Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

— Атом колт туралы айттьщыз, сол колге он еН жастагы ба- ласымен тусш, елд1 шулаткдн Петрушенко деген полковник бар емес пе едН - Иэ, Николай Семенович к,ой, ондай окига расымен де болтан, - деп Валерий Львович бф кулш алды. - Полигон жа- былатыи жылы батыстык тмшьлер Курчатовкд коп атылып келетш. Жарылыс салдарынан паида болтан ойыккд су жина- лып, оны «Атом кол!» деп этап кеткенбтз. Бтр куги сол жерде баспасоз конференциясы отетщ болды. СЛдер сенеаздер ме, ол жердщ радиациясы улкен болтаны сонша, микрорент­ ген калыпты олшемнен мыц еселеп асып кететш. Колдг уш кайтара тхкенек сыммен к,оршап к,ойсак, та, сол мандаты елдщ малы ктрш кетш, жайыла беруип едь Шобт шуйпн болатын, не керек! Б1з протокол бойынша ол жердт «жабык, зона» деп прессаны сендфуге тырыстык,, бтрак, б!р француздык тиши сиырдыц жапасын тауып алып, козшНдт шук,ып корсетпеа бар ма? Сол кезде Николай Семенович «Атом колшщ» залал- сыз екенш «дэлелдеуге» кфктт, аздап тшкендт бар, шеш1нд1 де, сута койып кетп. Он еП жастагы улына «туе!» деп буйырып ед1, бала кульщсыздау шешшш, экесшщ айтк,анын 1стед1. Бастыгымыздыц эрекетш тамашалап турайык, па, шеш томен баск,а эскерилер де сута сеюрдтк те кеттж. Несш жасырайын, ол кезде унемт арак, 1шш, к,ызып журетшбтз, тшпей журетш кушмтз жок,. Сол орыс арагыньщ купи шытар, элт кунге детин тф1 жургешмхз, - деп бф токдады. - Балыгы «бал татиды» деп естш едтк к,ой? - Айтпаныз, бтлектей-быектей балыгын да аулап, арак,к,а туздык, нылып, отк,а к,ак,тап жейтшбхз, - дегенде, култаа ащы- лау шьщкдны байкдлды. - Петрушенко к,азф кайда екен? - Полковник 6Ь СИЯК.ТЫ айдалада кдлган жок, бфден саясаткд араласып кетп, кейш депутат болды. К,аз1р аман- есен Беларусь елшде турып жатыр. Бфак, к,азф атом ядрольщ кдруына жан-тэнхмен кдрсы, элемдг шарлап, атомта к,арсы на- сихат журпзедй 99

- Баласы не болды екен? - Ол жагы енд! белпаз... Б13 К.ЫЗЫК, эцпмемен о1рер сагат отырып кдлыппыз Крнагасы берген адамга рахмет1М13Д1 айтып, уйгв кайту^ жиналдьщ- конакжай хальщ кой/ бдлеаз, нет! озд шакыру 61зд1н жолымыз едд, - дедДм мен кысыла. Свипп, Казактьщ жоралгысы бойынша; ала келген казаны шапанды иыгына жаптым. - Саржалдьщ балдай кымызын талай 1птк кой, казака жетер кечпейы хальщ жок, жер бетщде, - деп, бул ык,ы- ласымызга Валерий Львович катты риза болып калды. Ертегднде Сучкар оларды ушакда шыгарып салмакшы болтан. - Апа, С13 океане шапан жаптьщыз, кызына ештеме берген ЖОК.СЫЗ, к,азак,тьщ жоралгысын огам да жасамайсыз ба? Туган - жершен кетш бара жатыр, енд1 келе ме, келмей ме? - дед1 асанкайгыланып. - Сен сияк,ты ата-аже тэрбиесш корген бала к,иын болады екен гой, гшркш-ай, - деп кулдш мен. - Не сый жасайын ол кызга? - Орамал, быездк бфдеме бермейсщ бе? Улымньщ бетше тандана карасам, калжьщ емес, шын айтып турган сияк,ты. Сандыгымды ашып, кумк шолпы алый берддм. - К.удай-ау, мынаны тага ма ол, - деп бфаз к,арап турды да: - Мейл1, шашы узын гой, - деп ала салды. Сойтш, тез жи- налып, есжтеи шыгып кетп. Улымньщ бул к,ылыгына ач-тац болган мен басымды шагщап кала берддм. Эйел - керемет жаратылыс Кдлркуйек басталып, тучгышым Семейдеп окуына кетп. Епздерш болса ост, кунделдктт тфшьпктерше жауапты бола оастаган сон,, менщ жумыска шыккым келген. Уйде кашангы 100

отырайын?! Бес жыл ецоекпен ок,ып алган дипломым сандыкта ■ саргайып жатканы жаныма батып журетш. Сункарымныц экесшен Кдрауылда тур ганда ез мамандыгыммен мектеп- И'. те тхл-эдебиетх пэншен сабак, бердхм. Нашар устаз болма- дым, сондагы ок,ытк,ан шэкфттерш эл1 хабарласып турады. Ужымымда да беделдД едш. Б1раз жыл мектепте тэрбие кт бойынша директордыц орынбасары да болдым. К,огамдык, жумыска кашан да уакыт табатынмын. «Невада-Семей» козгалысына катысып арттестер1мд1 бастап Кдрауылтобенщ басыида сынак, алацыныц касхретше карсы шеруде де журдш. Жер к,айыск,ан халыкпен кол устасып «Заман-айды» айтып, мыц тырнаны ушырган «Сы- накка жол жок,!», «Семей полигоны жабылсын!» деп уран- даткан белсендшщ б!р1 озим едш гой. Баласын 1здегеи Ана Аксак Темхрдщ алдына да барган. «Элемге Эм1р Темхр ОЛ1М шашкам болса, омхр сыйлау куши, дуныеге адам экелу купи тек к,ана Анада» деген. Мен де ол шеруге Ана болып, туа салып шетшеген нарестемд1 жокдап мектеп директоры мен партия комитетшщ ушший хатшысына карсы сойлеп оз хсшнщ актыгын дэлелдеген Аяулым Сапаркызы едш гой. Осылай 031МД1-О31М кайрап, ойым мен максатымды абден шсхрш алган сон Мэлске: - Маке, мен эулеттерщнщ шаиырагына келш болып тускел1 он жылдан асты, алдында тагы уш жылдай мумкхндшм бол- май, мамандыгымнан алшактап к,алганым коцхлшдд алан- датып жур. Еидх улдарымыз осш калды гой, сабактарын да оз беттерхмен окып жур. Руксат етсен, мен мектепке жумыска шыгайын, - дедш. Теледидарга коз салып койып, алацсыз тамактанып отырган куххеушнщ колындагы касыгы тусхп кете жазда- ды. Таи калган адамша, басын какшац етюзш, маган кадала калган. Жанарында «сен осы созщд/ шынымен айтып отырсъщ ба?» деген сурак бар. Оныч жауабын кутш, мен де тымпиып отырмыи. Элден уакытта: 101

- Аяш, сен жумыскд шыксаи, мына уйге им карайды? _ дед!- коргайтын сотть Д[, ШанЫрагын иипЦШтпай устст кием! едт? Баласын 1М ытсек Ата-анасы мен агайындарыныц «ц. ТТзп2шжср ^мт. Эр-берден соц. сакке байлашт № ^1ндп к№, ^ тт1ЯЙТан ойдар зуылдап, не хстершд! охлмей, Ю,'!^Гла “басьш шарГдай болды. Егер кекейшдеп* эп-сэтте шакшадаи оасы айкаса кеткел1 турмвд салсам, Сол^иыгымдагы пер1штем: «Ал Аяулым, Оф соицанды оаста!» десе он иымдагы перхштем-.«Сап-сап, Аяулым! Баидыц какарын баесщ. Акылыц бар ед! гой, жэймен тустдхриг, алдап колга туари деп сыбырлайды. Аз-кем ойланып алып: - Мэке, менен баск,а да эйелдер балаларын тауып, уйхне де карап, бэрше улгерш жур гой, мен де соитермш, — деддм. - Олардыц б13Д1кшдей улкен карттары, агайыны, конагы к0пемесшыгар.Недентарлык,к0р1потырсьщ?Керекдегенщнщ бэрш тауып экелш отырмын гой, - дедх. Тэбетг кдшты ма, не менщ зцпмем унамаганын быддргеш ме, алдындагы кесесш ысырып, теледпдарды сондхрдд. Шайтаным тагы жетш келш, желкемде турып алды. «Уай, мынаныц тзкаппарын-ай! Одан басцалар ата-ана карамай, конщ кутпей, агайынмен араласхгай журген байкрус долганы ма?! Неден хпарльщ корт охпырсыц дейдх гой, маган дуние-боктан баска кызык жоктай. Мен неге жумыска хиыгып елмен араласпаймын, мынп торт кабырганы багып отырмай-э!?» Осы создердд акдарып салайын деп б!р окдалганым сол едх, оц жакдагы пер1штем: «Акылыц бар едх гой, жэймен тусхндхрхп, алдап колга туар!»-деп тагы сыбыр етп. Оны куп корт: Жак,сы, Мэке, тагы бхрер кун ойланарсьщ, - дедам де, устел устш жинастыруга кф1стш. - Аяш, сен жумыскд шыкданнан горх тагы б1р бала тапсан жак,сы болар ед1, мумкщ езщ армандаган к,ыз болып калар, 102

— деп куйеуш маган кулана карады. Мына козкарасы «алдап н колга тусф» деген оц иьщтагы пер1штемдх жолда калдырайыи дед1. Мен омы емес, ол меш алдап сокдалы тур. К,анша деген- 1 Меи, эйел атымыз бар емес пе: |; - Несг бар, жумыс жасап журш те туа салам, К,удай берсе, - деп мен де кулыкка бастым. Мэлс ундемей орнынан турып, конак бол ме жакка опт. Тор алдындагы диванга шалкасынан жайгасты. Кундеп эдетшше теледидар коспады. Мен аиткан мэселеш ойлап, мазасы кашып жаткан сеюлдт Бэрш алыстан бакылап, сезш журмш. Пер1штем: «Ундеме! Жумысына шыгарып сал. Эбден ойлансын. Кешке келгенде эцгшем жатын бвлмеде кашпа жалгаапыр. Ерлг- зайыптылар коп мэселест касиетпп коствсек пей щус жастыкка б1рге бас цошанда шешкен емес пе? Тек намысына тшп, ашуын квтерме» деп болар емес. Кундепден жуз есе сабырмен журш, кеппа асты эз1рледш. БелгБн уакытында епздерш де сабактарынан келдД. Балалы уй базар деген. Мектеп пен сыныпта болган бар жацальщты та- ласа жеткшп, «Алтын куз» мерекесше дайындьщтарыныц ба- рысын, жаттаган такпактарын такылдап айтып шыкты. Сол аральщта Мурат «су кием» деп журш колындагы ыдысын сын- дырып алган. К,удай сактаганда, еш жерш жаралап алган жок- Сынган шишаны жинап жатып: «Мэлстщ созгнщ де жаны бар-ау. Мен жумыска шыксам, мыт уйдг кгм каранды? Эцггме шеиилмей жатып, мына бала ыдысты сындырып алды. Лнасы жанында жургеннщ озгнде жаралана жаздады. Мен уйде болмасам не бола- ды?» - деп, сэл екюйлы болып калдым. «Ештеце емес, балалар озшен-031 ширап оссе, шсш-жетыедх, тхршкнкке бегам болады. Кдзфден болбыр болса, ата-анасына арка суйеп алса, оскенде озше киын. «Баланды аясан, аяма!» деген бар. Мен еркелеткен- мен, омхр еркелетпейд1 гой!» дедхм де, бгр сэтпк элаздшмдд жегцп, максатымныц тглерсепне кайта жармастым: «Жумыска шыгам дедхм бе, шыгам! Неге салпетек болып асхана мен жа­ тым болменщ ортасында журуш керек? Кейш оскенде осы балалардьщ озп «Апа, сен уйден шыкпагансьщ гой, не быесщ?» 103

дмешмшес,шкеешкмкекжеупммы?сОтсаын лкаейледрепж,аерзышмддчыозкшуткп,амй.рап, каГ\" Тьц,а Айтаакшь, , батана уй пршыткмеетнкежшу: ргенде бю > е^4е\" наеаметусе окыган мыиа о1р * а оиьЩ мусшш алтыншы куннщ «Кудай эиелА1к с рьСП1аи 0Т1п бара жаткам Перхште: КеШ^лбжумь1СКа тьш уз» уакьгг жумсаганьщ калай? - *„ Ч?а дГ сеи б^рэтылыстын буки болмысын корд],, бг? -Алеем у КИМЫл эрекетш бхлу1 керек. Кез келген Ол ем жуздем астам тарамным дэм1 мем и1сш ажырата бму, б1р мезетте бхрнеще баланы кушагына басу, езшщ ыстык кушагымен жарылган ■пзеден бастап, жараланган журекке дешн емдеп жаза алатын- дай болуы керек жэне осыньщ бэрш тек екх колымен гама жа- сай алады, - дегенде Перхште тавданып: . - Бар болганы ей колымем гама ма? Бул мумкхн емес! 0лх жумысы кеп екен, коя сал, ертемгх кун1 бхтеререщ, -деидд. - Жок, мен озшнщ ем сушкп жаратылысымды бтруге аз калдым. Егер ауыра калса, озш-озх емдеп алатын да каслет берейш бойына, - дейдх. Пер1ште эйелге жакындап келш, омы саусагымен туртш коредх. - Аллам, мынауым аса нэз1к жаратылыс сиякты гои, жацагы агхткандарга куш-куатты кайдан алмак? - дейдд танданып. - Иэ, оте нэз1к жаратылыс болады, б1рак бойына жоххкын куш дарытпакпын, сен тшт1 муным нен1 котерш, неш багындыра алатынын коз алдьща елестете де алмайсыц. - Бул 031 ойлана ала ма? - деп сурайды Перхште. - Тек ойланып кана коххмайды, сенддре де, кез келген келгсшге келе де алады. Перхште эйелдщ бетш сыйпайды. - Мыыа жаратылысыд терлеп тур гой. Шамасы, сен оган коп ауыртпалык салып жаткам сияктысыц. - Терлеп турган жок, бул коз жасы гой, - деп дурыстайды Аллатагала Першлтенщ созш. 104

