Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

пер^ЛР—™™ каРУ »» сак,тап тур сорымызга басты кунэЬар ол жхп жэне эрдайым куатты турде жургхзудх талап егп. Семей полигонындагы атом жэне термоядролык бомба- лар 1949 бен 1958 жылдар аралыгында 50 рет сыналды. Нак, осы жылдардьщ жарылысты уйымдастырушылар ушш де, ерхказ шыдамдылык, корсеткен жергшктх тургындар уш1н де ерекше ауыр болтаны - акикат! Ал эскери дэрхгерлер жерплхктх халыкты емдеумен айналыскан жок. Осы жылдар- да радиация эсершен, катерл! гак аурулары, ак к,ан, радио- фобиядан коз жумгандардыц сыркатын нак,ты атамай, баска аурулар есебшде 'пркелдт Бул жайындагы есеп деректерхн У^К ужымы катан, бакылады. Шын мэнхнде осынау жагдай 1989 жылга детин жалгасты. Сол себептен де сынак, зардапта- рынан каза болтандарды есептеуде кателесулер орын алды. Меи арнайы турде осы жылдары уш аудан бойынша «коныс аударган» жандарды есептедпм. Шамамен 10 мыцнан асады екен. Олардыц барлыгы да радиациялык, «жауын» астын- да болгандар. Осы орайда, не себептен Абай ауданындагы Кдрауыл ауылыныц тургыидарына радиация молшерх жыл бойы 250 рентгеннен туспей турса да елдх мекендерше тездетш кайтарган? Бул суракка жауап жок, жэне табыла да коймас. Ол жайында бомбаны ойлап табушы академик А. Сахаровтыц 031 де бы ген жок. Таты б1р келецаз жайт: полигонга таяу орналаскан ауылдардыц тургындарын тек бгр мэрте гана уакытша кохшрген. Ал 1953 жылдан жыракка уакытша кошфу болтан жок- Демек, олардыц келешек тагдырына эскерилер мен физик-галымдар коз жума караган. Менщше, бул да кездейсок емес. Себебц 1940 жылдардан бастап буржуазиялык когамныц жацсак гылымы, социалистхк курылымга катерл1 деген бопсамен генетика хдшшен айналысуга Кецес Одагында тыйым салынды. Осылайша 613Д1 билеген шала сауатты «косе!Мдердщ» Лысенко сиякты думше «галымдарга» сенген дэрменаз эрекеттер1 салдарыиан он мыц, жуз мыцдаган адам каарет шекть Бул жайында «Осыншама коп жарылыстар кш 293

ушш?» деген мэселеге айырыкша ток,талмак,пын. ХрущевТщ сол кылыгын Брежнев 18 жыл жалгастырды. - Радиация зардабын шеккендер саны 40 мыцнан асады деген шындыц па екен, б1\\е алдыцыз ба?- деп сурады Арай Канапиякызы. - Мен осы Ьдену жылдары бфаз кылмыстарды аныкта- дым. Залалды сыиактардан сон, Абыралы, Абай, Жацасемей, Бескарагай, Май, Аксу, К,у, К,арк,аралы аудаидары туртындары жэне барша семейлжтер жерге тускен м иллионды радиоактмвй болшектер эсершен ак, к,ан, оцеш немесе асказан обыры, радио­ фобия ауруларына жаппай ушыраган. Укшетпк комиссиясы олардыц саны 1992 жылы 1,5 млн-нан астам екендищ аныктады. Аныгында олардыц саны 1949-1989 жылдары канша адам бол- ды? Бул ендД купил сакталган дерек. Бпдеп №4 диспансер тепнде соларды есептеу ушш ашылган. Оныц барлык мурагаты 1990 жылы Мэскеуге экетхлш, купия жагдайда Англияга саты- лыпты. Ол жайында Мэскеуде жарьщ корген «Ядерный испы­ тания СССР» ютабында пакты деректер келтхрыедд. Бул кггап 2002 жылы Ресейдщ Денсаулык сактау жэне атом энергиясы министрлтнщ тапсырысымен жазылган. Осы диспансерде тшмге алынган, радиация зардабын шеккендер саны 40 мыцнан асады деген кауесетп мен де еспддм. Таты бф дереккоздершде 60 мыц адамныц зардап шеккеш айтылады. 1949 жылдан берг сынак алацына айналган бхздщ олкемЬде 470 заряд жарылып- ты. Оныц 24-1 жер устенде, 92-а эуеде сыналса, 8-1 бшкпкте, 1 жерасты сынактары откЫлген. Эаресе, Дегелец тауы мен Балапан шокыларында каарет тацбасы айрыкша басылды. Оларда барлыты 345 жерасты сынагы жасалган. Семей сынак полигонындагы жарылган зарядтар куаттылыгы бойынша америкалыктардыц Хиросима мен Нагасакиге тастаган бомба- ларынан 2500 есе артык. Солардыц зиянды эсершен Дегелецнщ кэдуып мэрмэр тасы колмен уатылатын борта айналган. Ал жерастында нендей хикмет болтаный болжау киын. Ол эскери мамандардыц оздерше де беймэлш. Осынау жылдары ядролыц сынактарды токтатуга елпйздщ зиялылары вз квзкарастарын бь\\дгрд1 же?- деп сураганымызда Ме- 294

Щ п>па- зиялылары Семей оцхрхнде етек алган гасыр ‘ _ К,азак • еТ1 жайында пакты 61лген кезде Мухтар Эуезов, К,аиыш г*С1'?аев, медик-галым Бакия Атшабаров, сондай-ак, олар- СЭГ козкарастары ортак Казак КСР Деисаулык министр! ^1е\" атулла К,арынбаев, Семей обкомыньщ бфшшх хатшы- П Мухамедгали Сужиков кал-кадершше карсы шыкты. Ал, халкымыздыч зацгар жазушысы Мухтар Эуезов 1957 жылы 031Н1Н алпыс жылдык мерейтойын атап отуге тугаи елше кел- генде полигонный кааретшен ауыр оймен, капамен Алматыга жепп, К,азакстаи Былым академиясыньщ президент! К,аныш Сэтбаевка жагдайды баяндаган. К,аныш шугыл арада 150 адамнан куралган экспедиция жасактап, Семей ецхрш уш жыл зерттеп тексеру иэтижесшде 12 томдык материал жинап бастырган. Осы материалдар бойынша Мэскеуде откен улкен жиында зулматтыц зардабы аса кауштх емес деген сылтаумен кептеген адамдар карсы болган. - Адамзаш кааретте айналган Семей ядролык полигоны жайында жазу узактан коцтцаде жур ме ед1?, - деген Арай К,анапиякызыиын сауалына: - К^азак даласындагы ядролык сынак алацыныц халкымыз ушш оте ауыр каарет экелгенхн узак жылдар боны зерттеп келемхн. 1989-1990 жылдары Кецес Одагыныц хргеа согхлш, жариялылык устемддк ала бастаган шакта Семей ядролык полигонын жабу мэселеа когамда откхр козгала баста- ды. Ол кезде Мэскеу билхп Горбачевтыц колында болатын. Казакстан тэуелаздшн ала коймаган кез. Сол кезде Семей облыстык партия комитетхнщ б1рш1ш хатшысы Кешхрхм Боз- таев Колбинге ескертпестен, бфак сол кездеп Министрлер Советщщ торагасы Нурсултан Назарбаевпен акылдаса оты- рып, Горбачевке Семей полигоныныц зардабы жайында же- делхат жШерген. Бул жеделхат 1989 жылдыц акпан айыныц 20 жулдызында жолданган, - деп б1зге устел суырмасыныц тартпаларын актарып жатып, тауып казак тарихында ерекше орны бар Жеделхаттыц мэтхнхн керсетп. 295

«вше щупия. №1-ий данасы Мяска/. Кремль. КПССОрталыцКомитеттщ БасХтишысы М. С.Горбачевке «Казахстан Компартиясы Семей облыстык комитат СОКП ОК-немына жагдайды хабарлайды: 340мыц тургыны бар Семипалатинск каласына таяу жапщан сынак алацыида 1949 жылдан бер/ ядролык кару сынацтары жургшлуде. Бул сынактар эуел1 - ауада, сосын 1963 жылдан бастап жер астында жургшлуде. Казгр арада 40 жыл откенде бул полигонныц айналасындагы жагдай мулде озгерд/. Ягни, по­ лигон кальщ ел орналаскан аймактыц как ортасында калды. Ал бул жагдай сынактар жасау барысында еш ескерйхмеуде. Бул манда жылына 14-18 ядролык; жарылыстар жа- салады, олар осы жердегг гилшраттар мен инженерлгк желглерд/ юпен шыгарып, жуздеген, лтцдаган адал1дар, баск;а да жан-жануарлар ауырып, су пиетгн к;удык;тар бузылуда. Сонымен катар, полигон айлшгындагы топырак цабаты катты озгеркке ушырауда, эрбгр уипншг жарылыс сайын жер бепине радий белсендтгг жогары газ тарайды, оны тощтату к жузтде мулде мумкт елгес. Ядролыц сынактар туралы журпииылык арасында эртурлг птрлер таратылып, тургындар арасында мо- ралъдык-психологиялык куйзелгс байкалуда жзне олардыц осыпъщ бзрт сынак; тудырган кесел, дерттермен байла- нысты деуг де негЬсгз емес. Осындай ауыртпалык жагдайга аландап отырган облыстык; партия комитат СОКП ОК бул жарылыстар- ды токтатуды немесе оный купит н келптт, жарылыс аралыктарын сирексйпуд!, одан эр1 жарылыстарды баска бгр колайлы жактарда откгзудг пипат министрлгктер лхен мекелхелерге тапсыруын оттеди Казахстан Колтартиясы облыстык; колштетгнщ бхртий хатшысы К. Бозтаев. Лцпан, 1989 жыл.» 296

Кчнапиякызы екеумхз жарыса окып шыккан сои, Арап энпмесш одам эр! сабактады: «Тэуекел. Меи сол Меде)т ата К0Л К.ОЯЙЫН», - дейдх Кенйрх'м Бозтаев. Хат дол _.,;м устелшщ успнде жатады. Сол Хатка оу м Горбачевтщ С°Л гГкорганыс министр! Д.Т. Язов: «Бозтаев жагдайды КеЗДб нхстЫп отыр, палигон таза, алавдауга непз жок», - ши^Курчатов калалык, парткомыньщ б!р!нш! хатшысы Н.М. ГтАоанов, калалык, аткару комитетшщ торагасы Е.В . Чайков- V «генералдарга к,арсы котермген алгашцы адам», «кауштх СКП деп жауластыруга гаркедх.28 акиайда Курчатову КСРО адам» Министрлер Кецеанщ торагасыныц орынбасары, эскери- онеркэсхп комиссиясыныц торагасы И.С. Белоусов бастаган Уюмет комиссиясы келедх. - Иэ, Бозтаев бупнде ортамызда жох;. Нурсултан Эб1ш- улымен акылдаса отырып полигонды жабуга бхрй-иш кадам жасаган азамат. Меи бул окигага нак, сол куш Кеппрхм досымныц уйхнде отырып, озш куэ болганмын. Акпанньщ соцына таман ол меш кеинасш уйше шакырды. Кдбагы тусщкх, эйелх де томсарып отыр. Мен не болганын сурап едхм, жарытымды жауап ала алмадым. Сойтхп отырганда укхметпк ВЧ телефоны шырылдады. Кеш!р1м телефон туткдсын котерхп: «Да, Геннадий Васильевич», - дегеш сол, ар жактан айкай басталып коя бердд. Колбинныц: «Кто ты такой?» деп бастап, акылдаспай Мэскеуге жеделхат жхбергеш ушхн кушп-шсш жатканы анык естхлш турды. Мен шыдай алмай дэлхзге шыгып кетам де, эцпме токтаган соц, кайта к1рд1м. Досым сонда да ашыла коймады. Сэлден кегпн тагы телефон шырылдады. К,оцырау шалган Нурсултан Назарбаев болып шыкты. Эцпме ауанынан Нурекецгпц: «ешнэрседен сескен- бе, озш коргаймын» дегешн де ацгардым. Содан дастарканга отырганда оарып, Мэскеуге жеделхат жхбергешн, бфак, бул жагдайды ешхомге айтпауымды отщдх. Эрине, бул ол кезде ра- сында да тхстен шыгаруга болмайтын жагдай едт Алайда, бул шындьщты казхрп кунде коп ешкш ескере бермейдд. К^ызык оолганда Мэскеуде шыккан «Ядерные испытания СССР» деген 297 I

