Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

ыстык шэи~ дщ эсерршенхпааднкдыандбаологтакненауграус»ырддеаге«ноабкыпра»радтеггаерн таратып жа 1 • емес Мен окуды бтрга Дэр1гер болып ауру атьш» ‘ акытьмда, ЕпндЮулакта аягы немесе кызмет _ УРм.с>> балалар дуниеге кеде бастады. Туа сала колсыз туган олш кетупп едт Бфен-саран п'рх к,алатын. Одан бертщ кеде оз-озше кол жумсау халык, арасында К0П тарап кегп-. -Буд полигонньщ жуйкеге тжелей эсерш корсетедк Ауылда асы- лып к,алу, 031н куздан лак,тыру сынды кайгылы жагдайлардьщ жиЬгеп кеткенш ата-анамыз жш айтып отыратын». Тврттшг зцгше «Полигоннан зардап шеккен ауыз су мен булактардьщ калпына кедуше элг бфаз уакыт кажет. Полигонньщ зияны уШ1НШ1 буынга да эсер ететп-п сол мезплде анык, айтылган. Елде калган ага-женге, туыстарым мен эке-шешем обырдан коз жумды. Мен ауылдан ерте, 17 жасымда кеткеншнщ эсер1 болса керек, аман калдым. Алайда, кызым ауру болып туды да, обырдан коз жумды. Мшекей! Семей атом полигоныньщ салдарынан пайда болган обыр, кылтамак, аккан сынды «жаман» аурулар туп-тамырымен жогалып кегп деп айтуга эл1 ерте. «Ядролык майданда» каза тапкан, зардабын бупнп куш эл1 тартып келе жаткан кандастарымыз ушш, туыла сала коз жумган, жарык дуниеш корш улгермеген сэбилер ушш К1м жауап бермек? Олар ушш капаланып, кайгы шек- кендер бар ма? Онкологиялык аурулар, катерлг 1ак, туа бггкен дерттер бхрнеше урпактыц денсаулыгына алапат зар­ дабын типзуде. Ядролык кару сынагын корген коздер азаю- да, кашанга дейш бул купил жабулы куйде калмак деген ойлар саны толастар емес. Ойланганмен к бппес. Бул ойла- рымды енд1 бхреу саралар, купиялар балки болашакта ашы- лар деген оймен полигон салдарынан ауруга шалдыккан жандарды емдеу шараларын карастырдым. Элг де хздеп келемш». 246

«Апа! 51з э/11 де бграз Уак>ыт ел аралаймыз. Шалгай жакдарга (< „сек, ол жак,та интернет жел1с1 болмауы да мумкш. %°Л цетан хат-хабарды кеипютрш жатсам еш алацдамацыз. у[элс агама сэлем айтьщыз жэне бауырларымды мен ушщ суйхп койьщыз. Удыныз Сункар». Маралы даладагы каргыс даусы Суцкпрдыц хаты: «Апа! Менщ полигон мэселесш зерттеп жургеншдд еспген устаздарым осы так,ырыпк,а байланысты сирек кужаттарды де- реу к,олыма устататын болды. Бул ушш устаздарыма алгысым Шекс13. Демек, менен умхт куткендерг де! Бупн меш университетке кезшде полигонды жабуга алгашк,ы болып к,адам жасаган кдйраткер Кеипрш Бозтаевтьщ улы Нурлан ага Идеи келштп К,олында экесшщ «Семей поли­ гоны» жэне «29 тамыз» деген кггаптары бар. Жак,ын танысып, маган сол ютаптарды сыйлап, бфаз полигон мен сол жердеп хальщтьщ тагдыры жайында сойлестхк. Кеипрш Бозтаев: «Менщ жеделхатым к,ырык, жыл бойы ядролык, сынаулардыц жемтш болып жаткдн К,азак,станнан Кремльге Семей полигонын жабуды талап етш жеткен тунгыш ресми к;ужат болды... Ол кдлжыраган к,аралы даланьщ каргыс дауысы едп.. Мен тэуекел еттш... Ертецп кунге сендш, курбандьщсыз болмас куресшнщ максатын к,аддр туттым...» деп, нэубетке к,орыкдай к,арсы шык,к,ан кдйсар батыр гой, мен ол юаден улп аламын. Кдралы даланьщ каргысы кшэлмердг жЮермес. ©зшйдщ Шэкэрш универ- ситетщдеп гылыми ортальщты баекдратын, ардакды профес­ сор Мук,тарбек К,арпык,улыньщ айтып берген деректершен шошыганым сондай, апта бойы уйк,ым к,ашты. Ол маган 247

* каралы даланьщ каргысынаи да катты болып сезыдй Озге кыскаша айтып берегйн: «Мен бул сумдыцты жазушы Сейтжагхпар Тэбэр^ов агайдьщ 2008 жылы, 80 жылдык мерейтойьша келген конак, 1лияс Жансупровтщ немере 11-1101 Султанбек Берсугфовтен еспгенмш. Ол юа1948 жылы, согыстан кейш К,азПИ-д1 бтрщ, жолдамамен Семей облысына жгберыедк Одан Абыралы ауданыньщ орталыгы Кдйнар ауылына жумыска келедй Сол кезде осы Сейтжаппар аганьщ ата-амасыныц уйше туратын болады. Ол кезде Сейтжан ага Владивостокта тещз флотын- да эскерде екен, содам кайтып келсе, уилер1нде ауылга келген жас мугал!М турып жатыпты. Екеу1 ты табысып, достасады. Султанбек ага узы1сте сыртк,а шыкданымызда 031 арасында болган б1р сумдык, ок,иганы айтып бердд: «1949 жыл сынак,тьщ басталган кез1. Алгашкы сынак,та Абыралы, К,айнар халк,ын жан-жак,к,а уак,ытша мэшииемен кош1р1п жаткам. Содан ко­ миссия курылыпты, тургындар тугел ко игл ме, жок па деген. Сол комиссияга мектеп мугал1М1 мен де К1р1пп1н. Бас тарткан жокпын. Туцгыш жарылыс болды. Бомбаны ушактан тастады жерге. Жарылыстан соц ею кун еткенде, каптагам аскери адам- дар келд1 ауылга. Мэскеуден келген генералдар, жогары шенд! бэр1. Аудан территориясын аралап кетт1к. К,арап келем!3, калып койган малдар, ит-мысьщ дегендей, жугн тус1п калганы, тер1С1 ф1п жургеш бар алдымыздан шыкты. Турлергнен адам шошитындай едд. Содан мына Дегелен жактагы мал жайылы- мында кешпей, ядролык жарьыыста умытылып калган бф топ адамньщ устшен шыктык. Аналардыч туршен шошып кеток. Тер1с1 ыдырап фш жаткан, ел1п калган, ьщырсып ау- ырып жатканы, Т1ПТ1 балалар да бар. Эскерилер де кер1п, карап турды. Б1раздан соц шендыер1 шетке шыгып элденеге кецесп. Б1р кезде солдаттар келд1 де элгыерддц бэрш авто- матпен кырып салды, тупн калдырмай. Менщ урейш ушты. Басшьыардыц б1реу1 «мына казактыц ж1пттмен сойлес» десе керек. Кдзактан мен ганамын. Маган бф эскери кел1п, «К0рд1и бе мыналардыц жагдайын?» дед!. Элп эскерилердщ бэр! 248

согыста болган адамдар екеи. «Мыналар боргбхр адам бол- майтын едх, мына куйшде. Осы ктегешмхз дурыс болды», - дед1. Кайтем, жыларман болып турмын. Аналар: «мынсты да атып топах] керек, куз болмау ушт» дедх. Бхреух: «муны атуга болмайды, комиссчяда сурауы бар» дедк Бхраз озара кецескен сбаойеи'рО,!'ШмсеаЫкгасбнено: гл«емМакы,елнбгауелкношмреэг,сеенэллдхеешрещшедксх!кмеугмаеылпмт'с.а!К»жоа-ррддгашеднхд.жеМопкх,енпшеы,киса.ошдЭаалннх мге дейш сол тау бауырыида калган жамдардыц зар илеп К0М6К сураган дауыстары кулагымнан кетпейдх, - деп, бхзге ед1. Айтцан сумдыгынан есшЬ шыгып отырган Драй К,анапияк,ызы екеумЬге Муктарбек Кдрпыкулы: «Ал, тагы б!р охщганы айтайын. К,азМУ-ды бтрш, жолдамамен Семейге келгенде, Купрянов Виктор Сергеевич дегеи кганщ уйшде пэтер жалдап турдым. «Дядя Витя» дейтп-1613. Ол кк1 уй жасайтын комбинатта журпзупл болып жумыс ктеп журдх- Жалгыз улы болатын, сомы «бул полигонный кубаны, содан басы ктемейдд», - деп отыратын. Оныц себебш айтып берген: 1956 жылы автобазаныц кадр болшше шацыртады. Ол кк1мен бфге тагы бхр журпзухш бар, екеущ ауылшаруашылык, жумысына комектесуге барасыцдар деп, Дегелецге жШередх. Онда келсе, шепшабыс к,ызып жатцан екен. Булар да харкш кетедт Бхрак, кобше бос болады. Бэрх жабылып футбол ойнай- ды, бас к,осып, эцпме айтады. Бхр куш тацертецп сагат онда жарылыс болады деп ескертедт Витя жертелеге кх.рхп кетш, демалып жатады. Баск,а жшттер доп теуш, шалгында дема- лып жатк,ан екен. Айтцан уак,ытта к,атты гурс етш, кулацты жарган дыбыс шыгады. Коп отпей толк,ын урып, жертоленщ ес1к жагыи шарпып отедт Гштеплер б1раздан соц сырткд шыкса, футбол ойнап жургендер мен шалгында жаткдндар тугелдей хдырылып кдлыпты. Аман цалгандарды дэрхгерлер тексерш, «егер денсаулыцтарыцнан кшэрэт сезсецдер, тек 4-хш оелшшеге барындар, баск,а жерге кдралмацдар деп ескертедд. Дядя Витяга торт жылдан соц бетше, цолына жара пайда бо­ лады. 0лп ©сед! де, хрхндеп жарылады, 1шшен ет салбырап 249

шыгады. Твртшпд белшшеге барганда, самолетке сальщ, Томские апарып, химиямен емдейдт Сонда огам: «уйленсен, бала болмагаиы дурыс», - деп ескертедд. Еш вдеухша жок жалгыз Ж1ПТТ1 Дегелем жак,тагы сынак алацына тэжхрибе ущ;н жШергешн Витяным 031 кейш тусшедй Ол жакка кобшесе 13ДеуШ1С1 жок, баска да жалгыз1л1КТ1 азаматтарды жинац апарган екен», - деп айтып шыкты. Апа б!з откеи жолгы сапарымызда «Шагам» ауылына да токтадык Сол ауылдым мешрбикес! Салима Шалаевадан жа- зып алганымды да с!зге ж!берш кояиын: «Баз эпицентрден 120 шакырым ауылданоыз. Жарылыс алдында кешюсш бхзге эскерилер келдг де, бхр нускаулар бердь Тацертецп астан кейш сагат 10-дар шамасында барлык наукастарды далага алып шьщтык та, етпеттершен жаткызып, устерше ак жамылгы жаптык- Терезелерд1 матрас- тармен тыгындадык, ыдыс-аяктарды да далага шыгардык, есжтердг ашып, тхреухштермен беютпк. Асханадагы отты сондгрдДк. Б)зге: «бастарынды котермемдер, айналада не бо- лып жатканыма карамачдар деп ескерткен. Кемет жер ддр ете калды, толкыи-толкынымен тербелген сеюлдд, басым- ды кетерешн десем, быпаз б1р куш жерге жаншып барады. Бграк мем элдекандай ак багананы анык корддм, сонан сом ол алып сачыраукулакка айналды: алдымен кулдщ тусшдей сургылт, содам соц когыдф-кызыл туске ендй Бфге жумыс ктейтш кыздардыц коб1 куса бастады. Ак жамылгылардьщ устш ашык коплддр тустх кул басып калыпты. Хирургиялык белшнщ кабыргалары жарылды, зйиектер шытынады, есжтер топсасынан жулынып калды. Менщ касымда болган сол курбыларыммыц балалары кейш жарымжан болды, ал мен бхрнеше тусхк тастап, бала токтамады. Кдзф козш ауырады, ота жасаттым». 1965 жылдыц кацтарында Шагам мен Ащысу езендершщ косылганжершдепдалада жердгжарып шыгатын ядролык жа­ рылыс жасалады. Сойтш эскерп ведоство кезект1 эксперимент! аркылы колдаи кол жасамак болады. Терецдш 100 метрдей, 250

диамеТР • 400 метрл1К кол пайда болып, коплддр су коймасы |Шщ6 «Атом колЬ> немесе «0л1 кол» деп ата- к03 Т3 Ж\\?мбак кол халыкка коркыныш тугызады. Ол мацнан лады. Д* жолдар жабылып, су коймасы коршалады. Кдралы 0ТеТ1Ньш каргыс дауысы К,азак, ССР Гылым академиясыиьщ далань ^аныш Имантайулы Сэтбаевтыц тапсырмасымен Презпд с^ ^ь1лым академиясы Онкология жэне радиациялык, Кдзак медицина инсгитутыныц сол кездеп жас галымы, кейшнен лакыадэекмсипкедСиацйиыямжБуамлыусаынунлыыц Бмаалтм,■ужхаенсотевйбалсевд„ржгаи, аоРиам) ед!м. Экспедиция тексермт, зертгеуге Кайнап гТ 4вР ^арауыл, До30л-о1й00аушьмакдыаррьы, мальашраалдыык.ьОшлдаар осрьишаалкасаклаанцьшжыйн ортасынан ыны 6 мыцнан астам адам тексеруден отедк Экспедиция га катысушылар тексерьаген адамдардан бурым сирек кездесетш немесе бул олкеде кездеспейтш, белпаз аурулар нышанын табады. Ол белплер баска аудандарга Караганда К,айнарда 20 есе коп ушырасады. Дерттщ тутастай жумбак турлерн ба- сым КОПШ1ЛШНЩ кан кысымы томен, тамырлардьщ сырткы кан 0тк1зпшт1п жэне сынгыштыгы кобейген, эрбф екшпп тургын элс13, селкос, канньщ уйыгыштыгы нашар. Жаца ауру непзшен полигонга жапсарлас аудандар тургындарын шарпыган. Бурын мундай дерт белплер1 ел арасында кездес- пеген. Сондыктан осы туашказ аурудыц ядролык жарылыс- тар салдарынан болган «сэуле ауруы» екендт экспедиция корытындысында айтылды. Алайда мэселенщ мэн-жайын ашык айта алмаган биофизика инстшутыньщ академий А. Лебединский «К,айнар синдромы» деп ат койган. Арада ондаган жылдар отш, куатты эскери-оиеркэсштж кешенмен текетфес журш жаткан шакта «Кдйнар касфей» жарыкка шьщты, сонда гана ол аурудыц адамдагы барлык жаксы атау- лыны куртатын купия куш екеш айкын коршдк Бф созбен айтканда, радиация тугызган иондану процеа агзаныц емфлж мацызды функцияларын тшелей бузуга бегпм, адамныц 1ШК1 агзасыныц турлг мушелершщ жуйесш закымдайды. Радиация 251