- Ал коз жасы не ушш? - деп тацданады Пергште. - Ол - кдйгысын, кудтн, махаббатын, жалгыздыгын, к,а- С1рет! мен к,уанышын осы коз жасымен бглдтредк Пер1ште кдтты осерленедх. — Е, Алла! Сен шынында аса данасыц! Эйел деген — керемет жаратылыс екен, - деп, Иесшщ кудхретш тагы да бф мойын- дайды. - Шынында солай! Эйелде еркекп багындыра алатын куш болады. Ол омф таук,ыметшен куресш, барлык, кдаретш котере алады. Энел адам баласына бак,ыт, махаббат, куаныш алып келедк Ол айкдйлагысы келсе - куледх, жылагысы келсе - эн аитады. Бак,ытты кезшде - жылайды, к,орык,к,ан кезшде - куледх. Сенгенх ушш куресед1, эдхлетазддк корсе к,арсы турады. Жак,ындары ушш жанын беред!. 0з шешшшщ дурыстыгына бэрш сендфедт Махаббаты шеказ, - деп, ерек- ше жаратылысыньщ бетшен «Суф!» деп урлеп кеп жхбергенде, эйел затына жан бтп журе берштк Бул эпсананы адамзат баласын алтын курсагында кетерхп, есш-енддретш, балаларыныц бак,ыты ушш барын салатын, куанса - жылайтын, ©мфден 03 жубын тауып, кднаттас емф суретш, достарыньщ табысына куанатын, журеп кдйгыдан к,ак, айырылса да омхр ушш бойынан куат таба алатын Эйел туралы осынау эпсана ык,ылымнан б1зге жетшть Муны кешке куйеухм келгенде айтып берейш деп шештш. К,удай к,оск,ан к,осагымныц жолын багып асхананыч терезесшен сырткд к,арап-к,арап к,оямын. Кузп ару кдлага щф байланды. Кеше шамдары жулдыздай жаркырап, к,а- рауыткдн жолдарга сэулесш тепп тур. Тагы бхр назар салганда, оц кдлына устаган таягыи суйешш етш, сол колында кдгаз салган семкесх бар, балаларымныц экесх де жумыстан кдйтып келе жатыр екен. Аягын сылти баскднда басы ерхксхз оц иыгына к,арай серпхлетш оныц бул журхсш кунде осылай терезеден корш турып, кейде к,атты аяп кететхнш бар. Бозба- ла кезшде колхк апатына тусш, омырткдсын ок,ыс захуымдап, бфаз жыл мугедек арбасында отырды. Экесшщ кдлдауы мен 105

1 бгобеткейлтнщ аркасында узбеи емделт, алдыМеи 031ШбИалдакка турды. Епздер! Мурат пен Максат ду„„ете ^ кос ° куаныштан балдашн тастап кетш ед,. Университет [бМрдк Бул кун! Алматыдаш еч улкен ауда„„ын С01 Уооагась, болып отыр. «Осынын бэрше сенщ демеувдмен жей„ келем Жаксы эйел жаман еркектщ басыи торге суйрейд жаман эйел корте суйрейд!» деп, кейде магам алгысьщ ад,, дыратыиы тагы бар. Ондайда мерейш осш калады. Шиным- ды айтсам, балалардан гор!, азаматымньщ денсаулыгына кеб^рек аландайды екенмш. Менщ мавдайыма жазылган тагдыр осы болар, бэлкш. Улкен емен есж тьщырла ганда, епздермен жарыса мен де еС1кке жупрем. Бул бгздщ уйдщ жазылмаган зады. Ушеумц таласа журш - таягын, сомкесш, бас кшмш, сырт кшмш аламыз. Экесг ею. улды алдымен тобелершен иккейдд, меж бетшнен суйедд. Содан сои маркдиып, сылти оасып, торге оза- . ды. Шаныракдъщ бас нес! келдд! Бэрш13 аман-есен жиналдыц! Мен ушш бак,ыт деген осы! Осы бгр тэтт! де шуак,ты сэттерден айрылып кдлмау мешц бар арманым. Жастайымнан к,осылган жарым - Эмф полигонный салган дертшен айьщпай, ерте коз жумган сои, бграз вм1р , таук,ыметш корген мен осы Мэлстщ етепнен устап едш. «Эйел к,ырык, шыракды» деген рас екеи. Одан перзент сушп, шацырагын устап, омгрш жалгаса бердт Соцгы кезде Мэлс- тен де айырылып кдлардай, унем1 урейде журемш. Ендд оны ауырады екен деп, уйде к,азанньщ тубш кузетш отыра берсем, оз1м кдрайып кдлатын жайым бар. Шешшген судан тайынбас. Не болса да, белд! бекем буып, жумыс одемекпш. Периитем айткандаи: «Ерлг-зайыпты адамдар коп мэселесш к;асиеттт костосек пен кус жастыкца б1рге бас койганда шешкен». Екеумждщ жатын болмем13ге юргенде: - Моке, саган охр эпсана айтып берсем деп едш, - деп еркелей тосекке жак,ындай бердш. Кугп оойы 'пк журш, не к,ак,айып орынтакда отырганнан шаршаган аяк,тарын арнайы жасаткдн к,ос жастьщтьщ устше 106

1 салып, шалк,асынаи демалып жатк,ан Мэлс мойным мен жакка I бурды да: Я - Баганагы эцпмегп жалгастырмакпасьщ, ханымым? - дед1 к,упия жасырган ыцгаймен жылы жымиып. - Соныц элк.иссасы, - деп мен де кылмыадап койдым. Ол мети кылык, корсеткешмд! олердей жаксы керетш, басын котерш, ойиак,ы жузбен: - Ал Шехаризадам, кулагым азде, - дедд. - К,удай эиелдд жараткад-дда оныц болмысын тек алтыншы куш-пи кешшде бдтдрдптд, - деп бастаганнан, «колынан шыккад-д ерек жаратылысына кецдлд маркайып, «суф!» деп урлеп, жан бшрдптд Жаратушы, - деп мен эпсанамды аякдаганша создмдд болмей, шалкасынан жаткам калпынан танбай тындады. Эцгдмемдд аяктаган сон, жарым не дер екен деп бетдне карадым. - Эйел шынында да, керемет жаратылыс екен! - дедд жа­ рым бдр кезде таадай кагып. - Мэке, Жаратушымыз эйелдд: «ол екд жузден астам кимыл эрекетдн бдлуд керек. Кез келген тагамньщ дэмд мен шсдн ажы- рата бдлу, бдр мезетте бдрнеше баланы кушагына басу, озднщ ыстык кушагымен жарылган тдзеден бастап, жараланган журекке дейш емдеп жаза алатындай болуы керек, сосын осыныц бэрш тек екд колымен тана жасауы тдддс» деп, эу бастан бдзге улкен аманат жуктеген. Бдз соган лайык болуымыз керек екен, - деддм. - Сен дэл сондай эйел деген атьдца лайык жансыц той, жа- ным Аяшжан. Екд колмен-ак бэрдн де тындырып журсщ. - Соныц бдр кызметш кем аткарып жур екенмдн, Мэкебай, - деддм соз тауып кеткешме дштей шаттанып. - К,айсысын? - Уйге тана байланып калмай, барлык эйел сиякты алган мамад-ддыгымен жумыс дстеудд колга алмай журген сияктымын, - деддм назданып. - Куранда эйел куддеуд руксат бермеген нэрсенд жасамауы керек деген де аманат бар, - дейдд куйеудм менед-д калмай, оз дэйепн алга тартып. 107

ция-«Аэйлледатдащгатлаагдзыйерлыд»хдбеугренанзнацагяабжураызынлжыапркаотйцыанд.гаОнд л<^Нк' туз-етЗ1алцмгеайтду1зоехтрулсеорзшенбпузршмаплтауургаадбыо.лАмлай%дыр.аН 0031 ещ^ац1ан тау-кы«мЭейтехлмдеенекрукреекс'пхпб,акгаьсшхдрыетрша аклоаттерыендаалйадкыу.шЭбйаерд ао4 0-”р ласына бакыт, махаббат, куаныш алып келедх», - дей^ тагМ“- сендерД1 еркеюзн кабыргасынан жаратканын умытпа! Кпсык каб“ргамызды киып беремЬ деп, сендерге оаганыощ, болып калдык па?- деп кудд> куиеу!М. Кисык кабыргадан осьшдай керемет болып, журектериш жаулап алдык, - деп мен де бой бермеуге оекш.п багамьш. - Кудай еркектерд! сактаган гой, тузу б.рдецемвд оерген- де кун кору жок екен гой, онда. - К,азак,та «кабыргацмен кеиес» деген соз бар екенш де умытпацыз, Мэкесх, сол кабырга менмш, - деп еркелеп мур- ныныц ушынан туртш к,ойдым. - Ал, кисык кабыргадан жаралган кабырга, озхщзге не ке- рек? - дедд ол да менщ бетшдх шымхпып еркелетш. - Ак терек, эппак, терек, схзден б1зге жумыска пхыгуга руксат керек, - деддм бала кездеп «Ак, терек, кок терек, азден б1зге мм керек?» дейтхн ойын еаме тусш кетш. - Эйелдщ баска касиеттерш де мойындаймын, алайда, кулыгы мен кылыгына тотеп беретш еркек хонддктх жок шыгар, - деп, куйеуш меш кушагына коме бердд. - Онда саган жу- мыс карастыраххык, эйтпесе, Аяулым Сапаркызын мектеп- тен кашан келедх деп кутш уш еркек аш отырар жайымыз жок. Ертецхнде керемет кощл-куймен ояндым. Тац атпахх ас унде «Гаухартасты» ыцылдап журген менхц мандайымнан суйген куйеуш: - Кдиырлы тац! - деп, устел басына жайгасты. - Аяулым Сапаркызы, сонымен саган бупн жумыс карастыратын болдык па? Бхрак мектепт! атама! 108

Ол бетше жылы жузбеы карады. Тундеп эцпмеш жалгас- Г тыргысы келетш тэрхздк У - Сонда мен 03 мамандыгыммен ктей алмаймын ба? - деп, куйеушиЩ жак,сы квцм-кугпн паидаланып, еркелей кдлдым. — Амалым к,ане, эиел ушш бх-ршнй орында отбасы туруы керек. Сондык,тан егер уак,ытымен барып, уак,ытымен келетш, уйге жакындау жердеп жумыс оолса, бэрьмо куанар едж, — дед1 куйеу1М. Мунысына: «эитеухр кел1ст1 гой» деп, куанып кдлдым. — Кр эпсананы айтып, эйелдщ кереметппн дэлелдеп, меш жендЩ/ енд! ана шахзадаларыцды мектепке апар, ханымым, - деп куйеуш жылы жымиып, орнынан турды да, жумысына кетуге ьщгайланды. - Мен ыцгайлы бхрдеце карастырайын, сен де к,урбыларьщнан сурастырарсыц. Куйеуш уйден шыгып кеткшен, кара телефонга жар- масып, бхраз таныстарыма озшнщ жумыс карастырып жатк,анымды хабарлап улгерддм. - Ойбай, бхлдей соттьщ эйелкщ, саган жумыс не керек, улдарьщды оархп уйде отыра бермейсщ бе? - деп ак,ыл уйреткендерг де табылды. - Мына нарьщтык, заманда оиметан, жумысын кайтесщ, ана бзленшелер сияк,ты дукен, не мейрамхана ашып алмай- сындар ма? 0зщ ушш табыс табасыц, бф-ею жылда шет елден вилла, яхта аласын, - деушхлер де болды. - Жур, Туркия мен К,ытайдан кгпм-кешек, шаруашылык заттарын экелемхз, осы арадан бутиктер ашып, толтырып тас- таймыз. Эр1 демалыс, эр1 пайда, - деген усыныстар да шык,ты. Мектепке жхбермей отырган байым, елден ел аралатып, пайда табуга жШерушх ме едх? Бф-еха жетх бойы телефонга тыным бермедш. Ойга конардай усыныс болмады. Мэлс болса маган жумыс хздед1 ме, хздемедД ме, соцгы сойлескенш1зден кейш ол так,ырыпк,а беттемедк Тшт1, менен де: «сен бхрдеце таптыц ба?» деп сурамайды да. Болмаса, болмай-ак койсыншы дейтшдей. Кундегх тэртхбшен жумысына кетед1, тусте келш, тамактанып алып, кдхгта кетедк Уйде эгхелх жаххрандап алдынан шыгып 109

ккаутттшыаулныапй,ттыанмасигыяки,таыл.дБыфнактуогиссжа быонлыдмы оугсатмап. ©: 3]Не 0с д^Т‘п - Маке, мага1мздежйду]м' дыесгецнадреайджьщурбаан, бэел?д-е дбегд•рхему.дщЖ,°ГЬ1н бхреу ыскырып айткышсьщ-ау! Ысцырып емес, жан с Л-ауыпта койдьш. Тек орын босасьш деп кутш журм», - Д6Д1 жайбаракат. екешн айтпайсьщ ба? Магам умай Ма? Ж'ыда шьгатьш'бодсам, дайындалуым керек *дай? - дедц, Йданьга, рахметтщ оряына. Од мет мазак кыдгаидай: - Кшишиен, мен не дайык деп тапсам, соган оарасын, екшипден, огам не дайындык;керек екен, минисгрдщ орынба- сары болмайсыц гой?! - дейд1 меш куидфш. -Унамаса, бармаймын, - дедш к,ырсыгып. - Тштг жаксы! Уйде балаларыцмен бодасыц, - деп ол менен эр! кырсыкты. Онымен ерегесш береке таппасымды быдш де: - Ец болмаса айтып койсацшы, мен де быуш керек к,ой. Куту керек болса, кутем гой, - деп, мен аддымен жуасыдым. - Баганадан солай демейсщ бе? - дед! де, диванга шалкая жайгасып алып: - Денсаулык сак,тау министрлтнде «Денсаулык, уГа» де­ ген бар екен, сол жерде редакторлык, орын босаиды жак,ында. Шагын газет1 мен бюллетендер шыгарады екен. Мына уйдщ арт жагында гана. Жаяу барасым, мектепке де жакын. Онда бф апай зейнетке келер айдьщ басынан кететш кершедд, соньщ орны. Айлыгы б!р эйелддц косметикасы мен кэмпитгне жетедд, - деп кулдд. - Мен онда не дстеймш? - Бастык емессщ! Редактор болып, шыгатын кдгаздарды редакциялайсыч. - Мейлг, не болса да хстеймш, уйде отырганша, - деп келкгпм. Кдрашаныц басында «айлыгы бгр эйелдщ косметикасы мен кэмпитгне жететт» жумыскд ыщдш. «Эйел шынында ке- ремет жаратылыс екен!» деп ойладым, талабымды кырсык, бфбеткей куйеуше орындаткдныма куанып. ПО

Жаца у.жы мда Жур'с-турысы элемдг ба рынды руды ойга алгаи Напо- геоннан аумай калган, мандай шашы селдф, коз жанары б1р орнында турмайтын, бойы бф метр елу саниметрден жогарылау Жайынбек Есжанулы деген бастыгым меш ымга 031 таныстыруга бастап келе жатты. Домаландап алдыма тусш алып, ырсылдай, екшнп кабатка котермдг де, зын дэл13Д1Н тубше карай бастады. Топылайым тыкылдап, журепм тарсылдап мен соцынан ерш келем. Ак сырмен сырланган еактщ темф туткасын озше карай тартып ашты. Улкен болмеде бф-бфше карама-карсы орналаскан сепз устелдди басында отыргандардыц бэр: еак ашылганда, дур еткен когершшдерге уксап, орындарынан атып-атып турды. Алдымеи бастыктарыныц аты-женш этап, хормеи амандаса бастады. Мен де «Сэлеметаздер ме!» - деп, эдеп сактап, жы- миып турдым. Бастык болме хеши уназ шолып откен соц: - К,алайсыадар? - деп тМге келдД. - Аманбыз, Жайын Есжанович, - дед1 ересектеу бф ер адам. Бф тутам адамды жайын дегенге кулкш келш кетп. - Аман болсацдар, жаксы! Мына келшшек Аяулы Сапар- кызы болады. Култай апаларыцньщ орнына алдык. Жумысты вздерщ туандферсщдер. Маманды гы - филолог екен, - деп, меш таныстырып болтан сон, шеткер1 отырган эйелге жакын- дап, ары карай оз шаруасымен болып кеттт Есжтен бф метрдей аттаган калпымда состиып турмын. Терезе алдында отырган коз! кок, жалкын шашты, кайсы улт екеш туаншаздеу б1р эйел: - Мында от, ендд орныц осы болады, - дед1 орыс тышде. Менщ эр кммылымды ацдып отыртандай, баскалары уназ. Жайлап басып устелге келддм. К,ол сомкемдд устше койдым да, коцыр сырлы агаш орындыкка отырдым. Устел устшде «Ятрань» деген токпен жумыс жасайтын мэшщке мен жанын- да бес-алты ак кагаз жатыр. Устелдщ он жагында тартпалары бар екен. Бэрх бос, шан басып кетштй Тартпалардыи туткасы 111 ё

