмеьн шыгыс колжазбалар жинагына енд1рген профессор И. Березиннщ алгысезшен узшдк «Ыз шыгармага кандай ат б е р тге ж н бтмейдмз, 6ipaK ютаптьщ Heri3ri 6eniri Рашид ад- Диннщ эйпл1 туындысыньщ кыскаша аудармасынан тургандыктан 6i3 оньщ атын да колжазбамызга бере аламыз». MiHe, осылайша Кадыргали ецбепн оный нагыз аты 6enrini болганша «Джами ат-Таварих» - «Жылнамалар жинагы» деп атауды усынган. Будан кейш де енбектщ тупнускасы табылмагандыктан осы атаудьщ кала бергендт KepiHin тур. Тупнусканьщ эдей1 жойылып ж1бершгенд1п енд1 айтпаса да TyciHiKTi. Ойткеы, оньщ Фздщ тарихымызга тэн кеп жерлер1 кыскартылган. Еюншщен, академик Элкей Маргуланньщайтып кеткенЫдей, жогалган эйпл1 кумю сандыктьщ ш н д е Кадыргали Жалайырдьщ езге де б1рнеше ютабы болган деседг Юм бтедК кундерде 6ip кун Алла жарылкап, сол гажап ютаптар туган халкына кезайым оралып та калар! Халыктьщ жады ешпейдк EpniK пен елд1ктщ сара жолы шеж1релер1м1зде тунып турары да сондыктан. Кернекл галым эл-Фараби атындагы Казак Мемлекегпк улттык университелнщ профессоры Жангара Дэдебаевтьщ узак жылдаргы зерттеулер'| непзшде Кадыргали Косымулы туралы «Алматы акшамы» газелнде (30 шшде 1997) cy6 e n i макаласы жарияланды. MiHe, осы енбекте Кадыргали бабамыздьщ C i6 ip fle ri жерплжл халыкка ойына келгендерм жасап баккан атаман Ермактьщ канды колымен арадагы шайкасы дэйекл KepiHic тапкан. Узшд1 KenTipeniK: «...Атаманньщ сауыты Кайдауыл мырзага, кафтаны Сейдекке сыйга тартылады, кылышы мен б ел д т Карашага бершедк Буган Караганда. Ермак колын жою жолындагы согыста осы аталган уш адамньщ аткарган кызмел аса зор болганга уксайды. Ермак елгеннен кейЫ булар C i6 ip хандыгындагы ец беделд1, ыкпалды юстердщ катарында калган. Ci6ip жылнамалары мен байыргы зерттеу ецбектерде атаман Ермак бастаган каракшылардьщ жаулаушылык жорыгына карсы турып, оньщ бар ауыртпалыгын лкелей кетерген б1рден-б1р ipi тулга Караша (Кадыргали). Ермактьщ шапкыншылыгына, тонауына алгаш ушыраган соньщ улысы; Ci6ipre улкен кушпен келген Сейдекл карсы алып, соньщ тобына косылатын осы азамат; Атаман Ермакка жансыз ж !берт, оньщ купли exire белели, сейлп ез аулына атаман Иван Кольцо бастап келген кырык каракшыны тугелдей кырып салатын тагы да сол; Ермак бастаган каракшылар колында калган Ci6ip астанасын коршауга алып, буюл Ci6ip карулы ку ш т жаулаушыларга карсы Отан азаттыгы уш1н согыска KeTepeTiH де осы жан; Акырында, Ермактьщ б е л д т мен кылышын белЫе тагынатын каЬарман да сол; Ораз Мухамед ханзадамен, Сейдекпен 6ipre Данила Чулковтьщ туткынына Tycin, Мэскеуге ж етю зтелн де осы Караша ед1. Ci6ipfliK азаттыгы уипн осынша кан мен тер теккен батыр-колбасы, мемлекет кайраткер1 Кадыргали бек екеж туралы казак галымдары осы кунге дейЫ ею ушты тюрде. Ыздщше, татар галымы М. А. Усмановтьщ: «Ci6ipniK Караша мен Кадыргали бек 6ip адам», - деп тужырымдауы дэлелдь дэйекл api онда улкен шындык бар. Ci6ip тарихы туралы алгашкы дерек кездер1 мен зерттеулерде Ораз Мухамедпен, Сейдекпен 6ipre Данила Чулковтьщ туткынына туселн Караша «KeujiM ханньщ акылгей карашасы» («Царя Кучумова думной карача») деп узтд1- ке стд К анык ке р се тте д 1». 305

Буган енд1 бвдщ алып-косар ештенем1з жок дер едж. Жогарыда келпртген Мухтар Махауиннщ: «Кадыргали би Жалайыр турю эл е м тд е п улы тулга. Ол ipi когам кайраткерк тарихшы, жазушы гана емес, Ci6ip ж е р тд е Ермак бастаган орыс отаршыларына карсы курескен ерен эскербасы, баИадур колбасшы», - деген тужырымын одан api дэйектеп тур емес пе?! «АЛ АЛАШ МЫЦЫ АРАСЫНДА УЛКЕН1 ТАРАК ТАМГАЛЫ ЖАЛАЙЫР БОЛАДЫ!» Кадыргали Жалайыр ез енбепнщ сонында былайша корытынды жасайды: «Ал Алаш мьщы арасында улкеж тарак тамгалы жалайыр болады! Шьщгыс хан заманынан 6epi 6ip мэртеден (улыктык) Тебре бекке тидк Одан Шайх Софы бекке тид1, одан Итбага бекке тид1, одан Караш бекке тидк Алаш мыныньщ агасы болып келген осылар едк Олар 0збекия арасында да мэл1м- мэшЬур». (Шеж1релер жинагы. Алматы, Казакстан, 1907.126 б.) Автор ютабыньщ енбойынан осынау дэстурл1 кагидаттьщ нактылыгына к е н т суара кез жетюзем1з.

Асылдьщ асылдыгын тани б туд щ e3i 6ip ганибет емес пе. Казак тарихынын кешш 6ipa3 белестерге шыгарып кеткен Манаш Козыбаев былай дейдк «Кадыргали бек Косымулы Рашид ад-диннщ шеж1реамен тек таныс кана емес, ол улы тарихшыга уксап бакты. Алайда ол оньщ келенкеанде калмады. Оньщ шехаресж жуйеледК кеткен кателжтерш тузегп, шыгыс терминологиясын туган елдщ топырагына сайкестенд1рд1, географиялык атаулар мен еамдерде кеткен д эл а зд 1ктерд1 орынды ж е р те койды. Ол ез заманыньщ бм мпазы , араб, парсы, орыс ттдерщ желк бтген, улт шенбержен шыгып, элемдж денгейге кетертген кереген галым. «Шеж1релер жинагы» - казак халкыныц тарихы



туралы ец бай, ец непзп дерек кезк Кадыргали Ж алайырдьщ шеж1ресшде Алты А лаш ты н курамына енген тайпалардьщ тарихы б е р тге н . Оньщ iiuiHfle жалайыр тайпасыньщ алаш мьщ ыньщ - б у к т казактьщ нокта агасы екенд!г1 ерекш е дараланган. К- Жалайыр шехаресМц 6ip езгеш елт api 6i3re керек жер1 - ол ap6ip тулганыц анасын керсетедк (Манаш Козыбаев. «¥лттыц туцгыш улы тарихшысы», «Акикат» журналы, № 1. 2002 ж.) Енд\\ осы айтылган непздемелерд1 аргы тарихпен жане автордьщ e3i аса мэн берген Шьщгысхан сурлеу1мен байланыстырыл KepeniK. Тарихи деректерде бупнде казак халкын кураган арналы тайпалардьщ 6ipere№ болып табылатын Жалайырлардьщ X гасырда-ак дербес улыс курганын, он тайпадан турганын 6ineMi3. Байкелдщ оцтуспк-шыгысында эйгт1 Керулен езеынщ бойын жайлап жаткан. Олардьщ осындагы алгашкы улысы эркайсысы мьщ уйц\\ курайтын 70 куреннен (аймактан), ягни 70 мьщ тупннен турды. Сонда кемЫде жарты миллион халкы ерк1н тыныстаган белд1де атакты улыс е ке н д т тулгаланады! Рашид-ад Дин мен Э бтгазы ны ц дэйектемелер1 жэне кене шеж1рем1зге жупнсек, атакты Огыз хан бабамыз Дэрл|'кеннщ ceri3iHiiii атасы, ал TypiK он алтыншы атасы болып шыгады. Сонымен 6 ip re осы Дэрлжен - Нуюздщ (Нукютщ) баласы. Ал Нуюз болса TeMip корытып кун керген жэне Ергенеконнан 6 ip re шыккан коцыраттардьщ атасы Киянмен туыстас. Нактылай туссек, Киян атакты Елханньщ Kiiui баласы болса, ал Нуюз Елханньщ iHiciHin баласы. XI-XIII гасырлар аралыгында Жалайыр улысына он мыкты тайпа 6ipiKKeH ец\\. Атап айтар болсак, булар - Жат, Токырауын, Оят, Телецпт, Тере, CaHfyT, Курыкан, Канкауыт, Н ткан , Кумсауыт. Тарихшы Талас Омарбековтын пайымдауынша, бул аталгандар бабалары бурын Теле тайпалык одагы арнасында курылган Кыпшактар мен Кимактардыц аргы бабалары непздеген Cip-Енда каганатында (VI-VII F.r.), Тогыз огыздардыц ¥йгыр катанатында (VIII-IX f.f.), Кидандардыц Ляо мемлекетЫде (Х-ХИ f.f.) мем лекетш жуйеж калыптастыруга атсалыскандар, ягни мемлекет КУРУ тэж1рибесжен хабарлары бар тайпалар едК Осы орайда казакстандык зерттеуцл Ю. Зуевтщ ¥йтыр каранатын KypFaH басты эулетт1к тайпа Йаглакарды Йалайыр атауынан шыгаратыны да назар аудартады. Демек, ¥йгыр мемлекелн билеген эулеттщ Жалайырлардан шыкканы айкындалып тур. Йаглакар-Жалайырлар кейшп Жетюудагы Карахандыктар мемлекелнщ де билтнде болган! Кыскасы, сандаган гасырлар бойы дербес, элеумегпк тецдшке непзделген тэуелаз мемлекет куруга умтылган Жалайырлардьщ армандары олар дацкты жорыктармен шиырлап, карудьщ куилмен данкын асырган баска елдерде емес, Ka3ipri Казакстан аумагында гана жузеге асты. Ka3ip олар «Казак» деген улы халыктьщ ажырамас этникалык 6eniri болып табылады. Соцгы жылдары тарихтагы олкы лы гы м ы зды толтыру жолында кеп таты м ды TipiumiK жасап отырган «Алаш» зерттеу ортал ы гы жалайы рлардьщ шеж1ресЫ Нух пайгамбардан туп тарты п, Елхан - Нукуз - Дэрлшен - Ж алайы р деп непздейдК («Казакстан тарихы », 161 б. «Алаш», А., 2008.) «Жалайыр тайпасы Ш ьщ гысханныц тогы зы нш ы атасы болып келетЫ Боданш ардьщ кезж д е де осы атымен аталган». (Сонда: 269 б.) «Ж алайыр та й п а сы ньщ не пзш еж елп де р л ж е н тайпа одагы на KipreH Typni т т д е с рулар курады » (Сонда: 185 б.) - деп таратады . Иэ, Эбшгазы бабамыздьщ: «Жалайырлардьщ непзп Ty6i моголдыц дэрлм н руынан болар, дэрлм н eni нукуз эулелнен» («Шеж1ре», 309 б.) деген аныктамасын бтм е йл нде р кемде-кем! МЫе, осы айгактамалардьщ 6api де Кадыргали Косымулыньщ жазбасымен тогысып жататыны сез1м1здщ бекем дэлелг 309