адам агзасыныц иммундык жуйесш эларету аркылы барлык, ауруга жол ашып бередь Содан сэуле эсерше урынган адамдар иммундык жуйенщ тапшылыгына ушырайды. Иммундык тапшылык «Кайнар симдромыньщ» оасты бел- па Иондаушы радиация эсершен тукымдык оелплерд! сактаушы хромосомдар кайтып калпына келмеитш жагдайга душар болады, ягни хромосомдык аппарат ктен шыгады. Бул озгерк радиациялык сэуле алгаи адамда урпактан- урпакка - баланыц басына кошедт Содан барып нэрестелер сан турл1 кемктермен, кемтарльщпен омфге келедь «Кайнар синдромыныц» ец ауыр корп-по - адам агзасыида ©те катерл! хактердщ пайда болуы. Оны обыр (рак) деп атап жур меди- цииада. Иммундык жуйе радиация эсершен дэрменаз куйге тускен жагдайда рак клеткалар ыныц саны кобешп, катерл1 юктер жихлейдй Семей аймагы тургындарыиа тэн кубылыс осындай. Кеийрш Бозтаев: «Алла тагала бхздщ кунэмвлд кегшрер, бфак жуйке жуйеа ешкашан кешфмейдй «Кайнар кдаретшщ» тагы бф аса каушт1 кыры — психикалык, аурулар. Олардыц кобекп жагынан Семей облысы республиканьщ баска аймактарынан 2,5 есе асып тусш отыр. Семей кала- сында мацдайшасында «Бруцеллезден емдеу» деп жазылган медициналык мекеме ашылады. Оган радиациялык жаг- дайды жэне жасалып жаткан ядролык сыиактардыц туррын халыкка эсерш зерттеу жуктеледь Жаца диспансер жогарыда аталган экспедиция бастагаи, полигонга жапсарлас аудан- дарда туратын тургындар денсаулыгын тексерудд одан эр1 жалгастырады. Олардыц материалдары 1991 жылга дейш купия усталып, жабык болды. Сол жылы ол диспансер «Радиациялык медицина мен экологиялык гылыми-зерттеу институты» болып кайта курылды жэне зерттеулерш ашык журпзе бастады. Семей полигоны жабылганымен, оныц калдырып кеткен зардабы осылайша жылдан жылга жалгасып жатыр. Полигон капрен - каралы даланыц каргыс даусы кулактан кетер емес. 252

Атом тозагында шыцдалгандар Барлык каигы-к,ааретт1 1920-1922 жэне 1930 1933 дардагы ашаршыльщты, 1928 жылгы улт каймактарь, 6о*р“„' 4» Втларды кэмпескелеу урдгсш, соидай-ак 1937 жы,™ репрессияны, акыррысы 1949 жылы басталран атом поли гоны - ажал аждаЬасын керген Семей шаЬарыньщ бупнп хал1 мушкы. «Б.р кезде 39 мыЧ халык турып, кулдыраинда 6 мын тургыиы калган Шьщрыстауды немесе 24 мыр, халые турып, кулдыраганда 4 мьщнан асар-аспас ед калган Абыра- лыны айтпаганда, 340 мьщ тургыиы бар Семей каласыньщ ста­ тусы удкен ауыдмен бхрдей. Буд каарет пе? ^асхрет'» - деп кугцрешп омхрден откен Саржад ауылында туган устазымыз Мухтар Эуезов атындагы педогогикальщ колледждщ дирек­ торы болган^галым Нэубет кадиев дуниеге келгеншен бастап полигон жабылганга дейш зулматтьщ зардабын тартканын зарлап антып, жылап жазып откен екен омхрден Аудандык, комсомоддыц б!ршш! хатшысы бодып, кешбасшыдык кырын жастай шыцдаган Нэубет К|адиев ^азПИ-дщ аспирантурасы- на тускен кезде профессор Рымгали Нургалиев: «Буд жштген тубшде корнек-п адам шыгады. ©йткегп, мен сиякты атом бомбасыньщ сэулесше цулын кунхнен какргалып, Дегелецнщ хргесхндеп Саржалда оскен. Нашар болуга какысы жок, - деп Султан Оразадынге таныстырган екен. Узак жыддардан кеши Султан ага Нэубет бауырыи еске адып, бхзге былай эцпмелеп бердй «Ойшыд жас Семей мурагаттарындагы кужаттарды актарып, ел хшш аралап, к©31 тар! куэгердерден осы огцрдщ соцгы б!р гасырда корген азабы мен мехнатын, шегпт болган ел арыстарыныц тагдырын, ак,тар мен к,ызылдардьщ канды 13дер1, ашаршыдык, кугын-сургш, атом сынагынан азып- тозган жер1 мен елшщ шарасыз куйше к,анык,ты. Осы жыл- дарда 1штей тулеп, 031 насихаттап журген коммунистж идеалдардыц баянсыздыгыи, Кызыл империяньщ казак халкына жасаган киянатын гадым ретшде де терец зерттеп 253

сексешшш ж А Р бастаган Кецес укшет! оз куццгщ ^а«ГтуРз - —^арамашндаш баска ултар талагаи ГУ3 бетер шуйлгккен эрекеп оныц импермиеян- улыстарга ж уд< ^ шынайы бейнесш жалацаштап ГсеГ&:Г ь“олкулЫ ед1. Кездерй, ашканнанса. корсетп. тмын быт-шыты шык,ты. Сондыктан насыпа ™™ГьшРетГжоль,на„ Ьдедк Олардь,,, п1р - жалгыз Абай, айнымас, адастырмас тем1р Хга * Абай рухы болатын. Шекэрш жырлары бусауда. Алаш арыстарыныи асыл армандары комул, жатгы. Сонда да Нэубатпеноньмпшрлесдостары, «алмас канжар каптуо.нде жатпайды» дегендей, коп шьшдыкты ел аузынан танып шлдк Исканы айтпаканда, оздер! туып оскеи Саржал ещршщ та- рихь, да катпарлы калы,-, тарих екеи. Кецес екшет. оарьшша оштес!п, аттарым оипруге тырыскан небзр ооздактар ездерщщ шагын ауылыида да туыпты. Коц1Л1 к,улазыган кезде Нэубет балгын, жастык, шагын жш еске алатын. Кдаретп Дегелец тауы Саржалдан небэр1 жиырма-отыз шак,ырым жерде тур. Козш тырнап аищаннан коргеш сол таудыц устшде отты шардьщ жарылып, алып сацыраукулак,к,а айналганы, букы даланыц топырагын ушрш Саржалды басып отетш кара дауыл, жер дфглдеп, к,арыс айры- лардай, элдебф коркынышты дыбыс шыгарып, «аЪ» урганы, ец соцында журттьщ зэресш ушьфатын думпу гана. Ауылдьщ кара домалак балалары омы кызык корш шанды дауылдьщ арасында асыр салып ойнайтын, эрх атом бомбасыныи сынагы оз ауылдарыныц фгесшде жасалып жатканын мактаныш коруяа ед1. Уйде де, мектепте де, ауылдьщ ортасында самбыр- лап сойлеп туратын доцгелек кара жаргак-раднода соны сана- сына сщфхп бакты. Сэби коцьх калайша мактанбасын! Нэубет кейшнен санап корсе, 1949 жылдан Семей полигоны жабылган 1991 жылга дейшп кырык ек! жылда жарылган торт жуз сек- сен сепз атом, сутеп бомбаларыньщ астында журштг, бэрш 254

козбеи •ПТ1. Ол карт Шыцгысгыц бауырынан гасырлар боны молд!реп агып жататын жуздеген булактардыц коза б1телш, ондаган озендердщ Суы тартылганыи жеп1 тозып, да- ласы ульмар мен баласы да«а босанган 70 ананьщ ш „угедек ” ала«««* ау- жас экйенелшдаеррыднщда4г4ы00аллбтыедоеутабролкоыйпдшьщыкжтуыш. Ожсиы1п 111 * У™** зылмайтан котыр басты, коп узамай бор! кырылыпРШ Бундай сумдьщ жт кайталанатын. Н ^ Рьмып калды. ... Менщ К03 аадьша Наубеггщ балальщ шаш жт еластад. Дегеленнен соккан кара дауылда, жер мен кок курюреп турганда, кара сирак ожет бала шац мен топыракты как жа- рып Саржалдыц кошесшде болашагына карай зымырап бара жатады. Оны кара дауылмен барге жеткен элдебар кара куштер: обыр мен ак кан, журек талмасы сиякты кубыжыктар куатын сиякты... Шымыр бала ештецеге дес бермейдд. Кднына бпкен кайсарлык, табандылык, бабаларындай даналык алга суйреп, максатына оршелене умтылады. Ол 73 жыл мэнда емар сурда. Торт жасынан бастап атом аждаЬасыньщ аранын- да тажалдыц курыгына хлгкпей омар ушан курескен жанкешта азамат, бэрабар, обырдан кутыла алмады. Аадыгам жау Есолдщ бойынан да аздеп тапты. Дэл осылай, Саржалдыц ра- даааодия сацген шацыныц астында омарге келап, бар гумырын Семейде отказген, мынау катыгез ортада тагдырыиьщ калай аякталарын журегамен сезсе де, бойын так устап, жарык дуниенщ сулулыгын, адам омараадеп сэулела сэтта, адамдык пен кермарлыкты шыгармаларына аркау еткен талантты жа- зушы Талгат Кецесбага Нэубет агасынан сои, арада ека-уш ай еткенде журек талмасынан коз жумды. Иэ, кокарега куйге то- лып, жазып журген шыгармасыныц окигасын коньамен шо- лып, сикырлы, суцгыла создер терап, оза баскаратын эдебн журналыныц соцгы санын колтыгына кыскан куш, астананыц 255

корштх. Ол карт Шыцгыстыц бауырыиан гасырлар кГо-збенм0Лд1реп агып жататын жуздегеи булактардыц коз! ондаган озендердщ суы тартылгаиын, жер! тозып, да- л0м1аеТсн6ы/дшан'оаллгаератйунгаалнгакнаысине, тмпаеллыд,щацт-екпус(ыгенкуорфтонадзаый)ыапзы, уггл, ыадлаамр баласы если, бымеген кубыжык шарана, мугедек сэбилердщ дуниеге келгенш кордг Тек 1978 жылдыц !шшде алакандай ау- данда босанган 70 аианьщ 11-1 мугедек нэресте туды, 5500 жас эйелдердщ 4400-1 бедеу болып шыкты. Осы жылы «Акбулак» кеншарындагы алты отар койдыц жуш жидш, денелериг жа- зылмайтын когыр оасты, коп узамай бэрх кырылып калды. Бундай сумдык жш кайталанатын. ... Менщ коз алдыма Нэубеттщ балалык шаш жги елестейдь Дегелецнен соккан кара дауылда, жер мен кок курк1реп турганда, кара сирак ©жет бала шац мен топыракты как жа- рып Саржалдьщ кошесшде болашагына карай зымырап бара жатады. Оны кара дауылмен бфге жеткен элдеб1р кара куштер: обыр мен ак кан, журек талмасы сиякты кубыжыктар куатын сиякты... Шымыр бала ештецеге дес бермейдд. Кдныиа б!ткен кайсарлык, табандылык, бабаларындай даналык алга суйреп, максатына оршелене умтылады. Ол 73 жыл мэндд 0М1р сурдд. Торт жасынан бастап атом ажда1тасыныц аранын- да тажалдьщ курыгына ьпкпей омф ушш курескен жанкешп азамат, бэрШф, обырдан кутыла алмады. Андыган жау Еолдщ бойынан да гздеп тапты. Дэл осылай, Саржалдыц ра­ диация сщген шацынын астында омфге келш, бар гумырын Семейде отюзген, мынау катыгез ортада тагдырыньщ калай аякталарын журепмен сезсе де, бойын т1к устап, жарык дуниенщ сулулыгын, адам омфшдеп сэуле/н сэтп, адамдык пен кермарльщты шыгармаларына аркау еткен талантты жа- зушы Талгат Кецесбай Нэубет агасынан соц, арада еьй-уш ай еткенде журек талмасынан коз жумды. Иа, кокфеп куйге то- лып, жазып журген шыгармасыньщ окигасын коцьлмен шо- лып, сикырлы, суцгыла создер тер1п, ©31 баскаратын эдеби журналыньщ соцгы санын колтыгына кыскан куги, астананьщ 255

шетк0ШелерМк«К^^А~^ жалмап тынды. 1 '_ жайылгаи Мке Эдшулы туралы жаксы-жаман ата Рулгере алмады. Нэубет агасы сияк,ты роман жазып *УРГ . \\ кетх1. Асыл Тэкецнщ денеа онын да “ар*\" „ жерлендд. «Тозак отынын астында озшщ с^™нС“Рердеи арть№ не бар дейсш?! » деп еске адады жатса да бУГДт1Гтазаш“а шьниальш, кааретш кезшен керш жур. . А'° езш каламымен жазудан жалыкпаканньщ о.р. - Казак епмен сезш кал ^ „левизиясында Бас радиосында, редак- тор кызметш аткарган, жазушы Султан Оразалин ага. Кдрт Шыцгыстаудьщ баурайында туып, ак, бас Алатаудьщ етепнде арман сапарын бастаган каламгерлш мен кайраткерлш катар аталатын кернеют тулганыц балалык шагын сурапыл согыс урлаган. 0кес1 маиданда к,аза оолып, анасы шиеттеи оес баламен жеар калган. К,азак, эдебиетшде озшддк орны бар жазушы Кэмен Оразалин де осы эулеттщ 01р улы. Кдираткер гана емес, карымды каламгер Султан ага «Сталин елген жыл» деген хикаятын аяктапты. Согыстан кейшп киын жылдар мен атом тажалыньщ каЬары тобелершен теши турганына карамай омфдщ ортещнде оскен баланыц коргендерш оз ау- зынан есту ушш Астанага арнайы барып жолыгып, жазып алган эцпмем былай болды: «Балалык шактьщ кызыгы мен куанышына толы жаздьщ соцгы айы тамыз да аякталып кеде жатты. Шьщгыстыц алые куз-койнауларынан бастау алатын Кундызды озегй как жарып агатын, жан-жагын аласа тасты, такыр тобелер коршаган жа- сыл ацгардыц кен жазыкка шыгатын тусын журт Сага дейта. Бхздщ уй сол Саганьщ шыгар аузында. Дэл фгесшен озеннщ кфипкоз молд1р суы сылдырап жатэды. Жар кабактыц жиепн бойлай, шок-шок тогайдай уйыса оскен сасырдьщжаздагыжа- сыл желеп элдекашан саргыш туске боялган. Томенп жакта, ек1 шакырымдай жерде, Кошкшбай корымы карауытып коршедд. Одам бер1 Куркъодек бар. Ол бгздщ жаздай асыр 256

есаолмгнаненсшушыкгаироермнеыс.м0ылзх. кКу,ашнешраагхумматыртукыеткс©отмоЫдо с,а 'см шыккзн Шыщыстаудьщ кэусар лебх ЖШ1||, ' К,1р<и ,ы“ бусанган жердщ бойьща к;уат беретш салц/м, * — Ы СГ,>'\"'\"' нан дсаыкбтыаслтыапн каулрыаплтгаын. уК-щ,аурыауы- лбдоьрщх кбуепс!-аклетшыепко ,°КЧк',тЖ: малдъщ шуымен жанданып, журт бт-бшй, , '\"са ГО/1легсн жаркын амандасады. Атамныц бес-алты к КОргс\"АеЙ ей сиыры туып, аузымыз аеда тищ уыз ^°\"-ешк1С1 толдсхх, корген апампьщ да квцш шалкып жуп иемеРелерш Соидай мамыражай кундердщ б1р1 класымызга ек! коз! булаЖудеари-доуонлпгеаижмаургкаылирампамтыузрккаенлхопсКышпй^'^г-'3 Урпи1а'п кдлдык,- ™ осындаи такта 5ул бейбакка не болды екен? - Балалар, - дед1 кдйгылы жузбен даусы дхрхлдеп. - Улы косем Сталин жолдас йатты наукастанып калыпты. Будан элдекайда ауыр жамаышылык,ты куткеы 613 «Е, е, сол-ак, па, им ауырмайды?!» дегендей бук,иып ок,ытушымыздыц хс- эрехсетш козхмхздщ астымен бак,ылап отырганбыз, к/1аста жас мугалимага кдтты елхктейтш еха к,ыз бар едх, солар дау- ыс шыгарып, сьщсып к,оя бердх. Улдар жагдайды сонда тана туйсшш, кдйгылы тшшмен кдбагымызды харжитш, басы- мызды салбыраткаи болдык,. - Улы кесем ауырып, к,иналып жаткднда к,алай уялмай сабак ок,имыз? Бупн боссыцдар, - дедх мугалима жасх^а туншыгып. - Улап-шуламай уйлерще хс,а1хтып, ата-аналарыца жаг- дайды айтых-хдар. Б13 мугалш сезхнен айнып кала ма деп тез-тез жинала бастадык,. - Эй, кешеде ойнаушы болмахддар! - деген буххрык, естхлдх артымыздан. Кеп узамай класымыздьщ ест сарт етш ахххылып, ар жагынан ехц к,ашып, еха козх булаудай болтан бастауыш кластьщ мугалимасы коршдх. 257