...пи Осылайша мен жаца жумыс орным- жаР™нысыпжатканда, баганагы ер к1с1 маган зер сала карап а/гды да: б н таныса отыр. Менщ атым - ^аражан _ Кдрагым, 013 ^ 6п Юсуповна, - дед1 багаиагы кек Тусшулы, ана К1С1Т езе алДында отырган Эльмира Токбер- коз эйелге карап. К - Амандык Жантайулы, одам кейщп геНСТкызН6Ын шаруашылык басшысы - Бакыт Арплов- на, келет'эрвптесщ - Роза Кершкызы, ана сейф™, жаньщ. да кузетга отырган бас бухгалтер - Батыр Бэйменович, - де„ бары аты-жоишеи атап шыкты. Олар .зет слд.рш, оастарьщ изесш, кулшарегендей болды. Лэрггерлерге тэн дэстур оз аттарына экелершщ есшдерщ косарлай танысады. Кейес дэухршен келе жаткам «-ович» пен «-овна» деген жалгауын умытпайды. Кдрауылдагы мектеп- те б1зге «-К.ЫЗЫ», «-улы» деген жалганатыи, оньщ езш кебше >. к,ужат толтыруда пайдаланатынбыз. Баска кезде «апай», «агай» деп каратып сейлей беретшб1з. Кдражан агаыдын айткандарынан шынымды айтсам, ешк,айсысыныц аты-жонщ есше сактай алмадым. Оган еш капаланбадым да. «Уакыт вше уйренем гой» деп ойлап, койдым 1шшнен. Ендд ©эшД таныстырмакка, орнымнан турып: - Мен Аяулым Сапаркызы боламын, - дедш, олардьщ уйренген дэстур1 бойынша езшд1 таныстырып. - Ужым осы, тагы бфаз кызметкерлер корни белмеде оты- рады, - дедд Каражан агай. Улкен белмеге доу ей терезеден жарык, молынан куйылып тур. Саргыш торгын перде ею жакка ысырылган. Бурыш-бурыштагы шац-тозац мен ермеюш торларын бфден байкадым, перде мен люстра да жеткйп турган жок, юрден кершбейдт Есжтщ оц жагында улкен шкафтын 1Ш1 толган кагаз, аузы-мурныыан шыгып тур. Белмедеп бфьщгай коцыр туст1 жиЬаздар эбден тозыгы жетш есюрген. Эркшнщ алдында бф-бф мэшщке. Уйыген пзпкелер. Дау темф сейф оас оухгалтердщ жанында тур. Оныц сыртыньщ туа осы 112

п жиЬаздардан болекше, кок сырмен боялыпты. Ор- б0ЛМкеиес заманыныц коз!идей болып, ею жагында каракок тада ры бар 01-й кеткен кызыл кьаемше жатыр. Тык-тык етюзш жмэрэокшлахйнскыесыбаеснкда!н0д3аржуммеынстсаыртыымрелнатбыоплыкпагкаезтпк.арМаеганнбдоалрсдаымц, шан баскан устелге карал, бфден жумыска юрюп кете алма- бдаысмш. ыШсыандесгуернтэепгешлдшщужбаенрыекнпа бсаолрыбпы■ ер деп, шаруашылы*к - Маган шуберек береаз бе устелд! суртейщ, - деп ед!м- - Меи еден жуушы емеспш, сонь, тауьт алыныз да осуасркааныэзр,ш-тедсетперКшуинкенетуая.лыОпнькщалбгуанл ммшенезсшыернткша окшапыапл эЫР женелдш Лалвде Шраз турып, еден жуушыньГкайда/тапс^ екен деп оилагам. Б,р кезде шелепн сылдь,рдатыл 51р етж\"?И“ анел ДЭЛ13ДХН тупк, о.р белмесшен шыга келдн АмавдГсьш шуберек сурадым. - Йемене? Шац басыпты дейсщ бе? Кунде жуып жатыр- мыз гой, жакпаса уйщнен орамал алып келш, суртш жур, - деп зеюп тастады да, элг! эйел шелепн сылдырлатып кете барды. Туске деГнн шац устелдщ устшде отырдым. Туею аска барганда, «оз куншдд озш кореши» деп, шац суртетш орамал, кол жуатын сабын, кол орамал, дэретхана кагазы сиякты усак- туйепмдх аркалай келддм. Тустен кешн де менщ бар-жогыма ешюм мэн бермедд. Жумыс уакытын елмен бфге аяктап, уйге кайттым. - Бдршнп жумыс кушц калах! болды? - дедт куйеуш кешюсш. - Ужыммен, жумыс орныммен таныстым. - Кдлай кабылдады? Мен болган жайдыц бэрш тэппштеп айтып шыктым. - М... мм... ужымныц ауызбфлш онша емес екен, - дедд жарым ойланыцкырап. Талай ужымды баскарып келе жаткан экю басшы рой, тамырын тап басып таныгандай. - Кдйтем, буйырганы осы болды, - дедгм мен курсшш. ИЗ

1 _ Бул шагын ужым гой, жаиым. ^алай тыныс алганыцдЬ1да касында отыргаидар сезш отырады. Бак,таластык, пен кундест^ мундай ортада, коп болады. Уйрене кеде осы жумысад ба. рып жургенще, айлыгынды уакытыида алганьща куанатын боласьщ. Сен ушш омфдеп еи мацызды жумыс - уш улыцдЬ1 есфхп, маган суйеу болу. Сонгы кездер1 меищ аягым сыр берщ жургенш бмесщ, - деп, муцаиып к,алды. «Аягым сыр бер!п жур» деп, жан сырын айтканда, шпм муздай болып, жаным шырк,ырап кетп. К,атты жанына оагпаса, усак,-туиект1 тглге тиек ете бермейтш. - Мэлс, жумыс, жумыс дей бермей дурыстап емделсеццц, Германияда жак,сы клиникалар оар екен, журттар емделщ келш жатыр гой, - дегенде дауысым фш шьщты. Жылагым келш, комегпме бфдеце тхрелгендей болып отырмын. - Буйыртса, к,араламыз гой, — деп кыск,а к,аиырды ол. «Соцгы кездер! аягым сыр берш жур бглесщ», - дегендеп жарымньщ жабырацкы жузш, к,амыга шыккан ушн кепке шейш умыта алмай, тушмен уйьщтай алмадым. Есше Суцкарымныц экесшщ ауыр хал1 тустг Оны кунделтме бы- лай деп жазып койыппын: «Эмф бфде теледидар алдында отырып тушюрш калган едд, мурнынан кан саулай женелдд. Мэрлшен суык, су ба- сып, мак,та тыгып, арен токтаттым. «Соцгы кездер1 мурным жги канайтын болып жур», - деп, мет одан сайын абыр- жытып к,ойды. «Дэрперге барайьщшы, цайта басшыц кел- генше емделш ал», - дегешме жарытып жауап катпаушы ед1, осы жолы ауруы шынымен жанына батты ма, унсв кел1ст1. Ертесшде аудандык, емханага бардык,. Э деп терапев- ке юргением, бфталай кабинеттерд! адацтап, ею-уш куннен кешн онкологтан Оф-ак шьщтьщ. Ол жерде Эмфге «лейкоз» диагаозын коиды. Сынак,тыц ушыгы екеш айтпаса да тусипеть Тобешзден жай тускендей бул сумдык, хабардан екеушгз де есецпреп калган ед!к. Жастыктыц кызыгына тоймай жатып, ерте уйлешп, оалалы болып, ол ширады-ау дегенде, еюнхшсш котерш калып, фа мугедек болган сэбиддц таукыметш тар- 114

тыгг, шетшеп кеткен соц да узак,к,а дешн 1шкенщ [рщ, жегенщ желш куй кешкен к,ос бейбак, емфдщ шыжыгыыа жастай шыжгырыла журит, жеткен жер1М13 осы екенш туйсшш, ек! жерде унс13 состиып турып кдлдык,. Куйеухм байгус мшездд болганымен, ом1рге куштар жан ед1, «кэсшодак,к,а жетекип болам» деп, ертецге есебш тугендеп жургеиде, бар армаы-мак,саты б1р сэтте жалп етш, сондд де кдлды. Енддп кушм13 не болмак,?! Юрпхпм айкдспай, тагы бхр танды атырдым...». Тура осылай жазыппын. Кдсыцда сырлас курбы, не туган- туыс болмагам соц, жан журепмдегхнх кунделжке акдаратын 0Д1М. Кейшнен сол «Кундел1ктерш» Семей полигоны туралы кхтап жазганда, коп комектесп. К,аз1р де уйдеп компыотер- ге отырып, «электронды кунделшме» бар сырымды жазып, жандуниемдхтазартып аламын. Осы кеште коптен косылмаган компыотерхмд1 ашып: «Мэлс Эмхрдщ тагдырын кайталамаса екен. Гумыры узак, болса деймш. Бугш магам: «Соцгы кездерх аягым сыр берш жур, бхлесщ» деп, муц шагып отыр. Ендх к,айтш жанына жалау болайын, ауыруына шипа болайын?..» деп жаздым. ©зепме ащы окак тыгылып, бул туги де танды уйкысыз атырдым. Онша ауызбфлхктх болмаса да, «Денсаулык, Уйшдеп» ужымга сщш кеткш келш жаиталастым. Бэршен тхл табыскым келедд, бауырыма тартам. Ондагы ойым, озхмнщ оларга деген жакыидыгымды, адамгершъмк к,арым-к,атынасымды кореец. Жарты жыдга аяк, басса да, эл1 ешхаммен бэлендей туешкш, жак,ын араласа алмай, коп журдхм. Кдражан Тусхпулы мемлекегпк тхлдеп к,агаз-к,ужаттарды кдрайтын топтыц жетекппа. Тапсырманы сол кхс1 берш, тексерш, кабылдап алады. Есепп де сол кхаге беремш. Орыс тшндеп кдгаз-кужаттар Нарби Юсуповнанын, к,олынан отедг Эльмира Ток,бергеновна деген медицина инетшутын жакында бтрген жас к,ыз бар, баска эйелдер сиякты кулык- сумдыкпен жумысы жок,, мэдениеп жогары болган сон, сол кызга ушреектедхм. Бул жумыекд ол менен алты ай бурын 115

келген екеи, ужыммен карым-кдтынаста аз-кем твжфцд^ бар. Тусшбегеншд1 сурасам, тартынбай айтып беред!. оНЫ(1 бул крлдауына к,атты риза болып журддм. - Эльмиражан, саган коп рахмет, сен болмасац, КапТер еддм. Бфшпп куш-ак, бетшд1 кайтарган «шаруашылыктын патшайымына» будан былай жолай алмаспын, - деп кулдщ; туск1 аск,а бфге шьщк,ан кезде. - Рахмет. Ал «шаруашылык, патшайымы» дегенйцз кщ?~ дедх ол к,арак,ат коздерш тоцкере к,арап. - Бак,ыт Ариповнага гштей солай деп ат к,ойдым, - дедщ мен де кулш. - Бфшпп куш соз еспдш деп, озп-цздг ужыммен карым- кдтынастан шектемексхз бе? Кбайта ты табысуга тырыск,аньщыз дурыс емес пе? - Бфден ты табысып кете алмаспын, мшезш сондай, не нэрсеге де ак,ырындап бой уйрететш эдетьм бар. Эзфге бас бух­ галтер Батыр Бэйменовичтщ к,асына айлык, алатын кезде гана жак,ындап журмш, - дегенде, Эльмира тагы кулш жШердд. - Басында мен де к,орк,ып едш, к,азф уйрешсш келемш. Жалпы, Т1Л1Н тапсацыз, ужым жаман емес, - дед! ол. - Айтпак,шы, бупн жумыскд тагы бф сылк,ымды алганын бтлдй-цз бе? Тацертец мандайшасында «Кдбылдау болмеа» деген жа- зуы бар улкен басшымыздын атшаптырым кабинетше юре бер1степ куьщтай жерде отыратын былк,-сылк, еткен суду хатшыньщ алдында жанары оттай жанган, аузын ашса, басы какшаидап, аузы-аузына жукдай сойлейтгн эйел адам сам- пылдап турган. Меш корген басшымыз: - Аяулым Сапарк,ызы, мыиа кнл Сэшм Батаковна деген жаца эрштеспцз, бвдщ ужымга келдд, - деп таныстырган. Бфшпп кдбатта отыратын басшыга да «аш бэледен каш бзле» деп жолай бермеупп едш, бф жумыспен шак,ыртып к,алган. - Иэ, корд1м, - дедш мен. - Зеинет жасына келгендер кетш, орындарын биыл жацар- тып жатыр, - дед! Эльмира. 116

Б1здщ кабинеттеп эйелдер б1р1н-б1р1 андып калган, не М нэрсеге кулак, турхп отыратын эдеттерх бар. Сэл кия бассац, не жумыска б!рер минут кешхксеи, не ертерек кетхп калсац, сымсыз телефон аркылы улкен басшымыз дереу хабардар болып отырады. Ондайда «Кызыл юлемге» шакырып, бас- шымыз мхндетп турде ескерту жасайды. Ужымдастарым тускх астьщ уакыты сокканда, бхркелха жумыс устелдершен турып, 13.00-де каздай тхзхлш барып, бхрн-пш кабаттагы асхананыц жугымсыздау тамагын 1шедх. Содан сои «куш боны кпбинеттщ пуыр ауасынан миымыз шаршады, дплпга шыгып се- руендеп кайтайык» деп, ек1-ехаден косарланып, коше жакка бетте1хдх. Пастер кошесшен томен тус1п, Комсомол кошесхне дей1н кыдырыстап кайтк,ан болады. Мен ол кезде жанталасып гимаратты айналып у1хге зымырап бара жатамын. Тускх аска келген куйеухме асын берш, улдардыц тамактарын алдылары- на койып, тапсырмаларымды асыга айтып, жанталасып керх к,арай зымыраймын. 14:00-де тустен кей1нп жумыс жалгасады. Б1р минут кешхгл^ге болмайды. Б1рге отыратын эгхелдер жагы мехи туе элет1нде уйхме баратыным ушш жек коредх. Кезекте- се дауыстарын шыгарып: - Акша унемдеп угхге салпылдайтындарды жек корем... - Неге осы кейб1реулерД1н; куххеулер1 туей астарын ухпие барып хшед! екен... -Уйше барады екен, тамактарын газга жылытып, оздер1-ак 1ше салмай ма, сол киын ба? - Бала-шагадан шыга алмаса, кызмет ктеп кереп не? - деп атымды атап, тус1мдх тустемей-ак, естхртхп, соге бастайды. Эсхресе, Бакыт Ариповна деген завхоз мыекыл созде алдына жан салмайды, оган кеше келгенхне карамай, Сэшм Батакова косылады. Элбетте, олар меш орысша согедх. Себеб1 ортамыз- да орыс тхлдх бхр татар эйел1 Нарби Юсуповна бар гой, сол да тусхну1 керек. - Мемлекетт1к кызмет деген бала-шага асырау ушш журе- тхн жер емес, оган омфщдд арнауыи керек, - деп сучкылдап косыла кетед! Нарби Юсуповна да. Булардыц суйектен отетш 117