Жалпы, тарихшылардьщ да, кальщ журтшылыктьщ да турюлж туп тарихымыздьщ сонау Елхан бабамыздан бастау алар тайпалардьщ, acipece Конырат пен Жалайыр тайпаларына тэн Аллага аян акикатка ani кунге дейЫ кез жетюзе алмай журген жайы бар. Кеп зерттеуил бастаухаттардагы алтын д а д кепе- кернеу айналып етуге эуес. Муны каз1р дэйектеп керелж. Мэселен, Кадыргали би е з т щ «Жылнамалар жинагында»: «Олардьщ алгашкы eMipi жайлы шыншыл TypiK шеж1реш1лер1 мынадай мэл1мет бередк барлык могол кауымы Ерганекенге барып кайтып келген eKi адамньщ урыгынан таралган. Олардан бектер, улыктар (aMipnep) жане саруерлер (тайпа кесемдерО жэне мутэб1рлер (ардакты адамдар) шыккан, кейб1р кауымдар олардан пайда болды. Олардьщ imiHfle Берте- Чин! дейлн курметт! aMipi бар вд\\. Алан-Куа хатунньщ epi Добун-Баян жэне тагы б1рнеше тайпа-кауымдар содан пайда болды». (33-34 бб.) Демек, барша моголдар (тур1ктер) 6ip бутактан ep6ireH. Еиц\\ сол бутакка кез жупртелж. Э бтгазы баИадурдщ «TypiK шеж1реанде» жарияланган баян: «...Елханньщ кеп улдары болды, 6api согыста каза болады. Kiiui ул ы Киян мен im cim n ул ы Н укуз гана аман калад ы , екеу'| эйелдер1мен 6ipre туткы н н а н каш ы п ш ы гы п Е р кж е кон тауы на бары п коны станады . Сонда, ecin-eHin, малды-жанды болады. 9cipece Киян эулел кеп болады. Рубасылар, батырлар акылдаса келе ездертдеп 6ip TeMipiuiHiH кемепмен жол тауып Ерюнекон тауын тастап шыгады». Тусжбейтм Heci бар муньщ?! Eapi де езжщ тел перзенл Киян мен шюнщ улы Нуюзден тарап отыр. Баршасы еэдерш елхандыктармыз деп мактаныш кере атаган! Дэу1р1м1здщ 552 жылы Турю каганатыньщ кекбайрагын кетерген Бумын да елхан (улыс ханы) деп аталган. Таяу жэне Орта Шыгысты билеуге барган Шьщгыс каганньщ немереа Гулагу да, олардан билжл кантепсаз кабылдап алган Хасан Бузырык (¥лы Шейх Хасан Жалайыри) бастаган жалайырлар да елхандыктар eciMiMeH тарихта калган! Сонымен Нуюзден epicTi жалайыр тайпасы бел алады. 0зге деректерд1 былай койганда, сол Э бтгазы баИадур ез шеж1рес1нде: «Ал, ж а л а йы р д ьщ н е п з п Ty6i - д э р л т н руынан болатын, дэрлшш eni Елханньщ Нукузшен тарайды» - деп шегелеп кеттЛ Тарих гылымдарыньщ докторлары Т. Омарбеков пен Г. Хабижанова «Коцыраттардьщ ортагасырлардагы тарихи тамырлары» атты макаласында бул такырыпты жерже жетюзе корытты. Макалада ортагасырларда ежелп Mofon уст1рт1нмекендегенкенетур1ктайпаларыньщб1р1Коцыраттардьщ(Олкуноуттардыи) тарихы мен mexcipeci гылыми тургыдан талданган. Авторлар ежелп тарихи деректерд1 кене maxcipeniK деректермен салыстыра Kenin шындыктьщ шылбырын эбден 6eKirri. Э б тга зы н ь щ «T ypiK шеж1ресшщ» «Поколение конкиратов» деп аталатын бел1мждеп «у одного человека из поколения Кыян бы ло три сына. Старший сын назывался Чурлык-Меркан... У Чурлык-Меркана был сы н по имени Конкират: от его рода произош ло все поколение конкиратов» деген тэлейл1 жазбаны тарихи шеж1ремен байланыстыра байытты. Яки, Елхан, одан Киян. Киянньщ уш улы болды. Олар Жорлык мерген, Кубай шыра, Тусбудай. Алгашкы Жорлык мергеннен Коцырат-Сенке- Наганай болып таратылса, ал Кубай шырадан ею ул - Енграс, Олхонот (Олкуноут) ecin-енген. Киянньщ yujiHiui улы Тасбудайдан да ею ул тараган. Олар - Каранут жэне КУн¥Клут. Алгашкысынан тарагандар XIII гасырда тайпага айналса, ал кейшпанен Мисар туып, оный ею баласы Коралас пен Елшыган XIII гасырда eKi рулы елге айналды. Осы макалада авторлар: «Айта кеткен жен, Ергенеконнан Ж алайырлардын атасы Нумзбен 6ipre ш ы ккан Кият емес Киян, ягни моголдардьщ емес, К оиы раттардьщ атасы б о л ы п та б ы л а д ы » - деп бедерлеп бередН Сонда 310

киятымыз юм? Муньщжауабын да Эбтгазыньщез1 бередк «Ш ьщ гы сханньщ аргы атасы Кабул ханньщ алты ул ы болган: олардьщ 6api ежет, баты л, жы лдам ед1. Х а л ы к о с ы б а ты р л ар д ы К и я тд е л атады . б й т к е ж м оголдар таудан аткы л аккан булактарды кият деп атайды...» Будан шыгатын корытынды. Кияттар Кияннан емес, Шьщгысханньщ yiuiH Lui атасы Кабулханнан тараган. Кабулханнан бурын моголдарда «Кият» деген ру болмаган. Бул шеж1ре былай таратылады: Кабулхан - Бартанхан - Есугай баИадур - TeMipuii (Шьщгысхан). Кабулханньщ алты баласынан таралгандар «Кияттар» деп аталса, кездер1 кой кез (бурджигин) болгандыктан Есугей баЬадурдщ руындагы Kicinep Бурджигин-Кият аталган. Байкал отырсыздар, Киян мен Кият уакыт алшактыгы бар ею кезендеп атаулар! Bi3AiH бул эцпмем1зд1 тарих гылымдарыньщ кандидаты Кали Ибрайымжанов республикалык «Педагогика жэне медицина» газелнде (28 маусым 2019 ж.) жарияланган «Кешпендшер мен Ш ьщ гысхан тарихы ндагы актаедактар» атты макаласында эбден иш кандыра туздыктапты: « Ш ьщ гы сханньщ Кият аталуы тур а л ы Кы тай жазба мэл1меттер1нде берп XII гасы рлардан кейш гана ж азы ла бастаганды гы мэл1м. Ягни, одан б ур ы н гы Кытай жазбалары нда «Кияттар» жайында e iu 6 ip деректер кездеспейдк Бул жерде тагы айкындай кететш жагдаят Э бш газыньщ шеяиресшдеп: «...Ергенеконнан Ж алайырлардьщ атасы Нукузбен 6 ip re шыккан «Кият» емес, Teri 6 ip TypKi Коныраттьщ атасы - Киян» деген ту а ж ктщ кецшге коны мды екенд!гж де назарга алып отырмын. Демек, Ергенеконнан ш ыккан Елханньщ iH ic iH in баласы!!! Нукуз - Улы Жузге жататын Ж алайырлардьщ аргы атасы болып шыгады. Элемге аты мэшЬур Ш ьщ гысхан жанкеш тш жпен бар гум ы ры н жумсап курган мемлекетш Еке Могул улы сы - деп атады, ягни, моголдар империясы. Мшекей, каузай берсек, шеж1рел1к кужаттар айнал ы п келш Н укуздщ Ж алайы ры на келш лрелед), одан Киятка. Сонымен, эйпл1 Ш ьщ гы с каганньщ Ж алайырдьщ Киятынан тарайтынына кез жетюздш. Ал, Ж алайы ры мы з - ата-баба жолы, казактьщ салт-дэстур1 бойы нш а Улы Ж уздщ белд1 руы , ж а л п ы у л ты м ы зд ь щ нокта агасы. Иэ, ул ы л ы гы н элем мойындаган ул ы тулга Ш ьщ гы с ханны н казак е к е н д т н е будан а р ты к кандай дэлел керек?!. M iH e, енд1 еш кандай да кумэнщ>з болмасын! Нактылап айтсак, Ш ьщ гыс хан империясы - байыргы Сак улысы ньщ , Улы Гундардьщ, УйЫн м ем лекетттИ нщ , TypK i каганды гы ньщ Улы Далада кайта тулеген зацды M y p a re p i ед|. Ал, одан кейш п сол дара тулга Ш ьщ гы сханны н сара жолын жалгастыруш ы асыл теюч урпактары туы н T irin , непзш калаган - Алтын Орда, Ак Орда, Ногай Ордасы, Эбш хайыр хандыгы, Казак Хандыгы туралы уэж айту эбестш болар деп ойлайм ы н. Неге десен>з, езш щ тарихи бастауы н сонау б'1здщ зам а ны м ы зд а н б у р ы н гы дэу1рден алаты н Улы Даладагы ip i тайпал ы к б'флеслктер, мемлекеттер, каганаттар, ейгш1 улыстар, хандыктар, ондагы гасы рлар боны калыптаскан еркениет y p flic T e p i мен мем лекетпк баскару жуйес! езж ен ©3i, 6 ip -a K мезетте аяк астынан i3-Ty3ci3 сагы мга айналы п, жогалы п KeTyi MyMKiH емес жагдай. C e 6 e 6 i, элемнщ эр тукш рш д еп (б1здщ Улы Даланы коспаганда) тарихи ескерткш тер мен кене жазба ш еж1релерд! ж о й ы п ж 1беру еш юмнщ , ешкашан колы нан келе кояты н шаруа емес!..» Турктанушы А. И. Левшиннщ кабыргалы енбектержде XVI гасырда Кыпшак пен Жете даласын Дадан хан билеген могол жэне казактардьщ мекендейтждш айгакталгандыгына («Московский вестник», 1827, номер 16) ден койсак. сол дэу1рде казак даласы емес, Кыпшак, Чете (жете, жалайыр) даласы деп аталгандыгына 311