- Негып, камалып отырсьшдар?! Улы косем к,айтыс болды гой! - дед' ол. Азалы музыка неше кун бойы толассыз кущренедь Мэскеу мен Алматы жарыскд тускендей, адамныц аза бойын каза КЫЛ\"“Н Шъщшс’мымнденагаэиуежндыерлдш! бтеаррдиЕхьЖшдоалблаэрлысоссаьувыдр,. лы мс1оетг1 куйге болеибесе керек, збден мез! оолып, аптаныа аягыРна карай куи желдетш, дауылдата оастады. Осы б1р сумдык ауендер менщ кулагымнан коп жылдар ооиы ызьщдап КеТСталшР ОЛД1. Б1р»к дуние ез калпынан езгерген жок. Шыигыстын 1Ш1 кокорай шалгынга болепдк Оньщ салак тау- ларына коктемде ерте шыккан раугашты теру ушш демалыс ™,лер1 белесебетке мшгесш барып каиттык. Карауыл теоенщ бауыры да на буркырап жанкырьш, жасьы туске ооялтан Сталин олген сон... тебемвден атом оомоасы тажал ооп тондд... ЦПлде айы туысымен эцпме арнасы озгерш, ел абыр-сабыр куйге тустг «Бомба сынайды дейдЕ..», «Ел кошеД дейдд...». Согыстан, турл1 кесапаттан зэрезап болган халыкты урей биледЕ Кдрадай урюп, жылап жургендер де бар. Елдщ алды болып Кдйнар, Дегелец ауылдары тепе Семей, Караганды жакка кош1п кетштЕ Абай ауданымен гргелес жерлер бос калып, кейбф ауылдарды тау 1шше жасырыпты. Таяуда букы Абай ауданы да кошетш коршедЕ Ата-баба жершен кайда кошед1? Неге кошед1? Не жазыгы бар? Оган жауап жок- По­ лигон, сынак, атом бомбасы деген жаца создер кулак, сарсыта- ды. Эздершщ еркшен тыс элдебхр тылсым куш билеп, санасын сарсыткан, панасыз, дэрменсгз журт уйыгып, не ктерш бымен саск,алак,тады. Ауданга шауып барып к,айтк,ан колхоз бастыгы да жарытып ештеце айта алган жок,. Тек елдщ кошетшш рас- тады. Соган дайын отыру керек. Б1р куш тацга жакын к,альщ уйк,ыда жатк,ан 613 шошып ояндык,. Жер-кок ддрЕадеп, мацай гуръадеген дыбыска толып тур. Ес1м1з шыгып, далэга жупрш шьщеак, Аягоз жакдан жы- ланша шубатылган, хркес-тфкес коп машина агылып келедЕ 258

. тпоиган ЁрЁ, кек машиналар. Артыпан П1ЛД1К, МтыД0НГеЛе^е Америка бергеи «Студебеккер» Доге,, жук буД С0ГЫС \"\"кем Олар токтаусыз арылыи, Царауылды Гичке м;шиналаРь1 екеы жиеНиде отырып сапаи оастадым. Ырп* алды. Меи^Дгаиа тЁзЁмдеп улгердЁм де шатасып калдым. аЛпыс, хегпк д соц уст1не Шатын жук тер. мен адам- Булар УШ'Т0Р . ^^тгы. Осы екЁ аралыкга оёздёц кошспшм(з дардытпеП к р упейл1 журтты куамтканы: отбасыныц ор де апкындаД ^дн акша беретЁн болыпты. Сопле б.ткелЁ мушесш ^ тиын устап кормеген колхозшылар умни бул К0ЛДа1байлык емес пе? Кудаи сзтён салса, оган устерЁ азыи- тозган бала-шагасына киЁм-кешек алуга жетЁп калмак. Опьщ устЁне бул кепи-кон апналасы екЁ аптада аякталып, ел ата журтына кайтып келмек. Сынак сэтЁмен аякталса, слёмёзгс тёсёи кайрап отырган Американьщ жаты карысып, дорме/м куриды- Согыстын оты ошедЁ. А_ л сол отты ошЁр„етЁн мыпа 61зд2ц 1ргем1зде сыналатын атом оомоасы оолмак,. Оган калаи мактанбаска? Осындай жаксы хабарлар анкау, акпейы журтты серптЁп жЁберлд. Кошёп бара жаткан журт оёздёц ауылдыц тусынан откенде эндетЁп, кол булгап бара жатты. Бейне улкен куаныш, улы тойга бет алгандай. Кайрам, журтым-ай! Кара орманга кайта кешу кпын болтан жок. Жузге жуык эскерп машиналар каптап келЁп, бЁр-ак кунде эркЁмдд оз конысына ала жонеллд. ■■■Бёз Сатага кайтып келеек уйЁмЁз сол калпы, есЁктЁ байлатан жЁбЁмЁздешешымептЁ. БЁрак манайымыз езгерЁп кеткен. Сояу- сояуарам шоп, уйыскан алабота каптатан. Бурын корЁнбеп едд, бЁр сары ала каншык панда болыпты. Шамасы аудан жактан кацгып келсе керек. Таныркаганымыз: элп иттёц жути жидёп тусЁп, кыр аркасы таз болып калган. Ол коп узамай олдё. Кун раны да озгерЁптЁ. Карауыл жак булыцгыр сур туманга богЁп, урын жаркырап туртан даланыц енсесЁ тусЁп, бозарып кет- 6131;,ГЫ-. °М0а сыналыпты. Керемет! Ендё америкалыктар с:ГбГ13Ге 46 КараЙ алмай^- Совет Ода гы атом бомба- ' атты елге аиналды. Бёз элемдеп ец куштЁ елмЁз. Ура! 259

Бхрак, коп уза май Клайнар, Дегелец, Саржал жак,тан турл; кауесет тарай бастады. Адамдар белпаз ауруга шалдык,к,ац. Ац-к;ус кырылып жатыр. Ендх апта сайын елд1 коийрмей-ак бомбаны жара беретш болыпты. Копиру керек, бфак ак,ща жок- Сондыктан осы ощрдДй тургындары «к,урбандык,к,а ща. лыныпты». Букьа Совет халкыныц бакыты ушш ол тук те емес. Тамыз айы аякталуга таяп калган. Дала жым-жырт. Кун маужырап турган. Бгр кезде аудан жактан кокжиектх кернегем кызгылт булт пайда болды. Бул не? Табиги бултка уксамайды. Кун желаз, ауа тымырсык болса да элп булт бпге карай жыл- жып келедь Карлыгаштар 613 когшп келгелх кершген емес. Далада торгай да жок- Бэр1 безш кеткен сиякты. Бомба сыналган куннщ ёртецшде-ак кобелектер кошкин басталган. Шыцгыстыц сай- саласын жаздай гухлдетш, думандатып жататын бейкунэ жэнджтер фгеден тонген сумдыктан кутылу ушш бас косып, булт болып ушыпты. Келеа куш тацертец турсам манайда бфде-бф кобелек жок. Кешеп турлктусп кобелекпен нур жайнаган дала суп-сур. Бхздг тацкалдырган сулулык козден гайып болыпты. «Олар бул жердщ де коныс болмайтынын сезш, Тарбагатай жакты бетке алып зулматтан кашса керек» дестх быепндер. Содан К,ундыздыныц кеплддр олкесшде кус . та сайрамайтын болды, кобелек те коп уакыт коршбей кетп... Улкен агамньщ ашуынша, адамныц сай-суйегш сыркы- ратып, урейш ушыратын окига - иеаз калган кенттщ неси калган иттершщ сол кунп тунде бфшп Дегелец жакка карап узак улыганы екен. Бундай сумдьщты ол согыста да кормепп. Б1р нэубаттыц тошп келе жатканын иттер де сезсе керек. Кешннен бомба жарылган кезде ит атаулыньщ зэреа ушып, кацкылдап, куыстан-куыска тыгылганын мен ©зш де талай корддм. Сойтш бул коштен аман оралдьщ. Эзфше, басымыз тугел. Алда не болады? 1ргем1здеп мына аждаЬа канша адамныц ба- сын жутады? Ол бхзге беймэлш... Коп жылдар откен соц гана бхлддк. Оскерилер осы оцфдш кырык жштш тацдап алып, эр турл! сылтау айтып, сынак 260

усхапты. Атом сэулелершщ адам агзасына к,алай аЙМаГтет1н1н быплерг кел1пт1. Менщ Улкен агам солардьщ эсер 6 Шьшгыстьщ сайында жиналган дендер1 сау кырык б1р! екен. ззаМЗТТьШатзеаптажуыарПт/ыксаыЛгаалнгдаашрыкыке4ш-5шжреыкл,дбаг-раакк,, абкэ,ркх,адне мсоенл °бырДа н к03 жуМган. Улкен агам токсанга таяп дуниеден 61Ц- Карт жауынгердД, тшт1, атом сэулелершщ жеце а0ГлГм1а’ ган себебй 031 айткандай: кэресш куйылган кара бошке екен. ЭскерилердЩ айтканын орындамай, соньщ артында жаткандыктан радиациядан аман к,алыпты... *** Жер канша улкен болганымен адамныц Отаны жалгыз К1НДДК кескен туган жерх жалгыз. Сондай жалгызы - Жар' ма ауданыныи Калбатау ауылын (бурынгы Георгиевка) са гынып, кдаретте курбан болган жакындарын еске алып отыратын Казак радиосыньщ ардагер журналиа Гулжан Мухамадик,ызын да атом тозагында шыидалгандардьщ бгрше жаткыздым: «Ак,жалда туып, Бокеде оскенмш. Ауылымызда алтын кеш казылатын. Боке деген табигаты эдемх, тауында озеш сар- кырап жататын, шобх белуардан келетш гажайып жер едд. «Калбатау» деген атыньщ 031 кандай! Бшк таулары алыстан ТОЛК.ЫН сиякты коршетш. Тау 1шшде булдфген, каракат, мой- ыл всетш. Меш аиам кырык жет1 жасында туган екен, 1948 жылы шыдеде. Келер жазда, мен аягымды апыл-тапыл ба- сып жургенде, атом сынагы басталыпты. Алгашкы жылда- ры ауылдагыларды сынак болатын жердей алыска кеппрш журштз. Анам сол кездеп корген сумдыктарын эцпмелеп отыратын. Ал, мен ес бхлгел! коргегпм: бомба жер дуниеш сьлкшддрш бурк етш жерге тускенде ол жер дэу казаншункыр болып, мацайы кулге айналып кететш. Узак жылдар онда шоп оспейдд. Аналарымыз б1зд1 сынак болган куш уйден шыгармай, жарылып бггкен соц «онда бармандар, жай 261

тусед!», - деп тту,,есп1«Дфетп1.сКо[з( бал1андб|оклКгоайи. сои соган сенемо. Жатдаиды мект и жерде аскери калашыетар салып, у тМп коршап тастайтын. ШздердД ол жерге жолатпай- ШЭТКтлашь,ктГрда идеи бес кабат уйлер. Кайр Калбатауда ды. “обеде де сод уйлер каиырап бос каллы. Экеа да, ММууххамаамли Тобалыков, шсоатрыуеасаырдмаегнержтуКр,еытсшта. кАинсатмь,икоштеарргуеаы- СЫМуш Гурсактан ект ул, уш кыз ержеттж. Гайдары ОН СО/1 жарььлыстардьщ курбаидары болды, денсаушылыктары ело, Л,,1 Сол каареттщ зардабын тарткан коптеген ауылдастарым омфдеи ерте етп. Меи мектеп бтрген сои Алматыта оку ,эде„ КвТ1БуГкувде ак кимешект! ак эже больш отыртан Гулжан апамыз осындай естелж айтады. Жарылыстан кейшп емф КСРО ядродык, стратегиялык объектю болгаи Семей по- лигонында ядролык, жэне термоядролык, жарылыстар жа- салып, соныц салдарынан Семей халкы азап шепп, коптеген белпаз дерт турлерше шалдыгып жатты. К,ырык, жылга созылган бул жарылыстардьщ зардабы ушан-тещз. Алгашкы сынакты кезшен коргендердщ ом!р1 узакка созылмаган. Бедпаз ауруларга ушырап, азаппен кайтыс бодгандардыц катары кобейе тустк Радиациянын, кеаршен дуниеге келген- дер генетикалык мутацияга ушырады. Галымдардыц пай- ымдауынша, эрбф дуниеге келетш мьщ баланьщ 48-1 кемтар болып туган. Дуние есшн ашк,ан мьщ баланыц 100-1 тумай жатый шетшедк Аяк-колсыз тугандар мен акыл-есшщ кем бодгандардыц, анемияга, аллергиялык, созылмалы ауруларга ушырагандардыц саны артты. Обырмен ауыргандардьщ да катары ©сп. Бул каарет эл1 де ез зардабын тарткызуда. Сад, мешел, колсыз, аяксыз, тацдайсыз болып омфге келу Семей аймагындагы тургындарга тон кубылыска айналды. 262

Жарылыс токтаганнан кейшп жагдай калай болды? 1991 жылдын 29 тамызыыда Семей ядрольщ полигоны , дьШ/ к,ас1ретке айналган аймак, енд1 к,айта серпп, кдйта еп Хальщк,а кызмет етуге тик болды. Осы жолда кдндай Гтер тындырылды. Ол жайында бЬбен жуздесушде тарих 'СТ ымдарыныц докторы Светлана Смагулова: гыл 1992 жылы «Семей ядролык, сынак полигонындагы ядро- сынактар салдарынан зардап шеккен азаматтарды элеу- ^етг1К коргау туралы» Зац к,абылданды. 21-баптан туратын бул занда уза к уакыт ядрольщ сынактар журпзудщ салда- рынан зардап шеккен азаматтарды коргау, оларга отемдер, жецьоддк беру, аумакты элеуметпк-экономикальщ дамыту женшдеп шаралары айк,ындалды. Зац бойынша ядрольщ сынактар салдарынан зардап шек­ кен азаматтардыц ез денсаулыгы мен мулкше келтгрыгеи зиянныц орнын толтыртуга кукьщтарын камтамасыз ету мшдеттелхндд. Ядролык, сынак, журпзген кезде радиоактивп шогшдхлердщ эсерше ушыраган аумактар эквивалента молшершщ шамасына карай тотенше, ец жогары, жогары, ец томен радиацияльщ кауптц жецьлддкп элеуметтж- экономикалык мэртебеа бар аймактарга болшдд. Радиа- циялык каушт1 аймакта зардап шеккен азаматтардыц ката- рына 1949-1965 жылдар аралыгында эуеде жэне жер устшде ядролык жарылыстар болтан кезде сол аймакта аумактарда турган, жумыс ктеген немесе эскери кызмет аткартан аза- маттар, соиымен катар 1966-1990 жылгы 1 кацтарта дейшп аральщта жерасты ядрольщ жарылыстарын жасау кезецшде осы аумактарда турган, жумыс ктеген немесе эскери кызмет ащартан азаматтар, 1949-1990 жылга дейшп аральщта жещлдцсп элеуметпк-экономикальщ мэртебеа бар аумакта турган, жумыс ктеген немесе эскери кызмет аткартан азамат­ тар жаткызыдды. Ядролык сынак апатына ушырагандарга медицинальщ комек уйымдастырылып, дэрперлж тексеру- ден 0тк131ллд. Ядролык сынактар салдарынан зардап шеккен адамдар арнайы пркеуге алынып, жецьлдштер мен отемдерге 263