кшшка Кеипршнщ осы жеделхаты толык бермгеи. 20 акпанда К,азак,станнан бфшый болып Семей полигонын жабу турады жеделхат келгеш тайга танба баскамдай корсетыген. Ал ара- да бгр аптадан асканда, Олжас Сулейменов Семей ядр0льп, сынактарын токтату туралы Алматыда бастама кетерщ, «Не­ вада - Семей» козгалысын 28 акпанда куруды усынды. Одам кейш бфтшдеп, Семей полигонын жабу Елбасы Жарлыгымен жузеге асканы оздерп-цзге белплх. Назарбаевтыи Жарлыгына артынша КСРО Президент! Горбачев те, одан кейшп Ресец Президент! Борис Ельцин де еш карсылык оыдфе алган жок.. Арада бфер ай откенде 613 тэуелс13Д1пм13Д1 алдык, — деп Ме- деу ата бвге оз! куэ болган аиырыкша купияныц естн ашып б1р тыныс алгандай болды. Шашы каита бастаган, даналыкка толы басын куректей алаканымен б1р сыипап койып эцпмес1н эр1 карай сабактады. Медеу атаньщ мэл1мдеушше: Сол кезецде Мэскеуде М. Горбачев пен АК,Ш Президент! Р. Рейган ядролык каруды кыскарту туралы кездесу ОТК131П, соныц нэтижесшде, К0б!несе унддстер туратын Американыц Невада штатындаш ядролык алаады, Кдзакстандагы карапайым казактар кеп туратын Семей аумагындагы сынак полигонын жабу туралы уагдаластыкка кол койылган екен. КСРО жагынан курьыган комиссия Неваданын, ал АК,Ш жагынан курылган комиссия Семейдщ полигоны жабылуын кадагалайтын болады. «Нева- да-Семей» антиядролык козгалысы осы кезде дуниеге келген. - Сол курест! Кеш1р!м Бозтаев пен Олжас Сулейменов жалгастырады. Осынау ымырасыз куреске 1991 жылдьщ 29 тамызы кун1 Президент Нурсултан Назарбаевтыц Семей ядролык сынак полигонын мулдем жабу туралы Жарлыгымен гана нукте койылганын жогарыда айтып оттш. Осы К,азак ел1нде жасалган улы шешшшц букы элемддк мэнге не бо- луы да заады едГ Бул - элем журтшылыгыныц тмеп. Сол тБгектщ жузеге асуында К,азак ел! басшысыныц турганы улкен мактанышка да, багага да лайык. Арага бф жыл салып, АК,Ш Конгреа де Невадада ядролык сынакты токтатуга шеш!м ка- былдаса, оган басты себеп - Семей полигоныныц жабылганы 298

■ айдан анык. 1995 жылы француздар Тынык мухит еке1“ ‘ подигондарын жабуга мэжбур болды. К;ытай ел1 арСП199б жылы оздершщ Лоб-Нор шодшдеп ПОЛИГОНЫ!-! жап- де г. -ккеи Улттар Уйымы К,азак,стан басшысыныц Семей яТЫдролык сынак полигонын жапкан кун - 29 тамызды Жаппай кырып жоятын каруларды жоюдьщ буюлэлемдтк куш деп ясариялау жоншдеп усынысын колдады. Бхздщ елшюдщ 1зп ниетш бумл элемге паш еткен бул кундд болашак, урпак, эркез еске алатын болады, - деп бгзбен болган эцпмесшщ нуктесш коГхды- Полигон жайлы алгаш дабыл каккандар «Бггкеи 1ске сыншы коп, соны бтрген ердщ кемг жок,», - деп бабаларымыз айткандай, 1991 жылы 29 тамыз куш сынак, алацын жабу туралы Президент Назарбаевтьщ Жарлыгы шык,к,аннан кейш полигонга ецбек сщхргендер кобешп, «алгашкы болып ун к,атк,андар» шыга бастады. К,азак,тьщ мандайына бггкен маркаска азаматтардыц б1рш-бф1 «оны полигонды жабу кезгнде коргем жок», - деп каралауга дейш барып жаткандарын еспгенде, орыстьщ «Жещстщ экесх коп» дейтхш есше тустБ «Кдарет пен Тагдыр» деген кггабымды жазу барысындагы хздеп тапкаидарымнан жэне Сункардьщ устазы Арай К,анапияк,ызымен, досы Еддгемен Семей ещрш аралап, ел хшшдеп емфдд керш жазган хаттарынан, окыган кггаптарымнан, галамтордан, букаралык, аппарат куралдарынан коргендершнен корыта келе «Полигон жайлы алгаш дабыл каккандар шындыгында кьмдер екен?» деген ойга калдым. Семей полигоны зардаптарын 1957 жылдан бастап алгаш зерттеп, дабыл кагуга кфкжен адам корнекп талым, меди­ цина гылымдарыныц докторы, профессор, К,азакстан гылым академиясыныц корреспондент мушеа, 0лкел1к патология гылыми-зерттеу институтыньщ директоры болган Бахия Ат- шабаров екен деп шештш ен, алдымен. 299

Ол маге тапсырма берген К,азак,стан Былым академия- сыныц президент! К,аныш Сэтбаев. Ал, Кдныщ Сэтбаевка заманымыздьщ зацгар жазушысы Мухтар Эуезов о3щщ 60 жылдык мерейтойында тугаи жерше барган сапарында халкыныц жагдайын корт, Дегелецдей «тауы олт», топыра- гыныц тозы шыгып, суы уга, ауасы радиацияга айнадганын кор1п каареттешп оралады. Келе К,аныш агага жагдайды ай- тып, зерттеу жасауын отшедт Содан К,аныш Имантайулыныц кецесхмен Бакця Атшабаров арнаулы гылыми экспедиция курып, полигонный кеселдерш жан-жакты аныктап, рес­ публика басшылыгына жазоаша мэл1мдеген, о1рак, бхздщ басшылар Кремльдщ каоагын оагып, ол ип 1сп ескерус1з калдырып, атакты академик Сайым Балмухановтьщ зерт- Т0УЛ0р1Н0 Д0 ТЫИЫМ СДЛЫПТЫ. \" Бакия Атшабаровтыц 1990 жылы «Аманат» газетхне аталган экспедицияньщ корытындысы жайлы берген сухбатынан узшдд келтхрейш: «Кдныш Имантайулы 1961 жылы бгздх Торалкд мэжшсхне шакырып, экспедицияньщ бфнеше жылга созылган зерттеущ корытындылады. Сол куш ол бхзге: «Экспедиция зерттеух ете- моте мэнд1 жэне аса дхлпр мэселелердх гылыми аныктады. Бупнде радиациямен ластанган аймакдарды нак,ты бхлемц. Сол аймакдардагы тхршхлхктщ каншалыкты кау1пт1 екендт де журткд мэлхм болды. Соган орай адамдарымыздьщ денсаулыгын сак,тау ушш умметке усыныстар жасаймыз...», - дей келш, ол ма б1з схрэ де ойламаган гажап жайтты еспргп. Сойтсек, ядролык, бомбаларды ауада, суда жэне жер бетхнде сынамауга жарияланган халыкдралык, келкшге келуге б1з журпзген кешендх зерттеулерддц пайдасы типгп. Эскерилер де оздер1 тежеуаз журпзген ядролык, сынак,тардьщ жер- жаЬанды жонсхз зацымдау екенхн, эрб1р жарылыстыц залал- сыз отпейтшхн тусхндд..., - деген тужырым айтты. Шындыгында, бхз «Елхм1здщ 1скери-к,органыс кабьлетхн еселеп арттыратын бхрден-бф куш» атанган алып жартаска прелгешмхздд сезш, сол мэселенх одан эр1 зерттеуге дэрменшв 300

ЫН бшп, капа болып, талай жылгы ауыр ецбепмхздеп Ж°КТЬкты, соныц бэр) купил мурагат атанып, кулыпка тусп «дпиеТееплтшешрынгиеакннлешы'прЬадх!жммуеэтрлгхеамийдштекг1ае3иднв, ,кхоаарклыаытдкыемикдиаыямыСпОрЗуе! шзбихшдЗДе!нутГлшЫкЛещнЫМгшИыалТрыЫумЦа пстерге жцерлендДрДК Бхздщ экспедиция халкымыздыц 13ан' жарасыи эйгхлеп, ел хш1нде каулагаи дерттщ жай- -апсарьш белуге жол ашты. Рас, дерттх жерлестершхздх ажал- дан куткара алмадык- Бул да оксш басылмайтын аухлр окхх-пш, амал не?!»- Осы Бакия Атшабарулы бастап, К,аыыш Имантайулы колдаган Семей алкабын тотенпхе экспедиция жасактап кауырт зерттеу, сол кте эйгхлх болган сумдык айгактар, сайып келгенде Кецес укшетшщ 1963 жылы АК,Ш-пен келклмге келхп, ядролык каруларды ауада, суда жэне жер бетхыде сынамауга жасаган Келкзмге илхктхрген! Бул болса, ядролык каруга де- ген бурын-соцды терк-кагыс козкарасты тубхршен озгерткен ынтымак болатын. «Кш-кхм, сол 1стх 1957 жылы бастауга дэнекер болган тау тулгалы торт арысымыздыц есхмдерш тагы бхр марте кайталаймын: Олар - М.О. Эуезов, ВуИ. Сэтбаев, С.Р. Кдрынбаев жэые Б.А. Атшабаров» деп, Медеу Сэрсеке оз ецбепнде атап-атап корсетедх. Полигон жайлы алгашкы дабыл каккандардыц тагы б!р1 — Мухамедгали Эленулы Сужиков болган. Семей облысындагы экономикалык жагдайдыц курт темендеух, осы огцрдеп халыктых-х ауыр хал1, эаресе, дамылсыз жарылыстар салдарынан куллх халык денсаулыгындагы пагода болган патолопхялык озгерхстер Кдзакстан Коммуниспк пар- тиясы Орталык комитетхн оиландырып, 1958 жылдыц наурыз аиында Мухамедгали Сужиковты ^ызылорда облысыиан Семей облысына басшылыкда ауыстырган. Облыска бфшиц хатшы болып келгенде ел аралап журген алгашкы сапарларыныц бхрхнде Саржал ауылы мен Кушнлр кентхндеп тургын халыкты жайлагаи олш-жгпм гурдам естид]. Аудан басшыларыныц айтуынша, сап-сау, турмыем да 301

бшЛпГилсеымккеезйекбНю соытбнааскыталнарсдоычцубраесйгкеогшералердыагзыампа, тныешиэе ере,с_ек тЭул1К Туй, ыпкотлаем-панйд, деерлт-гсеарлоброшлыхгпенж.уЕрчшк,итыунныш,иунрдееикаоурраугыашжыасгоыспшарсыщ- бозбалаларды шалады. Кр гана Саржал ауылында соцгы ек! жылда он алты бозбада озше-оз! кол жумсап опат оолыпты... КмеанрРаоубыылркеднертшт!деер, еКк,шайенакробмеейнгеСн.арОжсаылламредкыенедсепргшеидеоахкрш. кшан! хатшы облыстык денсаулык сактау болшшщ мецгерушкш шакырып, осы елдд жайлаган сойканды дерт туралы 1949 жыл- дан берп деректер сурыпталган аныцтама даиындауга тап- сырма бередь Денсаулык сактау болшшщ оасшысы К Кисли­ цына сонда радиация зардабынан шешт оолгандар баскаша лертке жазылгаидыгын, атомдык жарылыстардыц зардабы туралы шынайы ахуалдыч ет1р1к ашуга машыктангандарына он жылдан асканын мэлшдейдд. Мухамедгали Эленулы Семейге келгеннен атомдык сы- нактардыц жарылып жаткаиын оз1 де жги естш журедт Сол дуцкшдер туралы бфй-шн хатшыга есеп берш жаткан ешюм жок- Эскерылер алдын ала ескертудх кажет деп таппайды. Ауага таратан улы заттар облыстыц туспк пен теркжей жерш жих булдфедт Радиация булты одан ары Семей мен вскемен каласын да шалады. «Бул негылган басыну?! Жер-судьщ иеа - бхз. Б13ДД олар керек кылмайды! Ойына келгенш ктеп, сынак сайын карудыц кушш арттырып, сол ушш ордендер мен сыйлыктар алады. Ал, асылып олш жаткан адамдар мен кырылган мал ушш жауап беретшдер - б1здщ адамдар. Ау, мен сонда бфй-шн басшы атанып, бул облыста не ушш отыр- мын?!» - деп ашу лантам Мухамедгали Сужиков 1958 жылдьщ 10 желтоксанында «Ядролык карудыц сынагы туралы Семен облысы басшыларыныц баянхатын» жазады. Бул оте купил хатты КСРО Министрлер Кецесшщ торагасы Н.С.Хрущевке, Казак КСР Министрлер Кецесшщ торагасы Д.А. Конавка жэне КСРО Денсаулык сактау министршщ орынбасары А.И.Бурназиянга жолдайды. Хат мэтй-и: «Кецес Укшетшщ 302