кез жетюзегш. Тарихшы Байузак Кожаберген де ез енбепнде Шараф ад-дин вли Йезди Моголстанды кауым-и жете деп атайтындыгын («Зафар-наме», 22,24 б.), сондай-ак Мухаммед Хайдар Дулатидщ де «Тарих-и Рашидиде» жете атауына TyciH iK 6epin: «Жете деген1м1з - Моголстан» деп шегелегендИн, «Бабырнамада» «ел», «улыс», «мардан» (кауым-и жете, мардан-и жете) елдокл, журттыкты бшдорелн атаулар релнде катар колданылгандыгын тереннен толгай дэйектеген. Сонымен Моголстан моголдардьщ тарихтагы y u iiH iu i мемлекел болатын. Содан кейЫ Шьщгысханмен терлнцл атадан табысатын аксакТем1рдщурпактары, ягни барластар Бабыр бабамыздьщ бастауымен 1526 жылы Ундютанда улы Моголдар империясын курып ед1 гой! Муны могол елеамЫщ тарихта терлнил марте жангыруы дейм1з. Бул ец алдымен 6i3дщ apfbi бабаларымыздьщ жадыньщ 6epiKTiri, ay бастагы туп казыкка деген адалдыгы мен ерен ceHiMi! Сол себепл де, 6i3flin эрамызга дейЫп Могол eni, Шьщгыс каганньщ Могол улысы, Желсу мен Кашкарияда курылган Моголстан, Ундютанда он ceri3iHiui гасырда, яки агылшындар жаулауына дейЫ гумыр кешкен ¥лы Могол мемлекеттерЫщ атауы да. халкы да 6ip тамырлы, 6ip ттд К 6ip щпд\\ е ке н д т ешкандай дау тудырмаса керек! КемЫде уш мьщ жылдьщ мугдарында дацкты бабаларынан жалгаскан eneciMfli кекбайрак кетерт, мезпл-мезпл жацгыртып отырудьщ e3i неткен TeKTiniK, К¥Д|ретттн< десе^зиш! Мэцгурт болсак, енд1 6i3 болдык. ал жасампаз бабаларымыздьщ жады неткен 6epiK едН Ниел де, cesi де тузу Хара-Даван: «Военные действия Чингисхана с тюркскими племенами означало намерение восстановить древнюю монголо-тюркскую империю» демеп пе едИ Осы жерде Моцголияньщ 6enrini тарихшысы, мемлекет жэне котам кайраткер1 Ананд Амардьщ: «Моцгол эулел Шьщгыс каган туганнан 900 жыл бурын дэу1рлеп, Шьщгыстан 764 жыл бурын Юанвэй куатты мемлекелн орнатып, 150 жыл бойы Шь^ыс Азияны flypniicripin турады» - деген niKipi ойга оралады. (Ананд Амар, Кешпендтердщ кыска тарихы , Алм аты , А та ж у р т, 2011.49 6.) блкисса. Басканы былай койганда, кун1 бупнге дейшп мацдайымызга баскан дара данышпанымыз эулие Абайдьщ сезне неге иланбаска?! « ... Мацгулдан шыккан халыктьщ 6ipi - 61здщ казак. Ыздщ казактьщ мацгулдан шыкпактыгы 6i3re уят емес, 6ipaK б1здщ 6iniMci3, гылымсыз калмактыгымыз уят». (Абай. Ею томдык шыгармалар жинагы, 11-том, 165 б. «Жазушы» б-сы. 1986.) Будан артык калай жетюзсЫ тарих тагылымын. бдетте Абайдьщ улык сездерЫ peTi келан, келмеан эцпмеанщ туздыгын келлру максатында тыкпалай берелн мыктыларымыз тагы да уназ. Еиц\\ казактьщ жогарыда аталган данышпандарыньщ 6api 6niK багалаган Кадыргали бабамыздьщ ецбепне суйенбеске баскадай ылажьщыз да жок. Хош. Былай жазады автор: «Бул заманда могол арасында аты аталып, 6enrmi болып жургендер1 жалайыр, татар, ойрат, мерют жэне баска кейб1р кауымдар могол арасында efli. Эр&рЫщ ез патшасы бар едк ©йткеы керей1т, найман, онгут, сеюлд1тайпалар ерте заманнан 6epi мэл1м болса да жалпы аттары могол деп айтылатын. Сондай-ак жэне нирун кауымы, ягни олар нагыз моголдар едЬ. («Шеж1релер жинагы», Алматы. «Казакстан», 1997, 23 б.) Kepin отырсыз, непзп тайпаларымыздыц 6api де ертеде могол атаныпты. Сонда 6i3 нел1ктен аталмыш елеамнен кашуга тиютз.«...Моголдьщ жазбаша тарихы ani жок efli. Тагы (бул заманда патшалыкка отырган) Султан Саид Газан ханньщ тарихы да жалпы жиынтыгында Нух 312

галейЬыссаламнан 6epi Ибтида хижиратка (хижраньщбасталуына) дейЫ бес мыи жыл e n i деп кыскаша айтылган жэне тагы ол могол (дарликин) деп айтылады». (Сонда: 496.) Сонымен енд1 бупнп Моцголиядагы монголдарга келелн болсак, олар непзшен алганда, кезжде Кытайдан 6epi женюлген маньчжурлар. Шьщгысхан урпактары Орта Азия мен Кытай жерже ауысканда ежелп мекенде калган ойраттардын калауымен маньчжурлар кептеп коныстанган. «Ыэдщ моцголдар 6ip кезде орыстармен 6ipirin алып, Шьщгысханнын тукымын туздай куртты. Бупн олар «алтын урыктан» ешюм калмады дегенге бе й т. Ел басшылары да бупнде Шыцгысханнын тукымы калмады деп аузын ку шеппен сурткенд1 жен кередк Ал ^азакстанда халыктыц жагдайы ауыр кездщ езжде мемлекет тарапынан Жошы хан мазарын жендеуге каражат б е л ж т отырды. Осы жагынан алганда мен Казакстанды 6ipiHLui орынга койып, ез ултымды еюним орынга коямын. Ыздщ елде терелерд1 «алтын урык» деп атайды. 1929 жылы Моцголияда коммунистер «алтын урык» эулетжен 13 м ы ц475 адамды кырып тастап, дуние- мукамалын талан-таражга салды. ©юмет KyHi бупнге дейж оларды актаган жок», - деп агынан жарылады Элемдж Шьщгысхан академиясыньщ президент! Пурев-Ойдовын Давааням. ( «Айкын» газел, 07.08.2008 ж.) Ею жактагы ею алып мемлекет «монгол» атандырып тургасын, юшкентай ойрат, бурят тайпалары «монгол» атанбай кайтсж, мойындайды да. Эйтсе де, сол мойындаганньщ пайдасын каз1р Kepin отыр. Алаш журтыныи ардактысы, алемдеп ей узак жасаган api ете кец аумакты иеленген алып турю империясыньщ непзж калаган улы колбасшы Шьщгыс ханды «жекешелеп» алды!

Осы орайда зерттеуий Данияр Калибаев ашына былай жазган ед1: «Все казахстанские издания по государству Чингисхана представляют собою переписанные с трудов монголоведов книги: Котвича, Владимирцова, Кычанова и др. И никакой ценности для написания истории Чингисхана не имеют. Монголоведы столь фальсифицировали историю Чингисхана, главным образом, выполняя работу в русле официальной политики бывшего СССР и бывшей российской империи, стремившихся любой ценой и любыми методами доказать, что Чингисхан не был тюрком (казахом) или китайцем, а лишь представителем ныне незначительного, малочисленного этноса - монголов». Аныгы сол, отаршыл Ресей уюметшщ ен KayinTi, ец KacipeTTi кылмысыньщ 6ipi - Орта Азия мен Казакстан, жалпы TypKi халыктарыньщ ултты к санасын кулдануга куш салу едк Патшаньщ саясаткер-галымдары орыстандыруды токтаусыз журпзу ушж саяси-гылыми айналымга «панисламизм», «пантюркизм» деген терминдерд1 eHri3ce, Кенес уюмел жылдарында жергшшл халыкты ата тарихынан, ата дэстурш ен, ана TiniHeH, устанган д ж ж е н 6e3iH flipy ушж неше T y p n i куйтыркы теорияны жан-жакты жеттд1рдк Асыл бабамыздьщ TypiKTecTiriHe бупнде TinTi элем ш енбержде шек келлрер ешмм калмады. Ендеше, оньщ сол туста могол услртж мекендеген, бупнде Казак елЖде KepereciH жайып отырган 6ip тайпа, белд1 рудый ©Kini е ке н д тн д е дау жок. Ал М ухамеджан Тынышбаев болса e3iHin эйгш1 ецбепнде : «По свидетельству монгольского историка Санан-Сесена джалаиры происходят из многочисленной и сильной группы моголов, известных под именем Еке- могол (Великие моголы)» - дейдк ¥лы далада Алаш байрагы кетертгенде тацбасы тарак болган. Шокан Уэлиханов: «Могол мен монголды айыра б тге н жен. Могол - жете, жалайыр тайпасыньщ тармагы» - деп айткалы да ею гасырга жуыктады. 0 з б е к бауырлар менцлктеп алган 0M ip TeMip де Боданшар бабамыздьщ урпагы. Самаркандагы кесенесж де барлык ата-тег1 Ti3inin жазылган. Шьщгыс каганньщ жетжил атасы Дутум-Мэнэннен eKeyi езектесе косылады. Кайдудан - Шьщгыс каган тараса, Кашулыдан - барластар, ягни А ксак TeMip ербидИ ¥лы тарихшы Рашид ад-диннщ ана TiniMi3re тэрж1маланган тецдесаз KiTa6bi аркылы мугулдардьщ т у р к т е р , яки ез1м1здщ л кел е й бабаларымыз екендИне эбден кез ж е тш д ж . Боданшар бабамыздан тарагандардьщ e3i барша адамзатты тамсантып отыр! Шэкэр1м КУДайберд1улы «Хан шеж1ресЬ> енбепнде былай дейдк «Боданжардан соц баласы Бука хан болды. Оныц баласы - Датумен хан, муньщ сепз баласы бар ед1, жетеуж жалайырмен согы сканда enTipfli. Калган улкен баласы Кайду хан болды. Кайдудьщ уш баласы - Байсункар, Шыркалынком, Жаушин. Шыргалынкомньщ уш баласы - Морыкдокашына, Кендушжэ, ©лекш ежш жэ. Морыкдокашынаньщ баласы - Мамыкай, оньщ баласы - Кыдантайшы, оньщ баласы - Арал, оньщ баласы - Баргытай кырылдак. Шьщгысхан тусында Тайжут елж б е л т алып. Шьщгыспен согыскан осы Баргытай едк Жогаргы Кайду хан елгенде орнына баласы Байсуцкар хан болды, оньщ орнына баласы Тумен хан болды. Оньщ тогыз баласы бар ец\\ - Нотакын, Шаксы, Кажул, Кабул. Сымакожан, Баткелекей, Одирбаян, Болжардоглан, Шынтай. Нотакынньщ eKi баласы - Орут, Мангыт. Токтамыс ханга некер болган E flire осы М ацгы т руы нан, Кутты Кабаби дегеннщ 314