кукыкты Р^тап^ш ку^^^арбгоалыпбертыаебтышлатжыэнрдекмуаэкдыц бермдь За^п шекк шамасына карай белпленЩ. ЖогарьГД томен радиациялык каушт! аймак жене жецмдшН ^еуме^к-экономикалык мэртебеа оар аумактагы аймак элеуметп б]ржолгы акшалаи отемакы молшер! бойынша ле нактыланды. Ец бастысы, ядролык сынактардан келтфыген залал ушй, бшжолкы акшалай отемакы алу кукыгын Офшхщ кезекте зейнеткерлж жаска толган азаматтар паидалан- ды 1998 жылгы 1 каитарга дейш зейнеткерл.кке шывдк азаматгардын барлыгына аймагына оран зеинетакыга оелпл! ““ш корсетйш бойьшша устемеакы телендт Соньшен Шота айелдерге, балаларга жэне жасосшршдер мен олардьщ ата-аналарына берыетш косьмша жегалд.ктер мен етемдер белплендй Егеменд! болган едшЬ жарты гасырга жуык жер1м1здд булддрш, ауамызды ластаган, азаматын ауру кылган бул каареттен кутылуга белсене кфктт Ядролык сынак, аланы жабылысымен адамдардыц, балалардыц денсаулыгын калпына келыру жэне емдеу жолында ауруханаларды за- манауи медициналык жабдьщтармен жабдыктау мэселеа колка алынды. 1990 жылдыц кацтарынан офтальмологпялык орталык ашылып, аймакта жылдан-жылга кобешп бара жаткан коз патологиясы, катаракта сыякты ауруларка ем корсете бастады. Полигон уакытына жетпей босану, элаз, жарымжан баланы дуныеге экелу, бедеулж, босанган эйел- дер арасында психикалык ауруга ушырау, анемиялык ау- рулар кобейген едь Анапы коргау орталыкыныц ашылуы осы аурулардьщ алдын алу, оларды емдеу жэне толыктай сауыгуына барльщ жакдайларды жасау мэселесш де колка алды. Семей каласында ашылган хальщтык жэне дэстурден тыс медициналык орталык та аурудыц алдын алу, диагности­ ка, ауруларды емдеу, медициналык жэрдем жэне халыктьщ жэне рееми медициналык эдктер1 мен эртурлк шипагерл1кп уйлеспру негшнде жумыс ктедй 264

полигоны!! жабу гуралы Нурсултан Назар- Семей сынаК ейшш тармаганда респуолика У Жарлыгыиыи баевтыи «...Семей сынак, ПОЛИГОНЫ!! ода к,ты к,-р еспубл и ка - меине: ... орпттеу орталыгына айналдыру» тапсырылган /1ЫК рылЬГоппРорай, Кдзак КСР Министрлер Кабинетшщ болатын' С Р филиалы Курчатов каласында болатын Семей каласында, жаие экологиялык, институтын куру лык, медицина ^ралы каулысы шыкты. оньщ базасында Курчатов орталык, курылды. Бул инс- Кал1а9с9ы—2нджагыылдУылтнтымк,амядырроылныдка. титут бурынгы Семей радиологиялык, диспансер! непзш- де курылып, о- лкелж патологияга арналган иммун жет!С- пеуш!л!пн!н табигатын зерттеуге байланысты оарльщ мэсе- лелер кешенш уйымдастыруды колга алды. Осы мак,сатта курамына Ядролык, физика, Атом энергетикасы, Геофи- зикалык, зерттеулер, Радиацияльщ к,аушазддк жэне эко- Л0Г11Я институтгары жэне «Байкал-1» реакторлык, кешем: кфепн бул Улттык, ядролык, орталык, к,ыруар жумыс аткарды. Халыкаралык, гылыми к,ауымдастык,пен бфлесе отырып УЯО Семей сынак, полигоныидагы жэне оган жак,ын аймактагы радиациялык, жагдайды жан-жак,ты зерттеп, улкен акпараттык маглуматтар жинакдады. Р1нститут 1949-1963 жылдары ауа мен жер бетшдеп ядролык, жарылыстар кезндде аталган аудандарда турган хальщтьщ денсаулыгына ерекше назар аударды. Сынак, аландарындагы нысандар демили- таризацияланды, яти штольнялар мен уцгымалар жойыл- ды. Сол жан-жакты зерттеулердщ, сынак, зардаптарын жою жумыстарыньщ аркасында сынак аумагында болтан жердщ паиыздьщ колемш шаруашыльщ жумысын журпзуге ™бГаь.м„“ 2Готыр-1997 жылы Б№нын Бас ас-оапитмеакхдаалрьыщнтаыкцомаежкдкаоЬрасеатялударптоуалртыыаклн,ыаснкыантрааарцртткак,наднбзыазрладдраадпдаыбш,ые-кмдкееепнн с;гпьмаи оларга жасалып отыртан жатдайынан ха- 265

Ал карапайым халыктыц кунделжп омф1 калай ед1?! Ол жайында техника гылымдарыньщ кандидаты, белплх абайтанушы галым, Бескарагай ауданыныц тумасы, галы.м Асан Омаров тугаи жерше сагынышпен барып, сан-сапалак; оймен оралгаиын «Семей таны» газетше былайберген екен: «Кецес укшет!, «ядролык калкан» жасамак оолып эбперге тускен кездерден-ак Боденелх тусына (Берия, Курчатовтьщ тандауымен) казыктар кагылган-ды. Орасан куш-каржы койсын ба, бхрер жылда-ак эскери калашык, темхржолшылар поселкеа, эртурлх коршалган аумактар салынып улгердх. Кур- чатов каласына кунддз баскадай керектерхн, ал тунде ядролык, «азыкты» тартатын темф жол да ауыл фгесхнен дурс-дурс отед1. Темфдей тэртштщ болганынан не кайыр, зацсыздык жайлаган жерде дуние когермейдх екен. Дегелец тауыньщ 1Ш1не дегнн ешп, малый багып, шобхн шауып журген адамдар «жазыксыздан жазыксыз уланады-ау» демейд1 кара баскыр эскери басшылык- Олардыц тарапынан обал-сауапты ойлап, бетх кызарган ешюмдх коргеи, естхген емесшз. Бф сойкан за- ман болды бул! Эттец дуние-ай, аста-ток каржыдан б!рер тамшы осы ауылдарга куйылса ше, одан Мэскеудщ калтасы жукара коймас едд-ау. Эзфше, сол баягы тхрлж. Аурухана салынбаган, «жедел жэрдем» колт жацаланбаган, тым бол- маса мешрбандылыгымен дацкы жер жарган «Невада-Семен» козгалысынан да бхрер капшык дэрх-дэрмек буйырмаганы неа? вцкей огеххшхлж коретш казак ауылдарыныц жазыгы не? Тусхне алмай дал боласыч— Шыны сол, шала сауатты басшылардьщ «элемдж саясат» жасамак болган астамшылыгынын курбаны, осы ауыр жуки мойнымен котерген ел-журтымыз бупнде камкорлыкка аса зэру. Ертхс ондрх тугел камтылсын демей-ак коялык, тым курыганда, ядролык сынак зардаптарын жою Занында ен жогары камкорлык мэртебеа берхлген бес елдд мекенге ак мэрмэрдэн аурухана салынып, керегшше дэрндэрмек пен жаодыктар неге болшбейд1? Муны кешеухлдететш, етектен тартатын куштер кшдер? 266

г.р сезбен айтканда, полигон мацындагы ауылдарга На- мен Хиросима децгегпи коя турып, кэдхмп калыпты гаСПК * ык турлер1Н кобейту кажетгш айдан анык. каМПКо°лРлигон такырыбына калам тарткандагы максатымныц • жарты гасырга жуык, ядролык сына к зардабыы тарткан, °1р1' ' Ын жасыруга тырыскам билктщ, солакай саясаттьщ КЬ1ЛМ'пен Ертхстщ ар жагындагы «Долом» совхозына болшше '^ып телхшп келген Боденел) ауылын облыстык газет окырмандарина кещрек таныстыру болып отыр. Орта Ертхстщ агысын бойлай жайлагаи Алгабас, Жацакуш, Караторгай, Сартерек деген ауылдар болды. Болды дейтшш, булардын бор1 казф й-тузсхз жогалды. Аты-шулы Хрущевтщ реформасына сэйкес 60-шы жылдары коныс теуш, бауыр баскан жерхн кия алмай шырылдаган журт амалсыздан удере кетершп, Беденелхге кохшп конды. Бул зорльщты «колхоз- дарды фхленддру» науканы деп атады. Согыстаы кейхн енд1 ес жиып, арнасына тусе бастаган ем1рдщ быт-шыты шьщты. Боденел1 ауылы Жацасемей ауданыньщ 1р1 колхозыныц бхрхне айналган. 1962 жылы ел 1Ш1 кайтадан булгндх. Боденелх жерх аумагы езшен он есе хаий «Долон» совхозына белшше болып беытыдь Арада Кдзакстанньщ ей 1рх озен1 жатканына карамай, ем шаруашылыкты бфжтхре салган заманным; кунта-ай. Шындыгында, бул 30 мьщ гектардай Боденелх жер! тугелдей дерлхк ядролык шаруашылык колына тускен соц эскерилер тарапынан ктелген кумык амалы болды. ©йткеш, ауылдык Кецестщ торагасы Мукан Сэбитулыныи айтуынша, ауыл тургындарыныц Т13Ш1, олар туралы архивтхк деректер аудан- да да, облыс орталыгында да сакталмаган. Апыр-ау, кужаттар жогалушы ма едх, олар кайда? Кэне? Бф созбен айтканда, 1984 жылы Э. Кдшаубаев атындаты кой совхозы болып жеке отау тхккенше, Боденел1 аумагы эскери ойынныц, кец магынада айтканда, элемддк «кырги-кабак» согыстын дихрменше туст1, сол ушхн тасада калдырылды. Халыкты кынадай кырган полигон таукыметхн толыктай тарттык жэне «Полигон туралы» Заига сэйкес б!з жан- 267

мадындагы ауылдарга На- Б!р созбеХИиросима^денгеШикоя тУрьш, кэдшп хальшты I ^ ядролык сынак зардабын тарткан, камк°Рл Полигон гакьфь йр1-*арУ“” тырыскан билштдн, солакай саясаттыи КМ/,„Ь|С \" жагьпгдагы «Долой» совхозы™ оолгмше кес1р1Яе\"е/,Ип келген Воденел! ауылын облыстык газет ьоб'окплыпОыярртпмотаарнрЕдарйа,прысСтнащарткаеегрыщескрыеднкетбгаеоннйылаасутйыыжлрдауайрблоаолгоыалнпдАыотл. ыгБароб.ладсы, Ждаедйаткшушш,, булардьщ бэр! казф 1з-тузс1з жогалды. Аты-шулы Хрущевтщ реформасына сейкес 60-шы жылдары коныс теуш, оауыр баскан жерш кия алмай шырылдагаи журт амалсыздан удере кетершп, Боденелпе кошш хонды. Бул зорлыкты «колхоз- дарды фыенддру» науканы деп атады. Согыстан кейш енд1 ес жиып, арнасына тусе бастаган емйрдщ быт-шыты шьщты. БоденелI ауылы Жацасемей ауданыныц тр! колхозыныц бфше айналган. 1962 жылы ел хин кайтадан булшдй Беденел! жер1 аумаш езшен он есе юпп «Долой» совхозыиа болшше болып бекггыдь Арада Кдзакстанныд ед 1рх озеш жатканына карамай, еы шаруашылыкты бфжтфе салган заманньщ куштю-ай. Шындытында, бул 30 мьщ гектардай Боденел1 жер1 тугелдей дерлж ядролык, шаруашылык, колына тускен сод эскерилер тарапынан хетелген кулык амалы болды. ©йткеш, ауылдык, Кецестщ торагасы Мукам Сэбитулыныд айтуынша, ауыл тургындарыньщ тшмф олар туралы архивтж деректер аудан- 43 да'00лыс орталыгында да сакталмаган. Апыр-ау, кужаттар жогалушь! ма едк олар кайда? Кане? Б1р сезбен айтканда, 1984 тккеншр ^ашауоаев атындагы кой совхозы болып жеке отау айткаща ЭуМаШ ЭСКеРи °йынныд, кед машнада «яушш'тасада^алдырьвдГ^ С°ГЫСТЬЩ Аи1Рмен1не тУст1' ттаарпХттгтаытл»кыкЖтыэнКеЫ«НПадоалйиагоднргатнурпалоыли»гоЗнадтгааукысэмйектешс толыктай 613 жан- 267

жакты камкорль * ты талап етуге кукылымыз деп, бхр ауДан .йне бере салуды оцай шаруа керщ эк1мш1л1пненаль / ^ ед. хадкЫ жок. Дей турганмен де, шалкактап отыр с етпейт1И/ сондыктан зор проблема буоллкуе'нгДа Гберсе,соноысыктаурЙаипдаХйыаумдвжнужртэшнеыолбылкытсьщбасмшемыллеакреыт °н \"Фетиде бек ризашылыкпен кабылдары созсв. ат басын тхреитш ^ ерке Ерйсйн тогайлы, бэйектх, кержт! койиауында орналаскан. Ата-бабамнын зираты тур. ттп Жер жэннаты с.мктаигаи алтын мекешм! Су, кум, от шабыидык, арал, кальщ агаш, жидек, мойыл бэр. бар сеиде! Тугаи жерде мешн бала жасымнан ез уишдеи трети, каитсем де сокпай кетпейтш кара шацырагым бар. Ол Ь^адым агам мен Кулизэ жецгемнщ уш. Бул жолы да касымдагы серптм, келж иеа, айнымас досым Телеш Саштулы екеушхз осы уйге ат ба­ сын тхредхк. КДлы ашык аяулы жецгем шарген таба нан мен буы буркыраган куырдак тавдайга бал боп тамады. К,адым агам турл1 шежфе, эщтмелердх майын тамызып шертудщ хас шеберк кулактыц курышын кандырып-ак жатыр. Б1здер ага- жецгемхздщ ыстык хлтипатына болендхк, оныц устше корнп- колан, агайын-туыстар да харш-шыгып амандык-саулык су- расып жатыр. Елдщ муц-зары коп. Оларды облыстык газет­ ке жазбакшы дегендх естш, Рахымхан ага бастаткан улкендер жаты дэрхгерлхк комек пен ауданга катынас маселесш баса айтып, булар лауазымды басшылар кулагына жетсе шхркш десш жатты. Мше, ауылдыц осы ама1-хатын аркалаган Токен екеумгё туе ауа темхр тулпарымызга жайгасып, Семешм цайдасыц деп кара жолга бет койдык. 268