арнаны батдарламасы бойынша жопе Семей оГмысыпыц геррпториясында мацызы ерекше зор корганыс шаозсшп отарлазйдяыд.рСолоьшщщцасраудлдааррыконпаижАыбладйана6уедра1нсыынпыацл'укдоа»ма-ктлп,!г', г • ьшданып, кор налес елд( мекендер Ноюпокроо, Мак .Г/Г дУзаарКшжсаргаржыэнреадШиаорактаиудвпанздаатраырнмьщеяезцабкеыкнмпдахнадг/атмт ' Т\"*\" Сол радиоактивп заттардьщ зиянын КСРП Га аит‘Мы. ка институты, Казак КСР ГА-сы жасактзгя» . \"Н“Ч БиоФизи- цяя жэне Семей каласындагы медицин^' ‘рНаиы Экспеди- зерттеумен шубэаз аньщтатанын корсетТ^ г Щ ариайы * туратын ецбекшыердщ денсаудыты мен т^Г °блысыи- курт котерш, меднцинальщ цызметт[ он № с ЖагДаЙын тар закьшдаган аудандардаты ауыо *П'радиоакт™пзат- б!ркатар мэселелерд! жеделгабыл шешуд1 сурайды. Хатка кол койгандар - карапайым ецбек адамдары, коммунистер емес, калалык, аудандык партия комитеттершщ хатшылары бола- тын. Мундай пэрмендд хатты тексеруге Мэскеуден Орталык Комитеттщ бригадасы келедй Мухамедгали Эленулы Семей облысына барганнан ты- ным таппай, ядролык жарылыстардан зэрезап болтан шер- менде халыктьщ муддеан коргап, сынак жасап жаткан эскери зонаньщ бастыктарымен, эскери кешеннщ жетекшыершен жш сезге келш калып журген. Ол К1С1 жайында «Кттап жазу барысында мен б1рнеше жацсактык пен жалгандыктардьщ бетш аштым, кызулы такырыптарды копара каузап, анык-каныгын зерттедш. КСРО Кдрулы Куштер министра Совет Одагыныц маршалы Р.Я. Малиновскийдщ кабылдауында болып, туган халкынын, ауыр тагдыры мен жершщ кайгылы жай-куйш ашына айткан улкен кайраткер Муха медгали Сужиковтщ тарихи ерлш тебфентпеи коймады», - дейдг Медеу Сэрсеке агамыз. «МыМнааршсаелкреМтаарльидныовсСкиемйейукшобелтысбыасныдандаугсытаубг!ар докейге: болмай- 303

ды», - деп жетквген. Содам коп узамай М. Сужиковтх облыс хатшылыгынам босаткди. Жазушы Габбас Кдбышев полигон жаилы алгашкы да- был к,ак,к,андардыц бф1 Энуар Элшжанов екенщ былай ба- яндайды: «атом-ядролык, сынаулардьщ «К,озы Корпещ _ Баян сулу» дуниеге келген жерде жасалганын алгаш айтып ашынган адам мемлекет жэне когам кайраткерх, сан елге, сан журтка белгьп каламгер Энуар Элшжанов едй Ол аитарын кошеде, алацда урандап, аттандап журш емес, хальщаральщ конференциялардьщ мхнберлерше шыгып турып айтты», - деп ек! мысалмен дэлелдейдд. Бхршпйс!, Семей каласында 1989 жылгы 17 ш1лдеде полигонды жабу, кала жэне облыс халкыньщ денсаулыгын жаксарту мэселелерше арналган халыкаралык, конфереициядагы созшен: «...Бхзде уакыт аз- гындаткан адамдар - тоцмойын кадрлар бар. Олар айналасы- на селкос карайды, жогарыдан берхлген жоспарды, буйрьщты орындауды гана бхледд. Эскери адамдарды мен де сыйлаймын. Десем де, жаца алдымызда сойлеген генерал-лейтенантка к,айран калып турмын (ол генерал - полигон бастыгы А.Ильенко, - БД.). Оныц не дегенш бэрщхз де естхддщздер. Схз, генерал, халыктыи алдына келдщхз. Маршалдьщ буйрыгы - бф баска, хальщтыц талабы - б!р баска. Халык полигонды жабуды, бул жактан экетудд талап етш отыр! Бугхнп жиында коптеген баяндама жасалды, бхрак непзп сурак элД естхлген жок. Ол не сурак? Ол: «полигон орналаскан жер кабаттары мукият тексерДлдх ме? К,ырык жыл бойгы сынаудыц зардабы кандай?». ...Ядролык каруга тыйым салу жонхндеп козгалыс тек бупнп немесе сайлау алдандагы наукам емес. Оган жаца жарнаманыц кажет: шамалы. Бул курестщ басында Альберт Эйнштейндей улы галымдар, Николай Тихонов пен Александр Корнейчуктей кецестДк корнектД когам кайраткерлерх турды. БДзден К,амыш Сэтбаев пен Мухтар Эуезов шыкты. Олар 1952- 1953 жылдары оз ецбектерй-1деп, шхарлерхндеп «ултшылдык» ушДн гана емес, жершДздеп ядролык кауш туралы аххткан создерД ушш де кугындалды. Сэтбаев пен Эуезов Семей 304

уонширвшердсеиптаетпонмд-еяпдркоезлдыекс,улсыерндаеу,лжарагзаушкьаырсаыомпр“ РЫН МэскеУ Алматыда галымдар алдында сейлегеидерГ 1 Жуздеске\"де, Ал 613 соны естен шыгардык, барш бю взЫн'Т аЙТЫП ЖУР^- Ыз - басталгам эцпмеш жалгастыруШЬ1 Ра оастагандаймыз. басы алгаш жарылгаи кундер! дуииеге ке*?*4*13' Аг°М бом‘ 61/1гей, куресы шарьщтау шепне жетмзгей! м' УРПЗК Муны максаты сол, баскаша болуы мумии емес! 0 - ЖиынныЧ жарылыстарга карсы курес толастамауга ЯДролы* ныгайтуга тшс кор уйьшдасгыру, 0ны„ есеп-шоты*' КУРКТ1' ашу да тыс, тек ол корга жиналатын акшаны жумсаудьщ жоспа- А у,! алдын ала жасау керек. Таза максатка жиналган каржы т”аза колда болуга тшс! Керкшше болса, денсаулыгынан апрылгам халыктыц, бэршен журдай болган халыктыц енд1 калтасын кату адамгершЕпкке мулде жатпайды! Мемлекет рз алдына, сан-сапалак курылымдар корта кол жая бастады. Штат ашуга, жарнама жасаута кажет деседк бйтпес бурым ойлан, сен ец алдымен патриот емессщ бе? Олай болса, егер ел ушш, адамгершьпк мураттар ушш куреске шыктьщ екен, онда арамдыкка жол берме!». Екшипа, Англияныц Кдуымдар палатасында 1990 жылгы И карашада сейлеген созшен: «...Мен - казак, казактыц улы ретшде аздерге мынаны айтуга тшспш: бул жарылыстардыц бэр1 бНдщ жер1М13дди касиегп огцршде, бвдщ букы коркем онершв бен эдебиетшН эспеттеп келе жаткан К,озы мен Баян махаббаты жайындагы коне дастан туган жерде жасалды. Ол 01-цр - б1здщ халкымыз, мэдениетшЬ ушш ец касиегп де киел1 жер. Орыс Лев Толстойдыц Ясная Полянасы, шотланд Роберт Бернстщ, агылшын Байронныц нндк каны тамган ©лкесшдей. Байронныц олецдер1 откен гасырдыц соцында букы Азия колемшде туцгыш рет сол ощрде, 460 жары- лыс болган жерде казак тхлшде окылды. Байрон мен Пуш­ кин олецдерш казак тмше казактыц улттык мэдениетшщ алып тулгасы улы Абай акынымыз аударды. Абаи кешн 460 думпу болган сол огцрде туып-осш, сонда к©з жумды. Быдш 305

атацты жазушымыз, ромаидары, хикаялары мен эцпмелер1 агылшын окырманына эбден мэлш Мухтар Эуезов те - сол огцрдщ тулеп. Элемге эйгЬй геологымыз Кдныш Сэтбаев Семей кдласында окып, бШм алды. Орыстыц улы жазу- шысы Федор Достоевский мен к,азак,тыц гуламасы, саяхат- шы ТТТпкян Уэлихановтыц гажап достыгы сонда басталды... Керегарльщсыз омф бар ма, оюшшке к,арай, толстойшыл атак,ты ак,ынымыз Шэкэрш Шьщгыс тауыиыц Дегелец, Абы- ралы бетшде НКВД к,арак,шысыныц колынан каза тапты. Оны атып олтхрдД. Шэкэршнщ бар-жок кшэа хат жазысып турган устазы Лев Толстоиша киянатсыз ом!рд1 ацсады, к,ара куштщ к,орлык,-зорлыгына карсы турды, халыкты эдглджке, татулык,к,а, ауызб1рл1кке шак,ырды. Ол К,азан тоцкеркгшщ тэтп урандарына сендд, к,олдады, бфак,, к,азак ауылдарын катыгезднспен коллективтендхру басталганда жаны турилпп, эдыджтен туцмш, тауга кетш к,адып, жападан-жалгыз Лрлж етуге кфктк Амал не, НКВД тьмгскелеп тауып алды. К^ымбатты достар, аздерддц назарларыцызды халк,ымньщ тарихын- да болган бул жэйттерге аударып турган себебш: 613 бупн мунда Кесапат атаулыны айыптауга жиналдьщ. Иэ, Кеса- патты! Ал ол сан турль Атом жарылысы б1здщ Дегеленде, немесе Абыралыда, немесе мухиттардыц аралдарында, К,ытай шол1нде, не Муруроада жасала ма, бэрюф, ол менщ таукыметп коп тарткан халк,ымныц журепн сыгымдайды. Себебх, жарылыстыц мацайдагы буюд тфнплжке кауш-к,атер екешн быедд, басынан кепгп. 460 жарылыстьщ эркдйсысы бюдщ жершщ бен суымызды улады, адамдарымызды кдаретке ушыратты, тшЛ ана к,урсагындагы нэрестелердх мугедек кылды. 460 жарылыстыц эркайсысы менщ халкымныц мэдени бесшнде, аяулы ощршде оныц келкшшаз жасалып, мамысын аякасты етп... Муншама ашынып сойлеп, корген жэбфшюдг алдарыцызга жайып салып турганда кокешме мына суракуар оралды: Осыншама зулмат-сумдык, Ресей- де, Лев Толстойдыц отанында, оныц Ясная Полянасында болуы мумкш бе? Шекспир, немесе Диккенс, Бернс, неме- 306

се Байрон туып-ескен жерлерде ше? Бул суракка езщ жау ап берегам: ЖоК! Мумкш емес! Ал казак мздениетщщ бес!п болган жерде жарылыс жасау — жиырмасыншы гасырда уш рет: 1904-1905 жылдаргы, 20-жылдаргы таукыметке жэне оты- зыншы жылдаргы касакана жасалган аштыкка ушыратылгаы халыкты акыл-есшен тагы б!р тандыру. Мырзалар, меш дурыс тусшгейаздер! Мен ядролык к,аруларды пален жерде сынауга болады, тулен жерде сынауга болмайды деп турган жокпын. Ол каруаарды кап жерде болсын сынау — адамгершБпкке жат адамзатка к,арсы к. Соз ьщгайына карай айта турайын: мен агаган жазушы Эуезов пен галым Сэтбаев радиация улаган сол жерлерде 50-жыддары бгрнеше рет болды, жерлестершщ хал-ахуалын бБпп, зцпме-с0здер1мен жубатып бакты жэне, эрине, онымен тыноаи, тоталитарлык жуйеге карсылык бБшрдь Олар сол уш1н «ултшыл» деген жалган айыпка ушырап, кугын кордц акырында катерл! йк сыркатынан кайтыс болды. Акыд-ои жаппай оянып: «Токтацдар!» деп жар салуга кгргстг. Ажал себетш албасты кару-жаракты шыгару жарысын дереу токтатуга шакыруда. Полигондарды жабу- ды, жаппай кыргынга ушырататын кару атаулыны тугел жоюды талап етуде. Бупн «Еске алу» куги. Конвентридщ откен согыста киратылган гибадатханасы алдына тац ата жиналган журтшылыкк,а соз арнаган Кентербери архиепи­ скопы осы талап жайында айтты. Бейбп'шБг1кт1 жактаушы копшБгжпен Лондонньщ Вестминстер аббаттыгында, Тра­ фальгар алацындагы Нельсон баганасы алдында болган кездес)?лер1 м 1зде де С031М13 осы болды... Осы гасырдыц соцына дейхн тек Акыл-сана жолымен журуге куш сала бхрггейж! Тоталитарлык идеологияны лактырып тастап, Берлин дуа- лын кираткан, Батые пен Шыгысты табыстырган Уакыт, бгздщ иазарымызды жалпыадамзаттык куидылыктарга бур- ган, бгзддц жершй ушш, келер урпактарымыз ушш ядролык кару-жараксыз бейбгт ом1р орнат};га мумкшддк оерген Уакыт бгзден осыны талап етуде. К,азак парламегтшц ок1Л1 ретшде оз атымнан гана емес, атом жарылыстарынан шексгз зар- 307