создерш кулагымнан асырып тастап отыра бермеске амал жок, орысша жап-жак,сы бшсем де, урысу, кагытып уггай мау жагына келгенде тэжхрибем де, кулк,ым да жок,. Эсф^^ «шаруашылык патшайымы» Бакыт Ариповна бфшии кунцен бастап меш ацдыды. Ертелх-кеш багатыны - мен, жургец. турганым, кфген-шыкканым унамайды-ак,. Нагыз «отырсам - опак;, турсам - сопактыц» озх болды. Сэшм Батакова екеух менщ орысшамньщ акцентш багып, кезектесе тузеп отырады. Бхрде: - Рахмет, аздердщ аркаларыцызда орысша жак,сы уйре- шп алатын болдым, - деп кекеттш кайтер екен деп. - Орысшаны мектеп пен институттаи уйрешп кеду керек, дипломды сатып алмай, - дейдх «шаруашылык пат- шайымы». - Мен К,ыздар институтын кызыл дипломга бтргенмхн, - дедхм, туршдд масайрагандай кубылтып. Кдшанга турт- пектегешне шыдап отыра берехпн, менщ де тхлхм шьщты. 0зшщ техникум бтргенш бхлхп алгам. - Ол ауылбайский ЖенПИ гой, - дед1 «шаруашылык пат- шайымы» мурнын шушрш. Мен оныц бул кылыгына амалым курып, курсшш койдым. - Б1з жумыска келген эр маманныц емфбаянымен жаксы таныспыз, - деп, ол орнынан турып кеттх де, б!р кагаздарды корил устелдеп маманныц алдына апарды. - К,ыздар койсацдаршы, жумыс ктейхк, - дедд осы кезде Кдражан агай гужхлдеген даусымен. Бхз бф-бфшдздх ала козбен атып, унсхз калдык. Оныц макан оштесуп-пц себебш кейш бхлддм, «шаруашылык патшайы­ мы» соилегеи кезде бэр1 тынышталып, тыцдап, карсы сез кайтарылмауы керек екен. Бул ужымда калыптаскан осын- даи тэртш бар екенш кайдан бмейш, келш алып оз мхнезшдх керсетшпхн. Содан бастап, жагдайым «киындаган» екен. Бхрде елдщ бэр1 мемлекеттхк мерекелер карсах-хында алып журген сыйакыдан караптан-карап сызылдым да калдым. Сеоеош ешкхм айтпайды. Бас бухгалтер Батыр Бэйменович: 118

- Маган кдндай цифр жазылады, сомы беремш, - деп 1 кутылды. Кураторым К,аражан ага: : - Менщ саган к,ояр кшэм жок,, тшмге к,оск,анмын, - деп : шыкты. .! Эльмира к,ыз. - Аяулым Сапаровна, Жайын Есжаиовичке барсацызшы, - деп кецес бердд. Бул жердщ, куйеуш айтпакдпы, «бф эйелдщ косметикасы- на жететш» айлыгына к,ай б!р сыйак,ы косылар дейсщ, жиыр- ма бес тецге болатын, сонда да елдщ бэр! алганда, токалдан тугандай бвлш тастагандары шымбайыма батты. Салып урып бфшип к,абаттагы бастыктыц кабинетше келдш. Аягындагы туфлихнщ тык,ылы тобендг тесетш сылкым кыз, кабагын керш, КО31н кубылтып: - Жайын Есжаиовичке жазылган жоксыз гой, - дедд кфгел1 турганымды аитк,анымда. Тац калдым, менщ бурынгы жумыс ктеген жерлер1мде ужымныц к,ызметкерлер1 алдын ала жазылмай-ак,, кезекпен басшыга юрш, мэселелерш айтып шыгатын. - Алдын ала жазылуым керек пе ед1? - дедш мен де кдбагымды керш турып сурадым. - Кез келген адамды кабылдайтын Жайын Есжановичтыц уакыты жок, - дейдд, кудды уйше келш тургандай. - Мен кез келген адам емеспш, осы ужымныц кызмет- керхмш.. Бэрхбхр де аздщ калаган уакытьщызда кабылдай алмайды. Екеумхз осылай тэжжелесш турганда бастыктыц емен ест шалкалай ашылып, домалацдап озх де шыкты. Менщ амандасканымды корш: - 0, сэлеметаз, маган келш турсыз ба? - дедх. - Из, кабылдай алсацыз, - деп кумыжщм, канша деген- мен айлык толеп турган басшым гой. - Клрщв, - дедд де озх хшке бастады. Меш жактырмай, козш тоцкере карап, хатшы кала бердк 119

г : >астык. гшналмалы кара орынтагына барып отырдЪ Ии, шаруанызлы айга берййз, - дедд маган карай* кодер! и. _ Жайми Есжанович, меи неге сыйакы алатын тусш к,ал?анымды омпм келедБ— деддм шынымдыакгарцд - 0, сол ма?! Оздн жагдайыныз аналарга кара^нд жаксы гой. Куйеуййз судья, - деп, кем жшсшп КУЛД1, м аза кга ганда й. - К.шдерге Караганда? Жумысты бфдеп 1степжурм;3Р ДС-Л1М, кайдан шыкса, одан шыксынтотесшенбасып - Бельмдел эйеддердщ барг дерлж жадшзбааы балаларын багып отырган... знадар - Менш де баладарым бар, - деддм айтканын тусщбей. - Жалгызбасты деймш! Байсыз бала тапкандар, суйещщ тер! жок, - деп даусын катты шыгарды. «Байсыз» деген се кулагыма турпией тидд. Улкен 61р мекемеш даскарып отырып осынша квргеназ свйлегет неа?- деп ойдадым да, ары кара! сезЬпздш пэтуасы болмасын бьдш: — Жаксы, сам болыныз, — деп куодрдеп кер! апналып шыгш кетпм. Уйге кедш болган жайды тэптгштеи Мэлске жеткши Окын кергенсдздтне танданганымды да костым. - бзш сол сездх есту ушш баргансын гой, - деп куда куйейм 'Улкен каланын аты улкен кала, бул жердеплерлднезар, карым-катынасы маган жат кершедд. Жаныма туп тамырьн байланган ауьы жакык. Заресе бхраз жыл турып, кызмет ет кек Кдрауылдагы ерштестерсм мен араласып-кураласып жа татык керпплертм, туган-туыстарым канлай едх, ппркш. А\\ зык ашса журеп кершетш, жпганын тойга шашып, б1рш-б1| оамыр тутып, барымен бе.нсш, жотына карасьш, бимегеган.' уйретхп, ушрлерше косып алатык Семей ешршш сынакта еескенбеген батыр халкык сатыкдым. Сункарымньщсоларды ортасынла окьш жургенш бдршш! рет куаньш еске алдым. Жуйрж уакыт зымырал етш жаггы. Сол оаяш ме . с дассщ чым-ч; МЕ мршбип. Сол бает ужымдаш Ф • :о

Бастык айналмалы кара орынтагына оарып отырды да; - Из, шаруаиызды айта берйнз, - дед1 маган карай иегщ котерш. - Жайын Есжанович, мен неге сыйак,ы алатын тхзщнен тусш кдлганымды бмпм келед1, - деддм шынымды актарып. - Э, сол ма?! Слздщ жагдайьщыз аналарга Караганда жаксы гой. Куйеуп-цз судья, - деп, козх жшсиш кулдх, мен! мазактагандай. - Кшдерге Караганда? Жумысты бхрдей хстеп журмхз гой,- дедш, кайдан шыкса, одан шыксын тетеанен басып. - Белшдеп эйелдердщ бэр! дерлж жалгызбасты аналар, балаларын багып отырган... - Метц де балаларым бар, - дедш айтканын тусшбей. - Жалгызбасты деймш! Байсыз бала тапкандар, суйешш- терх жок, - деп даусын катты шыгарды. «Байсыз» деген сез кулагыма турпддей тидь Улкен бгр мекеменг бастрып отырып, осынша квргеназ свйлегет неа?- деп ойладым да, ары карай С031М13ддц пэтуасы болмасын быт: - Жаксы, сау болыцыз, - деп кубфлеп керх айналып шыгып кетпм. Уйге келш болган жайды тэптшггей Мэлске жеткЬдш. Оныц коргеназдшне танданганымды да костым. - бзщ сол СОЗД1 есту ушш баргансьщ гой, - деп кулдд куйеуш. Улкен каланыц аты улкен кала, бул жердеплердщ озара карым-катынасы маган жат коршедд. Жаныма туп тамырым байланган ауыл жакын. Эаресе бфаз жыл турып, кызмет ет- кен Кдрауылдагы эрштестерш мен араласып-кураласып жа- татын коршыерш, туган-туыстарым кандай едх, гшркш. Ау- зын ашса журеп корхнетхн, жиганын тойга шашып, бфш-бф1 бауыр тутып, барымен болхсш, жогына карасып, бымегениед уйретш, ушрлерше косып алатын Семей ощршщ сынактан сескенбеген батыр халкын сагындым. Суцкарымныц солардыц ортасында окып жургешн бдршшд рет куанып еске алдым. Жуйрж уакыт зымырап отш жатты. Сол баягы мего- полистщ кым-куыт тфшьлш. Сол баягы ужымдагы бфшщ 120

кабагын бф1 ацдып, алдарьтдат мэшщкедерш тыкьглдатыи цагаздарын жазып отырган орштестрп Ггл, ^ окып жаткам улдьщуайымы... Сс а жУРч>тда Жылуга зэру журектер Уйде отырып, омфдщ агысынан шыгып калдым ба, жок элде, канша жыл турсам да, кала ■пршышне сол куш бой упрете алмадым оа? Кезшде казактар Алматыга 'пркеуге тура алмаушы ед1к, бул куш пэтерге де кол жетт, кала сыр- тынан жер телшдерш алып, уи де тургыза бастады. Кецес 0К1мет1 кезшде Алматыныц айналасы бос жататыы, казхр жыпырлаган жеке жайлар пайда болыпты: еш кабатты, уш кабатты уйлер хан сарайына берпаз, карасац коз тоя- ды. Кошелерде шетелдш темф тулпарлар ызтытып журедх, руль ■пзпншде отырган кыз-келшшектер карасы тшт1 кобейе бастаган. Олардьщкошшлшжеке кэабш доцгелентт отырган «бизнес ледилер». Бул куннщ жеке кэсшкерх - мемлекетке салык толеп, елдщ нарьщтык экономикасын устап турган бф-бф уыгы, мыкты фгетасы. Коше бойындагы уйлердщ бфШШ1 кабатыныц бэр1 дерлж дукен мен асхана, шеберха- на мен автоколж жондеу орны, шаштараз мен сулулык са- лондарына айналган. Тэтп-дэмд1 мен жемхс-жидек сататын дуцпршектердщ де саудасы кызып жатыр. Бул кунп казак эйелшщ уйде кунде тамак эзфлеуге уакыты жок- Уйге конак шакыру сиреп, калальщтар конактарын мейрамхана, кафе- лерге шакыра бастаган. Бэр1 иарыкка откен. Алгашкы олигар- хтар пайда болган. Талапты жастар бхлш алу ушш шетел асып жатады. Байкауымша, негурлым акша санай бастаган сайын адамдар бф-бфшен окшаулана бастаганы козге корше тусп. Бурынгыдай берхк достык, серт айтыскан махаббат жогалып, арадан жылыльщ сирегендей. Кэсю1 барлар колжтершен ызгытып бара жатса, кклге жал- данып жумыс ктейтш калалыктардьщ бтр парасы кунделжтт 121

копшннкпен шайкдтылып, когамдыц колштерде кетщ бара жатады. Ол жерде бфш-бхрх кимелеп, кезепн кутпей итерщ балагаттауга дейш барып жататын журтты коресщ. Кок базарлардагы ыгы-жыгы халыкдьщ арасын жарып отт бара жатып, сомкецнен, эмияньщнан айрылып кдлуыц мумкщ К,ызметте жургенде, эрштестерщнщ арасында да «жолыцдц кесш 0Т1П», «жауырыннан пышак, сугатыидар» табылады екен Нарьщтык, замай когамдасып омхр сурген кешеп кундерд! «умыт» деп талап коятыидай. Мешрш, сейм, махаббатгын орнын жеке есеп, бупнп кунмен омзр суру, жалгыздык, алмас- тырды. «Денсаулык, ушндеп» жумысым к,ызып, Амандык, Жантай- улы мен Эльмира Токбергеновна ушеумхздщ кгсапарымыз кобейдЕ Ушеушвдщ басымыз жумыс барысында жщ тогы- сып, п1К1р1М13 де уйлесе кетш, арамызда козге коршбейтщ жацындык, пайда бола бастаган. 1ссапарга шьщкднда, еке\\т медицинага кдтысты зерттеулерш журпзсе, мен корген- бЕтгендершд! кдгазга туаремш де, басылымдарга усынамын. Макдлаларымда котерЕтген ©зеки мэселелер редактордар- дьщ козше шалынып, «Жас Алаш» сынды таралымы улкен газеттеп Ергали Сагат ага маган арнайы «Денсаулык, бетш» журпзулд тапсырган. Елдеп ец танымал газеттщ бурышына суретш басылып, апта сайын б!р сухбатым мен арнайы мак,алам шыгып, оцырманга таныла бастадым. Бул мен ушш эр1 жетктхк, эрг куаныш едЕ Бф куш жумыс барысымен мешрш мен цайырымга зэру «Кдрттар уйше» баруга тапсырма алдык,. Суцкдрдыц айтып келген «оцигасы» есшде, коцЕнм елец еткен. Ертещне тацертец жолга шыгып та кеттж. Кддадан кдшык, тау етепндеп ауыл- да орналасыпты, гимараты бурынгы ею цабатты аурухананш екен. Мацайы жасыл желек пен сан адуан гулге кемпип тур. Жем1с агаштары да коп екен. Уылжыган алма аяк астын- да домалап жатыр, кдраорж мен алшаныц салмагын агаш котере алмай, бутацтары иыш, жерге тиш тур. Улкен бакдъщ арасындагы жалгыз аяк, жол бойына агаштан жасалган 122