Дертке дауа кайран кымыз Суццардъщ тагы бгр хаты: «Апа! Бупн Саржал ауылына бардьщ. «Семей полигоны айма- гындагы соры арылмаган ауыл» атанып, кааретшен букм елмЬге аты шык,к,ан шагын гама мекен. «Бастауын Шыцгыстьщ б1Йк жоталарынан алатын молдтр сулы Шаган езенщщ кец жазыкта жайылып, кулл! алкдпты когыдхр желекке белейтщ тусы, Кдркаралы мен Семейдщ арасындагы узак, жолда ка- зактыц талай марк,аск,алары дамылдаган кайран олке. «Актабан шубырынды, Алкдкол суламадан» кешн тобык,- тылардыц туган жерше оралганда пана болтан, Шьщгыстауга ашылган алгашк,ы к,ак,пасы кпеттес» деп, Султан Оразалин географиялык, орнын оелплеп берген екен. Саржал аждаЬа аузына туссе де, Саржалдыц кымызы, жылкысыньщ ет1 сол атом сынагыныц радиациясын басендетш, Саржал халк,ын тхкелей тенген ажалдаи к,утк,аруга себеппп болыпты. Бул шындык,! Ол жерде Сэкен Сейсенулы деген ак,сак,алмен таиыстык,. Сол ауылдыи тумасы. Семейдеп педагогикалык, жогары оку орнын тэмамдап, 48 жасына дейш устаздык, кызмет атк,арган, мектеп директоры да болтан. Ушщцп топ мутедекпгшен ещбекке денсаулыгы келмей, елу жасында зейнетке шыкдан. Алгаш кортенде сенсещз, ол кюнщ сырт келбетшен денем тургшктй Бхр коркыныш пен охр аяныш сезъмдерт жандуниеме аласапыран арпалыс экеллд. «Неге? Им? Не ушш 61 р кезде сап-сау, эп-эдем1 болып дуниеге кел- ген адамды осынша к,орк,ынышты пендеге айналдырды? Атом деген аждаЬадан к,орльщ керш, кдарет шеккендердх естш, керш елдм, дэл мынандай болатынын елестетпеппш де... С0кеи ага оз ацпмесшде былай дедп «Семей полигоныньщ эпицентр! болтан осы Саржал ауылында туган, атом по- лигонынан зардап шеккен мывдардьщ бтршш. Сансыз адам катерл! дерттен коз жумса, талай жас асылып елш, 269

талай мугедек, талПеН жа3н.у<я<ааудрену0дмаан эгли1фжоафпеазаш»,егяушдеи.,Бфбасмтеангщы озше койылган ди«= ' казакша атауы - куыктагы рак жэне рак, «аденома прос ' ^ жасалгаи, мулде кормейд!, 0ц зоб. Сол жак коз1М ^ жиырМа пайыз коред!. вт!м жок. козхме бгр рет ота же < ^ таШ баскалары оз алдына... Журек ауруьй Х0ИАР ' ‘ ы автобус кондукторлары Балам, сен бхлсеи, каладаг . маган епщашан билет ал демейд1, себеоъ мен! к,арт адам деп ойлай- ды. Ягни, ещм оз жасымнан элдекдйда кдртацдау корщед] бет-шшшш, озге органдарым к,алыпты децгейден элдецайда осш кеткен, мше керш отырсьщдар, мурын, ерщ, бет, аяк,- колдарым бэр! де озгерхске ушыраган. Б!рак мен ем!рге ссы­ лай келген жокпын. Бес жасымда экем, эжеммен бхрге тускен суретте мулде белек, суйкшдр кара домалак бала едш... Апа! Кдйран агатай да бхр кезде 613 сиякты мектепте окып, одан кейш улкен арманмен студент болды гои! Дипломын алган сои, елше кызмет етш, шэк1рт тэрбиелеп, устаздарга жетекшБнк етп. Орта жаска келгенде, осылай болам деп ой- лады деймктз?! Осылай ойлап, журепм кан жылады. Ер-азамат менщ жагдайым мынандай болганда, Арай Кднапиякызынын халх нехшк? Крянньщ кожепндей нэзгк, гулдей улб1реп турган жап-жас устазыма жасырын карап коямын. Жанары жаска толып унс13 отырады. Ед1генщ де кабагы туй1л!п, ершдерш жымкырып, аганыц аузына кадалып калыпты. ТвртеумЬдщ ортамызда дыбысжазгыш, сырылдатып жазып жатыр. Сэкен Сейсенулы бвдщ сурак койганымызды тоспай-ак, 031 поли- гонга катысты корген-бмгешн, естхгенш еске алып сайрап отыр. Жанары жарык дуниеш кормегеншен, коварен сайрап сол кундердщ суретш бхзге кинодан откендей етш баяндап отырды: «Атом полигоныныц мен корген алгашкы жарылысы мэин есьмнен кетпеидх. Ес быт калган шагым, шамамен 5-6 жаста- мын. Экем ауылдагы бесшшх сиыр фермасыньщ мецгерушкл, 270

жасалатын Дегелец тауларына 20-25 шакырым жарылыс к‘к ^еген жайлауьШда отырып, енш аламыз. 500 ^Тмезпл сауылады, сут тартылып, май шайкалады. Ек1 СПЫР 1 ы бIр бузаушы, 10-15 сауыншы бар. Осымдай кундердщ бак,ташь / стеи кей1н ауылра б1р же,.цЛ, бар жук машинасымен б1р'И и^дамдар келда. Жецол машинадагыныц бареуа картаидау эскер1д. 1 _ жас офицер. Жук машинасындагы он шакты ^иаттьщ аошнде бар казак аудармашысы бар. Ауылдагы с0/. ‘ д1 туГел жинап алды. «Ертец эскери сынак отедд. АКД1 жК'антаРласа каруланып жатыр, баздака бейбат максат» деген- дей сездер айтылды. «Бул ауылда тугел казак уй, палатка, к,улайтын ештеце жок, сондыктан солдаттарга ешкхм арак бермесш, эйтпесе катац жазаланады», - деп, картам офицер баса аопты. Ертеса сагат 11-де барлык ауыл адамдарын далага шыгарып, сырмак, алаша жайгызып, соган отыргызды. «Мына жакка карамацдар» деп, жарылыс болатын кунбатыс жакты нускады. Дал сагат 12-де тарсыл-гурсол басталды. Балалык эуестакпен кунбатыс жакка да сыгалып карадым. Сол галамат к;оркыныш мэцп есшде калып койды! Улкен, кап-кара саныраукулак дал коз алдымда тошп тур. Кррыкканыма-аан бакырып жылап жабердам. Сагат 13.00-де эскери адамдар кайтты. Арада ека-уоц жыл отта. Полигон эбден кушане еа-ода. Елдщ ей ол1п кетта, тапта апатен соныц атылуына толектеспаз де. вйткеш, «дуние жузшдеп ец куатты кару - базде, ягни Ота- нымыз, Советтак Социалиспк Республикалар Одагында!» деп мактанамыз туки тусшбейтш жерголакта халык. «Ал, сынактыц адам баласына зияны жок, жау тонсе баз дайынбыз, баздака беаабат максаттагы жарьолыстар» дейдд халкын баладай алдаган советик аадеологтар. Осылаиола полигон аждаЬасымен арпа- льас жалгаса берда. Эрине, куац тец емес еда. Мемлекет а<,органыс кабалетш арт- тырамыз дегеа-а желеумен тутас Курчатов каласын, Дегелец оиында барнеопе алагыа-а калашык салды. Миллиондаган, * на/олиардтаган каржы боланда, жер асты, жер уста жарылыс- 271

„Р-ЛНС жаС де^жЛлауындГотьфьш! ешм уламьв 500 баКташы,офоуз^и б1р жец1Л/ б!р жук машинасымеп б1р1нде тусте1- л^цм машинадагыныц бфеу1 карта идау эскериадамдар , Жук машинасындагы он шакты адзМ/ °ф1 №де 61Р казак аудармашысы бар. Ауылдагы Ертец эскери сынак, отедг. А1\\ш к1\"Т47каряаиып жатыр, быдш бейбгт максат» деген- Тсе'дер айтнлды. «Бул ауылда тугел казак у* палатка, «улаГпын енггеце жок, сондыктан солдаттарга ешкш арак бермесщ, эйтпесе катай жазаланады», - деп, картац офицер баса айтты. Ертеа сагат 11-де барлык ауыл адамдарын далага шыгарып, сырмак, алаша жайгызып, соган отыргызды. «Мына жак,ка карамаадар» деп, жарылыс болатын кунбатыс жакты иускады. Дэл сагат 12-де тарсыл-гурол басталды. Балальщ эуеспкпен кунбатыс жакка да сыгалып карадым. Сол галамат коркыныш мэцп есшде калып койды! Улкен, кап-кара сацыраукулак дэл коз алдымда тогпп тур. Кцрыкканымнан бакырып жылап жШердш. Сагат 13.00-де эскери адамдар каптты. Арада екьуш жыл отп. Полигон эбден кушше ендд. Елдщ еп 0лщ кегп, т1пт1 1штен соньщ атылуына илектесшз де. Эйткега, «дуние жузшдеп ец куатты кару - бхзде, ягни Ота- нымыз, Советпк Социалист!к Республикалар Одагнида1 » деп лсабмоденавалскмеожттгапгаонкмлаалаИмцаыссса“зыаттнтуеааркгз™иыитжяРуна'сыр°хынСЖблЬеОыМйКста,тшЙажшржа»аеудрпепт°й-ел“днг!кс™хтеа! лхбкаыалыжьдндщааб.йЪа«ылаАнаслдбы7аымсйзые,аннлбаадкйра,дтгпыпаанца- ™Р!мГ^«еШн ж^еуме^тртаТку Т *>|Яа“,С *аб1лет1н арт- оойында бфнеше шагьш ГГ КурЧатов ^ласьш, Дегелеч 271

тарына арнап шаммаа кэсукреырлИылсетраржусмалыьлшддыыр,ыклодпыт.егОенндтаешх- ника экелшш, к ^ обеспечение» деп азъщ-тулж, адамдарга «м° дыктардьщ колыиан келген! мал К©Ис1Мру- кешек боиндь < Рылкыны кобейгп. Судьи туиыгаи щщ,, болды. стсфес / та п жейТ1н жылкынын балдай сэры Ш0ПТ1Н дэрулк -с сактап калды. Оган томендепдей кымызы гаиа .^ й1н 1962 жылы К,ытай елшен 50-60 жанр дэлелдер кед_Р лыкпен тез араласып кетт!, улкендер! ЮШ“Г\"*«РрГ®н,.Н ЖУРПЗД1. Баладарь. мактеп- мал те озат окыды Жазда окушылардьщ ондф.стж бригад, сында болып, шоп шапты. Деисаулыктары мыто, ечоекка шьщдалган, достыкка берхк, адамгериллт, кайырымы МО/1 едд. Сол кандастарымыз келген сон, арада коп отпей шыбын- дай кырыла бастады. Эрине, олардыц таза организм! атом радиациясына тотеп бере алмады. Жылк,ы ет1 мен бал кымыз кыска уакытта денеге сщш, оларды дер кезхнде коргап кала алмады. Осылайша, бала жастаи б!р фермада бфге оскен дос- тарым Есшхан, Сэрсен, Кусандардан 30 жаскд жетпей айы- рылып калдым. Эй, балалык-ай десещшИ 7-8 сынып бтрген жылдары окушылардьщ ондфкгпк бригадасында Куна- фиянов Жумагазы екеум1з трактормен шоп жинап журш, Шурек батыр зиратыньщ жанындаты атом сынак «котлава- нындагы» суга тустж. Шглде айыньщ аптабы, кой дейтш ешкш жок, улкен бес кабатты уйдщ орнындай коплддр туздай с}та койып кетпк. Арада 20-30 жыл откенде екшпп окига да осы жерде болды. Мен туган ауылымда мектеп директорымьш. Тускл уз1л1с кез1 елд. «ГАЗель» колш уйдщ алдына токтап, лшшен уш юс! тусп. Уйге кфш, жон сурасты. Жапониядан келген жур­ налист, аудармашы жэне журпзугш екен. Совхоз басшыла- ры аудан орталыгына жиналыска кеттптх, келген максаттары Дегелецге барып, полигон аймагын суретке туару, соган жол быетш бф адам косып бере аласыз ба? - деп сурады Зайыбым бфаз жещл тамак, кымыз алып келдй «Ой, ДЭМД1 екен» деп мактап, бф-екл кеседен кымыз гигп. 272

- Шетелдеи ГурТкетктегдке.шЖни, ысерн- тамакасып к°и' • Шурек батыр зиратына эцпмемен тез ма шакырым ^ Р полигонга дей1нг1 атом сымагыньщ огрииш бакек*ете-1попсыке«лкхоптло • « Осыиы айтып едш, журналист жшт { келд1. МаШинадан тусш, ошк барып кеР^'^Р, асыП/ туздай кок су коршгенде жапон жшп уГинд! топь Рс ^текке тусш, к,алтасынан дозиметрд] алып, абыржи °л™1Н елшедх. Жапон калтырап коя бердй ты жок, радиация фо ^ нускайды. Бфден ауылга кайттык, да,ММ шсг машинада тмге келдт «Дозиметр 1030 микрорент- *УР\"'сетт| калыпты денгей 31 микрорентген!» дедт од. Канша есе артык екенш оздерп-цз есептей берп-цздер. Сьшак болган жер неге коршадмаган, белп койылмаган, д3; ашьщ жатыр. К;алай аман жураздер, устшгзге скафандр да киген жокпыз», - дед! абыржып. Ауылга келгенде зайы- бым: «Сагатка жетпей неге тез келдп-цздер? Ет эл1 шее койган жок», -деп саскалактап калды. Крнактар та макка да караган жок, келжтерше отырып, калага женеп берлд, - дейдг Сэкен Сейсенулы. Мен шимнен «ойпырмай, осындай сумдык, радиацияньщ ортасында омгр сурш журген Саржалдык,тарда есжокекен гой!»,-деп, гштей иманымды ушрш отырдым. «Ага, аздер осы жагдайды оз укшетшЬге хатпен жет- шдйцздер ме, ец оолмаса комиссия шыгарып зерттететш», — деп калды Арай Кднапиякызы. Ботаныц жанарындай молддр тунык, коз1 одан сайын улкегнп кетштк Сэкен агай асыкпай оз эцпмесш жалгастырды: «Бул екг ок,игадан шыгатын корьпыиды былай гой, бала жасымнан полигонныц зарда- оьш 01Р К1С1дей тартып, кемтар, мугедек болсам да, эл! кунге ж™ аждаЬасы,™ берымей, кажымай курейп келе дымен »уанам“н' кудгрет, жараткан нем! Осыган ал- уйфген кымщы \"шп °31\"' °АаИ С°Н жьикьшь,0 ет‘ мен дам аадаЬасы пли ерюййпТ^Т1\"' °РТаСьша каРай полигон * бодды, дадага КеЛ1\"' еСкертпей™ ьш °™рь1чдар деген талап та вдлды. 273