дап шегупл казак, халкыныц атыиан аздерд1 бейбхт вмхр ушхн куш бфжтгруге шакырамын! Чернобылш радиация куйддрш-жандырган белорустар мен украиндардыц, Жаца жердд мекендеугш солтустж журтшылыгыныц да айтар соз1 осы дей аламын. Акьмдылык, - бфбеткейлж емес, Уакытгыц кадф-касиетш тусше ому. Уакытты етюзш алар болсак, улыдержавалык абырой-беделшгзден айрылып, атом кулше КОММ1П каламыз. Бгржкен Улттар Уиымы келеа1991 жылдыц кацтарында ядролык кару-жарак мэселесшталкылайды, соныц алдында мына 613 ядролык каруы бар елдердщ укшеттерш Акыл-сана дауысын тыцдауга мэжбур етуге тшстз!», - дейдь «Энуар Элшжанов: «Меи буйтгш! Мен суйтпм!» деп кеуделемейтш карапайым жаратылысты азамат едн Мына ой толгамдарыныц толык, нускасы «Полигон жабылуга тик! - Полигон должен быть закрыть!», «Атом кулше кемшп калмайык! - Чтоб не остаться под атомным пеплом!» деген такырыптармеи казак, орыс газет-журналдарында жария- ланса да, Итаптарда шыкса да, Семей полигоны туралы соз козгалган жерде ешкш оларды аузына алмайды. Элде сауат- ты, талгампаз, эдметшм окырманымыз азайды, элде «кермес, - туйеш де кормеске» айналдык па?! - деп Габбас Кдбышев ашына айтып отар. «Менщ естунмше, полигон мэселесш ур да жык Н. Хру- щевтщ алдына эуелде Семей облыстык партия комитетшщ Бфшшн хатшысы Мухамедгали Сужиков койыпты, алайда «жугеругш кесем» огаи жудырыгын керсетш, орнынан тай- дырып жхберштн Яши, курес басталмай жатып тиылган. Ал тыиымга бой бермес курес 1989 жылы жоспарланды да жузеге асты. Оныц туын обкомньщ жаца Бфп-шп хатшысы Кеппрш Бозтаев тж кетерген курес», - деп жазады езшщ «Жанпида» деген кггабында Габбас Кдбышев. 1989 жылдыц акпан айыныц 20 жулдызында Семей оолыстык партия комитетшщ бфшпл хатшысы Кеппрш Бозтаевтыц сол кездеп Министрлер Советниц терагасы Нурсултан Назарбаевпен акылдаса отырып, М.С. Горбачев- 308

й полигоныньщ зардабы жайымда жюерген жедел- ке Семе1ихта полигонды жабуга жол ашкдн курестщ басы ХЭТЫ Та<!полигонды жабу куресшхздщ бастадуыыан аякталуы б°ЛДЫ йда киын бодды», - деп Кеипрш Бозтайулыныц «Семей пэЛодлеикгао1н-ыс» ^еген К1Табында оз1 айткандай курес узакка созыл- ды. «1989 жылгы жетшпи сынак,тан соц Караганды шахтерлерх озар3 бас коскан митинпде: «Жетер! Эскерилер келеа жа- рылысты жасайтын болса мерзш! шектелмегеы забастовка жасаймыз. Бхз гана емес, куллг Кдзакстан жумыскерш солай етуге котерем13...»/ - дегеы карар кабылдап, соган 130 мыц шахтер кол койды. Мен осы кужатты Кремльге экелш, Одак парламентшде курган «Ядросыз элем ушш», — деп аталган топтьщ мэжшсшде жария етпм. Содан соц парламент сесси- ясында жарияладык- 500 депутат сол шешшд1 жактап дауыс бердд. Бул енд1 сол кунде оте сирек болатын колдау!», - деп жазады «Мы в мире» макаласында Олжас Сулейменов («Каз- правда», 20 сэухр, 2012 ж.). 1991 жылдыц 29 тамызында К,Р Президент! Н. Назарбаевтыц Семен ядролык полигонды жабу туралы Жарлыкка кол койылды. Сол Жарльщ бойынша: «...Семей сынак полигоны Одактык - республикалык гылыми-зерттеу орталыгы болып каита курылсын. 1991 жылы оньщ мэртебеа мен гылыми- зерттеу жумыстары непзп багыттарыныц тЬбеа жасалсын жэне бекгплсш...», - дедд. Ядролык карудан бас тарткан Кдзак елшщ саясатын Жер жуз1 жэне БУУ ерекше жогары багалады. 2010 жылдьщ сэухр айында Семейте арнайы келген БУУ-ныц Бас Хатшысы Пан Ги МУН Дегелец тауыныц кул-талканы шыккан уймесшщ устшде турып, эр елден келген журналистерге бер- ген сухбатында: Мен казхр ядролык сынак алацыныц нолдхк нуктесшде, сынак жасалган жерден екх шакырым кашыктыкта турмын. Осы аймакта атом бомбасыиыц 470 турх сыналып- ты. Солар жасаган кааретп оз кезшмен корген соц-ак куллг адамзат баласына мен: «Жер бетшде ядролык карусыз элем куратын мезгы жетп! Сол тажалды сынауды токтатайьтк!—»/ - 309

деп бар дауысыммен айкайлагым кедедд», - деп К,Р Президент Нурсултан Назарбаевтын К,азак,стаи атырабында ядролык, к,арудан кутылган аймак, куруга шакырган уидеуше барынща к,олдау корсеткеи. Мше, менщ зерттеулершдегх сынак, алацын жабуга алгащ дабыл кдкдандар мен тажал унш бхржола ошхруге атсалыс- к,андар осылар. Ажал апанын жабуга юмнщ к,алай удес косцанын тарих езх дэлелдей жатар. Ец мацыздысы, Семейдеп атом полигоныныц уш мэцшпкке опт! Бозтаев бшп Жазушы Медеу Сэрсеке: «Иэ, Нурсултан Эб1шулымен ацылдаса отырып полигонды жабуга бхрпшп цадам жасаган азамат - Кеппрхм Бозтаев бугшде ортамызда жок,...», - дейдд. Журналист, ак,ын Жумаш Кенебай: «Бозтаев КСРО К,оргаиыс министрлхгшен ядролык, сынацтардыц радиация- лык, салдарлары туралы материалдарды жариялауын жэне бул ацпараттарды Кдзакстанга беруш, Семей полигоныныц мацайында ориаласцан елд1 мекендерге царжылай комек корсеттлухн, тургындардьщ элеуметпк-экономикалык, жаг- дайыныц жак,сартылуын, сондай-ак, ощрдеп радиоэко- логиялык, жагдай мен тургындардьщ денсаулыгын тексеретхн комиссияньщ курылуын талап етп. Кешфшхан Бозтаев - Казахстан Республикасыныц 1992 жылгы 18 желтоцсанда кабылданган «Семей ядролык, сынак, полигонындагы ядро­ лык, сынацтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды элеуметпк цоргау» туралы Зацыныц, ядролык, сынацтар сал­ дарынан зардап шеккен тургындарды медициналык, оцалту багдарламасыныц авторы» - деп жазады. Журналист Владимир Пигаваевтыц «Егемен К,азак,стан» газетхндеп жазбасынан: «Халцым ушш, жерш ушхн жанпида!.. Партиялык, талап- тэртш бойынша мен ойымды Орталык, комнтеттщ б1рш1ш хатшысы Колбинге быддрухм, ацылдасуым керек... б1рак, ол 310

карсы баойлтаьдшы..,.жжоол*ы,мадйытпкаеусеыднй о0тлшдеейНша.з..араблаехваутты облоюКбГр бинге ем,и! Тэуекел! Кеппрш Бозтаев Министрлер КечесЫц хорагасы Нурсултан Назарбаевка телефон шалыгг, «шепнер жер! жок- • • » екешн ашып айтты. Укшет басшысы молшерх бф минут уназ отырды да: «Бастасан баста, 613 колдайтын бола- мыз!» - дед1». Жазушы Габбас Кдбышев озшщ «Жанпида» кггабында: «Элемге эйплх физик, академик Евгений Павлович Велихпп Кеипрш Бозтаевпен хабарласып, Семейге эдеймеп ею прт кел!п, сынау журпзмген жерлерд! аралап, туршндармш ацпмелесш каитты да, халык депутаттары алдьшда, ральщдар ортасында нык сомлел: «Семей лолмгоиьш жабу жоишдег! талап дурыс!» дел тужырды. Солай дел М.С Горбачев ке хат тапсырды. Атакды хальщаралык, журиалшы Генрих Аверьянович Боровик КСРО Жогаргы Кецесшщ сессиясында, Телерадио орталыгында оатыл соилеп, Семейдеп ядролык сынауларды дереу токдатуды талап ету орынды екенш ашып айтты, оньщ пжф1 шет елдердщ аппарат куралдары арк,ылы барлык курлыкка тарады. К,азак,станньщ Мэскеудеп оккп Серкболсын Эбдхлдин, КСРО Жогаргы Кецеа Экология жэне табигат комиссиясыныц торагасы Кэкхмбек Сальщов халыкдъщ муцын мувдап, жогын жокдасты, талабын колдасты, полигонный белсеид] кимылыи тежесп». Кеипрш Бозтаев езх «29 тамыз» кггабында: «Менщ жедел- хатым кырьщ жыл бойы ядролык, сынаулардьщ жемтт болып жаткан К,азак,станнан Кремльге Семей полигонын жабуды та­ лап етш жеткен туцгыш реем и кужат болды. Ол кдлжыраган каралы даламыц кдргыс дауысы едь Мен тэуекел еттьм... Ертецп кунге сендш, курбандьщсыз болмас куресшнщ мак,сатын к,адф туттым...», - дейдд. КСРО-ньщ аманында, куллг он бес республиканы ала- кднында устап отырган Мэскеудеп Коммуниста Партияныи Бас Хатшысы Михаил Горбачевка Семей полигоныньщ жагдайын айтып, жабылуын талап етш хат жазган Кеипрш 311

Бозтаев деген журек жутк,ан кш ед1? Кецес Одагы Коммунисту партиясына катгы берглген, нагыз коммунист, облыстьщ басшысы бодып отырып, од неге Жогаргы жакдагылардац аягыи тартпай, 1989 жылдыц ак,пан аиыныц 20 жулдызында Семей полигоныныи зардабы жайында жеделхат жолдаган од _ туган ултын жанындай суйе бзлген жэне сол улты ущвд кдндай киыидык,тарга да карсы тура алган ержурек тулга едг. Асыл азамат Семей полигоныныи ауыр зардаптарымен белшеше куресш журш, акырында 031 де осы б^р аты жа- май аурудан небары 64 жаск,а толар-толмастаи, тым ерте коз жумган болатын. К,асиетт1 К,уран-хадистершде: «Жак,сы адам - Аллаиыц нуры. Журеп таза, жаны жайсад, жак,сы жандар алдымен шамга ук,сайды делшген. 0йткеш, шамныц жарыгы барлык, айналасындагыларга тепе шашылады», - дел1нген. Иэ, шамныц жарыгы бэр1не жетедд, б!рак, жарыгы шашыраган сайын бытес1 таусыла бередг емес пе?! Сол сиякды, Кепирдм Бозтайулы да шам сиякты едд, оныц жарыгы полигоннан зар- дап шеккен куллд Семей ещршщ бурыш-бурышына, зрбгр жаиныц журепне жетт1, жарык сыйлады, б1рак, озд соне берлд. Кеш1р1м Бозтайулы к,ытайдыц: «Мыц к,адамдык, сапар алгашк,ы адымнан басталады» деген нак,ыл соз1н бастау епп алып, оз ом1рбаянын «Семей полигоны» деген ютабында жа- зыпты: Семей облысыныц Аякоз ауданындагы жер жэннаты, табигаты гажайып сулу Ак,шатау ауылыныц К,алгуты атты жер1нде дуниеге келген. Сепз баланыц экесд Бозтай - кдрапайым шаруа, колхозда уста, анасы - Балхия непзшен уйде бала тэрбиесшен айналыск,ан екен. Алматыда Тау-кен институтыньщ металлургия факультетгн б1т1рген. Согыстан кегйип ауыр жылдардыц киындьщтарына мойымай, ау- ылдан шыккан жогаргы быдм алган екг жгпттгд бгреу1 едг. Инженердщ дипломын алган сод, жолдамамен 0скемен к,оргасын-мырыш комбинатында едбек жолын бастайды. Со- дан узд1кс13 он б1р жыл жумысшы болганнан кеГпн партия к,ызметше ауыстырылады. Кешгргм Бозтаевты жаксы бхлепн 312