баласы едк Тумен ханньщ бул тогыз баласыньщ ш ш де Кажул менен Кабул епз туып ед1. Кабул - Шьщгыс ханньщ аргы атасы, Кажул - 0M ip TeM ipflin аргы атасы. 0M ip TeMip осы Кажулдьщ баласы EpiMiui Барлас дегеннщ н в с т ж е н , Самарканд манындагы Кереген суыньщ бойында Кеш деген журттьщ бастыгы Тарагай Барлас дегеннщ баласы едЬ>. TeM ipfliH TeriH ждете зерттеген беделд1 галым Хафиза Абру «Зубдат ат- тауарыкта»: «Султандар султаны 0M ip TeMip кереген ибн aMip Тарагай-ноян ибн 0Mip Буркул ибн aMip Иланыз-ноян ибн 9Mip Ийжыл-ноян ибн aMip Карашор-ноян ибн 8Mip Сугу-сишан/Шешен/ ибн 0Mip Эрдамшы-ноян ибн aMip Кашулай-ноян ибн Туманахан ибн Байсугырхан ибн Кайдухан ибн Дутуманнихан ибн Букахан ибн Беданшархан /Бужынжархан/ ибн Аланкуа /Кун нуры/» деп кайырады. Буган ендк «0M ip TeMip кереген ибн 9Mip Тарагай ибн aMip Буркул ибн Илангыз ибн Ийжыл ибн aMip Карашор-ноян ибн aMip Сугу-шешен ибн aMip Эрдамшы-барлас ибн aMip Кажы ибн aMip Туманай» деп Самаркандагы атакты Гери-0м1р /0M ip кабыры/ мазарындагы таска ойып кашалган мэнплж жазуды косьщыз! Жалпы бул тарих «Моцголдыц купия шеж1ресЬ>, «Алтын топшы», Рашид ад-Дин, © бтгазы , Кадыргали Жалайыри енбектержде де егжей-тегжейл! дайектелген! riani дек!з! Шьщгысханньщ барлык идеологиясын журпзген, он колы, яки бас ya3ipi болган атакты Майкы би де езжщ кандас-туысы, аргы Боданшар бабамыздьщурпагы! Кецестктарих окулыгымен уланган кеаби тарихшыларымыз муны 6ine тура ауыздарын аша алмай келдН Екеужщ 6ipniriH 6mflipeTiH агайындык дайектемелерж терен бедерлеген тарихшы КУРбангали Халид былайша пайымдайды: «Байкотан би Шьщгысханга ya3ip-ar3aM болган Майкы бидщ 6eciHiui немереа. М айкы би -Ш ь щ гы с х а н н ь щ 6ес1нш1 атасы Б айсункардан туган». Курбангали Халид. «Тауарих хамса» енбеп, 25 б. Керекдесе^з. Кадыргалидьщататепнщез! Шьщгысханмен сабактасып жатады. bip дайек. «Орысханньщ ордасында 6nniK айтып, lueiuine сейлейтж атакты билер Ke6iHece жалайырдан шыккан. Оньщ iiuiHfle ен жуйрю Кадыргалидьщ бабалары - Софыбек, Етел!бек болган («Библиотека восточных историков». Издание И. Березина, т. II, ч. 1. Казань, 1854, стр. 4.) « Ш ь щ гы с ха н д ы б а р л ы к тарих жалайыр руынан шыгарады. Кадыргали Жалайыр мен Ш ьщ гыс хан eK eyi Хайду ханнан 6ipre тарайды, сосын Байсункарга келгенде, Байсункардан Ш ьщ гыс хан тарайды да, Шара деген шсщен Кадыргали Жалайыр тарайды. Оньщ устше Байсункар ерте кайтыс болгандыктан Ш ы нгы с ханнын T e p T i H m i , 6eciHiui memeci мен Кад ы ргали Ж алай ы рд ьщ ш е ш еа 6ip ¥лы та р ихш ы Рашид ад-динде де солай ж азы лган» - деген ( «Алка», №8, 7 бет, 2012.) Tmey6epfli Эбенайулыньщ тужырымына да косылмаска дармеым1з жок. Биыл «Рухани жацгыру» мемлекегпк багдарламасыньщ аясында Халыкаралык TypKi академиясы басып шыгарган Рашид ад-диннщ «Жамиг ат-тауарих» ютабыныц TycayKecepi Казакстан Республикасыньщ Тунгыш Президент! - Елбасыньщ ютапханасында мемлекет жэне котам кайраткерлери зиялы кауым eKinflepi катысуымен манд! e rri. Араб, парсы ттд е рж е жуйрж Зартбай Оразбай тарж1малаган бул бес томдык енбек Улы Даланьщ, TypKi журтыньщ мактанышы - Шьщгыс каганньщ ата-бабалары мен езжщ eMip жолына, урпактарыньщ eHereni ютержщ шеж!ресже тунып тур! Ен бастысы - Шьщгыс каган шыккан тайпаньщ буюл турю журтына тан екендтне каныктык! Осылайша, еуроцентристж пигыл жетепндегшердщ «мугул» ce3iH «монгол» деп транскрипциялау аркылы тупю атауымызды умыттыруга тырыскан жымыскы H nerrepi жузеге аспады! КУНДЫ енбекте: «Мугыл - турктердщ 6ip санаты болып табылады» (163 б. 1-т.), 315

«Асылында, «Myfyn» c©3i алгашында «Мун ул» деп аталган, ягни «мунлы бейшара» api «аккецш, акжаркын. ю ш те й т» деген магынаны аигартады» - деп тайга тацба баскандай, анык жазылган. (143 б. 2-том. Рашид ад-Дин «Жамиг ат- тауарих», Зартбай Оразбайдьщ аудармасы). TypKmiK моголдардьщ Батыска алеуметлк экспация жасауы еуразиялык кеш пендтер эмиграциясыньщ соцгы да салмакты толкыны болып есептелЫедк Олар байыргы туран-тур1к бабаларымыздьщ (скиф-сактардьщ, сарматтар мен гундардын) данкты жолдарын жалаулы жецютер1мен гажап жалгастырды! Марко Поло кезЫде езшщ он терт жыл гумырын Шьщгысханньщ урпактары ортасында етюзгеж белгтК Ендеше оньщ: «Ордада 6ip мьщ акбоз бие сауылады, оньщ сулнен «кымыз» дейлн сусын жасалады. Оны тек Шьщгыс ур1м-бутаты мен жалайырлар гана iiuefli» - деген жазбасына неге сенбеске! Халыктьщ гасырлар теренинен тамыр тарткан асыл жадына жетер ешнарсе жок дер ед1к. Осы орайда 6enrmi каламгер, таза тарихтьщ жактаушысы Марал Ыскакбай nixipiHe кулак асалык: «Сонау 6ip жылдары Казыбек бек Тауасарулыньщ «Туп-тукияннан ез1ме шейМ» жарияланганда, ондагы Шьщгыс хан Жалайыр тайпасынан шыккан» дегенд1 окып, кейб1реулер ертокымын бауырына алып тулап жатканда ол маган ешкандай жацалык болып керЫбеген. ©йткеы ол сез менщ кулагыма бала кутм н е н сщген-дК Шеж1ре шертюш кария атаулы Ж елсуды жайлаган Уйс1ндерд1 Абак, Тарак деп eKire белелн. Бул ру eciMi емес, такбаларыньщ аты. «Тарак» - жалайырлардьщ тацбасы да, «Абак» - албан, суан, дулат, ошакты, сарыуйаннщ таибасы. Шеж1реден хабары бар агайын Ы н д е бупнде де оны терюке шыгаратын ешюм табыла коймас. Сондыктан да тарак таибалы Шьщгыс тукымдары да жалайырдьщ уркы деп есептелелн. 316

Жалайырдьщ ¥лы жузге «нокта afa» болуын, тарактыньщ аргынга «нокта afa» болуын сол Шьщгыс ханньщ куд1рет-куилнщ аркасы деп карайтын».(«Шьщгысхан» журналы, №1, 2011. 70 б.) Жэне 6ip непздеме. К- Жалайырдьщ шеж1ре ютабында Шьщгысханньщ ата- бабалары мен урпактарыньщ куда Tycin, кыз алган тайпалары тугелдей керсеттген. TeHiperiHfleri коцырат, найман, керей, ойрат, мерют, татар т.б. ру-тайпалардан кыз алып уйлеып отырган. Сонда деймн-ау, сол дэу1рде 70 мьщ курен КУраган, ягни жарты миллион жалайыр тайпасынан Шьщгысхан аталарыньщ немесе берп урпактарыньщ отасуына 6ip кыз табылмаган ба?! Элде олардын б эр тщ мурыны санкы. Tini сакау болган ба? MiHe, осыдан-ак ангарылып тур емес пе. ездер1 к т е н жалайыр болса, тумысы 6ip жалайырлармен калайша кудалассын! Дэл осы арада Бичурин атайдын сол замандагы жалайырлар туралы айта келт: «Жастар уйлену1 керек, ез тайпасыньщ кыздарына уйленсе, тукымдарыньщ 6ipTe-6ipTe азып, кандарыньщ бузылатыны да байкалып калды. Сондыктан кыз алса, Kepuii тайпалардан алу салты сол кезде аныктала бастады» - деген тужырымын еске Tycipy орынды деп есептейм1з. («Орта Азияны мекендеген халыктардьщ кене замангы тарихы», Астана: «Аударма», 2008. 316.) Б1здщ осынау дэйепм1зд1 одан epi шегелеген тарихшы Мырзабек Каргабаев былайша пайымдайды: «Итак, кто они Жалаиры? Откуда они появились? И что хотел сказать нам автор хроники, который сообщал, что «он взял с собой 13 богатырей (батыров) племени Жалаиров»? И почему автор хроники почти ничего не говорит о них? Действительно, автор хроники упоминает племя Жалаиров очень редко. На фоне других племен тюрков, как Найманы, Конраты, Керей и Абак- керей (серкиты), о них ничего не слышно, как будто их не было рядом с ними. Все правильно, автор «Тайной истории» писал историю кочевников тюрков племени Жалаир, и ему не нужно было подчеркивать, то, что было ясно всем. Отсюда видно, что историческая хроника изначально предназначалась соплеменникам Чингисхана» («Атлантида кочевников». 42 стр. Караганда, 2007.) Буган коса аталмыш автордьщ мына 6ip тужырымына жэне зер сальщыз: «Чингисхан - тюрк из племени Жалаир, потомок Арыса. Племя носит имя братьев - Жал и Айр (жал - грива, айр - вила, каз., тюрк.), тамговый знак которых имеет вид вилы (Ш). Такой знак Жалаиры носили задолго до Чингисхана» (Сонда: 68 б.) Аталмыш ата дэстурдщ куы каз1рге д е й т жалгасын табуын ем1р1м1здщ кептеген кырларынан ангарамыз. Мэселен, улкен ас, той-жиындарда казактьщ нокта агасы - жалайырларга алдымен сез б е р т е л н д т н унем1 K e p in келем1з. Оньщ е з в д к жолы мен мэы бар екендтн келер урпакка жетюзуге тиюлм1з де. Бул турасында буган дей1н де мындаган рет жазылып калган: «Род Джалаир считается ныне старшим из великой Орды. На пирах, при подаче кушаньев, спрашивают: есть-ли на лицо старший из родов Джалаир? Для того чтобы поднести ему первому. На свадьбах начинают пение Джалаиры, а когда их нет, то Ошакты. (Н.И. Гродеков. «Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области», г. Ташкент. 1889 г.) Казак тарихыньщ терен катпарларыньщ сырына каныгу жолында бар гумырын сарп еткен Саркытбек Шораньщ зерттеулер1 де зердел1 дер едж: «Ж алайы рдьщ теп Огыз каганньщ Айхан деген екшил баласыньщ ушжил улы Дудурга - Япарлыдан ербидК Ж алайыр мен Коныраттар могол TypiKTepi ш ш д е Еке Моголдар немесе Улы Typiicrep санатына жатады. Оларды ерте кездерде Япарлы деп те атаган. Огыз каган ез юндюнен тараган тукымдарына есиет айтып, енш1 белгенде (б у кт T ypiK журты бас косканда) Дудурга Япарлыга «сыбаган малдьщ он жауырыны болсын. конысьщ Кытай журты жагынан согатын суык желд1н 317