Жарылыс болатын куш жогары шевд офицерлер вертоЛет. пен ушып келедк ауыл кецсесше кфш хаоарлап, ыезде к,айта ушып кетедД. Ауыл балалары дауылдатып, шац боратцан вертолеты кызыктап, шуылдап шыгарып саламыз. Мундай кундер! мектептеп сабак та жайына калады. ©йткещ, жары- лыс уакыты туракты болмай, балалар куш бойы сабыльщ кошеде журедь Иэ, полигон аранын аша тусп. ©лщ-жгпм квбейдд. Бурын атын еспмеген рак, ак к,ан, кант ауруы, «.ан аздыгы, жуйке аурулары сыякты катерл1 дерттер панда бол- ды. Балалардыц кем1с болып тууы ушыраса бастады. 0зй1е 031 кол салу уакигалары жигледд. Бупн тана ойнак салып жупрш журген балалар тустен кегпн «асылып ©л1пт1» деген суык хабар келгенде, сенбейтшбИ. Адамдардын ауруга карсы иммунитеттер! бэсецдеп, шамалы созге киындьщтарга бола омфлерш «кыл арканмен» киып кетш жатты. Сол кездеп Абай аудандык партия комитетшщ бфшцй хатшысы, 031 де Саржалдыц тумасы Хафиз Матаевтьщ дереп бойынша, 1980-1990 жылдар аралыгында ауданда 104 адам асылып 0Л1ПТ1. Оныц 22-а Саржалдыц оршдей жастары. Ал фгелес Кдйнарда 32 адам есшен ауыскан. Дегелецнщ беймэлш деры, мше, осылайша жалмап жатты. Енд1 кызымныц сурагына жауап берейш. «1980 жылдардыц аягында атом тажалына карсы Саржал халкыныц ересен жойкын куреа басталды. Бул курестщ ба- сында ауылдыц абыз аксакалы К,абден Есенгарин турды. Полигон аждаЬасына карсы алгаш хальщтыц козш ашкан да К,абден агамыз. Ол ьасшщ откф-откф макалалары алды- мен аудандык, одан соц облыстык газеттерде жарияланды. Жалпы сол кезде жасы жетшстен аскан майдангер агамыздын шеказ быпмше суйсшупп едш. Туцгыш рет полигондагы сутеп бомбасын сынау максатымен К,айнар, Саржал, Кдрауыл халкын когшрген кезде, эр ауылдан кырык юстден жиыны жуз жиырма адамды жарылыс эсерш бглу ушш ауылга тастап кеткенш де осы ккшщ аузынан есыдьм. 274

адамына тэжфибе жасаган Отанымыз неткен катыгез, <<03кас1ретт1 ел ед1» деп буюл денем туринккен. ^азхр сол неткенПЬфМа адамныч бхр1 де бул емхрде жок~. жуз.990 жыл. Жазгы каникулга шыаданбыз. Досым, ауылдык ст1и терагасы Кдйырбек Дурмекбаев звондады. «Курча- КСН каласына фгелес жаткан ауылдар полигонныц жабылуын тов п етш, акция отюзешк деп жатырмыз. Автобус дайын, оз ТаЛ;мен баратын адамдар болса ала кетешк, кун ыстык, ыдыс ерк болса кымыз ала сад, - дед!. Туске дейш бф автооус адам эндетш, эне-мше дегенше Курчатовка жет1п келдхк. Акция уш кунге созылады екен. Мацайдагы ауылдар ерте келш, Курчатов каласын коршаган Т1кен сымдарды жагалай к.оныстанып, кшз уй йпп, к,азан- ошагына деиш дайындапты. «Кайтып кетемгз бе, бгз не 1стейм13», -деп дал болдьщ. Мундайда амал тапкыш Кдйырбек: «Келгеннен кейш полигон эпицентргндеп саржалдыктар кайтып кетп деген уят болады, байкаймын, барлыктарында Ыр-Ыр канистр к,ымыз бар сиякды, сонымен к,онак,шак,ырамыз, калганын коре жатармыз, - дедт Кдйырбектг журпзуип Бекен Уалелев коштады. Автобускд келш, Саржалдыц бал кымызын шкендердщ барлыгы мал сойып, 61ЗД1 шакыра бастады. Осы- лайша отырыс улкен той-думанга айналып, соцы сол кездеп партияныц саясатын сынауга арналган митингке уласты. Жер-жерден келген радио, телевидение, газет журналпстер1 калт жхбермей, бул окдганы жазып ала бастады. Сойтш уш кун корпи ауылдардыц курметтт конагы болып, поли­ гон орталыгыньщ жанында «Полигон жойылсын!» деген карсылыгымызды быдфддк. К,азакстан Республикасыныц туцгыш Президент! Нурсултан Назарбаев 1991 жылы 28 тамыздагы Жарлыгымен Семей ядролык полигонын жапты. Мына кызьщты карацыз, совхоз директоры Марат К^органбаев екеумгз жаца оку жылы карсацында калага гссапармен барып, кайтарда «Волга» автомашинасыныц радиокабылдагышынан осы тарихи сэттщ куэа болдык. Ма- шинаны токтатып, полигон курбандары - ею аю корбандасып, 275

багфа-мбыфзьсмавнда!лкууашн аэкцтпампежнщатытиремпынза. гОыйттыыт. ерец, кияд УщКыр рг «К;ьфык, жыл щргын болса да ажалды оледг деген С * хкаалйкк,ыубшужл еплолСиагрожнанлагнанкеакроарймсеодкьсаБ,эсрышнаацйттытасоблюкщуща г* °^ар к< Бгр жйыклеыткежнедле, уМйотсккивасгоагдыепй, шжашруыллаысыспт,ооллкщынкыала жаз*10^9 А Саржал халкын ^ д ана ЖераС™ГцГш»ьш жатыр. Неше Рет хабарладь*, А з нялардан Рс^дык мтг1н балалары, ешкш мэн бермейд!, телеграмма е кемымей ашык жатыр, - деп курандд. I - Сомда Орталык Комитеттеплер буны бымей ме? - деймш мен. - Быедь Оларга казактыи куны бес тиын. Сэкен, мен саган ана жылдары басымиан откен бф уакиганы айтайын. Москвада откен ауылшаруашылык кормесще шакыртылып кешюлж конак уйдеп ею юсЫк люкс болмеге орналасып, демалып жаткам. Болмеге орта жастагы жшт агасы кгр1п, екшгш бос орынга жайгаса бастады. Краснодар олкелж пар- тия комитетшщ екшпл хатшысы екен. Мен Семейдеп поли­ гон фгесшдеп ауылдан келгешмдд айттым. Элп адам койлепн ауыстырып жаткан-ды, содан сомкесш, койлепн алып, шыгып кеткен. «Бгр жумысы болган шыгар, эйтпесе, тун 1панде кайда барады», -деп мэн бермегенмш. Тацертецтурсам, ол келмепп, тосеп бос тур. Этаж кезекгшсшен сурасам: - Слздщ полигон аймагынан екенщхздд б1дш, баска бол­ меге ауысып кетп, - дедд. - Мше, солай карайды олар, - деп капаланды. - Президент полигондагы шахталарды бетондатып, жап- кызып, полигон зардабын жою камына юрку керек деген Жарлык бердь Ертец ауылда акылдасып, Семей облысынан шыккан азамат, Жогаргы Кецестщ торагасы Сержболсын Эбдыдиннщ алдына мэселе койып, полигон туралы Зац кабылданса, халыкка отемакы толенсе, сауьщтыру шарала- 276

М1Н0, 0Д1.101 ДОП'И ОСЫ Пи 1.11 • г II М М Я / ММ 1.1 V * ры *УРсе' $сбН1Н айтты. Мукеи С031НДО гурыи. П1р 'КумД||1.Щ 1И|1М,М‘ ,1/1,1,! ,,п К031 ашык лллмлилры чи.н.и-, 1111.1111111 -и калдарьь^ ^огарШ коцоско ж\\ |мп ....... • чппп, п> ми АЛМкажырлы курсе, уликой жумы.члрдыц >цч.1Ч,1И/1и .'V// дай жылы «Семей сынак ио.шгоиымдагы ид.|м>,Ш1. « ми. зардап шеккен азаматгарды олоумечик корму г/рм/ц,/,/ У4/ Заны КабЫЛДаНДЫ- ОрПНО, ЖЛЦЛ МИЛ МП 1ММ Ч*М /д// • /и /;у,;' бул занды кабылдау оилп емос одп Пул гол ло\\\\< Мураткан агалардын козш ер.пп оо.и I мп. .'ып.дл 1 ииыу * дарынан радиация адгам адамдар, олардым. г!•//<\" 1 ур;;,.? тарыньщ саулелеыл дозасы кдмты.шп, |урлк,1м м**л.1лмши/,',;/ бак;ылаулар, экологиялыц оцалту жумысмры к.лраг /\\л<,у/. '//; «Жыланныч басын уш рет кессон до Слр кс<ч|л к«-л/> Г деген соз тепн айтыдмаган. Полиго!I мечи депсаулы.ими!;; ырып, кемтар еткеншен коймай, гас турмссшс бЬ г/., У ып, тунегп де. Бул окпга 1997 жылы наурыз айынын болды. Мектептщ казандыгын жондеу упп'н куршиг териалдарын экелмекке полигон аймагына мектс-гг;;;. уд кызметкер! жекеменпнк «Волгамен», соцымызда ьуил.:^ экшшшктщ «Т-80» тракторы бар, (журпзулша оз:.,гн:;- ок;ушым Куаньпнкалп Сагындыков) ертерек жур;~ у.згггл. К,арт Дегелен бурадай шопп, бук туеш жатыр. Бурьгнгь: зд-: :: жок, агаш-тоганынан айрылган. Жасыл желек куз беткейлерг арса-арса, карауыткан жакпар тгегаг ата:<::а дегпн шашылган. Тауды бузып, теречге тарткан п-дт-лгт- дьщ бетпактанып, сургылт тарткан беттер1 бетон т,з. жабылган. Сылдырап агып жататын жуздеген буддкта; Узынбулак, кана калыпты, оньщ 031 ауру адам къ Ж?.? >~- сындай эржерден узьлш капа агады. Сойклпнкн Г. калашыгына келгенде кордж. Дол б!р согыстак мекенге уксайды. Кдлашык туп калмай кирлуд.д Бф жиында отыргында К,амза дубамров лй ггк ’.д.д дед ДД- - ды ойыма: «Ой, бул полигон Саржалды кур*'-*.к Д . 277

майтын адам жок, эй, бфак Саржал да аянган жок, полигон жабылган сон оны талап, жермен жексен етй». «0й, айткыщ жездем-ай, козден ерте карт болсац да, созден есендт жгбергец жонсыц» - деп шггеи риза болдым. Соййп, уйден апарган тамагымызды шлш, туске карай жумыска кызу Кфгсщ кеттхк Жартымыз казандыкка кажет саймандарды, калгамы.мыз Кызыл кфшш тиеп, ек1-уш сагатта жумысымызды доцгелентщ жШердпс. Осы кезде УАЗ автоколтмен бгр топ эскерилер сау ейп жейп келдй колдарыыда автомат. «Курчатовка журн-у^р» деп эй-шайга каратпай, оз машинамызга отыргызып алды 4а кетй. 50-60 шакырым жердей Курчатовка келген сон, турмеге камап, жауап ала бастады. Мектеп директоры рейнде бар КШЭН1 мойныма алый, «осылай да осылай мектеп ушш кажетп материалдар алдык» деп тусшдфме жазып бердш. - Жок, ондагы кокыр-сокыр бгзге керек емес, ана теле­ фон линиясын неге киясындар, казф Дегелечде букм бай- ланыс токтап тур, онда америкальщтар жумыс ктеп жатыр, халыкаралык жанжал туады, - деп тергеугш шукшиды. Сойтсек, бв жумыс 1степ жатканда тракторшы Куа- нышкали кызыгып кейп, линиядагы уш метр болатын сым- ды трос ушш киып алган гой, муны б!з бглмеймй. Соны- мен, сол Курчатовта милицияда басшы кызмет аткаратын 031М13дщ Куанткан Кджиев, куйеу балам Шьщгыс Исайынов- тар комектесш, танертещнде турмедеи эзер босап шыктык», - деп бфаз тыныгып, казактыц барльщ аксакалдары сиякты ушеумгздщ кай тума екенддйм1здх жэне бвдщ оку орны жай- ында сурап алды да: - Мен ендг сендерге бгздщ ещрдщ бес жузге жуык жа- рылыс болган полигонды бабамыздыц касиетй кымызымен калай жецгегп жайында айтып берешн, - деп зайыбы Мэрияш апамыздьщ ортага экелген куырдагынан асап, сутй кою шэймен терлеп-тепппп лшш отырып энймесш жалгастырды. Мугалш болган сои ба, дауыс ыргагын озгерте отырып, йлдщ майын тамыза сойлейдт Уш кулакка жагымды. Улы Арнур экесшщ кас-кабагын багып, алдына ыдысын жакындатып, 278

кейбф уакигаларды есше салып отырды. Зайыбы да жаоьг_ нкаоресрееткшшжеаытыкры.ласпеи баласьша каратам анадай камкоррлык «Семей полигонында 500-ден астам жарь,лыс болды Крак алтын оесшм - Саржал ауылы осы к.тареттп, бэошеи акмунагнекжалайынпа,пжкаерлаелды,. нЭэрриенстее,сешл.маяЬлатгэаунелаанзаддшайалкдаызтГ пкоулнингеопн жораьбшытладык,оайрыилаыипы, зсааиуыккабтыырлуданждуым. ыАшдамуйфмакеттортыарабптышн,™„! арынган жуиеге густ,. Эитсе де жасампаз Саржал халкыньт тшатаьр,уажшеытЫлыккттеаргы! , умшаадне-итнеенти,. дМеиеснаублаыскы, монкаун-агоатрктеун сопкппптат\" ларды сендерге баяндай отырып, Саржал кымызьшын ку- дд!ершет,енш, кэалбаанкыатттыышсыезкшкаенрыенддша.леКлыдмейызадльсщамбоузпшнпй бжуалглайы’ сапасы мен зз.рлеиу технологией, осы батытта елЫзде ткаакныдариып,ст-ышкаортаелраурдаьр,ои,ркослагражаалльдщыактбаанстьануныдекПе,р-едкетшййжСаойклёын Сеисенулы. ^ кетШб™1р0:“Г0Са“ ЖабЫЛЬШ' а™ Койнауына Р р' ал СаРжал кымызы балдай дэмтен ты усушшркши, сдуесрытнкые ндаауаай,нажладныт.а Ишэ,ипкаымбыозлыдпа,стжуруМртшемылрыекХтше ултгык; орепдке оаланады. Шынында, жылкы малы атам за- маннам бер! судьщ туныгын 1шщ, швптщ асылын жегши теки жашар. Булан ек! гасыр бурым Актамберд! жырау: Арудан аскан жан бар ма? Жылкыдан аскан мал бар ма? Биенщ сун сары бал, Кымыздан аскан дам бар ма? - деген екен. - Аранын ашк,ан, жаналгыш полигонным дэурен1 отш, халыктыц ецсео котерые бастады. Токсаныншы жьыдардьщ 279

токырау кезещн саржалдыктэр жец1л откхздд, — деп ага эцпмесш жалгастырды. - Мал осхрш, оныц 1шшде жылкы саны бурынгыдан екь уш есе ккаойбейудйБдщкыкмыымзыезныдфжказксбыфтдее-гбеыфтэецгкшэсешктаелааййнатлалдаыс. Бурым тудыратын, ендг кэсш ушхн эркш кымызды баптауга кощ-ф бал кымыз дайындаудьщ халыктьщ тэжфибесш ерщбей- жалыкпай уйренш, сапалы тауар дайындауга копт. Иэ, та- уар. Нарык катынастары осыны талап етть Кымыз емддк касиетшен коса эр жаиуяиыц кункорктне аиналды. Ауылда алды бес бие, соцы 30-40 бие байлайтын уйлер кобейдк 1990 жылдардан Саржалда той, конак, катым кымызсыз отпей- Т1н болды. Бурынгы партияныц октем саясаты орныктыра алмаган салауатты омф салты Саржалда есши айкара ашып, омфге еркш ене бастады. Сондыктаи кымызга бэсекелестер кобейдд. Бетелкеге жабылган кымыздар, елшхзде унтак кы­ мыз онддретш онддрк орындары ашылды. Тшт1, Еуропадагы аса дамыган ел Алмания патенттеп алса да, олардьщ кер- мек татыган кымызы Саржалдьщ бал кымызымен бэсекелес бола алмайды. Егер кымыз дайындаудан букы дуниежузшк байкау отсе, кешеп анам К,апура, жецгем Загия тэрбиелегеи бупнп урпактары дайымдаган бал кымыз мыц кымыздыц ор- тасынан топ жарарына сеншддмш, - дейдд. Турам жер1 - Саржалы туралы айтканда агайдьщ дауыс ыргарында ерекше мактаныш пайда болып, коцьпндеп куаныш сезш1 бхзге уншен жетш, жан-дунием1зге енш жатыр. - Мыц кымыздам топ жаратын бал кымыздыц дайындау купиясын айтып береаз бе? - дед1 Арай К,анапиякызы. - Омы анамнан уйренш калган мына келий - Мэрияш апаларыц айтып берсш, - деп соз кезепн жубайына сыргытты. Шэй куйып отырган апай кесе-шэйнегш алдынан сэл ысырып, эцгше бастады: - Кымыз дайымдаудыц ерекше купиясы жок, бул шаруа бала жасымыздан коз алдымызда. Ка3ф кымыз дайындауды кыскаша баяндайын, - деп апамыз созш жалгады. - Кузде 280