жандарДьП1 айтуына Караганда, табигатынан аса салмакты, 61лпсп, принципшм жан болыпты. Жакын 61Л1МД1 де акшатаулык, туыстарын 031 баскарып отырган арайындарьш, \" ыс децгейнде жогары кызметке коп тартпаган коршедд. Г°ган окпеа кара казандай болып журген бхраз жерлестер! , ° рКен. 1987 жылдьщ акпанында оны К,азакстан коммуниспк тиясы Семей облыстык комитепнщ бдринш хатшысы кызметше тагайыидайды да, Г.В. Колбин 031 экелш отыргызган. Облыстык партия комитепнщ уйымдастыру Пленумын- да Колбин оны «Б1з схздерге оз адамдарыцызды кайтарып турмыз», - деп таныстырады. Кеш1р1м Бозтаевты семейл1ктер жылы кабылдайды. Облыстьщ тыныс-прш!Л1пмен жете таны- сып, кадр курамын 1скер, кажыр-кайратты жас мамандармен толыктырып, 1с ыгермейдх. вскеменде жумыс ктеп жургенде ядрольщ полигон женшде узын кулактан гана еспгегймен аса мэн бермейтш жас Ж1ПТ ед1. Семейге кызметке келгенде былай деп жазады: «Сонымен, 1987 жыл - оз кызмепмде Семей ядролык по- лигонымен жакынырак таныскан жыл болды. Эрине, ал- дымен географиялык картада корсеплмеген атомшылар каласын корухм керек едд. Богде адамньщ к1ру1не катац тый- ым салынган «Семей-21» деген кандай купил кала. Оган коса, ол каланьщ «Курчатов» деген екшпп аты бар болатын. Курча­ тов каласыньщ бэр1 галымныц есхмхмен байланысты екенш, бэлюм жакын жургендер гана жаксы бьаетш шыгар. Ол - ец алдымен, Курчатов орталык кошеа. Граниттен кашалган аскак ескерткхш - каланьщ рэмш мен мактанышы. Каланьщ пайда болуы мен калыптасуы осы улы адамга байланысты», - деп бас- тап, кулазыган далага салынган гажайып каланы суреттейдд. Жанга жайлы коммуникациялары, жолдары, алацдары бар эппакшатырдай кала кэрШрпстщжагасыида. Мунда кызу ом1р сур1п, жаксы кызмет гстеу уш1н кажеттщ бэрх жасалган. Улкен мэдениет угп мен эдемх дукендер, муражай мен бфкелю мек- тептер, конакуйлер мен мейрамханалар, балалар бакшалары 313

мен жайлы коттедждер. Кфлданоалы медицинаньщ соцгы та- лаптарына сай салынган аурухана кешеш. К,аланьщ солтуспк-шыгасында Ертхстщ жагасында 1949 жылы бфн-пш атом бомбасын сынауга келген Берияга ар- нап салынган екх кабатты коттедж коз тартады. Мунда Берия аждаЬаны ауага жхберу ушш екх-ак кун турган... Кеипрщ Бозтайулы облыска басшы болып келгелх осындагы бфкатар калалар мен елдд мекендердх тугелдей аралап шыккан. Онда тек элеумегпк жагынан артта калган мекендердх коретЫ. Олар мен мына Курчатов тургындарыныц жагдайы жер мен коктей корхндх. Кдламен танысып шыкканнан кеиш поли­ гон басшылары кец далада шашылып жаткан непзп объек- т1лерд1 аралап кайтуга хлтипат быдхредх. Эскери тжушакпен гылыми-зерттеу жэне сынак алаидарыныц тобесшен карай келе жаткан Кегшрш Бозтайулыныц коз алдына бабаларынан калган сурет: малшылардыц кшз уйлерй ушр-уйф жылкы, табын-табын сххыр, отар-отар койдыи осы ен далада жай- ылып жургеш келедд. Оныц орнында уцфейген шахталар, мунаралар мен коршалган темхр торлар хпыга келгенде, денесх туршхгхп, боIXын жаххсыз сезнм билейдд. Курчатов пен оньщ тэжфибе-сынак алагхдарын бграз шарлап караганныц озхнде алдагы жумыстыц каншалыкты комакты екешн корсетедх. Олар колхоздар мен совхоздар- дан болхп алган орасан зор улкен даланы алып жатыр. Шаруашылыктар мал жаххылымдарынан, епстхк жерлершен айырылуга мэжбур болды. Олардыц экономикалык жэне элеуметтхк дамуына киындык тугызды. «Сынак алацдарын аралаган кезде откен, талахх рет кайталанган жерасты ядролык жарылыстарынан пуган жердщ коркы жуз1 калай айгыздалып кеткешн оз козхммен корддм. А1хкыш-уйкыш жарылып, тып-типылы шыккан оз жершхзде тхршБххк белгкй жок сиякты жэне бхздщ опасыздыгымызга, осы бхр катерл1 кауштен сактап кала алмаганымызга кокхреп каре айрылып, б1зге окпелеп жаткан тэрхзд1»; - деген Кегшрш Бозтайулы толганып: «бул жердщ бетх, ал астында не болып жатыр екен?», - деп жаны 314

кжуейрзаеслгты ксеытнеда!г.ыКноьпщжэыселрдтареднанжбеерр1дщжубоеттЫшАгег ^ 6 жат«аи сацлаулар, жарьщтар пайда болтан. Содаолаг улкен'УЛ1<ен газдар шыгып туратын болыпты. «Жарьыыс * радиоактивт* калын кабатында ядрольщ бэлШс заттп^г ТЭН С°Ч жеР^Щ й-пкП. Жер асты да ауыр жаралы жене боТ туе жылдар боны сауыга вдймас Мапп « °Л ^ жуздегекнеремеггей кеадп ушш сазайын т *ер 031Н1И - Деп вдн жылап капп „? Ж9Т*ан спякты коршедх», к;аитады полигонных* сыпак аландарынан. 1987 жылы подыгоы уйкысынан оянады а бфаз тынышталып калгандагы есесш кайтаруга юрхседд. ~ ы 20-дан 150 килотоннага дешн жететш 18 жарылыс жасайды. Кегшрш жумыс кабинетшде отырып-ак; кезектх жарылыстыч куатын жердщ тербелкхнен ажырата алатын болып кдлады. Облыс басшысымен кездескен к,ай ужымда болсын эцпме атом полигонына ойыса бередт Бфшшх. хатшы 1989 жылдьщ басында облыстык, денсаулык, сактау болшшщ мецгеругихег Т. Ток,таровк,а полигон зардабы хуралы мэлхмет- туей-пк дайындауды тапсырады. Оный эзфлеп экелген к,ужаты еи бхр сурапыл дабыл кагуга татитын кужат болып шьщты: аурушан, бала саны жылдан-жылга артып барады. Жуктх. эйелдер анемияга ушырауда. Ак,ыл-еа юнэраттар кобеюде. 1954 жылдан бер1 онкология ауруы облыста ею есе, Семей каласында ею жарым есе оскен болса, ол тажалдан: Аягоз, Шар, Бородулиха, Новошульба ауыл-селоларында эрбф жуз мыц адамнан жыл сайын 270-300 адам, Кдрауыл, Саржал, Кдйнар, Баршатас, Долон, Мост, Черемушки елдх мекендершде 270-450 адам кдхтгыс болады екен. Радиология зардабын зерттеушх орындар сынау орталыгынан 160-250 шак,ырым ау- ыл-селоларда туратьш юсхлердщ онкология сыркаттарына сы- наудан 3-4 жылдан соц шалдыга бастаганын, суркдхя дерттщ жьы сайын кобешп, аск,ынып бара жатыпты. Семей каласы тургындарыныц турл1 ауруга кдрсытабиш к,арсылык,дэрмеш, иммунитет! томендеген. Абай, Абыралы, Бескарагай, Жаца- семей аудандарында халык,тьщ 30-40 пайызы к,азфдщ езш- 315

Де сондай куйде ере= тымен лы емхана ашылган да, онын ©скемеидепа б!р жарым жыл- дан кейш жауып тасталган. Семейдеп емхана ьщшамдалып, «Бруцеллезге карсы диспансер» деген купил атаумен алынган. Ол ол ма, КСРО Денсаулык сактау министрлш 1966 жылдан бастап Семей каласында онкология сыркаттарын зерттеуД токтату туралы шешш кабылдаган. Нагыз сумдык кои?! Жазу- шы Еаббас Кдбышев «Жанпида» деген хикаятында: «Кеипрщ катты куйшш, кыстыгып, устелд! койып-койып калды да, аткып турып, терезеге барып, куйбец тфлжД кошеге коз та- стады. «Халыкка кастандык! Копе-корнеу кастандык!» деп •пстене кубфледй Дос-жолдастарыньщ: «Жердщ козгалганыи корш журсек те, Кеппршнщ козгалганыи кору киын болар» деп эзмдейтш мшез! салмакты, байыпты КешфШ1 ержаз сыр берд1. Ендд кайтсш?! «Куйдфген сон шыдатпай...» (Абай). Элден сон сабасына тусш, устелше оралып, тоте телефонына кол созып, полигон бастыгы Ильенкомен байланысты: - Аркадий Данилович, сэлеметаз бе! Бозтаевпьш. - О, Кеипрш Бозтаевич! взп-цз де есен-саусыз ба? Оздщ телефон шалуыцыз мен ушш куаныш та, курмет те! - Коцьа-кугнщз жаксы гой? - Жаксы, Кеипрш Бозтаевич. - Ендеше, жаксы екешн пайдаланып, сгзге бгр отйнш жа- сайын. - Айтыцыз, колымнан келсе орындаймын, аянбаймын! - Облыстыц жаца басшысы болган соц... «жаца» деймш- ау, бф жыл толып та калды. Аркадий Данилович, полигон- мен жете танысу менщ м1ндеттер1мнщ бф! екенш аз жаксы быеаз, солай гой? - Эрине! - Олай болса, сынау жумыстарын журпзетш ужымда- рьщызбен, сынау орындарымен, зерттеу-емдеу мекемелерн 316

• - н алдагы жылдардыц жумыс жоспарларымен танысуым Н'3 ''Жарылыстарды туарген фильмдерндз бар екен, оны КереКрсет11-издер. Осы аптада улгерсеирздер жон болар едх, да К0дуйСенб1 гой, ал мен алдагы аптада Мэскеуге журемш. буПН ^эСкеуге дейаз бе? Онда, Кеыпрш Бозтаевич, бул аселелерд! сонда шешкешщз... жон болар едБ м _ дркадий Данилович, аздщ басьщыздан сеюрш кеткш кедмейД ©зп-Цз ретгещз. _ Маскеуддй рухсатынсыз... _ Жолдас генерал, рухсат алу - аздщ мшдетщй. Сау болыныз! Телефон тутк,асыи орнына коя салды да: «Булта- лактауын!» - дедп Кегшрш зацды кук,ын пайдаланды, атомнан сутеп бом- басына дейшп жойкын карулардыц ауада жэне жер астын- да сыналган тур-туршщ калдырган гздерш автомэшшмен, ушакпен журш, бэршен танысты. Жуйкесш шабактаган сапары «0те купил. Бфшпн сутеп бомбасын сынау. 1955 жыл» деген дерекп фильмдд керумен аякталды. Полигонньщ не екенш озгеден есту озщ коргеннщ жанында кур елее екен... Он шакты колхоздьщ иелтнде болган 18,540 мьщ шаршы шакырым жер сыиак алацына айналыпты (онда 454 рет сы­ нау жасалган). Тургындар коппрьаген де, сынау нэтижедерш керу максатымен сынау нуктесшен 15-20 шакырым кашык жерлерге, - эр туска, - эркилы жобалы 5 кабатты уйлер, кенсе гимараттары бар «калалар» салыныпты. 50 метрге дейшп терецджке орналаскан лабораториялар ез алдына. Кдлалардьщ пэтерлерше алуан турлх аспаптар койылып, уакытша кораларга тэжфибеге курбан койлар камалган, олардьщусп-басы да - кужынаган аспап... Эне, ушак котершдх. Сутеп бомбасын алып ушыпты. Б1р сэтте гшркеудердщ мындаган коцырауы кацгырлап ала жомелгендей болды. Бомбаны тастауга согылган дабыл. 1500 метр бшкте ере- сен зор алау лап етш, букЬх аспанды орт шалгандаи бол­ ды. Экран да бульщгырланып кетш, бхр минот шамасында кайта тазарганда ©те зор дщгектей кубыжык коршдд, ке- 317

нет оньщ дп-ц к,ан мен к,умнан жасалган кызыл курец тусп дэу сацыраукулакка уксады. Оньщ туп жагынан кудды ала- пат дауыл урган тещз толкымындай болып, тараган шацду куйын жолындагыныц бэрш жайпай жонелдд... «Фильм - со­ вет гылымыньщ жетхстшне куэ тарихи кужат» деп, беташар С03Д1 бастаган диктор бэрш тэтзштеп баяндауда. Желпхнхске толы дауысы даракы ыргагынан жацылар емес. «Сендерге - мактаныш, ал бНге - кайгы-каарет!» - дед! Кеппрш хштей кыстыгып. Кеше танды алай-дулеи коцхлмен атырып, кундхз, сынау сумдыктарын коре тускен сайын ызага оулыгып, бфак сыр бермей журш ед1, ал мынау фильм жанын турхшктфд!. Пенделхк коркынышы алапатты токтатар куш табылмага- нына окшген хштей куйшхшше косылып, журегхн сыгымдап- сыгымдап кояды. Экраннан коршген сумдыкты бф сезбен айтса: Семей оцхрх де - кешеп Еханшх дуниежузъпк согыста жау табанында калган жердей... Фильм аякталган сон, Ильен­ ко катар отырган Кехшршдд колтыгынан демей турегелш, зымияндана жымиып: - Кеппрш Бозтаевич, азге фильм унады ма? - дедт - Рахмет, жолдас генерал, сау больщыз! - Кегшрш элдебф шаруасына асыккан Наше аягын жебей баса еакке беттедЬ>, - деп, хикаятта Кегшрш Бозтайулыныц сол кундердеп жагдайы баяндалды. Полигонда кандай куатты жарылыс болса да, «Время» багдарламасы эдеттепдей: «Се- мейге жакын аудандагы полигонда 20-дан 150-килотоннага дейхнп жерасты ядролык жарылысы болды, радиация молшерх калыптагыдай», - деп хабарланады. 1989 жылдыц 12 акпанында полигонда куаты 90 килотонна жарылыс болады. Ауага жайылган радиоактивт! газ иа, тхптх эпицентрден 120 шакырым Шагам поселкесш де тумшалаган. Поселкеде по­ лигон хстерше катысы жок эскери болхм бар екен, солар шу котерхп, наразылык жасайды. Ол жэ1“хгп болхмнщ бастыгы ге­ нерал-майор П. Бредихин обкомга дереу ресми мэлшдейдх. Полигон басшылары обкоммен де есептеспей, радиоактивп булт сейхлмей жатып, 18 акпан ку1-и тшт1 зор жарылыс жа- сайды. 1989 жылдыц акпан айында бф апта хгшнде катарынан 318