елнде болсын!» деп батасын 6epim i.» ( «Сиыршы», «Офсет» баспаханасы, 2008 ж. 25 6.) Шьщгыс катан тарихын М. Магауиндей терен зерттеп журген жан кемде-кем. Осы орайда классик жазушыньщ мына 6 ip ne6i3iH келлрген жен деп бшем1з: «Туткыннан босатан Бертеы алып кайтуга Тем ужтнщ 63i бармай жане унем1 6 ip re журелн туган iH inepi Касар мен Белгугайды ж1бермей, TinTi, сеымд1 некерлер1 Бауыршы мен Желмеы де жумсамай, бар салмакты Жалайыр Сабага артуы да кездейсок емес. C ip a , жасы улкен Kici api жалайырдын кернект1 адамы. Б1р1ккен журтка ортак, 6nniri зор aMipiui сайлау шарт. Тандау - Т ем уж т сиякты ол да Боданшар-Байсункар эулелнен шыккан, ет1мд1 сез, майда тт1мен гана емес, колбасы релнде де кенмен танылган, салауаты мол. саясаты зор Жамука- шешенге туседЬ>. («Шьщгысхан жане оньщ заманы», «Жулдыз» журналы, № 10, 2011 ж.) Ал Жамука-шешеннщ жалайыр тайпасыньщ ipi eKini екендшн бар бастаухаттар тайга танба баскандай керсетедЛ Олай болса, Шьщгысханды жалайыр деп неге кабылдамаймыз?! Баска мэл1меттерге Караганда жане де Шьщгысхан туралы туарген кытайдьщ отыз сериялы ф ильм тдеп кейб1р эпизодтарга суйенсек, Мукали Шынгысханньщ «Кытайга патша бол» деген усынысынан бас тартады. «Неге?» деп Шьщгысхан сураганда Мукали баЬадур: «Мен тере емеспш», - дейдк Сонда: «Жалайыр Мукали», - дейд1 Шьщгысхан, - сен менщ туысканымсьщ гой, кандасымсьщ гой. Сондыктан ceHin патша болуга хакьщ бар!». Акылы аскан Улы каганньщ Heri3ci3 ешюмге: «Сен менщ туысканымсьщ гой, кандасымсьщ гой!» - деп айтпасы акикат! Иа. ангарып отырганымыздай, Улы каганньщ айналасындагы суйенерлерЫщ 6api жалайырлар. Жас кезтен бастап оньщ ауыртпалыкты тагдырыньщ ыстык- суыгына, Улы мемлекел шанырагыньщ 6 n iK болуына ерен атсалыскандар да, жакын андалары да 6 a p i-6 a p i жалайырлар. Сонда e3i кайдан шыкпак?! Бул арада 6 ip айтарымыз, б1здщ тарихшыларымыз сол Шьщгысхан бабамыздьщ империясын аскан тез1мдт1кпен курыскан, кейЫп Алтын Орда, казакхандыктарыньщтарихында да e n e y n i роль аткарган, керек десен1з, Багдатта жуз жылга жуык бил1к курган жалайырлар, кейЫп олардын кайта жангырган жалгасы жалайыр-каджарлар туралы салмакты зерттеулерге де ден коймай келедг Будан елдИм1здщ кекжиеп кенеймесе, тарылмас ед1гой! Казак когамына колына калам алгалы бермен эд тд о тщ ак нурын себелеп келе жаткан 6 e n rin i жазушы Ьэм дербес тарихшымыз Бексултан Нуржекеулынын сонгы жылдары «Казак едебиел» газелнде Шьщгысханнын тур ктж aneM i, жалпы казакты айтасыз, мынау Kneni Ж елсу елкеане, осындагы гасырлар бойына тапжылмай отырган жалайыр тайпасына тан екендНн жан-жактылы дайектеген бес б1рдей келемд1 зерттеу макаласы жарияланды. E iu 6 ip жан баласы я барекелд1 демейд1, я баскалай деп карсылык бтд1рмейдк Калайша карсылык 6m flip ciH . Шьщгысханнын 61здщ кабыргалы халкымыздьщ тел перзенл е ке н д т айдай анык! Соны мойындамай отырган казак кана! Батысьщ да, орыс-орманын да баягыдан 6 in in отыр. Улы каганньщ алып бейнеан жаркырата ашуга елшеуаз улес косып отырган Бексултан Нуржекеулынын тужырымы адетте TereypiHfli келедк «Енд1 шеж1рем1зге кайта оралайы ц. Д обун-Б аян елген с о н да Алан-Гоа к у й е у а з уш ул туады: Букун-Катаки, Салджи, Боданчар деген. Берте-шинаньщ буган дей ж п урпагы жалпы жалайыр аталып келсе, бул уш улдан тараган урпак нирун жалайыр, ягни нурдан жаралган жалайырлар аталады. “ Нирун” дегенд1 аудармашы оры стьщ “ чресла” деген сез1мен тусжд1редк В.Даль 318

оны “ поясница, крестець или наружность тела над тазом” дептк Бел, сепзкез секшдК Белюм, “ бел жалайыр” немесе «жулын жалайыр» дегеж ме, к 1м бш е д 1? Боданчардан - Бука, одан - Дутум-Мэнэн, одан -Кайду, одан - Байсункар, одан - Тумбинэ-хан. одан - Кабыл-хан, одан - Бартан-бахадур, одан - Есугэй-бахадур, одан Чингиз-хан туады. Булар жэне олардьщ урпагы - 6эр1 нурдан туган ж а л а йы р л ар (дарлекиндер). Сонда тек Ш ы ц гы с х а н гана калайша ж алайы р болм айды ? («Казак эдебиел», 15.03.2013 .)-д е п Аллага аян акикатты айшыктай туседК Осынау айдай акикатты талапкер тарихшы Марат Жандыбаев темендепше кырнай туседк «Нукуз и Киян есть родоначальники единого родословного Древа и общности под именем «Дарлыген» (Дарлигин) в IV-IX веках, а в IX-XIV веках под именем «Дарликен» (Дарлекин) и его двух основных ветвей: «нукузской» и «киянской» потомки которых известны как обладатели и носители тамги «Тарак.» (Марат Жандыбаев. Историческое эссе, «Дизайн-ОТ», г. Талдыкорган. 59 стр.). Турютану гылымыньщ майын калкып, жт1пн шаккан орыстьщ шын 6mripi Василий Владимирович Бартольд баягыда-ак темендепдей аныктама берген: «Жалайырлардьщ атауы алгаш монгол ултыньщ атауы болган». (Бартольд В.В. «Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов», М. 2002.172 стр.). Орыстьщ улы турютанушысы Н. Бичуриннщ осы p e rre ri ipreni ецбектер1мен таныскан жанньщ Шьщгысханньщ кай тайпадан шыккандыгын б1рден 6inepi хак- Неге десениз, онда улы каганньщ аргы тепнен бермен карайгы бар тарихы колмен калагандай жазылган. «Сонымен б.ж.с. 92 жылы Уйсждер ете катты жецтю ке ушырайды. Жузжан деген елден жецтю ке ушырап 500 уй гана калады. 500 уй кашып барып Алтай тауын паналайды. Олардьщ тыгылып калган жерщ суреттегенде, жан-жагыньщ 6api 6niK тау, ешюм ете алмайтын куз-жар, адам эрец етелн жолы бар, ар жагы кец алкап ед1 дейдк (Н. Я. Бичурин. «Орта Азияны мекендеген халыктардьщ кене замангы тарихы», Астана: «Аударма», 2008. Орыс т т ж е н аударган Эюм Тарази. 24 б.). «Сонымен, тауга кашып тыгылган УйсЫдердщ урпагы 460 жылдан кейш Алтай тауынан шыгып, элп ездерщщ ата жауы Жузжандарга соккы бередк Ж ентген халык та к калып, «булар юмдер ед1?» дегенде, алгаш жауап таппай, кейш тагы да 6ip согысканда, «аздер юмдераидер?» дегенде, булар: «6i3 кек турыкпыз» дейд1. «Кек турыкпыз» деген1, орыс тш м ен айтканда «небожитель» деген магына 6inflip efli. Bi3 6n iK тауда туратын халыкпыз, 6i3 кекте туратын халыкпыз, 6i3 кек тургынымыз деген магынада. Христиан жыл санауынан он гасыр бурын мьщколдар мен тангуттардьщ Кытайга шабуылы жи1лей тускен. Жэне ол шабуылдар кей жылдары жойкын, сурапыл болган. Ал кытай жер1ндеп иел1ктерд1и езара айкасып, согысып кетет1н тустарында ауызб1рлж болмай калган кездерде, мьщколдар мен тангуттар, TinTi, imKi Кытайга еып, сол арада 6eKiHic курып, кытайларга кеп киянат керсетелн болган. (Сонда: 25,46 бб.) «Уш аша - жалайырлардьщ тацбасы, «аша» темен карап турса - тарактылардьщ таибасы. Ашатацбалы жалайырлар уш жузге б1рдей тараган. BipaK, ей Ke6i, эрине, Жетюуда калган». (Сонда: 486.) «Улы жуз, ягни Сырга карай кешкен Жалайырлар Адайга барды. Сондыктан Уйандерд1н арасында сактар да бар. (Бул арада «улы жуз» деген сез жолайралар немесе каз1рп «жалайыр» деген магынаны бтдоредк Кытай императорынын 319