кымыздыц астыцгы суйыгы теплщ, кою тунбагы я кышкьиданады. Ертеишде туи аскан торга жара саГшган саумалды суытып Куиып, 10-15 минут гнсед! Би. сок, 30-40 см етзп жердей казылган шуЦКЫрда то5~н ысталгаи саоага каимацжагылып, барлыксаумал тотарыладь Содан сои огр жарым, не ей сайт кымыз шсшп, сабаньщ «- зын ашып к,ояды. ^ымызды шоумен коса сапырудьщ да пай дасы зор, 0с1ресе кесеге куяр алдында он-он бес минут улкен тегенеде сапырылган кымыздыц мацызы арта бередх. Кымыз аса дэмд! болу ушш саоага тсер алдында шиха казы, не ©рж пен мешз Косса, бал кымыз содан шыгады. Эрине бие бай- ланарда еменнен жасалган ею сабаны суга кайнатып, кымыз акпайтындаи юрхюпру, одан соц кунделжп тазалап жуу кептхру, ыстау, каймак жагудыц да мацызы зор, - деп бхзге тусшдфдт Мэрияш апа кымыз купиясын ашып айтып берген соц, Сэкен Сейсенулы: — К,аз1р оылап отырсам, Саржалда балалык, жастык шагым откен екен. Полигон аждаЬасы аузына алган атам Элх, зжем Рысбибх, зкем Сейсен, шешем Кдпура, агаларым Кдйыр, Болат, апайларым К,азиза, Кдйрия, жецгем Загия, карындастарым Кдпиза, Маигул, шхм Куаныш - охр эулеттен барлыгы 12 адам ооыр ауруынан коз жумыпты. Осыныц бэрш 01хлаганда, «Атаца налет сум полигон!» деп хштей каргыс айтып, нали- мын, - деп, терец муцга батты. «Дегелен олген екен, маган кешл айтындар...» Улымныц ел хшш аралагандагы жазбаларын окыган сай- ын оз кезьммен коргендерш есхме орала бердх. Кдрауыл мен Семехх, Аякоз арасында откен он жылым мешц емфхмнщ Темфказыгына айналып калыпты. К,азф жер жэннаты 281

Жетдсуда, Аспантаудыц аясында жумацта жургендей болра. ныммен, жЖепмшч б1р тупкдршде Ертдстд жагалаган кадьщ халык, - Семей оцдрд, сынак алацы мэцгдлдкке олдп жатцандд^ Сонда керген цайгым мен цааретдм кез келген сэтте, кез кел- ген жагдайда оянып кетдп, меид буындыра бастайтындай. Есдме туссе болды, кунддз оолса, жаным цысылып, тусдмде кореец шошып оянамын. Менщ К,арауылда турып, атом тажалыньщ курыгына туедп, жарымнан, баламнан айрылганымды естдген журна- лист достарым б!р отырыста Рымгали Нургалиевтай улы устаздыц аузынан шыцтьд деген бф эцпменд цозгаган бо- латын. Академик Рекец: «Экесд олгендд естддщдер, шешесд олгендд естдддцдер, бауыр-туысы олгендд естдддцдер, ал туган жерд олгендд естддщдер ме?» - дептд шэкдрттерше. Аудито- рияда шок,тай жайнап отырган жастар жагы устаздарыныц аузына антарыла царапты. «Мен естдддм!» дептд Рекец сонда. «Сапаргали Бегалин агаларыц туган жерд, туган тауы олгенд ушдн сексед-дге келгенде зар жылаган», - дептд. Шэкдрттерд бул кдедндц «влгед-д тау» дегед-д керемет эссесдд-д дздеп журдп оцитын. Кейдн кдтабы шыкданда, сол эссесд дшдд-де ед-ддптд. Кдзацстанныц ецбек едцдрген цайраткерд, жазушы, телевизия саласыньдц корддфейд Султад-д Оразалин аганьщ цолыд-да сол кдтап тиген екен. Алматыдан Астанага бдр келгенде, Султан агага арнайы келдп, сол кдтапты сурадым. Менщ ерекше буйымтайымды естдген агатайым: «Адам оледд, тдршдлдк гдесд оледд, бдрак, таудыц олгендд-д кдм корген?» деп куцдрене, Рымгали ага жай- лы бдраз эцпме агдтып бердд. Жаным толцып, журегдм жы- лап отырьдп тындагам сол сыр цаздр сыртца шыцпаса, жа- ныма маза таптырар емес. Султад-д аганыц дегдар даусы элд кулагымда тургандай: «Рымгали озднщ Дегелец дертд» атты жаца кдтабына цолтацба жазып ждберген екен: «Султан! - дептд. - Атацоньдстан, ага-бауырдад-д айырган, урпак, тамыры- д-да балта шапцан Дегелег; дертд - менщ гана дертдм емес, сенщ де дертдц, Султан, елщд-дщ дертд. Бул кдтапты сол коз жасьдньдц одр тамшысы деп бдлередц. Рымгали». Иэ, Дегелец - менщ де 282

дер-пм. Мен К^рауьидага Абай атындаш орта мектепте окып жургенде апта, аи кургатпай, Дегелецде атом сынагы отт жз- татын. Ук1мет халыкты алгашкыдай сай-сайга тыгып, сактык ойлауды да койган. Бар-жогы Ь^арауыл селосыньщ ортасына орнатылган радионьщ кара табакшасын бар кушше койып санкылдаган дауыстан бомбаныц кашам жарылатынын сагат' минутына дейш хабарлап турады. Адамдар жарылыстан кулаптын уйлердщ астында калмас ушш токал тамдардан сыртка шыгып, кудык, пен пештщ аузын бДейдй Мектеп­ те сабак токтап, балалар уйдщ тобесше шыгып алып, сымга ттлген бозторгаидай катарласа отырып, Дегелец жакка коз Т1гем13. Бхр кезде цып-цызыл алып кун пайда болады. Одам кейхн калпагы кок Преген сацыраукулак шыгады. Ол сейме бергенде К|арауылга карай шацыткан кара дауыл жетедй Жер- дуниеш бозгылт мунар басады. Дегелецнен жуз шакырым жердеп Кдрауылдыц жэш элпндей болганда, оньщ хргеанде жаткан Рымгалидыц ауылы Кдйнар кандай куйде десещзпй! Кейш елге барып журш озшмен мектепте бфге окыган, уйдщ теоесшен Дегелеиге коз тшкен оозторгайдай замандастарым- ды Ьдесем, кобш таппаймын. Бэр1 Дегелец деры - ак кан мен катерл11С1КТ1Ц курбаны оолган. Бхрен-саран Тф1 жургеш елден жыракта турады. К,ара ормандай бйдщ эулет те сиреп калды. Ал Рымгалидыц туыстары ше? Мен бметш екх н-ца - Жешс пен Айгали сол ортак дерттен коз жумды. Жещс талант- ты суретгш болатын ед1, Офак тагдыр оны буйыртпады. Ал Аигали елге тутка боларлык, Нургали эулетшдеп кесек азамат болатын, кыршынынан ерте киылды». «Олген тау» колыма тшп, бф деммен окып шыккан соц, аганыц айткан ар сезш он сузпсшен отктздш. Атакты академик екеушщ естелшнщ озепнде айыкпас окй-пш, кайгылы касфет жатыр: «Семейде коп аялдаган жокпыз, эаресе той иеа Сапаргали Бегалиншц 031 кырга карай тез журщ кетудх етшген сон, Кушжбайдыц басына бф ат шалдырып алып, зулап оты­ рып Жидебайга жетш келд1к. Абайдыц уш атандырган енселг бгнк кшз уй сыйлы конактарга арнайы ыгыедд екен. 1пп толы 283

- тг аудан оюлдер! оз алдына, Сапаргалидыц сексен жаска кТуТен'кенже^ ЙРГппТем1рбеков, у^РЬ. Хамит, Мажит, Касым жо№ ме'н. ТОЙ иесшт колкасы облыс ойлш аудан басшыларьщ кеГсеге^п'кеттлшер, ! эолцдаешШарешуылегрампе,нкааийткаа-кйалиатсаыпк,уоофрлыессшша, сойГесш жальшшндай, отшгеидей белый, акыры о.ршешшга келген сеюлдт Непзп мамандыгы эдебиетшх-мугалш, аузын ашеа комекеш коршетш аккоцы, елдщ, жердщ коп эцпмесш судай агызатын, Абай, Мухтар шыгармаларын жатка ай- тып, талай юсп-п аузына караткан, шешендшмен небф ак,ын- жазушыны тацкалдырган, узын бойлы кара сур жтт Бэтгаш Сыдыков килы мшезлд, коп сыйлы конак купп, тк каккан, экю, кас-кабактаи танитын суцгыла; эдеттеп акпа-токпе мшезш сездхрмей, райком хатшысына лайык, ел агасына тэн сабыр- салмакпен Сапаргали мен Жусшбектщ коцышен шыгып, разы етш жур. Ыммен, кабакпен талай шаруаны бтрш жатыр. Ша- руа келкмген болу керек, кайтадан жолга шыктык. Той иесшщ колкасы облыс ошш, аудан басшыларын катты кинады, оздер1 оцаша шыгып, кайта-кайта кубфлесш, кецсеге юрш кетш, элдебфеулермен айкайласып, орысша сойлесш, жалынгандай, етшгендей болып, акыры бхр шеипмге келген сеюлдд. Непзп мамандыгы эдебиетпд-мугалш, аузын ашеа комекеш коршетш аккощл, елдщ, жердщ коп эцпмесш судай агызатын, Абай, Мухтар шыгармаларын жатка айтып, талай юаш аузына караткан, шешендшмен неб!р акын-жазушыны тацкалдырган, узын бойлы кара сур жтт Бэтташ Сыдьщов килы мшездд, коп сыйлы конак кутш, -пс каккан, экю, кас-кабактан танитын суцгыла; эдеттеп акпа-токпе мшезш сездфмей, райком хатшы­ сына лайык, ел агасына тэн сабыр-салмакпен Сапаргали мен Жусшбектщ коцышен шыгып, разы епп жур. Ыммен, кабакпен талай шаруаны бтрш жатьф. Шаруа келкыген болу керек, кайтадан жолга шыктык. Коцы1 туеш, шешысе, Сапаргали та­ лай кызык, узын-сонар, эр киырга тартатын, мол сарынды, коп 284

эАуебЗаДй1 дээцупфмлеелрекр оадиатнушкеышендп1. аАдрагсыапдыагрыан©дсакренРп‘м' V^наноай, рам хикая бодып ермед|. Жар атына, зират' бейт®ГараМ\"га‘ катысты аныздар бф твое. Шыигыс боктершеи бурыпгы Детален Ай„ рады атыраптарына карай енкейгенде, Сапаргали атыл- тЯетшкенкбеасишлпароыт,ыеррдеыкш. Беужлар0аЩтрыдл1гнанатэашктшы-кбуайтшьф!ллеа„р|ы, да„Лет кел- генде жуйрж ат, сила,-, тазы, алшр кусьша шейш свзболды Бш ожкаиргыаснтыыреакш©шр.оослкии,гаТмфенцшшйакттащстыкромпайс,ыур„леамры| нса, бсаакнтасатлыурюан' тагдырларды коз алдьща алып келед!, эрб!р адамныц тур-гус! жас шамасы, мшез Калпы, соз макамы, - бэр! 03 орнында узак романды тыадап отыргандай боласыц, жазыш кагазга туспе й демесец, бас-аягы жуп-жумыр коркем шыгарма. БФ кезде алдымдагы колштер токтай бастайды. - Будан эр! баруга болмайды, - дед! облыстан мш!п келген «Волганьщ» шофер!, жасы елудщ !ш!нде, салмакты, орныкты Бэтташ оган жакындап кел!п, кушактап, аркасынан кагып оцаша шыгарып алып, сойлесе бастады: - Виктор Тимофеевич, тага юшкене так,ай тусейж, ештене бола коймас, - дедх. „ _.Жок,! ЕнД1 б1Р адым да Бггер1 баруга какымыз жок,. Мына оелпш кордщхз бе? Оныц ар жагы тор, отуге болмайтын тор. Райком хатшысы кулш жШердк - Оибай-ау, казф бул далада не белп жок, не тор жок, со- лар бойынша жур!п, турсац, жан бага алмай каласыз гой. Виктор Тимофеевич туе! салкын тартгы, даусы каткыл шык,ты: - Слз бул белпш бхлущхз керек. Отпей ойнауга бола ма? Жалгыз С13 гама емес, аудан халкы тугел катерл1 тацбаны бьтуге тшс. Радиоактивт! аймак, деген соз. Оныц зиянын аз менен жак,сы быеаз. Ендеше мен запастагы офицер репнде халык жазушысыныц, халык, артистершщ, режиссердщ, баска да жтттердщ, С13Д1Ц, ец соцында озшнщ омфше балта шапкым келмейдг. Сондыктан керг бурылуга тшешз. 285

Бул кезде баска машиналардагы жтттер де тугел тусщ, когалга сырмактоселш, кыем жайылып, корпе, жастык, таста- лып, алка-котан жайгасып, аяктарын косые бастаган. Жылап агып жаткан булак сумей Сапаргали, /1\\ус1поек, Мэжит беть колдарын жуа бастады. - Валдай тэтп, дэрКдэрмек, хлор-слор косылмаган б1р жутсац да, шол!ндд кандырады, - десш, кесемен су алып, ке- зек-кезек шип жатыр. - Ойбай-ау, кымыз хшпейаздер ме? ©л1 суды кайтеаздер? - деп Бэтташ мазасызданып калды. Кей кезде Сапаргали мен Жусшоек арасындагы эцпме б1зге бейтаныс сарынга ауысады. Олар ешкшдг елемеГед, аяк астынан сурак койсан, жактырмаган сыцай ацгартады, сондыктан ондай кездерде создерш болмеуге тырысамыз. Жусшбек баяу гана эн эуенш, не куй сазын естыер-естымес тартып жатады. Кебшесе есшш 613 бымейтш, дуниеден отщ кеткен бурынгылардыц, оз замандастарыныц 'пршыж эрекеп, бастан откендерх, эке-шешелершщ тарихы, есю ауылдьщ хи- каясы, ацшылык-серы1к эцпмелерт Кэукен мен Мэжиттщ сыбыры таусылмайды, эаресе узак жылдар бойы Москва- да турган Мэжиттщ окымаган кгтабы, бымейтш куллдрп эцпмеа жок, ал Кэукен репертуарындагы белпл: такырыптьщ бф1 - Абай аулынан шыккан озшен курдас актердщ айткан создерх, бас-тан кешкен окигалары. Оньщ Абай, Аманкеллд рольдерше таласып, бойыц шагыи дегенге намыстанып, басшы кызметте отырган бойы шагын азаматтарга барып, олардьщ жауаптарына канагаттанбай, акыры «Ара» журналыныц ре­ дакторы жазушы Кднекей Жармагамбетовтен еспген ащы созден кейш токтаганын узак сонар кулкых хикая етш ашудан жалыкпайды. Ец соцында Кэукен «сол агаларьщмен айткан мын калжьщга бьык етпей, оттапсьщ, Туйетхрсек дейдг, Туйепрсек - маган койтан аты. Бхр созбен олтфед1 антурган. Крйган атын карандаршы - Туйетхрсек», - деп каркьыдап кулш алады. Жаппар мен Хамит бфыцгай. Жаппардын колынан дэптерх мен каламы туспейдх, ылш сурайтыны жер, су, ан, 286