жасалган жарылыс халыкдъщ да, облыс басшысыыьщ дбека!стРкаетгиаьнгмобклыайснбаатстшы.ылСыоглы оседбаецпттьщенасдкеерКыевшетд™ом, гг^0™1^ бшспес курест! бастап кегп. «^ияметке ушырагаЛГ КаР<ГЫ денсаулыгы, жердщулы топыра^а айналуы купы» и *ТЬЩ каныпезерлщ, полпгоншылдардьщ бетпактьыИ Ф^ьмдеп басшысыыьщ жуйкест жукаотттт п ак’ырында об- лыс ген кызмегке келе обко„ны„ бюро тапер алд_ыЖДао- лдастар, достар! К,азак,та: «Пышакда ышершде ешы де бакырып улгеред!» деген мэтел бар, мен сол ешйнщ кеб1И кисем деймш. Зулмат полигон семейлжтерге запы- ран кустыруын удеттк Бул озбырлык,кд ендд шыдауга бол­ иды! Млне, мынадай жеделхат жобасы бар, ок,ып берешн, п1К1рлер11-ЦЗД1 айтьщыздар, содан кейш белшге тапсырайьщ, пакты нускасын жасасын, омы жеке оз атымнан Михаил Сергеевич Горбачев жолдаскд жШеремш. Жеке оз атымнан. СЬдердщ ресми катыстарыцыз жок,. Не болса да езш корш аламын, тэуекел! Ок,иын. Кабинет шп, егер бейнелеп айтсам, бхр ысып, бф суып турган шыгар. «Эдркше жете к,ояр ма екен?»; «Озге соккы болады гой?!»; «Республика басшылары- мен акылдассацыз жон болар едЬ>; «Бул ушш Слзге кдянат жа- салады»; «Бюро мушелерх тугел к,ол кояйык,!»; «Эл1 де бхрер кун ойлансацыз, кдйтедг?» - осылайша шкхрлер сапырылысы болды. - Жолдастар, мен ушш сакдык, жасаган пейглдерщгзге рахмет, бхрак, мен будан ары шыдай алмаймын, хат жобасын Пигаваев жолдаска тапсырамын, ол журналшыньщ тьт сузпсшен ОТК13СШ, содан кешн тагы ок,имыз, - дедг Кешпрш. Обкомньщ Упт жэне насихат болш1 мецгеруипсшщ орынба- сары Владимир Пигаваев кдрап шык,к,ан, екшгш рет ок,ылган, макулданган хат мэтйп келеа куги Жалпы болгмнщ купил секторындагы шифрлаушы Владимир Игнатьевтщ колынан этк131лд1. Болш мецгерупйа Анатолий Чернышев Кремльге женелгп. Сол кундд еске алган Владимир Пивигаев: 319

«Дегелендеп сынак, алацында екпшн жарылыс жасалган куги облыс басшысы обкомньщ идеология жоншдеп хатшы- сы Г. Мищенкомен бхрге меш озше шакырып алып, пакты тапсырма бердк Ол кезде мен обкомньщ насихат жэне упт болш1 мецгеругшашц орынбасары болып кызмет гстейтшмщ. «КОКП Орталык Комитетше, Горбачев жолдастыц тже озше сынакты токтату жошиде шифровка дайындацыздар, - дед] ол б1зге. - Нартэуекел, оган озш кол коямын. Б1зд1 Нурсултан 0б1шулы колдап отыр!» Келеа куги, нактылап айтканда, сол 1989 жылдын 20 акпаиында элп шифрограмма КОКП Орталык Комитетшщ Бас хатшысыныц алдында жатты. Оныц конлрмеа менде эл! кунге дейш сактаулы тур, - дейдд. Осы шифрограммами жазар кун алдындагы мазасыз туиде Кегшрш Бозтайулы астац-кестен ойын жииактап, былайша туйш жасаган-ды: «Ержетемш, ел баскарысамын, КСРО-ныц Эс- кери-онеркэсш кешенше карсы шыгып, оныц зобалацынаи халкымызды, жершдздд коргасатын боламын деп ойлап- пын ба? Мэскеуге, Компартияныц бас штабына карсылык хат жазуым керек. Тэуекел! Ата-бабамыздыц аруагы кол- дасын! Ар-уятымды саудага салган емеспш, салмаймын да! Бул эрекетшнщ тым кауштг болатынын, небф катерл1 откелектерден еткшлетппмд] бьлемш. МейлГ Акикат менщ жагымда, жецьае коймаспын да. Ал жещлген жагдайда озим ецбек жолымды бастаган ©скеменге, коргасын-мырыш ком- бинатына кайтып барсам, катардагы металлург жумысына алатын шыгар... Иэ, мейлт Халкым ушш, жерш ушш жан- пида! Партиялык талап-тэртш бойынша мен ойымды Орталык комитеттщ бдршгш хатшысы Колбинге бглддруш, акылдасуым керек... бхрак ол карсы болады, жолымды кеседд. Элде Назарбаевка... ол Колбинге айтып... жок, айтпауын отшейш... ал хатты бэрдбдр ждберемдн! Тэуекел! Кегшрш Ми- нистрлер Кецесшщ торагасы Нурсултан Назарбаевка телефон шалып, «шепнер жерд жок. • •» екенш ашып айтты. УИмет бас- шысы молшерд бхр минут унсдз отырды да: «Бастасац баста, бгз колдаитын боламыз!» деди Осы орайда сол туста респу- 320

\"рГ^Га^Т Назар. Мэскеуге жонелтыу! де Мумкщ емес 417 ШИфровканыЧ болмайды. Одан кейшп жерде де Кешеке1 ИД1ПИ айтпасу на алып умкорлыц танытцан Да Нурекау* ^аНат“Ньщ асты- аганыц жазбасы. К,ыскасы, 1989 жы ' Д1>>/ дейд* ^аббас ок,игаларга толы болДы. Осы айдыц 28-\"\"\" ^ ^Рбалас ядролык, сынакдарга карсы «Невада-СемейГ« ^Матыда козгалысы емфге келдй Оныц алгацщы жиынып л * ралъщ акынымыз Олжас Сулейменовтщ жалынды соз! б ™ ЭКИЫ* аршамыздыц есшЬде. «Тауларды аласартпай, даламызды аск,ак,татай- ык,», двп суи1КТ1 ак,ынымыздыц оз1 айткдндай ортак, мак,сат жолындагы куресте эрктнщ оз орны бар. Бтак гтяп дьщ бор! СОЛ туста жасындай жаркылдаган жас 6аш]Ры Нурсултан Назарбаеву ару суйегеш даусыз ацивдт. Бозтаевтыц табандылыгымен сол жылдыц шлде айында Се- мейде осы ещрдщ экологияльщ жагдайын талкылаган гылы- ми-практикалык, конференция втазыдй Сол алулы жиында ядролык, сынак,тардьщ денсаулыкда зияндылыгы, сондыктан оны ток,татып, жерпл1кт1 тургындарга комвк корсету жоншде шегшм кабылданды. Курескер басшы ак,ыр соцында Семей полигоны аймагындагы тургындардыц элеуметпк-эконо- микалык, жагдайын жак,сарту жошндеп КОКП Орталык Комитет! мен КСРО Министрлер Кецесшщ арнайы кау- лысыныц кабылдануына турткг болып, соныц нэтижесшде орталыктан Семей облысына 5 миллиард сом уржы белп-цц. Уакыттан бурын озып айтатын болсак, Кеийрш Бозтайулы, сондай-ак Кдзакстан Республикасыныц 1992 жылдыц соцында убылданган ядролык сынактар салдарынан зардап шеккендердд элеуметпк жагынан коргау туралы зацына да бфден-бф себепкер болды. «1989 жылдыц 28 кыркуйепиде Бозтаевтыц тарапынан Мэскеуге, Горбачевтщ атына тагы бгр шифрограмма жолданганын да жаксы бглемш, - деид1 журна­ лист Владимир Пивигаев. ...Бф куш Алматыдан Колбинтелефон согып: 321

- Кенпрш Бозтаевич, сэлеметаз бе? Кондл куйп-Цз жакты деп семем, улкен комиссияга упаи оермей калдыцыз гой, со- лай емес пе? - дедк - Есен-саусыз ба, Геннадий Васильевич? Жак,сы пшрпщ ушш рахмет! - КСРО К,органыс министр! Язов мешмен жаца гана сойлестГ Партия мен укхмет Семей полигоны мэселесщ карауды уйгарыпты. Мэселе шешыгенге дейш биылгы жарылыстардыц калган екеуш жузеге асыру керек коршедь Менщ шкфшдд сурады, Кеш1р1м Бозтаевич, естш отырсыз ба? - Тьщдап отырмын, ал аз не дедпцз? - Мешцше, келгсш беруге болады. - Жок, Геннадий Васильевич, келгсгм беруге болмайды! - Неге? Олар соцгы екх жарылыстыц отемше биылгы сынаулардьщ да отемш косып, бхр-ак, толеп берем13 деп отыр. - Кешфй-цз, бхзге ондай кур сездщ кереп шамалы. - Кеппрш Бозтаевич, соцгы ею сынауды Михаил Серге­ евич Горбачев жолдас к,уптап отыр. БэршИ де партияньщ солдатымыз, олай болса, 613 былай келхсегпк: аздер соцгы ей жарылысты камтамасыз етхщздер, журтшыльщпен ты таба сойлесп-пздер, тусшдфпцздер. Бул жакта 6Ь де бэрш ойласты- рамыз. Кел1ст1к пе? - деген Колбиннщ угпнде «келкпей кайда барасыц?!» деген ызгар болды. К,абан секыдД тоцмойынныц сырына к,анык, болган соц онымен ары карай соз таластыру бос эурешьпк екенш ацгарды. - Жолдас Бозтаев, неге ундемейаз? - Ойланып отырмын. - Ойланыцыз. Екнак, рет сынаудыц аты - екРак рет сынау. Одан келе к,ояр апат жок, шыгар, ойланыцыз! - деп, Колбин телефонын жаба салды. 1ле Семейден Одацтык, Министрлер Кецеа мен КСРО Жогаргы Кецесшщ торагалары атына да жеделхаттар жолданып жатты. Облыс басшысы мунымен де тынбай, ведомствоаралык, укшеттж комиссия куруга кол жеткгздГ Сол туста Нурсултан Назарбаев оз устанымыныц бержтшн керсеткен. Ол эскери онеркэсш кешешнщ жогары 322

шенд1 басшыларына: «Семейге барып кенесщидер, сонда кырьщ Жыл бойы ^ ' °“даш хальВДен ездерпцздщ де кездерхщз жетедд», деп беттр Г-3” Эд'летс>341кке ей жыл откен сои, 1991 жылдьщ 29 тамти^^1™' АРа^а тупгыш Президент! ез Жарлыгьшен «ажа^а^Ь™\"\"\"1 аузына кум куйды. Бул кезде альт импеоня Г '\"\"4” еудльгеКрмешег!ерн!шм БесокзтеГресвек,ГобруУблачтее=плГееек) !нш! ^У 1 Ыд^ыРап ж!бер!п, журтшьмыктын полигон* тез жабуды «лГете! орыиды, од иегурлым тез жабылса, сотурлым жен боладь7^ 40 жылгы касретпн етемакысын кайтару талабьшыз да бар деидк Гороачевка жазган ек!нш! хатында Кецнрш Бозтайтлы кремльдж комиссияга ескерткеншдей, 40 жылгы кияме*тте жудеп-жада гаы, кашы-каоретке душар болган семейлжтерге б1р тиын да отемакы толенбегенш колденец тарггы жэне сол 40 жылга отемак,ы талап ететшш ашык та ашынып мэлшдедь Ол полигонды жабу куреа мен отемакы ондфш алу куресш уштастырды. Полигонныц ашылуына, жоспарга сай жумыс ктеуше КСРО-ныц отыздан астам гылыми-зерттеу ужымы жумылдырылган екен. Облыс басшысы солардьщ бфазымен 031 сойлесш, баскаларына облыстьщ 61Л1КТ1 кызметкер- мамандарын жЮерш, алты айдьщ 1шшде отемакы молшерш аныктайды. Элп ужымдарга оз корытындыларын растатып кол койдырады да, каулы мэтшш езфлеп алып, Мескеуге ат- танады. Горбачевтщ отемакы жошндеп каулыны колдауы кажет ед1. К,аржы басшыларыньщ кабылдауында болады. Алайда олардьщ бэр1 де «корешк, ойланайык» деген азбас- тозбас созден «К,ытай корганын жасап алып» тынады. Гор- бачевке екшип жолы барганынан да дэнеце шыккан жок* Ол ек1 коз1 шыныша жалтырап: «Шешетш боламыз» деи сала- ды. Арада апта отш, акпанньщ 28л куш Семейге кремльден КСРО Министрлер Совет1 торагасыныц орынбасары, Эскери- ©неркэсш кешеншщ бастыгы И. Белоусов бастаган комиссия келедт Комиссия Кеипршге шуйлжедт Соган наразы болган, намысы камшылаган Кеипрш Бозтаев сол кун! М. Гороачевка 323