батыска карай моберген жаЬангер1 Жан-^иян: «Уйан мен Сырманактар, ягни жалайырлар 6ipre Keiuin, 6ipre конып жур» - деп жазады» (Сонда: 530 б.). Жалпы елд1пм1зге тэн бастаухаттарда ¥лы иозылар турасындагы дэйектемелер жетерлж. Knia туырлыктылар тагдырыныи сындарлы сеттерЫдеп айрыкша релдер1 жайлы аз жазылмаган. Енд1, м теки, Бичурин ецбеп аркылы олардыц жалайырлар екендИне эбден каныгып отырмыз. Дэл осы жерде маглуматтарды одан api толыктыра тусу максатында темендеп деректерд1 де келлре кеткеннщ артыктыгы жок деп б т е м 1з: «¥лы иозылар - ерте заманда ел1модщ батыс солтустж e^ipiH коныстанган ежелп улыстардын 6ipi. Ел1м1здщ жазба жылнамаларында олардыц аты «¥лы n o ci» , «¥лы no3i», «¥лы жуз» турЫде кездеседк Кейн келе булар «¥лы иоз!» жэне «Kiiui иоз1» деп 2-ге белшген. Ежелп хансу тшшде жазылган бул улыстардын атын «¥лы иуз», «Kiuji иуз» («¥лы жуз», «Kiiui жуз») деп OKyfa болады». («Казактыц кене тарихы», А., «Жалын», 1993. Арап карптен кеьшрген Муратхан Кани. 58 б.). Адамзатка Шынгысхандай ардак перзенгп берген жалайыр тайпасынын елд1к мартебем1здщ устем болуына коскан yneci ушан-тец1з. Онын 6 a p iH ш б елеу артык дэлказ1р.Дегенмен,жалайырлардынШын^ысханорнатканЕуразиялыкмемлекетте гана емес, Шыршык пен Ангренде де 14 гасырда ез ордасын курганын, сондай-ак Иран-Ирак жерЫде ¥лы Шейх Хасан Бузырык жалайыр мен Султан Уейю жалайыр курган Жалайыр елхандары мемлекетЫщ 14-15 гасырларда гажайып тарихымен ерекшеленгенЫ еске TycipreHiMi3 абзал. Сондыктан да болар, 6enrini тарихшы Ислам Кабышулы Ka3ipri Монголия жер1 ежелп Туранньщ 6ip nyiunafbi екенд|'пн айта ке л т былайша т1зпн тартады: «TypiK ка га н аты н ы н Heri3iH салуш ы Б ум ы н каган (М омын каган) 552 ж ы л ы Ж ужандарды женген сон Елхан атагы на ие бо лд ы . Демек, казактьщ ж а ла йы р та й п а сы нь щ тарихы елхандардьщ 6api моголдар болгандыгын накты дэлелдейдк Ш ы гы с тарихшылары, acipece парсы галымдары елхан лауазымын туркшер хандары да иеленгенж ежелден 6 e p i ж азы п келедЬ. (Туран элем1, A -ты, Санат, 2007 ж. 45 б.). Далосыарадажалайыр-каджарлардынбертЫгедейнИрандабилжжурпзгендтн еске салганымыз абзал! Каджарлар - Иранды 1779-1925 жылдары билеген TypKiniK coHfbi эулет болып табылады. Ал Иранныц Эз1рбайжан провинциясында каджарлар 6nniri TinTi 1979 жылга д е й т сакталган. Тарихшы А. Г. Тумановский «От Каспийского моря к Хормузскому проливу и обратно» (1894 г.) атты ютабында бул турасында ез кезкарасын былайша биодредк «...Окончательно Тегеран делается столицей только при Каджарах. ...Каджары Персии ведут свое происхождение от Тюрок-Джелаиров. У Сартака был сын Каджар. Сартак владел пространством от Аму-Дарьи до Рея. Сына своего по приказанию Ильхана-Аба Каана (1265-1282 г.) он поручил Атабеку Аргуну, который и воспитал его. Жили они на Гюргене. Там его поколение и разраслось. В царствование Газан Хана (Хасан 1295-1304 г.) Каджар получил Туман-Тайджу. При Сефевидах, Шах-Аббас, опасаясь усиления этого племени, разделил его на отделения и расселил в разных местах» - десе, ресейл1к эскери барлаушы, подполковник Алексей Колюбакин езЫщ «Состав населения Персии по племенам и провинция» (1883 год) деген ютабында каджарлыктардын туп тепн былайша саралайды: «.. . ветвь, когда то знаменитого в истории этих стран туркменского племени Джелаир... Чингиз-хан отправил к Онг-хану, для отозвания и вытребования Бурте-фуджин, эмира из числа онгкутов, племени джалаирского, по имени Саба, деда (того) Сартак-нойона, который в дни детства Аргун-хана, по указу Абака-хана, был его ордынским эмиром и правителем Хорасана и Мазандерана». 322

Сонымен каджарлардьщ ата-бабалары Иран жерЫе Гулагу аскер1мен 6ipre келед1. Солай болуы тию те ец\\. Ежелден кандас, тектес, 6ipre epin, 6ipre жусап журген адамдар. Моголдар тарихыньщ барлык бастау нускаларында Саба - Шыцгысханньщ ей курмет туткан ардактыларыньщ 6ipereni релнде кесюнделедк ЕстерИзде болар, Он ханныц колындагы Бертеж алып кайтушы ед1 гой. Жолда Жошы eMipre келедк Сол Сабаныц баласы Сартак ноян мындыкты баскарып Гулагумен 6ipre Таяу Шыгысца кететЫ. МЫеки, езгелер б1здщ айбынымызды осылайша асыру успнде. Б\\з болсак, жумган аузымызды ani де ашпаймыз! Т у р ктж руханияттык бай кундылыктарын толык KYPTyfa эуес болгандар, арине, шетжурттыктар, acipece арабтар дер едж. Неге десекмз, ездерЫщ идеологиясына тез1рек иландыру yiuiH журтшылыктын санасына гасырлар бойына cinicTi болып калган кундылыктарды ешпендшшпен emipy кажет едк Ал енд1 ес 6 m in , етек-же^н жинаганнан туган халкын б1рден 6miMre тартып, алтбиЫ калыптастырган Шыцгыс каганды отырарлык кпгапхананы ертед1деп айыптаудьщ кисыны ттте н келмейдк Жел гасыр бойына урпактарыньщ булжытпай орындап отырган заннамаларыньщ непздемеан, ез бойындагы телегей тежз 6 m iM -6 in iriH in каймагын Шьщгысхан сол кунды ютаптардан алмаганда, кайдан алды? Осы орайда Еренгайып Омаровтыц мына 6 ip n iK ip i бедщ ойымызды одан epi бедерлей туседк «Нам известно, что от эфталитов осталось 235 книг, от тюрков и того больше, несмотря на то, что при исламизации Центральной Азии сожгли все книги. Вторая в мире библиотека была в Отраре, в столице древних казахов». («Цивилизаторская роль. А. 2006.) Енд1 осыдан артык кандай дерекке илангьщыз келед1?! «Каскырдыц аузы жесе де кан, жемесе де кан» деп казак дал осылай эбден назаланганда айткан шыгар- ау! Эйтпесе ел1модщ apfbi-6epri тарихы мен катпар-катпар мадениетЫ ежелден зерттеп журген Мурат Эуезов: «Жалпы алганда, юмде-юм Шыцгыс ханды каралау, жамандау жагында турса, ол адамныц тарихи ce3iMi таяз болганы» - деп Kecin айтпаган да болар едН («Алтын Орда», 9 мамыр, 2003 ж.) Сонымен турктерге ислам дшшщ таралуы арабтардьщ жаугерштю жорыктарымен 6ipre VIII гасырдыц басында бастау алады. Эбу Райхан Эл - Бируни (973-1048) X гасырдьщ басында жазган кене ескертмштерге тан ютабында былай дейдк «Кутайба бин Муслим Эл-Белики барлык сауатты Kicmep мен д ж кы зм е тш те р ж кырып болган сои, олардыц ютаптары мен колжазбаларын жинап алып ертеумен болды. Зорлык эрекет ею гасыр бойы жалгасып, ездержщ тарихын б те тж саналы адамдардыц кездер1мен мэдени ескертмштерш жойып отырган» (57 б.) Ал К. Байпаков пен Л. Ерзакович «Древние города Казахстана» атты енбекте: «Археологическое обследование городищ Семиречье, Чуйской и Таласской долинах показало следы пожара и запустения. Считать, что все они погибли в ходе продвижения монгольских войск к Сырдарье, нет оснований, так как письменные источники молчат на этот счет. 1255 г. армянский путешественник упоминает Отрара наряду с другими крупными городами на Сырдарье. (159 с.) Демек, будан шыгатын корытынды, араб, орыс тарихшылары кай кезенде де ¥лы каганды барынша жерге тукырта жазу аркылы ез елдержщ турю халыктарына керсеткен кара ниегп жамандыктарын жасырып калуга умтылган. MiHe, сондыктан да Ш ыцрыс бабамыздын тек шынайы тарихын таразылып журген тарихшы Сержбосын Нуркасымов темендепше туйждейдк «Шынгыс ханнан 350 жыл бурын Отырар каласындагы алемдеп eKiHiui орында турган ютапхананы арабтар ертеп ж1берген. Кайырханньщ саткындыгы кеселжен Отырар куйреген, «Ж1бек жолындагы» маиызы ecKepinin 1235 жылдары кала кайталай калпына 323

K e m ip in in XVIII гасырга д е й т GMip сурген». («¥лы 6 ip n iK T in уйткысы - Шьщгыс хан». «Шьщгысхан» журналы, № 3, 2013 ж.) Буган енд1 б1здщ де алып-косарымыз жок дер ед1к! Акселеу Сейд1мбеков анау жылы абден ку й т 6ip кеткенде: «Ka3ip б1здщ галымдар сырттагы кез келген 6ipey «сен жындысыц» десе, «иэ, мен жындымын» деп жецюлк бермейтЫ куйге жеткен» - деп ед1-ау. («Кеш пелтер тарихы», А., 1995, 5 б.) Ендеше сырттан жагылган кара куйеы сылып тастайтын м е згт жетл деп 6ineMi3. Тепнде, бупнпнщ туп терюнш кешегщен 1здейт1н1м1з хак. Тонныц iuiKi бауындай байланысып жатыр. Енд1 сол ке ш е ге д даикты Шыцгысхансыз кез алдыцызга елестет1п керН зш к Тулдыр дуние. Абай аулие айтпакшы, ноль! Улы бабамыз - Шьщгысханньщ шынайы бейнеа шац-тозацнан арыла сомдалган сайын халкымыз да кырандай самгай туспек. Жалпы еркениегпк карым-катынастар кене дэу1рлерде бастау алганымен Шыцгысхан заманында кецнен epic тапты. Бул халыктардьщэаресе, метериалдыкжане мэдени болмыс-бтмдерш ен KepiHic берди Улы каганныц тем1рдей те р ттке непзделген аскери жэне демократиялык бигнк жуйеанщ тммдтОТн арттыруы; Италиядан - Кореяга дейЫп улангайыр кенгслкте бейбпчитж орнатып, халыкаральщ байланыстарды ныгайтуы; «Улы Жасак» жэне Б тж зацнамаларын Еуразия халыктарына eHflipyi; дипломатиялык кызметт1 жолга койып, TinTi c o f ысып жаткан елдердщ елш т е р т е де ешюмнщ Tnicney кукыгын eHri3yi; Улы Ж1бек жолын жацгыртып, ic жузжде дуниеж узтж рынокка жол ашып, саудагерлердщ ерюн журт-туру к а у т а з д т н камтамасыз етуi; адамзат тарихында алгаш рет мемлекегпк байланыс жуйесЫ жолга коюы; эммшшш- территориялык курылым аркылы улкендмаилл1 аткамшерлердщ когамдагы poni мен м тделн айшыктауы; элденеше белктерге белЫ т журген кытайлар мен орыстардьщ мемлекегпк жуйелерЫ калыптастыруы; ел шецберждеп барлык халыктардьщ дЫ бостандыгын камтамасыз eTyi; улттык элтбид1 эз'|рлетт, журтшылыктьщ кукукты к тугырын 6eKiTyi; Ka3ipri танда жершары болып ке те рт 324