сэкДлерэнопрнмаел-алсуцкаенн. кКу,аррыпиялоатрырек. ДСдтеонл-уштетненнибс!асмкеонсышма'хгмоалт С0К1ДС ТаГлТ^Г4Г„Ке“ГЖаТЫР' Жткуй^^ V—П, ой- ын Бфаз жаяу аралап, осы корпнстерге куо бола журй/ акраирапляглаамринутшерннщат оуаюс» пдешгаенраттаькштайшкаегладжо.де«гАеГрдеанге2рлор о густ,. Б.ЗДЩ келетшш.зден хабардар менемеип, бас до е, /' Нурлан Жазьщбаиулы алдымыздан шьпыг, карсы Т Касында кулшкез келшшек, психолог-дэшгео Ро „ да . /Щ' дбарр.пКерелгкеаирншяалраурадмыынзддыенпсыаусьлщыгтыапн атлтеакнссеориудк еГот^Г' ** жеке кабннеттерге кеттД Мт РУА °1к,3У ушт И • Меп тургьтдармен тапы- белДнген сып, сейлесудД жоспарладым. Гимаратты аралап жургеиде, асхана, медицина орталыгы, кино залы, демалыс болмелерД, шаштараз, кДтапхана, мусылмандар мен христиандарга ар- налган кулшылык, ету болмелерДн козДм шалды. Ас мззДрД, демалыс орындарыныц жагдайын тексерудД де умытпадым. Бала-шагадан к,айыр кормей, Дштей мужДлген, муцы мен сыры бДр к,арттардыц жан-дуниесДие угцлДп, ДшкД муц-шерлерДмен де болДсу мен ушДн каншалыкты ауыр болса да, жумыс бабы солай болган сон, сухбаттасуга тура келдд. Заманында елДне, отбасы, агайын-туысына к,ызмет жасаган, солардыц есДп-енуД ушхн жастык, куш-к,айратын жумсап, мешр-шапагатын токкен к,ариялардыц тагдыры ендД кар­ тамган шагында неге укьмет к,амк,орлыгына к,арап кадды екен? Барар жер, басар таулары калмаган соц, тагдырдын, салган ДсДне кенген де. Осыны ойлап кеткенде, жаным жаурап, емДрДмнщ к,ысы таяу жердей маган да кол булгап тургандай, урейленш кеттДм. Кдрттар уйшде бДр-бДрДне уксамайтын сан алуан тагдыр бар, сырына бойлаган сайын жаныцды жабырката туседД. БДрДншД кездескешм, жасы жетпДстен аск,ан «кэрД к,ыз» бол- ды. БДр анадан терт ул, жалгыз кыз екен. Улдар уйлешп, бет- беттерДмен кеткенде, дертке ушыраган анасын багып, жеке 123

• шайкатылып, когамдьщ келжтерде кепи бара К0ПШ1Л1КОпленжшерде б1р!М-б1р1- кимелеп, кезепн кутпей итерщ, жатады- Л.Л:Т1 барып жататын журтгы кересщ. Кек базарлардагы ыш-жыга хадыкгыц арасын жарып етщ бар, жатьш «мкеннен, эмияныннан аирыдып калуьщ мумйн. Кызметте жургеиде, эрштестерщнщ арасында да «жолыщь, ке“п 0Т1П», «жауырыннан пышак сугатнндар» таоыладь, екен. Нарыктык замай когамдасып омф сурген кешеп кундерд1 «умыт» деп талап коятьшдай. Мей.рш, сейм, махаооаттьщ орнын жеке есеп, бупнп кунмен емхр суру, жалгызды* алмас- тырды. «Денсаулык, уйшдеп» жумысым к,ызып, Амандык, Жантай- улы мен Эльмира Токбергеновна ушеумЬдщ кгсапарымыз кобейдх. Ушеушхздщ басымыз жумыс оарысында жи! тогы- сып, пшршй де уйлесе кетш, арамызда козге корхнбейтщ жакындык, пайда бола бастаган. 1ссапарга шыкданда, екеух медицинага катысты зерттеулерш журпзсе, мен корген- бхлгендершлд кдказка туаремш де, басылымдарка усынамын. Макдлаларымда котерыген озект! мэселелер редакторлар- дыц козше шалынып, «Жас Алаш» сынды таралымы улкен газеттеп Ергали Сатат ага макан арнайы «Денсаулык, бетш» журпзудх тапсырган. Елдеп ен танымал газеттщ бурышына суретхм басылып, апта сайын бхр сухбатым мен арнайы макдлам шыгып, окырманка таныла бастадым. Бул мен ушш эрх жетхспк, эр! куаныш ед1. Бтр куш жумыс барысымен мехпрхм мен кдйырымга зэру «Кдрттар уйхне» баруга тапсырма алдык,. Суцкдрдыц айтып келген «ок,игасы» есшде, коцхлш елец еткен. Ертещне тацертец жолта шыгып та кеттхк. Кдладан кдшык,, тау етепндеп ауыл- да орналасыпты, гимараты бурынты ек1 к,абатты аурухананш екен. МацаIXы жасыл желек пен сан алуан гулге кемхлш тур. Жемхс агаштары да коп екен. Уылжыган алма аяк, астын- да домалап жатыр, кдраорхк мен алшаныц салмагын агаш котере алмаи, бутакдары ихлш, жерге тиш тур. Улкен бакдыц арасындаты жалгыз аяк, жол бойына акаштан жасалкан 122

сакйхер ориаласкан. Кдриялар еюден-уштен бас косым, сол С0К1де эцпме-дукен курып отыр. Стол теиыиа мен ш—ахмат такталарында ойыи кызып жатыр, жанкуйерлер уймелеп, ой- ыншыларды корсетпейд1. Бхраз жаяу аралап, осы корпп'стерге куо бола журш, карнялар ушнщ бас шмаратына келдж. «Ардагерлерге арналган интернат унх» деген тактаишага о дегеннен козхмгз туей. Бхздщ келетшшхзден хабардар мекеменщ бас дэрхгер! Нурлан Жазыкбайулы алдымыздан шыгыгх, карсы алды. Кдсында кулхмкоз келшшек, психолог-дорхгер Роза Жушскызы бар. Келген шаруамызды пысыктап алгаи соц, касымдагы кос дэрпер кариялардыц денсаулыгын тексеруден откхзу уи.п'п болшген жеке кабинеттерге кеттх. Мен тургындармеи таны- сып, С01хлесуд1 жоспарладым. Гимаратты аралап жургенде, асхана, медицина орталыгы, кино залы, демалыс болмелерх, шахитараз, кггапхана, мусылмандар мен христиандарга ар- налган кулшылык ету болмелерш козхм шалды. Ас мэзфх, демалыс орындарыньщ жагдайын тексерудх де умытпадым. Бала-шагадан кайыр кормей, хштей мужхлген, муцы мен сыры б)р карттардыц жан-дуниесше уцглш, пию муч-шерлершен де белку мен ушш каншалыкты ауыр болса да, жумыс бабы солай болган сон, сухбаттасуга тура келдД. Заманында елше, отбасы, агайын-туысына кызмет жасаган, солардьщ есш-онух ушхн жастык куш-кайратын жумсап, мешр-шапагатын токкен кариялардыц тагдыры ендд кар- тайган шагында неге уймет камкорлыгына карап калды екен? Барар жер, басар таулары калмаган сон, тагдырдын салган хане конген де. Осыны ойлап кеткенде, жаным жаурап, омфтмнщ кысы таяу жердей маган да кол булгап тургандай, урехтлешп кеттхм. Кдрттар уйшде бф-бфше уксамайтын сан алуан тагдыр бар, сырына бойлаган сайын жанынды жабырката туседг Бхрщцп кездескешм, жасы жетпктен аскан «кэр1 кыз» бол- ды. Бф анадан торт ул, жалгыз кыз екен. Улдар уйленш, бет- беттершен кеткенде, дертке ушыраган анасын багып, жеке 123

„а т,пк еткен. Уак,ыт жай отпей, кызгалДак 0м1Рш жо^ы1жДастыгРыН урлайды, жылдар оте култеа жеД- кыздыч >ь е \"раП/ кектемх коктей алмай, жазы Гашнышка уласады. Анась, коз жумтанда, бул да талай жаска келШ калгав ел енд! ешкшгс керекш болтан сои, осы жерд паналапты. Бар гумырын анасына арнаган асыл жанга кандаг, ™ Асы1Раналарын баккам эпкелерш «Карттар уМне» тастагаи иыер! тасбауыр екен-ау! Ираз !шй шерш актарып, ашыла кеткен. Ак, тускен кайратты шашы желкедеы циылган, кушыц мавдайын эжш торлапты. Жалыны ошкен коздерде умптен горх жалбарыну сезшд тунып калгандап. Суиекг^ денеде нэзжтжтен журнак, та бмшбейд!, сугодщ я сушктх оолудьщ не екешн бымеген, еркек кушагы мен сезшш кермей катып калган «кар! кыз» салалы саусактарымен колымды кысып коштасты. Бул жерде менщ кощлш Ьдегеш Жасуланныц эжеа елд, бурын кормесем де, Суцкар айткан сипат оелплерщен доп басып таныгандай болдым. «Аппак, кербез эже, сампылдаган ашык жан» деп еднау. Козше ерекше «сэнкои» оэиб1ше оттаи басылган. «Сырлы пяктыц сыры кетсе де, сыны кетпеШ» деген осы шыгар. Балшекер апаныц есшш эке-шешес1 тауып коиган екен, бфак тагдырыныц атына сай, балдай тэта болмаганы гана оюшигп. - Сен медработниктсщ? - деп сурады салганнан. - Жок, осы саланьщ упт-насихат жумысымен айналыса- мын, - деп едш: - Онда сен менщ Талапжанымды танымайтын шыгарсьщ. Менщ улым Талап Тацатович медицина инстшутыньщ про­ ректоры. Келхнхм де доктор наук. Немерелерш де шетшен дэрпер, - дедх. «Балацызды танимын» деуге аузым бармады. Жылы жы- миып, созше кулагымды салып тыцдай бердш. - Куйеуш Тацат Арынович те дэрггер болган. Куллх эулет!М1збен медицина кызметкершгз. Озим - инфекционист- 124

ш„, - деп кып-кызыл етш бомган тырнактарыш «арап оты- рмыалп,умдаккетнанкаысзомиелтетде,л. ваадшамтнаьсщтапаткые-гжкоешя уилыаин,ь7щ' .елге та,,,, айткалына таи «альт отырдьш. «СонМ, перемет 'э^швома аналярын неге коймн?» деп, мен де Суцкардан бетер тжсппп калдым. 031не жеке болме берш койыпты, мумии мык,ты улыиьщ аркасында осындай жайлы жерге жайгаскан болар. Кец де жарык, белмеде жамка керектщ бэрт бар. Тосеп де жайлы. Шагыи шнфонер, диван-кресло, шетелддк кымбат жиЬаз кез тартады. Жерге калы илем тоселген. Ортадагы журнал устелшде сырты жылтыр ресеилж сам журналдары жатыр. Эппак жузш эжш торласа да, касы мен кабагыиыц усгш бояп алган Балшекер апамыз жюек желегцмен ак тосекте ханшадай болып отыр. Жуп-жумсак даусымен маган омгр тарихын эцпмелеп аитканда, кудды кино корт отыргандай болдым. Сезш белмей, «айта туссшпп» деп, бар ынтам- мен тыадай бердш: «Куйеуш ерте кайтыс болды. Жалгыз перзентш Талабымды ешкшге жэутецдетюм келмей, кайта куйеуге шыкпадым. Эйтпесе, менщ коркше, еркелшм мен кылыгыма кызыкпаган еркек болмады. Басымда уйш, бауы- рымда казаным, ешкшге тэуелдх емес едш. Талап мектептт узд1к аяктап, Мэскеудеп Ломоносов университетшщ медици­ на факультетш бтрдд. 031 экеа сиякты ет1 тгрх бала едд, сонда аспирантурам калды. Кетпн докторлыгын да сонда коргады. Кднша жыл жалгыз журсем де, соныц жаркын болашагын ойлап, шыдадым. Тек «эйелдг казацтан плса екен» деп ттлей бердш. «Орыстан зкелсе, мет уйден к;уып шыгатын шыгпр» деп ойлагам. Балам барльщ бьлшш жинап, осындагы меди­ цина институтына кызметке турганда, бгрге жумыс ктейтш казак кызына уйлендь Сонда куанганымды кореец! Агайын- туыс, дос-жаран да улымныц келешеп ушш маган курметпен карап, кешеп жалгыздыгым, жеарлтм умытылып, елдщ алаканында еркелеп журдш. Келшш келе сала, тетелес еы улды омтрге экелш, жалгызымныц жапырагы жайылды. Одан 125

оп 1Р кенже ул келдх дуниеге. Магам содам артьц бфазжылоткенд , ^ койып, немерелерхмдх бактьхм. кандай бакыт кер ,* К0рмейдЪ комактам босамайды. Б;ла ““ “Сер! коиакка кетед!, не ко,«к шакырады. Уйге Демалыс кУ”деЕ мен1„ мойынымда, ол кезде казфпдей келген Коиак^ ^ . стамайтын. Немерелер балабакшага Vй кызме-пша дегемд! жатгаП/ мектепке барганда баргамда оф ППеден бастап кайтадан бастауыш солармен ™ырьш ете шыгыпты. Удкен екеу! багдардам. тетке тусКеише, Кудайдыц бергеш, б,р кдтарласа жатып калып ауырган емесшн. Маган Караганда келшщнщ денсаушылыгынан Ж1Й ммэрат шыгып, шетелге емделе беретам. Куйеушен бхрге баратын оолгам сон, араларыныц болшбегенше куанып, балаларга ие болып кала беретшмш. Ек1 улкен немере осш, университет бтрдд. Уилендд. Талап пен келш кенжелерш алып, кызметпен Алматыда калды да, мен ек1 улдым касыиа Астанага кеттш. Бхр жылдан соц ор- таншы ул кайта ата-анасынын колына барып, сомда окуын жалгастырмак болды. Улкен немеренщ эйел1 «эжемен бхрге турмаймын» деп шатак шыгарды. Туган шакалагына меш жолатпайды. 0з шешесхн шакьфып алып, маган «кхшкене болмеден шыкпамыз» деп талап койды, «баламы ауыртасыз» деп, бетхнен шскетпейдп Бхр уйде турып, шоберемд1 ихскеуге зар болдым. Немерем де эйелшен аса алмай, маган жоламай- тын болды. 0з улыма Алматыга алып кетдесем, экетюа келмей, кашкактады. Сосын келшхм екеух: «Мама, азге немерелердщ ортасында жалгызсырагамша, замандастарыцызбен бхрге болганыцыз дурыс. Слзге жеке болме алып, шхн дэл осы уйдеп жиЬаздарыцызбен жабдыктап, жо1-1деу жасатып беретхн болдык- Ел 1Ш1мде боласыз», - деп кайдагыиы шыгара баста- ды. Мен жеке пэтер алып бергелх жур екен десем, осы карттар пансионатына келхсштй Кейхннен келхн келш: «Мама, бэршщ дэуре1-н отедт Уакытты мойындау керек. Бхзбен жаксы емхр сурдщц, енд1 осы жагдаыды мойынданыз. Схгупм жагдайьщыз аналарга Караганда жаксы гой, жеке болме, жеке телевизор. 126