екпшп жеделхат жолдап, комиссияньщ халыктыц емес, эскери кешеш-пц муддесш коргауга кфккенш, ойтуге жол беруге бол- майтынын анык, айтып, халыктыц 40 жыл боигы таукыметшщ материалдык, отеуш к,айтаруды косымша талап етп. Арнаулы комиссия сынау аймак,тарын а ралаиды, журт- шылык,пен кездесу отюзедг Облыс басшылары тарапынан кедерп коргеи жок- Сейтш, иаурыздыц 3-1 куш, облыстык, пар- тия комитетпгде бфлескен мэжьпс откЫледт Бфнеше сагаткд созылган айтыс-тартыс болады. ...Арнаулы комиссия ештеценщ бетш ашып айтпастан кеткен сои бфнеше ай отп - ол жак, тым-тырыс. Кундердщ бф куншде Мэскеу жактан комиссия корытындысы ту- ралы: «К,осымша каушаздж шаралары кабылдансын. За­ ряд салу кудыгы терецдетглсш. Жер асты жарылыстары жалгастырылсын. 12-ий акпанда тараган газдер - инергп, зи- янсыз, олар адам денсаулыгына эсер етпейдд», - деген селкос, суп-суык хабарлама келед! облыскд. Бул жайттьщ осылай екенддп Кегшрш Бозтаевтыц «29-Та- мыз» кггабында баяидалган. «Метц жеделхатым кырык, жыл бойы ядролык сынаулардыи жемтш болып жаткан Кдзакстаннан Кремльге Семей полигонын жабуды талап етш жеткен туцгыш ресми кужат болды... Ол калжыраган каралы даланьщ каргыс дауысы ед1... Меи тэуекел еттш... Ертецп кунге сендш, курбандьщсыз болмас куресшнщ максатын кадф туттым», - дедт Курес басталган кундердд Кеийрш Бозтаевтыц 031: «Кдйда апаратын жолга тусершдд быддм. Мемлекетпк сурапыл курылымга карсы турудыц тэуекел1 тылсым бола- тын, тайгак та каушт! жол менщ курдымга кулап тусушмен б1ту1 эбден мумк!н. Алайда мен акикатка, бастар куресшнщ дурыстыгына сендш. Мынау жерш, мундагы халык ушш жанымды шуберекке туйдш. Партияльщ ереже-талап боиынша жеделхат жЮеретшшдд К,КП Орталык комитетшщ офшил хатшысы Г. В. Колбинге мэлшдеуш керек, бфак оган сенбедш, ол жолымды кесш тастайды деп ойладым. Ары-бер1 оиланып, Министрлер Кецесшщ терагасы Н.Э. Назарбаеву 324

телефон пшдоаал:ли«ыгБопан,сышт»аы.сан1ц9ы9мб2аджсыт.)а,.,т6э1у3екКеоллщддахитаыйнтгбпомламОЫлЗс»эдле-дп1э»л. ойланды («Семей Кеинрш бхр жеделхатпен шектелген жокт,, г зе^тавввийггжогпидеп комитетше) жэне О. ха' т сактау куш гС/.ол хат бойыиша Сулейменов Сулейменовке жгберген. акпанныц 24л Жогаргы Кецеске депутаттык, сауал жолдапты. («Безъядерный век». Материалы международной научно-практической конферен­ ции, г. Семипалатинск, 11 июля 2003 г.). 1К Кешхрш Бозтайулы Мэскеуге СОКП Орталык комитетх- 1-пц кезектх 01р пленумына оарган жолы КСРО Министрлер Кецесшщ терагасы Н. Рыжковтыц кабылдауында болады. Бул 1990 жылгы казан аиыныц 2-а едх. Кеинрш Бозтаев оз естелшнде былай деггдк «Олар облыстык, елкелхк басшы- лар болатын... Мен де кезегшдх кугпм. Уакыттыц кешттне карамастан, Рыжков мет зегйн коя тыцдады. Мен оган облыстыц экономикалык жэне элеуметтхк ауыр жагдайы ту- ралы, ядролык полигонньщ зардаптары туралы жан-жакты эрх узак эцпмеледш. Аиткандарым Николай Ивановичке жацалык болып эсер еткенш сезш отырдым. Ол менщ созшд1 болген жок, тек анда-санда кынжылыс шшхнде бас шайкап койып отырды. Соцында: - Менен кандай комек керек? - деп сурады. - Семей облысы бойынша каулыныц жобасы эз1р. Соны Схздщ макулдаганыцыз керек. Николай Иванович: - Жаксы! Мен Шкабарднага айтайын, - деп, бхр-ак кестх. «Шкабардна» дегенх Министрлер Кецесхнщ к баскарушысы екен. Бесшпп казан кун! Таскескен ауданында хссапармен жургенмш. Ол ауданньщ экономикасы туракты дамып келедх. Аудан басшыларымен бхрге егхстхктер мен мал фер- маларын аралап шыккан сон СОКП XXV свез! атындагы 325

совхоздыц кецсесше юрд1К. Директор Б. Мустафин - ауыл шаруашылыгыныц хскер, инициативалы басшыларыньщ бф! Жацаша ойлай бьъетш, уак,ыт тамырын эрк,ашан дел басып отыратын адам. Эцпмемхздд бхр кезде телефон к,оцырауы болщ Ж1берд1. Мустафин трубканы маган усыиды. Н. Назарбаевтьщ дауысын естхддм: «Жак,сы хабар бар, к,аулыга к,ол койылды, к,уттык,таймын!» дедт Бгрнеше куннен соц б1здщ облысымыз ушш бгрегей кужат - КСРО Министрлер Кеце^Ш «^азак КСР-ы Семей облысыньщ экономикелык, жэне элеуметтхк дамуын жеделдету шаралары туралы» кдулысыи алдык,. Ол кужатты орындау ушш Казак КСР Министрлер Кецесх озшддк тшстх к,аулы кабылдады». КСРО Министрлер Кабинет! каулысыньщ бул жобасында Семей, Караганды жэне Павло­ дар облыстарындагы сынак, полигонына жак,ын орналаскан аудандардыц элеуметпк-экономикалык, дамуын камтамасыз етудх, халыкуьщ турмыстык жагдайын жаксартуды, оларга лайык,ты медициналык кызмет корсетуд! жолга коюды коздейтш багдарлама жасап, бекхтуд1 мшдеттептх. Жэне сол уш облыстыц зардап шеккен аудандарына отемакы толеу мен 1с жузшде комек корсету карастырылган. Полигонга фгелес аудандарда - к,айда барсац да элеуметтк жок,шылык,ты коресщ, адамдар мэдениет ошактарыньщ жетхспеушен, турмыстык, жагдайдыц нашарлыгынан таршы- лык, коруде, эаресе, денсаулык, саласы артта калган. Об- лыс орталыктарында коптегеи элеуметтхк дхлпр мэселелер кордаланып отыр. втемакы телеудщ касиегп хс екенддг1нде соз жок, ол мемлекеттщ зардап шеккен халык, алдындагы отелмеген па- рызы. Бхр ак,ик,ат адамдар отемак,ыны кдадай отырып, бграк, рет берхлетхн бул акдхалай каражат бес жыл бойы толенген куиде де журттыц жыртыгын жамауга жете бермейтхшн тусхне бермейдх. ©темак,ы беру деген - зардаптарды жоюдын, непзп мак,саты емес. Ешюм жокка шыгара алмайтьш олшеусхз байлык, - ол адамиыц денсаулыгы мен омхрй Кырык, жылдан астам уак,ыт хшхнде полигон талай урпак,тыц тагдырын тэрж еттх. 326

Хиросима мен Нагасакиге атом бомбасын тяг-г, калалар кираган уишдхге айналганыбелгБп шрТ • -ГаН °°Н' бУл сан жок болатын, ондагы хальщтыц эл[ талаГ 00лгаидаРДа данушы радиациядан зардап шепп, бейиет^пп^^\"1 \"ион- деп болжанган. Ондаган жыл 1шшде бул кял Р Шыгар коктеп, ©ркеидеп кетт|. 0м1р суру жагдайь. бойьтшаГ™\"\" ей жаксы калалар» айналдь,. Адамдар кеше„д| см 1бы“ Г деисаулыктарьш тузеп, интеллектуалдык мум.^2 паидалануга кен жардаи жасалган. Жапон елшдеп ей »! сайтыидар казрр Хиросимада туратын каршедр. Семей «ЙЫ катан соидаи жардайга жетед! екенШз деп армандаймыз Р «Осы казак Бозтаевты бме ме екен?!» арнайы белщщ ар- нап, Кеппрш Бозтайулы_ ныц ерен ецбепн атагандагы мак,- сатым - к,ас1реп мен зооалацы коп Семей погигоныы жабу- даш улт азаматтарыиьщ козаз ерлхктерш тагы бф атап еткьм келген едд. «Б1з оз жумысымызды жарнамалаудан аулак болдык. Керкшше, менменаген окшеттщ бултактары мен буры- лыстарын жаксы бме отырып, озшвдщ киын жумысымызды дабырасыз урансыз тындыруга тырыстьщ. Шын мэшнде, журт бхздщ кандай шытырман жолдардан, бшк-бшк белестер- ден откен1м13Д1 быген жок- Текетфес жылдарында полигон тощрепндеп окигалардьщ ортасында болган адам ретпдде, мен Семей ядролык полигонын жабу жошндеп тарихи же- гцске ядролык сынактарга карсы козгалыска катысушыдар- дыц барлыгынын;: Кдзакстан Президентшщ, Республикалык Жогаргы Советшщ жэне барша халкыньщ бфлесе отырып куш жумсауыньщ аркасында жетпк дегендД атап айткым келедд», - дейдд Кегшрш Бозтаевтыц 031 де. («Семей полигоны. «Кдйнар к,ааретЬ>. «Кдзакстан» баспасы, 1997 ж). Аскаралы алпыска толуына орай Бозтаев мырзага жо/гданган куттык- таулардыц бфшде былайша атап керсетыдй Ыкшамдап алгандагы мэтгш былай: «К^урметп Кеппрш Бозтайулы! Омфп-цздеп аса елеул1 жзйт - жасыцыздьщ 60-ка толуымен шын журектен куттыктаймын! Оздщ Семей ядролык поли- 327

юный жабу жайындагы мэселеш шешуге, атом каруларын сынаулардан зардап шеккен журтшылыкка элеуметтхк кам- корлык корсет)^ жошндеп жуйеш жасауга к,оск,ан улесщц тецдесаз! Кегшрхм Бозтайулы, ыстык ьщыласпен куттык,тап, мыкты денсаулык, узак гумыр, мол бакыт тхлеймхн! К,азакстан Республикасыныц Президент! Н. НАЗАРБАЕВ 2э маусым, 1993 ж. Алматы кдласы». Акын, «Азат» газетшщ тхлшха Жумаш Кенебай: Бугш Амантай Асылбеков Семей полигонын «Аттан» партпя- сы жапты десе, кейбфеулер омы Олжас Сулейменов жапты дейдх, тэты бфеулер оны «Азаттыктар» жапты десе, енлд охр азаматтар оны жабута куш салган сол кездеп Семей облысыныц бфшхш хатшысы Кетшршхан Бозтаев дейдх. Кш не десе, о десш, мен бул макаламда ез козхммен корген жа1х- ларды каз-калпында баяидадым», - деген макаласын косып отырган себебхм, козбен коргеннщ аты - козбен корген. Кехшрш Бозтайулы жайындагы тагы бхр дерек болсын дегенхм. Кенебайдыц «Кешхрхмхан Бозтаев кхм едд?» деген макаласынын толык нускасы былай: «Алдымен Кешхршхан Бозтаев кандай азамат ед1 жэне ол юс1Н1 кайдан, калай бхлемш деген сурактар тощрепнде эцгхме козгамакпыи. Бул сурактарга жауап табу ушш алды­ мен темендеп ей шагын макаланы окып шыксах-хыздар екен деймш. Бул макалалар 1991 жылы тамыз айында сол кездеп ел1м1здеп туцгыш саясы у1хым, озш мушесх эрх басылым бас редакторыныц орынбасары (бас редактор маркум Батыр- хан Дэршбет едх) болган, Кдзакстанньщ азаматтык «Азат» козгалысыныц уш - «Азат» газетшде жарык корген бола- тын. Бул екх дуниеде менщ кешпкерш, маркум Кешхршхан Бозтаевка тхкелей катысты. Осы жазбалар аркылы маркум омфхндеп ен; елеулх бгр кезец - Семей полигоныньщ жабы- луы екенхн ашык айтамын. Бфеулер Семей полигонын Олжас Сулейменов баскарган «Невада-Семей» жапты десе, екхшш бфеулер, жок, оны Амантай кажы Асылбеков баскаратьш «Аттан» жапты деп коймаса, ендх бхр жак, оны Кдзакстанныц 328