отыртан демократия, азаматтык когам, толеранттык, э д т е т ттж , адамгерштж, азаматтык когам сеюлд1 угымдардьщ сол кезде-ак epic табуы; туржтекл кейжп элденеше мемлекеттер алгышарттарыньщ непзделтук сондай-ак айналасын жалганшылар мен жарамсактардан арылтуы сынды адамзат еркениетнщ алга озуына коскан тендесаз улесж бупнде досымыз да, душпанымыз да мойындап отыр! Ендеше, «Ттеуберд1 дэлелдеп отырган шындыкты бурын 6i3re к;азыбек бек Тауасарулы, К;азангап Байболулы казактьщ Ата mexcipeci бойынша Шьщгысханды Жалайырдан таратып жазып кеткен де едк BipaK 6i3 оны гылымга емес, дауга салдык. Ал бул жолы Ттеубердшщ гылыми тужырымдарын тыжырынбай, ез ата-бабамыз жайлы тарих деп, курметпен кабылдайык. 0 йткеы ол cofaH лайык- Саясат араласып арамдаган тарихымызды дереюп дэлелмен адалдайык! TypiK халыктарыныц басын 6ipiKTipin, 6ip мемлекет курган кереген адамды баскыншы, жаулаушы деп езгеден бурын ез1м!з жамандап келдж, оган ipini-усакты талай нэрсе себеп болды, енд1 казак тарихынан, оный окулыгынан Шьщгысхан езме лайык орын алуы тию деп ойлаймын», - деп Бексултан Нуржекеулы айтпакшы, олсыз да ceri3 гасыр eTin Kerri гой, енд1 уакытты уттырмастан шугыл icKe Kipicy кажет. Енд1 зерттеуш1 Шамсабек Акылбековтщ «Шьщгыс хан. Ацыз бен Акикат» атты макаласындагы пайымына ден койгайсыз: «В. Радловтьщ 19-гасырда халык арасынан жазып алган «Казактьщ Ty6i» деген анызында Домдагул сокыр, Токтагул мерген деп келлртед1, ал сулу кыз Аптынбел ханныц кызы, Нурдан жукл болган екен, содан Шьщгыс туады. Ею ацызда улкен уксастык бар. «Купия шеж1реде» ары карай осы ею улдан тараган рулар келлршедк 1. Д е р в т (Дурмен) 2. Жадыран. 3. Барын 4. Белгушт, 5. Бупнут 6. Катык, 7. Салжуыт 8. Барлас 9. Будыгут 10. Адыра 11. ¥ргыт, Мацгыт 12. Тайшуыт, Бесудей. 13. Коккатан, Оранар, Арулат т.б. 14. Журю. Осы руларды саралаганда Ka3ipri заманга жеткендерк 1 . Дурмен - казак . езбек , ногай Ы нд е 2. Барын - 6ip 6eniri ногай imiHfle 3. Барлас - казак, езбек, iiuiHfle 4. Салжуыт - Сежиют деген атпен ногай Ы н д е 5. YpfbiT, Мацгыт - казак, ногай, каракалпак im i^ae. Осылардьщ 6epi де казак, ¥лы жуз, Могол рулары. Буларды кей1н дэлелдейм1з. Ерекше 6enin алатын тагы уш ру бар: 1. Жадыран ( Жайшат, Жатжират) 2. Тайшуыт ( Тайшат, Т айж тт) 3. Журю ( Журюн ) 1776 жылы жазылган Казыбек бек атамыздьщ ютабында TeMipfli (Шьщгыс) Жалайыр тайпасы, Оракты руынын Андас атасынан таратады. 12- гасырда Жалайыр ушке белтген. 1.Таракты руы - 6ni Таргытай Кырылдак 2. Оракты руы - 6ni Есугей батыр 3. Жазыкты руы - 6ni Жамука шешен. «Купия шеж1редеп» Жадыран руы кытай т\\п\\ие аударылганда е з ге р т т т кеткен Жазыкты руы. «Шьщгыс хан менщ туысым» - бул «Купия шеж1редеп» Жамуканьщ ез ce3i. Оракты руы шеж1реде керсеттмеген, мумюн кытай TiniHe аударылган кезде жацсактык кеткен немесе эдей1 керсеттмеген. Шеж1ре бекерге купия деп аталмаган гой.Тагы 6ip ce6e6i, шеж1ре б1рнеше рет баска ттд е рге аударылган 325

сои, адам, жер-су, ру-тайпа аттарынын K©6ici адам танымастай езгерген. Казыбек бектщ таратуы бойынша Шьщгыс хан Жалайырдьщ 25-ypnafbi. «Купия шеж1реде» Тумбинай деп KenTipeTiH 6ip атасын Казыбек бек Турымтай шешен деп керсеткен. Ханзу ттш де Р-дыбысы болмаган соц Тумбинай болады да. Мысалга, Аспара каласын кытайша жазганда Осуболай болады.¥ксатып керодз. Д1н деген атасынан Баян, Журек тарайды. Капал ауданындагы Баянжурек тауыньщ аты осы кгстерден калган, 6ip кездерде бул тау агайынды eKi ж1пттщ конысы болган. Баяннан - Есугей - TeMip (Шыцгыстык нагыз аты). «Купия шеж1редеп» Журю деген ру осы Журектщ тукымдары, Тем1рдщ аталас туыстары. Саша бек (Салшыбек), тайшы. bepi балуан билж yuiiH Тем1рмен 6iTicnec курес журпзген. Жалайыр тайпасыньщ уш руын билеген Таргытай, Жамука шешен жэне Есугейдщ Myparepi Теямрдщ арасында жалайырдьщ ханы болу у ш т алдымен Жалайырдьщ 6ip 6eniriH жэне 6ipHeiue могол тайпасыньщ басын 6ipiKTipy уилн курескен!» Ей алдымен, жогарыда ресейлж галым Владимир Белинский керсетт бергенЫдей, Шьщгыс каганньщ осынау ¥лы даланьщ тел перзенл екендтн ресми турде тануымыз шарт. Бул орайда ¥лы бабамызды элем келемждеп 6ipfle-6ip соттьщ жаулаушы немесе eniM отын тутатушы деген тургыда айыптап, ешкандай уюм шыгармагандыгын, ал жабылган жала тек же^лген жауларыньщ тарапынан гана айтылгандыгын, KepiciHiue ЮНЕСКО-ньщ Шьщгысханды еюнил мыцжылдык адамы деп таныгандыгын ескеруге тиютз! ил*

Шетаз де шеказ Еуразия кенюлпнде е л дтн ерен паш еткен кек турштердщ кундей курюреп, найзаньщ ушында у ш е й улыктаган ершш Рухын кальщ казак iuiiHe кайта оралтпайынша ерлердщ ici 6iTep ме?! «Уст1м1зде - кек аспан, теменде - кара жер, екеуЫщ арасында адам баласы жаратылыпты, адам баласыньщ уст1не Tanipi TypiK кагандарын (Бумын жэне Естем1с) отыргызыпты!» - деп кара таска кашап жазган кайран бабаларымыз соншама epuiin, соншама зацгар жаратылар ма ед1?! Дал осылайша сез бен icTi KipiKTipe, буюл элем б1здщ ашсак алакан, жумсак жудырыгымызда, TypiK кагандары бар адамзаттьщ билеуш ю деп жаЬанга жар сала алудьщ e3i сол дэу1рдел еркениетНздщ шьщы емес пе! Казак eni 3ni-aK таза табигатымен элемд1 тан-тамаша калдырмак! 0 йткен1 тарихтьщ кайта айналып Kenepi хак. Тобыктай туйнге кешсек, элемдю децгейдеп улы fynaMa Кадыргали Жалайыри езшщ тендесазецбепаркылы казактьщ ататарихынкелбегп кесюндепбердг Б1здщ мемлекетлпм1здщ дария кезен! ¥лы Шьщгысхан бабамыз жэне оньщ урпактары кезецЫ барынша кец|’нен api зор суйю пенш тжпен суреттедк С ейтт, бупнп шьщгысхантану т1мЫщ мэцп'л1к мукалмас 1ргетасын калады! MiHe, сол себепл де «кеп кпгаптар окып, KenTi 6ine» ж ур т, тарихи санамыздьщ кекке epneyiHe елшеуаз улес коскан Кадыргали Косымулы бабамыздьщ аруагыньщ алдында 6apiMi3 де басымызды neMi3, тагзым етем1з! Жэне eciMiH урпактан-урпакка жетюзу жолында жанды да мэнд1 шараларды аткара беруге м1ндетпм1з!







ТУЙ1Н Адамныц болмысы - табигаттьщ 6ip белшеп. Бэлюм, сондыктан шыгар, касиегп Жер - Ана ap6ip пендеы алалап-кулаламай шапагат нурына белеуден танбайды. Дегенмен адам алдымен ез1не сыншы болуы керек. Куньщ мен MiHinfli 6ipeyre талдатканнан repi e3i»-tai ш тей таразылап алганьщ абзал. Жацсы кергендер мактауга, унатпайтындар даттауга бей1м. 9 з таразыц - адаспаудьщ ен ти1мд1 enrneMi дегенд1 экемнен укканым бар. Балпык биге арналган кггап жазу салмагы MafaH тускенде ез1мд1 ез1м таразылап, улкен толкуда болдым. Журналист емеспЫ, мамандыгым катардагы филолог, анда-санда газет-журнал бел не макалаларым шыкканымен улкен гске алгаш аяк басуга журекане берд1м. Би, батыр, эулие Балпык баба туралы ой толгау улкен 1зденюл, шеберл1кл кажет етедк Бабаньщ басына барып, тэу eTin, акыл сураганым жасырын емес. Н. Кылышбаев, М. Бигелдиев. Т. Досымбеков, Г. Токпейюовтей ел азаматтарынан, Э. 0piH, Н. 0бд1рахым, Ж. 0Mipeee сектд1 кэж п журналистердщ туындыларын окып, зердеме туйген сон гана тэуекел деп колыма калам алдым. Кенен1 кезден етюзе отырып, жанамен сабактастыру, жалгастыру ултымыздьщ салты. Егемен ел атанып, кене тарихымыздьщ келейке тустары сурыпталып, осынау улангайыр кецдаланы касыкканы калганша коргаган улы бабаларымызды - тарихтьщ алтын д Н н , тем1рказыгын урпагымен кауыштырган ага урпактьщ енидондеп макалаларды зерделей отырып, журекане Kipicin ед1м, тиянакты ецбепмнщ нэтижеанде Балпык би туралы ютабымыздьщ сонгы парагын аяктап, нуктес1н койдым. «Рух - Kneni угым. Рух адамзаттьщ мындаган жылдар бойгы TipiumiriMeH калыптасып, жогары сатыга ке те р тге н , кемелше жеткен акылы мен ойлау epiciH, саналы TipniKKe беМмдеу к а б т е л н шыцдайтын, эр адамньщ бойына б1ткен парасаттьщ, сананыц мэын ашатын тылсым куш. 0 р улттьщжер белнде орналасуы, т ы н ы с -л р ш т т н щ калыптасуы мен дамуы на сай е з в д к кунды ерекшел1ктер1 де болатыны акикат. Мэселе, осы кундылыкты KiM калай пайдаланатынында. ¥лттык эдет-fypbin пен салт-дэстурдщ сакталуы жас урпактьщ елжандылык аясында 331