йдепдей. Кайта мунда озхщз сиякты карпа рмеп ара- Тура V1 ы3/ 1ШЩ13 пыспайды» деп ацылын айтып кегть ласып УР^ Карамай, осында экелш тастады. Адгаш киыи Ж--ар ^леП/ тандар бойы уйыктамадым. Жоидем гамак Хшпей, ауырып калдым. Баламды шакырткаммен келмедх. П' ырмай, бар емфшд1 арнаган жалгыз перзентш калам ' Пщеш1мге келдг Мумюн хабарсыз шыгар?!» деген умггпен °УЛ . он СОКСам, тутканы котермедх. Бауырымда оскеи улкем ТеЛ ерелер де телефонньщ туткасын алмайды. «Жалгызым неХ алса, меш уйден куып жШередд» деп, казактыц кызын тЫеген кайрам басымныц сойтш, ая касты болганын тусхндш кедш айтпакшы «дэуренш вткешн мойындап», осында баягыша езхмдд кутхп, боянып-сыланып, замандастарым- мен араласып» омхр сур1п жатырмын, - деп Балшекер а па эдпмесш тушндедх. - Апа, менщ улым бар едй орыс кызына ушрсектеп жур, - дедхм К01-ЦЛ1Н баска жакка аударайын деп. - МейЛ1, орысым жаксы! - деп, Балшекер апа колын б!р сктеп, кулш жШердд. - Эй кыз, коз тиед1 деп айтпап едхм, соцгы кезде ана кенже немерем келпштеп жур, бауырымда ескен улкендершен сол кугшк мешршдх болып шыкты! - деп, белмеде ешкш жок болса да сыбырлап, «ундеме» дегендей, саусагын ернше такап койды. - Бэрекелдд, - дедхм мен. - «УIX алгаII сон, алып кетем схздх» дейдд, - деп, купил сы- рын айткандай, кабагын котер1п койды. Мен Балшекер апаныц болмесшен куанып шыктым. Бул жерде кай карияны созге тартсац да: «жагдайымыз жаксы» дейдд екен. «Кдрдмхз жуулы, тамагымыз дайын, ауы- ра калсак, дэрперлер кас-кабагымызга карап, зыр жупредд», деп мактай жонеледх. Шынында да, бдр-бдршен аралас- кураластыгы жаксы кершдд, салыстыра айтканда, уйдеп «хштен шыккан шуоар жыландардыц» суык назарынан .ЭУ1Р 00лганы-ау деп топшыладым. Козше тускен тагы бдр оелменщ есшн кагып едхм, аргы жактан «кдр!» деген зор 127

дауыс шык,ты. Жаумкаанлдааустаыгмаш. тЕаню жтаоссаелкгтажн еаалка*кполае^^ыкре^ ашып, адеппен бТсалемШ1 болсаи, кел, кызым, - дед! терезе алдында*, с^ы„пде газет жатыр, транзистор ток шэйнек, ортада пешеней, кГпт!р1.геи нан тур. Еактен йребер.сте кшм шкафы, устел ба- сьшда тшлген орыидыктар. Ейнш. кари* да: - Аман ба,жарыгым,-дед. акырыигана. _ Оныц тосегше суйеул! турган оалдакты баикап калдым. Тебедей болгаи дэу тулганьщ оц аягы кара санынан кесмген екен. Есхме пансионат директорыньщ: «биде -Уль; Отст согысына кшпыскан ардагерлершй да бар» дегенх тустх. Отанына керек кезхнде касык канын да, жанын да аямай от кешкен кайрам батыр агалар да тагдыр буйрыгымен картайганда осы жерге мандай тфептх. Жайымды айтып, сухбатка тартып едхм, махх- дангер агамыз сойлесуге ьщгай таныта коимады. - Бул тагдыр гой, жарыгым! Айтканда б1зге омфшхздд кхм тузеп бередх. Осы кунш1зге шукфшхлхк деп, Алланьщ укхмхн кутш жаткан жайымыз бар. Пенделерден корген корлыкка шыдамай, озще кол салсац, кунэЬар ооласыц, «харам олдх» деп жаназаи да шыгарылмайды. Ана дуниеде де жазасы бар коршедт Бул да бхзге бхр сынак шыгар. Сол сынакка теземЬ де, - дедд де, бшктетхп койгам кус жастыгына жантая кетп. Ары карай ундемей, бхздщ эцпмемдзге кулак салып кана жата бердт Есесхне, калактай гана басы бар, селдхреген шашы бар, жанарыныи оты кашкан козше муц уялаган, арщкедей кара агатайым эцпмешхл болып шыкты. ©зшщ кимылы да ширак. Шамасы дэу аганыц аяк-колы осы кха болса керек. Дереу шэйнектеп суын токка косып, устел устхн реттеспрш улгердд. Меш коярда коймай торге отыргызып койды. ЕкеумЬге шай куйып усынды да, ортадагы барын маган карай ысырды. Май- дангер аганы шакырып едд: 128

. [еи сеидерд1' тындайын, шайга заукым жок, - деп улкен, Гтп басын шайкап, куректей алаканымен бет-ауызыи бф такыр сыйпадь1- аты_ж0Нщ _ Сагынбек ^улынтаев. Жасым жетшс \"МеН'баСТы/ - дедд де екшгш агам магам карама-карсы уШ!™ып отырган сон, эцпмесы бастап. Ж Замаидас карттардыц: «е, Кудай, меш алсац, эйелшнен абоблатуглрбааыан-сшйсыоааннлгыа,»ццкдаежкрйааатннхшшиы!апалтегжгтахуекнррагедрамеанйеусгшаеелкыкежурнлфаьггещоыпйс,ыетэкзуйербенгло.ал-нЭаыудймйыеделенщк,кеуенуйт.йкыЕетюбнкоыжлссыыоыцлп,, „аутыертыпс,аалуырпух, аон,ардааз жкатртаыгамн. Ебко!нкдыыз., 4бе!ргеунлмыемнбааурыБрат-ббеш„ “т. жалыкты ма, айтеу!р ось,«да окелд!.Р0,° пРе™Н сои олар да шешесшен жастай калган балаларымды жетшдер уйше тап- сырмай, озш оарддм. Кбайтадан эйел алсам, «каргаларымды кагып, туртюлер» деп, уйленген де жокпын. Арак дегендд ау- зыма да алып корген емесшн. Сойткен балаларым мет осы жерге тапсырып отыр гой, - деп, журек тукпгршде жасырган сырын сыртка шыгарып алды. Аз-кем уназджтен соц, созш жалгап: - Маган осы жер жайлы. Кф-коцымды жуып, кунше торт уакыт тамагын бередт Ауырсам, дэрйерлер! карайды. Тагы куанарым, бакытыма орай, Жолдыбай деген мына батыр аган белмелес сершм болды. Бес жылдан берх бгр отбасыныц мушелершдеи осындагылармен омф сурш келемтз. -Балаларыцыз келмей ме? - Анасы жок тас жетш деген рас па деймш. Менщ балала­ рым тасбауыр болып шьщты эйтеуф, - деп, Сагымбек агам озх кшэлЦей муцайып, жерге карап отырып калды. - К,ызым, казагым осе берсш гой, б!рак кейде осы бала- лары безгендерден перзентаз калган менщ омфш дурыс па деймш. Ешк1мд1 кутпеймш, кшаламаймын. Жудырьщтай кара кемтрщ бар едх, содан айырылган соц, ауылдагылар ме™ осында жетюздт Ешюмге окпем жок. Тпгп Аллага да ра- зымын! К,ан-касап майданнан аман келгенмен, бтр балага зар 129

бмоелныенп ажсыплагаауншыын екдешрш. О, стыэпудбае кеетлпгмел,хкбыазлыалмы, --шдаегпалУынла-Р4Ь1,< Жолдыбай агамыз бузып, ол да ацпмеге араласты. 41Кт1 ганаЕксхыапгааймыа дкаошквтца1слыпжуббоалтмарелдыенк ешшытке,тчыема.йтЭаралмай' 4(9,1 кеч холлда теледидар, ютап толы шкафтар, газет-жуп ТТаГЬ! койылган устелдер бар екен. Оида эйел-еркеп аралас Э44аР . креслоларга жайгасып отырып, телад2 дивандаернД1меснпреулер1 газет-журнал актарыстырыл дема Р к,арап, . Амандык; Жантайулы мен Эльмира Токбергепощ11 Гше»йзге карагач квздерде: «Булар нетьш жур, б1Реум1здЬ, Гкынымыз емес пе?.> деген ум* те жок емес. _ - Кдйырлы кун баршацызга! Мына кдсыер респуоликалык, «Денсаулык уйшен» келдд. . ^_ Осылай деп, мекемешц бас дэрхгерх Нурлан Жазьщбаиулы б!зд1 демалып отырган кариялармен таныстырды. Б13 де жылы жузбен кал сурасып: - Амансыздар ма? Денсаулыктарыцыз, турмыс жагдайы, бэр1 дурыс па? - деп, жылы пейыш13Д1 аямай жатырмыз. Квцыдер! курт серпыген кариялар: «б1зге конак келшп гой, бэрекелдй» деп, жадырасып калды. Аз-кем сейлескеннен кейш бас дэрпердщ жеке кабинетше бас суктык- - Оздерй-цз коргендей, мунда неше алуан тагдыр бар, - дед1 бас дэрйер. - Кунде тачертец осы жерге бхр кария келш турады. Ол К1С1Н1Ч эйел1 осында, элдекашан адам танудан калган... Алайда ана кхс! кунше 61 р рет эйелш оз колынан тамактандырып кетедд. - К,ызык екен! - Рас айтасыз, 031 аягын эреч басып журш, кунде келетдш адам тач каларльщ. Оньщ устше, эйел1 куйеуш танымайды да. - Эчпмеге тартып, неге булай дстейтшш сурамадычыздар ма? - Сурадьщ кой: «есесше мен бьаемш, ол - менщ эйелш!» деген жауап алдык, сенеаздер ме? - Агамыздьщ махаббаты улп етерлдк екен! 130

- Адалдык, болар?! -Сертке бержтж... - К,аз1р адамдар «алт*ысыз суюден калып бара жатьш Кенет куйеуше деген сагыныш журепмд! тыз етюзд! Тезгрек уиге каиткым кедд,. «Буд емфде Шр-«шч„)ц кадЬ| * дшп, орайы келгенде, жылы соз арнаудан к,ыгмбаты ба4р рма4?4»1 деген ой келген осы сэт. - 0шр деген осы Ертег, жанка смкты кай жагага шыгарып тастаитынын бхлмеисщ! к - Дурыс айтасыз! - Тагдырдыч таягын жеген осы вдриялардыц кощлше Каяу тусфмеуге тырысамыз, - деп созш жалгады бас дэпхгео - Ай сайын зейнетак,ыларын алады, кшм-кешекп де панси оиаттан беремхз. Торт уакыт бер.летш тамактары да куатты дэмд!. Ауырса караимыз, дэрх-дэрмеп де бюджетген Мешн б!р тацданатыным: сол зейнетакыларын алган куш балалаоы келт, акшаларын кагып экегетп. Улкеи кызмет ктейтшдео де бар, ата-аналарын осында откшп к;ойып, оздерх шалк;ып Муны еспгенде, журепмдд шарасыздык сезш1 шым етйздд. «Буйте берсек, бхз осы адам калпымызды жогалтып алмай- мыз ба?» - Осы уймет баласынан безгендерге арнайы алимент толетед! де, ал ата-анасын озектен тепкеидерге неге алимент, айыппул толетпейдх екен? - деп ашынып кеттш. - Рас айтасыз, омфде эдьхетаздж коп, - деп муцайды Эль­ мира Токбергенк,ызы. - Мен аздерге айтайын, - деп созге килпеп б1зддн эрштесшо Амандык, Жантайулы. - Жацагы аз айткдн тэжфибе мына корил Туржменстанда бар, ол елде эке-шешесш карттар ушне отйзгендерге арнайы айыппул салынады, ул-кыздарыныц айлык табысынан белплй бхр пайызы алынып отыратын ар­ найы зац бар. - Мумкщ бйге де осындай нэрсе керек шыгар, - деп, улкен ой салып, 613Д1 мекеме басшысы шыгарып салды. 131

Сол туш туаме кхрхп шыкт • ^ ашсам да, бел! букхрейген, бет. Дейм!н. Каи У”Д ^ бас^т ^стершдеп жупыны кихмдер! жузш катпар эж* ^ жаиарын эрец «отерхп, сурауЛЬ1 иыгына эрец 1лн ' * карттар алдымнан шыгады. жузбен к,арагаи с Р‘ Т1пт1 терезешц эйнектерг де жоц. Уйд!ч !ип каныра ыактары тус!п кеткен. Ортада корпе- Кабыргаларын Оньщ сеткеа 1шше тускен. Уйдщ щд жастыксыз тешр ^ адрыган суыКтан денем т!т!ркен!п жа- азынап тур. тып, оянып кетшпш. Тацертецпсхн жарыма: - Мэлс, ауылга барып карттарымызды корт кайтайыкшы - деддм. — Не болды, шешецнхц мэмесхн сагындыц оа? — деп эзхлдед! ол. - Сагындым. Саган да оз шешецнщ емшегхн емхзщ кайтайын, - деп мен де карымта кайтардым. Менщ экем омхрден етш кеткен, анам бар. Ал Мэлстщ эке- шешеа сол кара шаиырактарында. Улкен кхсхлершИге жхп- жш барып турмасак, жетшареп калады екен гой. Сенбхлхк тацда епз улдарымызды алып, ауылга карай жолга шыктык. Твртшин билж шебшде Уйде торт кабырганы кузетш отыра бермей, жумыска шыкканым мундай жаксы болар ма?! Мацайым кайнаган ом1р. Есхпмд! жауып, жеделсатыга мшгеннен, сол кайнаган ом!рдщ ортасына койып кетем. Кейде ойлаймын: «осы мен неге о баста журналист мамандыгын тацдама дым екен?» деп. Бэрш байкап, бэрше араласа кететш болыппын. Бала кезшнен жуас, уяцдау кыз еддм. Эм1рге куйеуге шыгып, сайдыц тасындай келшшек болган кезшде Суцкардыц экес1: «Осы сен неге ана журттыц катындары сиякты пысык емессщ? 132