тШаО, Пк,штзауу,й0дСе1М, Дм1аКшаитнауалдааржы,уркущнДк1е3д-теужшаЖптиня ЫСТа' отыРыс- жаза береди Кейде белил! нэрсенщ ©зщ кайтяС0Илес1п тУРып б!р аксакалга селеуд! корсетш турып „мтта'к‘аита сурайды, ана йс! «Туу, шырагым-ай, кала эбден шатгГ7 Н6?>> 4егеиде бшмейац бе, селеу емес пе, эдде мещ мазгкг^Т °а' Селеуд1 деп ашуланган. к агг тУрсьщ ба?» - табХугаамиттыркыебсшадеы.ейК|аацсысамвддедкыейжмайгадайды' содяпрды,{ тыщ Мэжит, ,асым екелер^с-^ГьГ^^Ро.' Хамит, К1С1Н1 «ага» дейд!, артьщ соз айтпайды, арак-шараптын 03щ байкап 1шед1, кызу кезде од йонщ кезше туспеуге тыоыгя ды. Буд топта ваш ерйн устайтын, ойына келгешн айтатын - Кэукен. Сапаргади оный, атадарын, елщ, жерщ жаксы быеш агаларымен узецпдес дос, дэмдес, табактас болтан тшт! Шэйбай агасымен Шрлесш ащиыльщ турады к!тап та жазтап сондыктан шыгар, Кэукенд! еркелетш, калжьщга оз! тартан/ кулкш отырады. г' - Сапеке, - дед! Кэукен коз! кулщ, - кадай ойдайсыз св осы эскери адамдарда бас бар ма? - Сондай сурак, бола ма екеы? - Болтаны гой, менщше, эскери адамдарда бас бар деп ой- даймын. - Мынау данышпандык, екен, Кэукен. Эскери адамдарда бас бар дейсщ, э, - деп Сапаргади жымиып куддд. Баскдлар да кулш жатыр. Кэукен басын котерш, маддасын курып, бойын тузеп отыр- ды, какырынып адды, дауга енд! йркетш бидщ кейпше йрдд. - Кулмещз, Сапеке. Эскери адамдарда бас бар дейтш себебш мынау. Оздщ туган жерщ1з Дегедеи тауына, онын мацайына полигон орнату ушш эскери адамдар ойланбады дейаз бе, ойланды. Жуз рет, мьщ рет ойланды. Акыры лайык деп тапты. Елаз жер. ©зен-колг жок,- Шол. К,у дала, ку медлен. Ата-бадаларыцыздыц кунэа де бар шыгар, мумкш, - дей бер- генде Сапаргали саик, ете тусп. 287

- Ей, Туйетгрсек, не тантып отырсыц? К,айдагы шол, кай- дагы ку дала, ку медлен, тапкаи екенсщ, Бетпак, пен Керба- даныи пголш. Б1ле бхлсен, Баяньщ не, Кдркаральщ ^е Шыцгыстауыц не, Тароагагайыи не, Дегелеищ не — оэр! б1р куйка, бф атырап емес пе? Бул менщ аягыма юрген шопр деп отырмысыи, б1ле опасен;, казак, халкыньщ журепне кадалган ок емес пе? Жазылмайтын жара, арылмаитын дерт. Бул змзаланыщ басы бар да, аягы жок секБлдд гой. Урпагьщньщ кылтасын кесетш зулматтан калай кутыласьщ, тэщрш-ау... Кеп уакытка дейш Сапаргалы туйБпп, тыщ тктегендей болып отырды, озгелерде де ун жок- Бф кезде Хамитке иек кагып, бфдецеш экелип дегендей ымдады. Жолдорбаныц 1шшен шуберекпен жаксылап оралган дурбг шыкты. Сапар- гали орнынан турып, ешюмге ты катпастан, жота басы- на котерыд! де, алыстан доцкшп коршген Дегелец тауын дурбшен карай бастады. Тапжылмай узак отырды. Намазга уйыган дшдар мусылман кпеттес, каккан казыктай катып калган. Аягымыздыц ушынан басып, дыбыс шыгармай тобеге 613 де котерыдДк. Сапаргалида кан жок, сол жок, ощ бузылып кеткен екен. - Кудайым-ау, бул не сумдык?! Дэл осындай болар деп уш уйктасам ойыма крер ме? Дегелец тауын куртып жюерштг гой, тауды курткам! Тау жогалган! Уялыныц шыцы, Эулие асу кайда? Узынбулак, Карабулак кайда кеткен? 0зен-булак олген, арнасы да жок. Тау курыган, оньщ орнында тас- киыршык тебе жатыр. Хамит, Мэжит, бала кезшде бауырын- да асыр салган тауларыц олшт1! Ата-бабаларьщныц зираты да жойылган. Енд1 ол жерлердд бхз ешкашан коре адмай- мыз. Будан эрг карай аттап басуга болмайтынын анау белп айтып тур, анау коршау тор айтып тур, оны мен де быем, неге бьгмейш. Эй, балаларым, шмерш, о заманда, бу заман, тау олгенш корген юа бар ма, мше, соган да жетпк, менщ атамекешм, туган тауым - Дегелец олген екен, маган коны айтыцдар, - Сапаргалидьщ козIиен буршак-буршак жас ыр- шып-ыршып кеттп 288

К«ншлр> 1\\м,\\ы I I V » | !М М * V М| 'Ь|1 ! Будан кепш Акоу.иж. . ГкН'Ы , м М'|» 1Гр, 1,0 Кип I У | и аудан орталыгы К^арауы.ыд да, ч; гаи, халык жм^ужмсмпыи со»чсоп к.ими к,отомо| о ми жинал баС КОСулар, ОМ111м>и()Х|ГП КГ I. 1,0 V I Г|П |С|*| гадай кызыкты дткеншен, Сапарга.ш аса 141)11 К()пг,п| •КОК., МИЙИСМ’ Жусшбекпеи сойлесш, ойтссс мурп.| еллоыр.ж, г у, М’У берКмСМшМ,ИтЛо1Кй 1111111,10 ОК1МЛ\\ М.1ПМ11 !•,.1,1, 11.1 кескшде, вз ойына 00.1 гаи жок, ^ ОМОПДЩ д,1.м, Кут1М/ сый-спяпаттан каласысушкп перзентше кушан,ш кои ашмпмои# * амарм/т ежрупрееагдшмдаегпаанусыекрыбдф1. шеменд!, куса-му,,ды, '' Алштаиа 0тке\" “’л™агга Габпт, ГаГтдспдер блекл,,, дКе0Писжауыллыыгыснеызн“мыТЫктЛыЫдПы, гаыс,,ркеасйерката-ркту„кпалгармекшир,гд„,\\ыбеЫ ,I кБоурксаертыжлыкраЭул, лЖе аЭмэбШылшжесеЫткЫен, ^жерге бат и кетереалмалымаХапарГалИТоксангай1(кПейкурткс,^ о ЧтаН ЖФ‘ - 4еГеЖН ^енш катере аГад™^' Атом жайлы тагы бф акикат Суцкпр жазыпты: «Апа! Мен 03Щ13 жгй айта беретш, бар казак аса курметтейтш Медеу атамен таныстым! Арай Кднапиякызы сол кнлнщ уГйне ертш барды», - деп басталатын Суцкардыц бупып хаты меш куанышка боледд. Абыз аксакалдаы бата алса, Суцкарымыыц болашагы жарык болатынына сендш. «Апа, мен азге тартсам керек, эсершдд кагазга тусдретш болып журмш. Кдлай ойлайсыз, бф уй ге ей жазушы когтк етпей ме?» - детд. Мен оньщ салып жгберген эссесш деп оки бастадым: к,ойып «Медеу Сэрсеке - ша казакка мэшЬур есш. Архип актарып, коз! тф1 куэгерлердх сойлетш, К,аныш Сэтбаен, 289

Кткен т1Д„уга жарты гасырлык гумырын арнаган жазу. ряхы™ ;• йиыи козД1Н нурындай кастерлеген казак уш|„ шы. кайр™ жаилы \"^рМи перзенП гасыр апаты„ыц 6аСЫ С“'“: рдандыктаи бУл такырып ол «И* коз, т,р,ко Р атом кааретшщ калай келгенш, оте жакын. Казак д непзде жжтеп, жшктеп, пактысдале- дарын, заладын _ «иетш айтты. Б1з бхраз отырып ацгЫеле^к^Еларалата,1сапарымызда керген, еспгендершюд, айттык- Ол кга оз кезепнде: «Алгашкы термоядролык сынакка кездейсок, куэ бол- ганымда мен небэр117 жаста болатынмын. Сол жылы Кдйнар орта мектебш алтын медальга бтрген досым Нуртелеу Мыкдшов екеухмЬ К,азак, кен-металлургия институтына (казфп К,азУТУ) аттестаттарымыз бен етгшштерьмвдд жгоер- генбв. Алматыга аттанар кун таяганда, тамыз айыньщ 5л кунп тацында ауылымызга америкалык, студебеккерлер топ- талып келсш. Артынша бхзге шугыл турде кешу керектшн, дэл фгемвде аскери жаттыгу отетшджтен мунын, барлыгы б1здщ каушаздтмхз ушш жасалынып жаткандыгын арнайы тагайындалган уптнплер тшсш жаткызып жетюздд. Эрине, эскерилердщ талабына мойынсунуга тура келдд. Сойпп, ара- да бес тэулж откеиде 613 туракты мекешмвден 150 шакырым жердеп Куйжбулак деген жерде арнайы вплген палатка- ларга жайгастык,. Мал-дуниенщ барлыгы Кдйнарда калды. Тамыздыц 12-а, тацертецплж уак,ыт болатын. Экем элденеге кобалжып, уйкыдан тургызып: «Улым, ананы кара, кекжиек тершде тагы бтр «кун» пайда болыпты!» - дедд. Расында да, кок жузшде кунмен катар тагы б!р жарык шар сэуле нур ша- шып турганын ез кезшмен керддм. Мен бфден-ак соган жер атмосферасына метеорит келш кулаган болар деп болжадым. Сонда да муныц табиги кубылыс екенш айтып, акемд! барын- 290

ШЗ ыиыштандыруга тырыстым. Сауатсыз болса да экемнщ МЗГС-ам613КД1аИраагяанкадсатыпаийаын мкдоаиуйырыарутшыпгыгераске,беепкенб.ол«тЖанокп, оуллекыемт., о^ерплер 613Д1 алдап отыр. Орэ, олар кандайда 01р жана ^СКуды сынаклан отюзген, «тек арты кайырын берсш...» дед! Куыр курсшш. Шындыгында, сол сэтте Дегелецдеп «сынак, анында» алгашкы кецеспк термоядролык, бомба льшты. Дала твои Кызыл жалын шарпыды. РадиоактГт] калин тозаи кетерыщ, кун кезш келецкелед]. Из уакь,™ коныстапган мекенде сол кун] митинг втгазид] Жук ко нп,г устшде аудаи басшыларымен б]рге генералдар мен пол\" ковниктер де турды. Олар аса катер],« 11эм куаиыштв! унмен, о,зден 150 шакырым жердеп Дегелен тауында Кенес гадымдары жасаган куатгылыгы алапат жана бомба сыпак тан етязмгешн малшдед]. Айтуларынша, сынак ойдашдай нэтиже корсетшп. «Кецес эскер!нщ куш-куаты ерекше. Бул кте 613 америкальщтардьщ ту алдына шыктык» дестх аскерилер. Улкендер жаты олардан атак,онысымызга к,ашан кайтатынымызды сурады. «Уй-жайларьщызды мук,ият тексе- ремы, аздерге к,ауш туып турмаганына коз жеткысек, кейш кдйтарамыз» дед! олар. Содан, не керек, 20 тамыз кун1 бод! Кайнарга кайтарып, эуре-сарсацга тускешмхз ушш жан басы- на 500 сомнан ак,ша таратылды, - деп еске алды абыз ата сол кундерд1. - Кецест'ер Одагыпыц жер колемI вте улкен болды гой. Адам турмайтын С'гбхр сиякты аймактар бар едг гой, неге аждаканы сынауга сол жактар емес, осы бидщ Семей оцгрЫ тацдап алган?- дедш мен де оз кокешмде журген нэрсен! сурап. - Буган кдтысты деректг мен «Ядерный испытания СССР» деген кггаптан таптым. Дегелен аймагын тандагаи комиссия И. Сталинге: «Шолейт дала. Сол жак,та Тф1 жан турмайды...» деген ресми хатынан узшд! корддм. Одан эрг осы «елаз» мекеннщ 1947 жылта дейшп коныстанушылары туралы нак,ты деректер бар. Мысалы, 1931 жылдьщ сочында Ленинград к,аласында жарык, корген «Весь Казахстан» атты аныктамалык 291

ьатапта, ягни осы жылдыц маусым айыида Абыралы аУда- иында - 29 812 Шьщгыстау ауданында - 34 676, Бескарагайда 48 427 Ку ауданында - 32 812, Аксу ауданында - 63 915, сод *Ы\"8аС,м,, мКектеывлдетгаеин! (жбеарзытшлгпаиЖ. аСцоансдеамебиа)рдауыда»ны20н6да5,0- „рш„ болады. Бул аудандар - аскери полигон иеде„ген 18500 шаршы километр аймак. Рас, 1932 жылш ашаршылык халкыныч 80 пайызыныч омгрш уздн Мэселен, Аоыралы мен Абай аудандарынан 1940 жылы 4 мыинаи 6 мынга дейнп аоалыкта тургын калган. Эйтсе де, Декелей мен Мыржм, тауларьшын боктердерш Абыралы ауданыныи алты КОЛ- хозы 1954 жылга дейш кыстады. Элбетге, суд аймак комис­ сия мушелер! сипаттатандай шолейтт. емес, мал есруге ерекше колайлы, суы мол, шоб! шуипи атырап болатын. Ал Шатан езеншщ бойында Абай ауданыныи Тельман кол- хозына карасты ондаган кыстактары эскерилердщ талабы- мен жыракка кошфмгенш жаксы бглемш. Ал Абыралыньщ Дегелеч мен Мыржык, боктершдеп алты колхозы 1954 жылы Абай мен Жарма аудандарына кошфыдй Ягни, жогарыдагы мэлшдемеде сынакка лайык, делшген алац «мулде иеаз» делшген желеудг Берия баскарган комиссия ойдан шыгарган. Тепнде осы атыраптьщ полигон ушш тандалуына басты се- беп - о кунде су айдыны шалкар, жагасы ну тогай эрг катынас ушш ерекше колайлы Ертк озегп, Семейдеп эуежай мен тем1ржол айтарлыктай мэндх болган. Сондай-ак, мен тага б1р куйкх шындыкты бхлш отырмын. Шынтуайтын айтканда, галым-физиктер есептен шатасып, жарылыстан сон тузыген радиоактивп заттар бфден-ак толкын мен гарышка ушып кетед1 деп топшылады. Ал жер атмосферасында калатын бол1ктер1 шамалы, небэрг 2%, солар да топыракка сп-цп кетедд, сондыктан да аса зиянды емес деген птрде болган басында. бкшшгп гэп: сол топшылауды олар 1989 жылга дейш устанган. Сол себептен де эрб1р кезектд жарылыстан кейшп рапортта олар «радиофон калыпты» деуден эстъп жацылмаган. Осы етфж узак жылдар бойы озгерген жок. Н.Хрущевке нм- 292