тэрбиеленуте калай кызмет етелынде. Рухани байльщжеындеп энпменщ TepKiHi осында болса, ¥лттык рухтьщ бастау кезЫ осынау терен езектен i3fleyiMi3 керек шыгар» деп жазыпты Н. Кылышбаев «Улттык рух» макаласында. Осы ойды басты нысанага ала отырып алдымызга бес максат койдык. BipiHmi - талдау. 0ткен тарихымызды зерделеу жана сипатка, жана арнага ауысты. Ютапты жана сипатта, жана арнада жазуга тырысып, жалпылама баяндаудан талдау жолын тандап, бабаньщ есиет сездерте талдау жасадык. Еюнил - шындык. Тарих шындыгына бойлап сабактастык, эдшдж, ерлеу багытымен eniMisflin еткен1, бупнгю , келешеп туралы окырманмен ой 6enicyre тырысып, баба fleyipi мен бупнп дэу1рд1 салыстыра шындыкка жупндж. YiuiHiui - тын деректер. Bip ютап жазу уипн жуз ютап окуын керек дегендей, Балпык баба мен Жалайырлар туралы жазылган ютаптарды пайдалана отырып, б1ршама KenuiiniKKe таныла коймаган Жонгар шапкыншылыгы ке зтд е п айтулы окигалар Юнджтебе, Каратал кыргыны, Уш камау туралы ке н тге селкем туармейлн тьщ деректерге жупнген тарихи уакигаларды айтулы азаматардьщ ойлы макалаларын енпздж. Tepтiншi - ел тарихы. Улкен eMip табалдырыктан басталады дегендей ел тарихы да туган жер табалдырыгынан бастау алады. Желсу елкеа куэ болган уакигаларга баса назар аудардык. beciHiiji - улттык рух. Бабалар устанымы - ел 6ipniri мен ынтымагы, тыныштыгы мен бейб1т eMip багасын багамдай улттык рухка ден койдык. Ата бабалар рухын кастерлеп жетюзудщ 6 ip нускасы ютап. «Ютап маган тактан да кымбат», - деп жазыпты казак ойшылы. Ютап аркылы элемдеп халыктар мен улыстар, мемлекеттер ездерЫщ еткежне кез жупрлп, ата тарихын багамдап келешек урпак уипн зерделеп тас белне туарген. Бупнп кум ютаптан алыстап бара жаткан урпактардын ютаппен табысуын калар ед1к. «KiTan - кез1 жумыкка арзан, кез1 ашыкка маржан», «Ютап - алтын сандык, iiu i толган казына-кут, окы, окы да ойьща тут» деген дана сез бар. Алтын сандыгымызда маржанньщ 6 ip дэы болса максатымызга жеткеым1з.

Багалайтын аздераздер, кад1рменд1 кепшшж. XXI-гасырда элем журтшылыгы мойындаган, езшдж сырткы. iujKi саясат, дербес куатты экономикасы бар дамушы 1ргел1 казак eni М э ц гтж ел атанды. Егеменд1пм1збен 6ipre 6ipniriMi3, елд1пм1з ныгая тусл. Казакстан Республикасы Президенл Касым-Жомарт Токаевтын накты ютерге ден коя отырып, ел1м1эдеп киел1 жерлерге зиярат жасап, айтулы тулгаларга КУран багыштап халкыньщ амандыгы мен журтыныц тыныштыгын ттеген! - ескелеи урпакка улп. «0 л 1 разы болмай, Tipi байымайды» деген дана халкымыз. Сондыктан да Президент аса улкен лауазымды кызметке Kipicep алдында бабалар рухына тагзым eTin, бабасы Жолбарыс батырдан рухани куш-куат алганына шуба келлрмейм1з. Бул эдептщ дастурге айналуы турюлш TeriMi3 бен казаки канымыздьщ мыктылыгын айшыктай туседк «MeffipiM шуагы мол, пейот1 кец халыктьщ перзенл болудан артык бакыт жок. Сол халык казак халкы. ЕлЫщ еткеын умытпай, келешеп y iu iH калткысыз енбек еткен перзент! бар халык бакытты» депл Джавахарлал Неру. Бакытты халыктын урпагы болганымызга ризамын. Эр icin е л д к боп жанбаса, Улттык намысьщ болмаса, Улттык рухыц болмаса, Улыктык бил1гщ далбаса, - деп Мукагали жырлагандай, «Бабаларды кад1рлеу еткенд1 кексеу емес, баягынын KaflipniciH курметтеу, ал, курметтей бтм еген елде болашакта жок» - деген екен гулама жазушы F.Mycipenoe. Халкымыздьщ рухани мурасы эр кез актарылып, каншама аударылса да, калтарыста калган казына, ш ерттм ей келген шеж1ре, байкалмай калган байлык бар. Эр flayip эр кезеннщ шеж1реан жасайтыны 6enrmi. Ютапты курастыруда батасын 6epin, атымды ерттеп, акыл коскан Наурыз Кылышбаевка жэне белсендтж таныткан, ип ютердщ бастамашысы болып журген барлык азаматтарга алгысым шексю.

МАЗМУНЫ А.Г. Баталов БАБАЛАР ЖОЛЫ 0НЕГЕГЕ ТОЛЫ....................................................................................... 4 С.М. Дуйсенбмов ЕЛ КИЕС1 - БАЛПЫК БИ ...................................................................................................... 8 М. Бигелдиев К1НД1КТ0БЕ...........................................................................................................................15 Т. Досымбеков БАЛПЫК БИ ЕЛ ЖУРЕГ1НДЕ.............................................................................................. 25 М.К. Кэлбаев 03I БИ, 03I БАТЫР БАЛПЫК БАБА .................................................................................. 32 Г. Тоцпешсов KYTTbl КОНЫС БОЛГАН БАЛКАШЫМ!.............................................................................. 39 P.P. Есдэулвтов ГУМЫРНАМАСЫ ГУЛАМАЛЫККА ТОЛЫ........................................................................... 58 К,. Булдыбавв КИЕННЕН АЙНАЛАЙЫН БАЛПЫК АТА............................................................................. 65 А. д д т РУХАНИ ЖАИГЫРУ - УЛТТЫИ УЛЫ МУРАСЫ.................................................................. 69 Н. 86dipaxbiM УЛТ ТАРИХЫНДАГЫ УЛЫ ТУЛГАЛАР................................................................................ 78 Ж. Оспанулы УШ БЭЙТЕРЕК - УШ АБЫЗ................................................................................................. 87 К,. Цараман БАЛПЫК БИ-ЕРДЩБ1Р1 ЕМЕС. Б1РЕГЕЙ1.................................................................... 101 С. Тойлыбаев ЕЮ ЭННЩ ТАРИХЫ...........................................................................................................109 Б. Эм'1рбеков БАЛПЫК БИ ПОРТРЕТ1 КАЛАЙ ЖАСАЛДЫ?!................................................................. 117 Н. Кылышбаев КАРАТАЛ КЫРГЫНЫ......................................................................................................... 123 С. Бвзшов ЕЛ ИЕС1 - БАЛПЫК БИ..................................................................................................... 158 БАЛПЫК БАБА АКЫНДАР ЖУРЕПНДЕ ......................................................................... 201 ЕСКЕЛД1. БАЛПЫК. КАБЫЛИСА БАБАЛАРГА АРНАЛГАН АКЫНДАР МУШЭЙРАСЫ.............................................................................. 211 КАРАШАНЫРАК.................................................................................................................243 ДАРАБОЗ АНА ....................................................................................................................253 УЛЫ Ж1БЕК ЖОЛЫ ............................................................................................................267 ЖАЛАЙЫР БАБАМ!............................................................................................................288 ГУЛАМАЛАР Т1ЛДЕСКЕНДЕ............................................................................................. 290 6 . Эр/'н УЛТТЬЩ ¥ЛЫ ТАРИХШЫСЫ, 0ЛЕМД1К ДЕНГЕЙДЕГ1 ТУЛГА, БАЬАДУР КОЛБАСШЫ, ДИПЛОМАТ КАДЫРГАЛИ ЖАЛАЙЫР..................................... 297 ТУЙ1Н ..................................................................................................................................331

в о ж 94 (574) КБЖ 63. 3(5Каз) Б 20 Б 20 БАЙТАК ЕЛД1Ц БАЛПЫГЫ: Тарихи тулгалар жайпы мацалалар мен толгаулар. эрнау опоцдер. Алматы «Баямжурек» баспасы. 2019, - 336 бот ISBN 978-601-7532-86-4 «Дала данышпаны» атанган Балпык бидщ 325 жылдык мерейтойына орай жарык кврген бул ютапта Есквлд». Балпык би. Кабан жырау (Кабылиса) сынды тарихи улы тулгаларымыз жайпы тыц да кунды дврвктер опар ем»р сурген сол алмагайыл кезеннщ шындыгымен астарласа баяндалады. Жинакка внпзшген «Уш бейтеректЦ» гибратты eMipnepi, шешендж, тапкырлык внврлвр! мен а1алы сездер» бупнг| жас урпак уишн таптырмас тагылым. улкен тэрбие мехтеб1 болып табылары даусыз. Ютап жас елкетанушы галымдарга, жаллы елЫ1ц еткенЫ 6inyre куштар уландарга арнапган. ЭОЖ94 (574) КБЖ 63. 3(5Каз) ISBN 978-601-7532-86-4 © «Баянжурек» баспасы, 2019

Байтак елдщ БАЛПЫРЫ ТАРИХИ ТУЛГАЛАР ЖАЙЛЫ МАКАЛАЛАР МЕН ТОЛГАУЛАР, АРНАУ еЛЕВДЕР Kypaci ыруш ылар: Сайлаубай Бэзиов, Мэрией Келбаев Редактор: Дидар АрасаибаГщызы Фотосурепш.тер: Же/tic Ысцабай, Ерлан Омаров Беттемш: Hypeaidi Сергожаулы Б АЯНЖ УНЬК Ютаи «Баянжурек» баспасыныц компьютер <£!£> орталыгынан терипп. бетгелдь б а с : п л с »•! В а с п а н ы и д и р е к т о р ы Арасанбай Естен Жексенбекулы Алматы каласы, Абай дацгылы, 143. 400 а, [email protected], 8-707-188-18-90 IS3N 978-601-7532-86-4 Басуга 19.09.2019 кол койылды. nimi.Mi 60x84'/,. Kapin ryp i «Ариал». 786' >2864 Колем i 21.0 баспа табак. Таралымы 1000 дана.Тапсырыс №4751. Тапсырыс берушжщ файлдарынан Казакстан Рсспубликасы «Полиграфкомбннат» ЖШС-нде басылды. 050002. Алматы каласы, Макатаев кешеск 41.