ч ы алып журе алмайсьщ! ©з бетщмеи бтрдеце ктеу де- ЬаС нде жок. «Им не айтады? Кш магам алдыма дайындап гем акеп беред1?» деп, басыц салбырап жургенщ» деп ренжитш. К,арауыл мектебше орналаскан сон, аздап ширадым десем болады. К|арсы алдыада молдхреп отырган шэкютгерщнш болашагына деген жауапкершхлхкт! сезхнгенде, ез-езщнен серпмед! екенсщ. Устаз деген курметт! атвд лайык болу уШ1н барымды салдым. * Екппш перзентш дуниеге кемтар болып келгенде тагдыр мен! каггы сынакка алганын тусшддм. Жалганда ана уш!н лерзентшен айрылудан зор каарет бар ма?! Тагдырдын мундай ащы сынагы адамды болаттай кайрамай коймайды вз-езщнен тсхп-жетхлесщ. ©мфге козкарасыц озгередд. Ке­ лер куш-пн магам салар салмагы мунымен де таусылмапты- сум ажал алгашкы куйеу!м 0м!рд! де алып кетт!. Оньщ да дерт! сол каркыс атк,ан полигонный кеселшен болды. Сол кез- дерде кул-талкан болган омфшмен, жулым-жулымы шыккан журегхммен бойымнан эйтеухр куш-куат тауып, келер кунге кадам жасадым. ©мхрдх кайтадан жаца парактан бастауым ке- рек болды. ©луге какым жоК ед!: Эмхрдщ амаматтап тастап кеткен жалгыз туягын адам катарына косу аналык парызым болатын. Ерте жеар калып, тагдыр таукыметш тартканда, омхр меш шорт, етшлд тфхлтп десем болады. Шырай курбыммен бфге кытайдьщ тауарын Жэркенттен аркалап, Алматыньщ базарына тасып жургенхм де омхр тыерсепне жармасып, сы- нып кетпеудщ амалы ед1. Кдзф бакуатты отбасыныц бфшю, быдехх сот торагасыныц эйелшхн. Бхрак бетшд1 бояп, сэндх кейлек кII!п, кыдырумен уакыт откхзуге эуестенген емеспш. Калауымша уйыктап, 1хшп-жеп, шетелге кыдырып, омфхмдх шырылдауык шепрткедей магынасыз отхазуге умтылмадым. Олай ете алмасым да анык- Жумыста да кермесп керш коям, ол кшге унасын? Ахх- ына б1р рет пэпкелер тхзхлген хнкафтар мен суырмалардагы кагаздарымызды тазалатып, улкеп тазалык куши жасатам эрштестерхме. «Шаруашылык патшайымы» деп езш ат 133

тусСшоелктфушш ш«Аыкр,дтыаг.еСрлоенрдапйатнасситоаннадтыынкадратшт»арЖбеттщ ^Р^ар Е г деймш. Кдй уйдщ есшн ашсам да, бел! бумрейге 6Кен жузш катпар эжш баскам, устершдеп жупыны к *•' б?Т' I иыгына эрец Штп, сулангам жанарын эрец котерщ с 1МдеР* С жузбеи каратам шарасыз карттар алдымнан ,щ^Ра-У/1Ь1 Уйдщ 1Ш1 кацыраган бос. Тшт! терезешц эйнектер] ЫГа4Ь1- е Кабыргаларыныц сылактары тусш кеткен. Ортада ^ *°К' жастыксыз темф тосек. Оныц сеткесх шине тускем Уг КЭрПе' г . Сол жан карыган суыктан денем тГгёркейп ^ азынап тур тып, оянып кетшшн. Тацертецпсш жарыма: - Мэлс, ауылга барып карттарымызды корт кайтайыкшы Д - Не болды, шешецнщ мэмесхн сагындыц ба? - деп эзыдед! ол. - Сагындым. Саган да ©з шешецнщ емшепн емЫп кайтайын, - деп мен де карымта кайтардым. Менщ экем омфден етш кеткен, анам бар. Ал Мэлстщ аке- шешеа сол карашацырактарында. Улкен кгсыершхзге жш- Ж1н барып турмасак, жетшареп калады екен гой. СенбЬпк тацда епз улдарымызды алып, ауылга карай жолга шыктьщ. Тертшип билж шебшде Уйде торт кабырганы кузетш отыра бермей, жумыска шьщканым мундай жаксы болар ма?! Мацайым кайнаган ом1 р. ЕсшмдД жауып, жеделсатыга мшгеннен, сол кайнаган омфдщ ортасына койып кетем. Кейде ойлаймын: «осы мен неге о баста журналист мамандыгын тандамадым екен?» деп. Бэрш байкап, бэрше араласа кететш болыппын. Бала кезшнен жуас, уяцдау кыз еддм. Эмфге куйеуге шыгып, саидыц тасындай келшшек болтан кезшде Суцкардыц экеа: «Осы сен неге ана журттыц катындары сиякты пысык емессщ? 132

деген ссщыма тусш алганы бгр бод^к -Г Еден жугьгзып, сабыиы мен к,р жуатын уитаган койып, меи!н жумысымиан мш тапкысы кедед,. Эаресе, апта сай- ышныгаттыы-нже«шДменсаайудлаыйк. жаркырап, суретшмен «Жас Адащка» бетш» коргеиде, жынданып кете жаз. Гайды «Жумыс уакытында, Мздщ атымызды паидаланып, в не жарнама жасайды» деп, бастыкка да оарьшты. Жай- ьшбек Есжанулына осы жолы бар риза оолдым. Жиналыста Гнздщ министрлнстщ атыи, «Денсаулык Уишщ» атын апта сайын жетшс мын окырман окып, ошп отырады. Сол ушш министрден мактау еспдш. «Жараисын, Аяулы Сапаркызы!» деп мактап, бф айлык сыйакы берпздп «Шаруашылык, пат- шайымын» мак,тамен бауыздап, журналист сияк,ты газетщ тапсырган бегл иеше турлх мацалалармен, сухбаттармен тол- тырып тастап, журе бердгм. Б1рде уйдщ жанындагы азык,-тул1к дукенше оарып едщ, '■ ес1к алдында арбадагы орта жастагы еркект1 ею ж1пт кетерш, дукенге юргшп жатыр екен. К,арап турган эиелдер. - Неге осы дукенге арбамен мугедек адамдар, к,арттар келетшш ескермейдх екен? Мына жерге мугедек жандарга арналган арба журетш жолды арнайы жасай салса к,айтедд? - деп сейлеп тур. - Шетелде алдымен денсаулыгы жок, адамдарды ескеред!, - десш шуласты олар. Содан маган ой тусш, аудандык, зкшшьпкке хат жазып журш, сол дукенге арба жолы мен улкен юсъхер устап шыгатын таяныш жасаттым. К,аланы шарлап, сондай жолы жок, дукендер мен дэрьханаларга тексерк жасалды. «Жас Алашыма» жарнядаудьщ аркдсында, сец козгалып, республикалык, колемде улкен мэселе к,озгалды: Парламент депутаттары жасап жатк,ан зац жо- баларына осы проблеманы енпздг. Содан бастап, Алматы мен Астана гана емес, куллх республикадагы жаца салынып жатк,ан гимараттарга, минимаркеттер мен дэргханадарга мугедектер ушш арба жол салу мшдеттелдп «Жас Алашта» котерыген мэселе маган абырой экелш, «К,азак,стан» арна- 134

сынан да «Денсаулык» хабарын . ж. ургхз^уге _усыныс алдым. „(урексшсем Де/ охлек сыоанып кхрхсуге оел оайладым. Теле­ журналист болудыц озхндхк киындыктары бар екен. Газет- ке материал ымды эзфлеп, сондагы болш кызметкерлерше берхп кете берушх едш, теледидардыц жуйеа баска екен. Оператормеи, ассистентпен, редактормен, жазуга алып баргаи конагьщмен хабарыц жазылып бхткенше, сагаттап б1рге болуга тура келедд. «К,азакетам» арнасындагы ец мыкты журналист Гулмэрия Бармаибекова апайым оз тэжхрибесхн магам жалыкпаи уиреттх. Сомыц аркасында уш-торт марте хабарымызды шыгаргам сом, тоселхп те калдым. Осылайша алашапкын болып жургеиде, меш министрлгкке шакырды. Бул хабар кулактарына жеткенде, б1здщ «Денсаулык уйхнде» улкем дурбелеи басталгам. Бгздхц болхмнщ бастыгы Кдражан Тусхпулы туе ауа бастыкка Кфш шыкты да, турх бозарып оралды. Кеде сала: - Аяулым Сапаровма, аз министрге кабылдау жошнде хат жазып па еднцз? - дед1 туйеден тускендей дуик етюзш. Болмедегхлердщ бэрх алдарындагы жумысын коя салып, ацтарыла ден койган. К,улактары бхз жакта. «Шаруашылык патшайымыныц» ары карай ме боларым кутуге шыдамы жетпей, алыстан еетшей калам деп корыкты ма, жанымдагы орындыкка жетш келш, жалп етхп отыра кетп. Кдражан агайдыц сурагыма мен тан калып: - Жок, ондай хат жазбаган сияктымын, - деддм тхлхм курмелхп. - Аныгым айтыцыз, «жазбаган сияктысыз» ба, алде шыны- мен, жазбадыцыз ба? - деп болш бастыгы кадала тустх. - Мен жазбадым, окырмандарымнан хат туспесе... Кдражан Туапулы алдындагы телефоннан терт жЮерш, тутканы тьщдай калды да аргы жагынан шыккан дауыска: - Жайын Есжанович, Аяулым Сапаровна ехптеце жаз- бапты, - дед1 какалып-шашалып. Аргы жагынан бастык та дауыстап бхрдеце айтып жатыр. Тутканы койган К1шх бастыгым: 135

- Аяулым Сапаровна, бастык, шакырып жатыр, - делд Ша. раШ не?ушш шакырады? Министрге шагым туарген бе? - дед1 «шаруашылык, патшайымы». -Ой, осы аз де б1р, к,айдагы шагым? - деп, оган киш бастык зекш тастады. - От журналистов можно все ожидать! - деп «шаруашы- лык, патшайымы» кайкандап оз орнына кайтты. «Не боп цплды екен?» деген алан когрлмен мен де бастыкка шыга жонелддм. Кдбылдау болмесшде екг эрштесшхз кезек купп отыр екен. Хатшы оларга назар да салмай: - Келддщз бе, кДрщхз! - деп, алдымнан еакл озх ашып, курдай жоргалады. Тшл тыныс алдырып, есшдД жигызбады да. Аналар маган коздерх децгелене к,арап, нала бердд. Жайын Есжанулы маган шала-шарпы амандасып: - Аяулым Сапаровна, аз б1злдц жумыс туралы шагым ай- ; тайын демеген шыгарсыз? - деп, бДрден когцлш купл к,ылган сурак,ка коигл. - Клмге? - дедгм, алдында «министрге» дегенд1 если келсем де, эдеш дым тусшбегендей.. Маган мыналардыц дурбелещ кызык, корше бастаган. - Министрге! Слздд министр «ертец келсдн» деп шацыртып жатыр. Менщ озше комекипа хабарласты. Себебш сурасам, «бымеймш» дедг. - Менщ окырмандарым бДрдеце жазбаса, ез басым минис­ трге ештеце жазбадым, - дедш эдеш жумбакдап. Бастыгым: - Ок,ырмандарым дегенщ ымдер? - дедд тукдрш шашырай, дэл тебемнен тешп. - «Жас Алашты» окдтындар. - Йемене, «Жас Алашкд» бдрдеце жазып па едщ 613 жайында? - деп одан саиын коз1 атыздай болды. 031 букдралык, баспасоз десе катты коркдтынын оурын да байкдушы еддм, ендд мше, лзеа дхрмдеп кетп. Б1р жолы сухбатка келген. журналиске не типам деп ес1 шыгып, меш к,асына отыргызып алып, жауап бергеш бар. Ак,ыр соцында сол сухоатты мен эзДрлеп берген еддм. 136

__ Газегпц «Денсаулык,» бетх дегеи бхзге арналган гой, рес- Глпка бойынша жумысымызды корсетемЬ. П' _ 0келш1, сол газетщдд... _ Жаксы, казхр экелем, - деп болшге жупрдхм. «Мына кю газегг! карамайды да екен гои, теледидарды корш жур дейсщ бе?» деген ой келдд сол кезде. Сойттш де, «К,азак,стан» арна- сы п'ралы жак ашпауга бекшдш. Омы естхсе мына ккх талып тусер ед1- Жайын Есжанулы «Жас Алаштьщ» «Денсаулык, бетх» бар бхрнеше санын ацтарыстырып шьщты да, оздерх туралы нашар ештеце жогына козх жетхп барып, бф-ак, коцхлх тынышталды. - Ертец бфден министрлж жакда бар. Сагат онда кабыл- дайды. Барлык, жумысымызды тек жак,сы жагынан айтып бер, - деп ескертп. Терезеден сыртка коз салып турып: - Ол неге шакырды екен, э! Жумысгы быпсх келсе, менен сурамай ма? - деп мацдайы тершт, тагы эбкерге тустх. -Жак,сы, Жайын Есжанулы, мен кете берсем бола ма?-деддм, ез1мен-031 тагы бфаз азаптансын деп, айызым канып-ак, тур. - Болады, - деп салгырттау ун к,атты да, орнына барып, гурс етш отыра кеттх. Жумыс болшше келсем, хагш бастьщтыц оз1 де алак,андай кездерх одан сайын улкегпп, маган сураулы жузбен кддалды. Баск,аларыныц да туршде: «Жайын Есжанулы не дедх екен?» - деген жазу тур едх. Мен эдеш бфден ештене айтпай, к,айк,андап барып орныма отырып, алдымдагы к,агаздарымды сапыры- лыстыра бастадым. - Бастык, не дедд? - деп сурады шыдамай кеткен Каражан бастыгым. - Бэлендей ештене демедд. Ертец жумыстыц алдында «министрге бар дедд», - деддм, олардыц мына «дурлжкен» хэлдерше мэн бермегендей. Каражан агай сабырлы адам едд, 031не к,атысы шамалы хс болган сон, эр1 карай ештеме казбалап сурамады. Тек: - Интересно! Главврачты шак,ырмай, какой-то специалис­ та министр керек етхпт!, - деп, ерши сылп еткхзген Сзнхм 137

Батакованын созх гама тыныштьщты бузды. «Шаруашыльхк, патшайымы» 6Ш айкаса кетсе екен деп, тышкан андыган мысьщтай караганын байкадым да, «муныц свз1 не, оз/ не» де- гендей, алдымдагы жумысыма указ кхрхсш кетпм. Ертеншде тас туши дайындалып, айтылган уакытында министрлжке баргам. Денсаулык сактау министр! — Аксултан Аманбаев деген орта бойлы, караторы адам екен. Шущрек коз1 адамга кадала карайды. Бетшдеп кара шубар дактары оцще сус берш тур. Акбурыл шашын артка карай шалкаита та- рап койыпты. Атшаптырым кабинет!нде карсы журш, карсы алды. Байыппен амандасып, шеткх орынта келхп отырды да: - Мында жайгасыцыз, - деп, карсысындагы орындыкты нускады. Ктшкене толкып тур едш. - С1здщ шыгарып журген «Жас Алаштагы» «Денсаулык бетх» мен Кдзакстан арнасындагы «Денсаулык» хабарын корш , журмш. Республпкадагы жумысымызды жаксы насихаттап журсхз, 031 [цз журиалисаз бе? - дедх. - Жок, филологпыи. - Бурый баспасозде жумыс 1степ пе едщхз? - Ецбек жолымды Шытыс Кдзакстанда мугалшддктен бас- тагам. Ол устелдг колындагы карындашымен тыкылдатып, аз-кем отырды да: - Дегенмен, баспасез саласында жап-жаксы жетхстж кор- сетш журс1з, бул жумыстарды калах! алып кеттщхз? - деп сурады. Мен тхлш жеткенше, бул саладагы тэжфибемдд аххтып бердхм. Ол кхс1 С031мдд болмей тыцдады да: - Б13 оз министрлхпм1зден «Денсаульщ» журналын шы- гарсак деп едхк. Озйцз байкаган шыгарсыз, казф барлык министрлжтер мен ведомстволар оздерхнде «Баспасез кызметш» уйымдастырып жатыр. К^ужаттардыц барлыгы республика бойынша мемлекетпк тхлге, яши казак тыше кошфхлетш болады. Аударма бюросы да керек дегендей. Осындай хстермен 613 де айналысуымыз кажет. Соны колга 138

I алугз С13Д1 шацыргым келш отыр. Жаксылык Туменбаев деген белпл! жазушы, журналист оар екен, сол ккш! «Денсаулык» журналына бас редакторлыкка шакырдым. Екеупдз бас коса отырып, редколлегия курып, сол журналды колга алсацыздар деп еддМ/ - Деп бхраз шаруаны айтып шьщты. Бул маган артылгалы турган улкен жук екешн паиымдаган кезде, кодйпме кумэн кхрш: - Мен оурын ешкашан газет-журналда, аударма саласында жумыс жасап кормегеи еддм, калан оолар екен,—деп кумдлжхддм - Мен схзд1 Министрлхктер уйше тэжхрибе алмасуга яаберемш. Газет-журналдарга да барып уйрешп кайтыцыз. Осы жердей бол!м ашып, соган жетекшЬнк етеаз. «Коз коркак, кол батыр» деген емес пе, «тэуекел туб1 - желкайык» деп бастап кеп жЮерсещз, алып кететшпцзге сенемш. Барлык министрлхктерде бул шаруаны жацадаи колга алып жатыр. Бхреу бастау керек кой, эйтпесе, жумыс калай журедд? Мен с)ЗГе сенш отырмын! - деп, Денсаулык сактау министр! менщ кумэнданып калганымды байкап, дем берш койды. - Сеншдщздд актай алсам болар едр - деп кинала жауап берлдм. Шынымды айтсам, бойымды беймэлпм коркыныш би- леп, алаканым терипп кеттк - Мен быетхн ец жаксы мамандар - нэзис жанды эйел заты болып келедд, буган козшхз жеткен! Эйел адам жасаймын десе, тау копарады. Эйелдщ колынан келмейтш к жок! - деп, мети кайрап-кайрап, тшт1 карсы соз айтуга шамамды келпрмей, министр оз кабинетшен шыгарып салды. Жумыска келсем, меш бэр1 кутш отыргандай: «Дереу бастыкка бар, сеш келсш деген, кут!п отыр», - деп шулап коя бердх, менен «не болды, жагдайыц калай»? деп сураган жан болмады. Жайын Есжанулы шынында, кутш отырыпты. Мен естнен аттай бере-ак: - Кел! Не болды? - деп астынан су шыккандай, шыж- балактап калды. Министрмен арамызда не эцпме болганын тезфек было келш, мен б1раз ундемесем, дцп казгр жары- лып кететшдей. Министрдщ кабылдауы кезшде эцпме калай 139

0рб1гешн асык,паи айтып бердш. Ундемей соцына дейщ тыч_даМпыбноалуыпк:еремет кабылдау болыпты гой! Жаксы болды. оскенщ! - деп, куректей кодын усынды. Куттыктаганы болса керек, озш солай тусшдхм. - Жок мен коркактагг отырмын, - деддм колын алуга журексшш. - К,ой, бала болма! Газетке де, теледидарга да езщ жол таптьщ емес пе? Дэл солай мшшстрдщ тапсырмасын да жасайсьщ. К|айта быдей Денсаулык сактау министрлтнщ атынан сейлегенщде саган бэр! комектесетш болады. Сенщ кодьщнан бэр1 келедт Куйеущ занды жаксы оыедх, одан да Ж0Н сурап отырасыц, - деп, бастыгым меш мииистрден бетер кайрап, ак жол тьаеп, шыгарып салды. Кешкхсш уйге келген сон, куйеуше: - Мэкебай, меш Денсаулык сактау министр! шакырып, кабылдады, — деп, болган жаиды бастан-аяк, айтып берддм. Жайын Есжанулыныц колдауын да кдлдырмадым. Ол да указ мен сейлеп бтткенше тьщдады да, эдеттепдей эзыдеп: - Ой, меищ белсенд1 бэйбхшем, сети жумыска шыгармай жургеи екем де, ендх колдан-колга тимей кететш болдым депп! - дедд. - Белсешп отырган мен жок,- взше де кутпеген жагдай бо­ лып отыр. Министрге карсы келе алмадым, - деп шынымды айттым. Гошмнен: «Келгспейтш шыгар. Епздердщ жагдайы бар, 031шц де аягьг ауырып, мазалап жур», - деп ойлап койдым. - Иэ, саган улкен ктерд1 сенхп тапсырып отыр екен, - деп алдындагы кесесшщ устш алаканымен айналдырып б1раз отырды. Мен устелден турып, балаларды быш келуге оолмелерше барып каиттым. Мэлс эл1 отыр. Мен алдындагы ыдыстарды жинастыра бастап едш: — Отыршы, — дед1 к,асындагы орындьщты нуск,ап. Баягыда «Невада-Семейдщ» белсендда болдын, мек- тепте директордыц орынбасары болдьщ, муражайда да жаксы кызмет аткардьщ. Одан кейхн де омхрдщ ыстык- 140

суыгын кордЩ- Тэуелс13Д1к алгам жас мсм/Н'ксммпгг мамам хспейД!/ мемлекетпк тхл мэселесш де сом сияк/гм кд'кж. *Л1И терец бметшдер колга алса, оц болар суц, аудармага да сеНщ мамандыгыц келш тур. Соцгы 61 р жылда журналист болып танылып цалдыц, соныц борт министр байкагап гои. Сондыктаи сенш артып отыр. Министрдщ о;н шакырмн чап- сЬ1рып жатса, бас тарткаиыц болмас, - дедх куйеум. Б1р кезде: «цпрттарымыз бар, балалар бар, мен де бала дан бетермт, каит'ш жумиска шыгасыц?» деи карсы болтан куйеумшц, бупн министр шакырып, улкеп жауапкерпплж артып отырганына келккенше, сенер-сенбесшд| Гялмей дагдардым. Бхр нуктеге кадалып, дыбыссыз калдым. 1ш1мнен шайтаным оянып: «сем/ сыпан отыргст шыгар, каз1р «жарайды баранин» десец, царей болса цаитеегц?» деп туртк1лейд1. - Не болды, ундемей к,алдыц гой?- дедх куйеуш меш'ц бетше унхлш. ЕндД бфдеце демесем болмас деп: - Не айтарымды бымей отырмын. Сеги келкпейтш шыгар деп келш еддм, - деп кумхлжхддм. - Неге келкпеймш. Эйел, жар, ана ретхндеп мшдеттерхндх оте жаксы аткарып келесщ. Ендд елге кызмет ечу кезел келген екен, мен калах! карсы болайын? Оныц уелне, ана ллш1здхц мэртебесш котеремк деп жаткан жас мемлекетшхз сенщ ецбек, улеанд! кажет етш жатса. Мен де корхп журмхн гой, казак тхлшде жазылган кужаттар отпей, тхлшв кобшесе егейареп калып жатыр. Тхпл журегщ ауырады. К,олдан кел- се, соныц жолына эркайсымыз атсалысуымыз керек, алдагы уакытта кужаттар тугелдех! мемлекетпк тхлге отух керек деген жок па Президент, - деп, Мэлс кенет каны кызып, оршелешп кетп. Мен оныц намысты азамат екенхн жаксы бхлемш, сол касиетш катты сыйлайтын едхм. Сезп-1 белмей тыададым да, 03 токтамымды бмдхрдш: - Бэрч дурыс айтканыцныц. Тек уй мен балаларды, озщнщ жагдайыцды о/хлап, аздап кумэнданып калганым рас. Эйтпесе, бул кызметтен бас тартпаймын гой, - дедш. 141

Улдарыц осш калды. Меи де жаца режимге уиренермщ. Кдласац ауылдаи агайынныц бхр кызын алдырайык, саган комекшшкке, — дедд. Онын салмакты созш эзмге айналды. рып: «Кдласац токал алайын, саган комекшЬпкке дейдх екен - дедш. Ол да создеи калмайтын эдетхмен: - Сапар агамныц к,ызы, аузыцнан кахылдыц! Мен бметщ б!раз намазхан жшттер екх-уштем эиел алып, тукымын есфщ жатыр. Бхр эйелш мемлекеттхк кызметкер, екшшха дартер, ушн-иша аспаз, тортшхша тэрбиенп болып, терт кубыламды тугелдеп алсам ба екен, а? - деп, рахаттана кулдд. Коп узамай Денсаулык, сактау министрлшне кызметке шыктым. Жаныма заидарды, кужаттарды орыс тхлхнен казак, т1лше аударма жасайтын екх маман, республикалык букаралык акпарат куралдарымен байланысатын маман мен хат-хабарлармен айналысатын хатшыны косты. Меш болщ жетекхша, баспасоз хатшысы етхп койды. Сонымен, ойда жокта журналист болып шыга келддм. Менщ мандайыма тагы бхр мамандык жазылган шыгар деп, К,азак улттык университетшщ журналистика факультет!не сырттай окуга тусхп алып, жумысыма бел шеше кфклтм. Бесеумхзге екшшх кабаттан улкен бхр болме тидх. Терезелер1 шыгыска караган, кец де жарык болме. Алгашкы кабылдауында министр уаде еткендей, меш бфден «Минис- трлер Уйше» тэжхрибе уйренуге жюердх. Бул б!р айлык оку курсы ед1. Республикалык букаралык акпарат куралдарымен байланысатын маман К^уралайды «Кдзакстан» арнасына, аудармашымыз Жумабек аганы «Республикалык аудар- ма орталыгына» жонелттхк. Дал отыз кун откенде, ораза устагандай болтан Жумабек ага, Хуралай ушеумвдщ ба- сымыз кайтадан жаца жумыс орнында косылды. Бул жолы жаца бипм мен тэжфибеш кецхлш:хзге токып, орем1з кещп оралгандаймыз. Бхлжтх маман ретшде букаралык акпарат куралдарындагы министрлгк жумыстарыныц насихатын кушейту шне жумыла кфклп кетпк. Медицина саласынын мамандарыныц токсан пайызы орыс тхлдх екен. Кдзакстан 142

„ г,касыныи «Денсаулык сактау туралы Зацы» эу бас- респ}голяк эзхрленгендхктен, казак Плше аударганда, та орыс туашказ сойлемдерден коз суршегш КеД1Р’°шыККаи. Казак тглхн жаксы бглетш адам катты назар болы„пгит 031 жендеп отырып окымаса, элпш жан баласы ЭУ бейтйгдей. Парламенты «Халык кецес!» газепнен осы ТУС1' е зудармашы болып келген Жумабек агамыз салмактыи ^алдымен озше тускенш бхрден сезшш: «мынаны саудыц еИ\\. агын 1Ш1П, аурудыц созш сойлеген адам аударган гой» деп шарасы курыды- Б1раз уакытын кет!рш, б!р жерше кушшп, б!р жерлерше ернгаз кулш отырып, кайта аударып шыкты. Бу/1 аударылган Зац мэтшш Парламент депутаттары карап еД1, тагы коптеген тузетулер косып, тшт1 есшад шыгарды. Эр кушшз кан майдаида жургендей, арпалыска толы едк Жаз- баша мэтшдд тузеймхз-ау, теледидар, радиога шыгып, казак тнйнде шкф айтатын адам таппай дагдаратын кездершН коп. Гылыми зерттеу институты директорлары, емхана мен ауру- хана басшылары, гылым докторлары мен академиктер, бас мамандар, барлыгы взшгёдщ каракоз казак болса да, окн-ншке орай, ана тмдершен макурым калгандар. - Кдзакша сухбат берщЬин, - деп тыкактаймын мен. - Кепирицз, орыс тгдшде айтсам бола ма? — дейдд теле­ фонный аргы жагындагы дауыс. -Дияс Салыкулы, оз казак емесс13 бе, калайша ана тглн-цзде пшр быдфе алмайсыз? - Медицинаны орыс ’плщде окыдык кой, казакша сойлей алмаймын, гафу етщы, - дейд1 куммжш. Орыс тыла мамандармен диалогымыз кобшесе, осылай орбпдд. -Медициналык термпндердд казакшалауга комектессешз, -деп хабарласкан галымдардын ©здерп - Орта мектепт! ле, жогары окуларды да орысша окып едтм, - деп кутылады. ЦпналыТг^6-1 ГаЛЫМДарымыз аиа т]лЫ б]л месс, б.з медп- медгшпнамьпГ ЮМДермен а^дасып курамыз? Казак ПлД1 Калаи да.миды? - деп куйшемш. 143

Бтак кайткеиде де болашакта ельмхздщ медицинасы 03 мемлекегпк тмшде дамуы тик. Сондьщтан мамандардь, кайткенде де казак, тышде сойлеткеншхз дурыс. Осымдай ой- мен теледидар мен радиога шыгатындарыиа айтатын сезщ кагазга жазып эзхрлеп берш эуреге тусемхз.Ак парада дэу ет1п жазып, алыстан устап турамыз, соны ежжтеп окып берсе де кайда жатыр?! - Не дегеи сормандай халыкпыз, мемлекет кураушы улттын ана тйпнде сойлейтш еа дурыс адамы жок,! - деп Жумабек аганыц куйш-шсш кететй-п сондай, козыдфтн бф киш, б1р шешедт - Ага, осы уак,ытк,а дейш Ресейге тэуелдг болдык, енд1 гана егеменджке кол жеткхздж кой, элх кореаз, бхздщ урпактарымыз тек казак тышде сайрайтын болады, - деп жубатамыз К^уралай екеумгз. Назерке болса, агага ыстык . шэгпн ала жупредт - Клайдам, мектепте казак сыныптарында окитындар узннске шыга сала орысша сойлейдй К,азак тип деген тек кемшр-шалдьщ тышдей, немерелер бИбен гана казакша сойлеседд, - деп, агамыз куцкыдеп, кояр болмайды. - Бэрш балабакшадан бастаймыз, - деп, бгз коймаймыз. - Баланыц ана тышде тип шыкпаса, омф! уйренбейд!, - дейд1 агамыз муцайып. К^удайдьщ бхр карасканы шыгар, министршв Аманба- ев казак тише жетж. Сол кгсшщ тапсырмасымен орынба- сарлары, баскарма басшылары мен бас мамандардьщ бэр! жумыстан кейш калып, университеттен келген окытушыдан казак тыщ уйренедт Кдзак тыш уйренушыердщ ынтасын арттыру ушш ецоекакыларына устеме косылатын болып шешхм кабылданды. Соныц эсер! ме екен, ты уйренушыердщ карасы коп. Алайда, озара бф ауыз казакша соз айтпайтын- дары кызык. Меш корсе бэрп «Сэлеметаз бе?» деп казакша амандасады. К,азак тип маган гана керек сиякты. Сухбатка шакырсам, кырык сылтау айтып кашады. «Министре ай- тамын» деп коркытып, эрец тыш сындырып, бгрдеце жа- 144