—I азаматтык «Азат» козгалысы белсендмет бф топ, жок, полигонды Кешфхмхан БозпГ™ АеЙд1' Енд1 уэжд! алга тартады. Осы сурактарга сауле4еГ6И ем макаланы узшдне келтфщ отырмын * Н Р АеГе“ оимен Бфп-шп алга тартатыным, «Бозтаев - жат кыскд хабары: р 7 СЖанашыры» «Казак далась,н жайлап кегкеи катера! кауесет шыига айнаа ДЫ. Эскери-ондфкгпк кешен 42 жыл жасап кедге„ онан эр1 жалгастырмакшы. Семей полигонына жан енпзщ, тагы да ек1 ядролык жарылыс жасауга даярлык журпзш жа- тыр. Казахстан Компартиясы Семей облыстык комитетшщ бф1НШ1 хатшысы Кегшрш Бозтаев баска жумысыныц бэрш тастап, Семейдеп полигонда ядролык, жарылысты кдйта бол- дыру ушш упт журпзуде. Ол полигонмен жапсарлас жаткдн Абай, Абыралы аудандарымьщ тургыпдарымен кездеап, оларды жарылысты жалгастыра оерхндер, 613 к,арсы емесшз деген кагазга кол коюга мзжбур етш журген коршедй Семей каласыньщ мекемелершде дэл осы багыттагы жиналыстар отт жатыр. 1 гшлде куш Семей облыстык телерадно комитепнде де осындай баскосу болып, комитет торагасы Мурат Элин журналистерд1 ядролык, жарылыстарга карсы емесшз деп кол койындар деп коп упттепт1. Бф-ем орыс агайын толем акшаны коп берсе, кол коямыз дегешмен, казак журналистер одан узхлдг-кесМд! бас тартыпты. К. Бозтаев, М. Элин де коммунистер. Олар оз партиясынын казак халкына жаулык ниетш эл1 де коймай отырганын сезе ме екен? Осындай улт коммунистер1 жайлы орын ушш туган халкын кашангы саудага сала бермек?». («Азат» газету 1991 жыл, 1-5 шыде, №11 (15) Бул кыска хабардыц авторы сол кездеп осы газеттщ бас редакторы Батырхан Дэршбет). Екшшг усынатыным, «Полигонды кш жапты?» деген Жумаш Кокборшщ макаласы: «КСРО президент! Михаил Горбачев маусым айында К,азак,станга келген ресми сапарында кдлтасына ек1 атом бом басын сала келген едь Президенттщ к,айгы мен кдареттен 329

коз ашпаган казак елхне экелген «сыйыньщ» сикы осы. Оныц 1986 жылгы эйпл1 Желтоксан Зобалацынан кейш казактарга «ултшылсьщ» деп ат койыгх, аидар такканнан кейш, айна- ласындагылардыц барлыгы да терхс айналып, сырттарын бер- геннен кейш казак елхне жолы тускеш де сол болатын. Бейбгг елге 42 жыл бойы жасалып келген жауыздык, кылмыс Горба- чев ушш эл1 аз болып кершетш. Уялмай-кызармай таш да ек1 жарылыс жасауга халыкдан руксат сурауга келшп. 1986 жылгы канды кыргыны ушш к,азак,тардаы кехшрхм сурау, оныц ойында болмады. Сонымен, тозш1 таусылган казактар жарылыска наразылык ретшде эр жердей бой корсете бас- тады. К,ожайындарыныц алдына «лэпбай, таксырлап», жа- ман уйрешп алган Компартия басшылары Горбачевтыц аузынан шык,к,ан жарльщты асыра орындауга жанталаса кхркхп те кеттх. Неше турл1 осек-аяц, жел создер каулап шыга келдд. 25 тамызда Семей каласында Кдзакстанныц азаматтык «Азат» козгалысы уйымдастырган улкеы митинг! болып отп. Митинпге облыстык Кецестщ торагасы Кегшрш Бозта- ев бастаган облыс, кала басшылары тугелдей катысты. Бхзге жетш жаткан хабарларга Караганда Бозтаев жарылыс жана- шыры едх. Бфак, митинпде сойлеген соз1 мулдем кер1сшше эсер етп. Облыстык Кецесте Семей ядролык полигоны командованиесшщ басшыларымен болган кездесуде генерал- майорлар: И. Парфенов, Ф. Сафоновтар ешкандай жарылыс болмайтынына сендхрш бакты. Бул арада да К. Бозтаев жа­ рылыс жанашыры емес, керкхнше, касхрет шеккен жерлесте- ршщ жагында екенш айкын байкатты. Сойтсек, кейш бхлгеншхздей, эскери онддрхстхк кешеннщ алпауыттары полигонга карсы шыккан облыс басшыларына небхр кокан- локкы, зымиян эрекеттерге дейш барган екен. ...28 тамыз кунх казак халкына ажал отын шашып келген полигонныц фгесшдеп Курчатов каласында улкен митинп отт1. Оган деишп аралыкта Кдзакстанныц 11 облысынан кел­ ген «Азат» козгалысыныц 50-ден астам мушелер1 полигонды жабу жошндеп жарлыкты тез арада берулерхн отшш, КСРО 330

президент! Горбачев пен Назароаевтыц атына уш рет жеделхат женедтп. Митинпде: Жамбыл, Шымкент, Шыгыс Казахстан, Дк,т0бе, Кереку, Талдыкорган, -Жезказган, Семей, Алматы, т.б. облыстардан келген «Азат» козгалысыныц тец торагалары, уйымдастырушылар Семей полигонын жабу жоншде бф ауыздан шешш кабылдады. Полигон бастыгы, генерал-лей­ тенант А. Ильенко, генерал-майор Ф. Сафонов полигонный жабылганы жоншде мэлшдеме жасады. Бул мзлшдеме «Азат» к,озгалысы мушелерше табыс етглдГ 29 тамыз куги Се­ мей кдласыида к,аралы митинп ©тп. Митинпнщ бел ортасын- Да тары да «Азаттыктар» журдГ Алматыдан арнайы келген К,азак,станныц азаматтык, «Азат» козгалысыныц тец торагасы М.Есенэлиев, облыс активтерГ сондай-ак, полигон басшыла- рымен бфнеше рет кездесулер 0тк!здГ Эйтеуф Семей ощршде сол кундер1 «Азат» мэртебесшщ бшк болтаны анык,. Тамыздыц 29 куш КазКСР президент! Нурсултан Назарбаевтыц Семей полигонын жабу жешндеп Жарлыгы шык,ты. Бул жарлыктыц тездеп дуниеге келуше «Азат» козгалысыныц аз улес коспа- ганы белшй болса керек. «Азат» козгалысыныц Жам­ был облыстык болшшесшщ басшылары: А. Сыргабаев, А.Усшэлиева, Ж. Абдуллаева, Н. Элшкулов, Ш. Жалжановд.б. Жамбылдан арнайы автобуспен, оз кшз уйлершен, аска соя- тын малдарымен келгенш кездершен корген семейлжтер дэн риза болды. Алаш каласындагы Алаш аралында семейлжтер: Р. Алтайулы, С. Сыпатайулы, Г. Кджыкенкызы келген конак- тарга мал сойып, ас бердд. Кдланыц кэс^порындарында ецбек ететш жас к,ыз-жшттер Элихан Бекейхановтьщ ордасы тшдген жерге комсомол билеттерш ©ртедГ Мыц жыл жасаган жут емен агашыныц басында «Азаттыц» кок байрагы желохреп турды. Сонымен Семейдеп атом полигоны жабылды. Ажал апа- нын жабуга К1МН1Ц калай улес косканын тарих 031 дэлелдей жа- тар. Бграк «Азат» козгалысыныц мушелер! аз ецбек етпегенш умытпагаи жон. («Азат» газет!, 1991, №16 (20). 331

Екшшг болгм. Белгш журналист, кайртикер Жумаш Квкбврь не дейд!? Каз-калпында: «Айтпацшы, Кеийрш Бозтаев тщ болганда, осы жылы 80 жасца толады екен гой. Ойпырай, зымырап отгп бара жаткан уакыт-ай, десеций!.. Крдщг оцырман, с\\з, Кешагапа байланысты екг макаланы да окып шыкканыцызгамен коми сенемгн. Онсыз да барлыгы тустгют болуы керек. Метц оларга альт, косарым жок. Бор! де айкын болуы ушт, мемлекет жзне цогам кайраткер/ Кеипршхан Бозтаевтыц бурынгы Семей облысыныц тулегг, СОЛ облыстыц бгртии хатитсы да болганы туралы кал- кадарынша эцгшелеп берсем бе дейлйн... 0з козшмен корген жзне куз болган окигаларды рет- реттен баяндалшцшымын. Кеипрш Бозтаев Шыгыс Кдзак,стан жэне Семей облыста- ры онеркэсхбшщ дамуына зор улес к,осты. Семей сынак, поли- гонында ядролык, сынак,тардыц токдатылуын талап еткен туц- гыш азамат. КСРО эскери-онеркэсштж кешеншщ карсылы- гына к,арамастан, полыюнды жабу жолында 1991 жылга дейш узджстз курес журпздк ©зт Кдзак,стан Компартиясы Семей обкомыньщ бфщцп хатшысы бола турып, 80-жылдар- дьщ соцында курылган «Семей-Невада» к,озгалысына к,олдау керсетп. КСРО Кррганыс министрлтнен ядролык, сынак,тардьщ радиациялык салдарлары туралы материалдарды жария- лауын жэне бул акдараттарды К,азак;станга беруш, Семей полигоныньщ мацайында орналаскдн елдД мекендерге кар- жылай комек корсетыуш, тургындардьщ элеуметтж-эконо- микалык, жагдайыньщ жак,сартылуын, сондай-ак,, ещрдеп радиоэкологиялык, жагдай мен туртындардьщ денсаулыгын тексеретш комиссияньщ к,урылуын талап етп. 332

1992 полигоныидагы ролык сынак,тар салдарынан зардап шеккен ЧЬП'ЫЦ' яд' медициналык, оцалту багдарламасыньщ авторы тургындарды 1996 жылы К,азак,станныц белгы1 Кпп\\, Л-' йрге Халыкаральщ «Полигон - 29 тамыз» когамдвд ийГ рымдылык коры,-, курды. 2002 жылы бул Кор Бте Экономикалык жэне элеуметпк кечесшде коисультативЛ мартебеге ие оолды. Кеш|рш Бозтаев - уш марте Енбек Кызыл Ту ордешмен, коптеген Курмет Грамоталарымен марапатталган. Казахстан Республикасыныц ецбек аьцрген кызметкерх. 1997 жылдан Ултгы* вдушсхздхк мэселелерхн зерттеу Академиясыньщ (Мэскеу) тольщ академик-мушеа. «Экология» хальщтык, академиясыньщ академии, Семей мемлекетпк медициналык, академиясыньщ К,урмегп профес- соры, Семей кдласыньщЬ^урметп азаматы». Бхр караган жанга осы к,ыск,аша омфбаянда Келирьмхан аганьщ тутас гумы- ры камтылган сияк,ты. Оньщ эр созше, сойлемше шукшия уцхлетхн оолсацыз, сандаган томдарга жук болатын мол маглуматтардьщ соншалык,ты молдыгына кайран каласыз. Бугам адами куйзелк: пен сапырылыскдн сезшдер толкынын к,оссацыз, Т1ПТ1, шеп мен шеп жок, мухит айдынына жалгыз шыгып кеткен дэрменаз жандай сезшеаз езхщздх. Кешагацныц омфбаянына терещрек угулсец, мынаны байкдуга болады. Бул азамат жер жэннаты, табигаты гажайып сулу Акдпатау ауылыньщ Кдлгуты атты жершде дуниеге келген. Осы К^алгутыдагы менщ аргы атам Садык, Кенебайулы, Мусабай, Мусагиларымен бфлесе туцгыш рет Семей «Алашорда» Уюметшщ серкелер1 баталарын бер- ген «Ак, школ» атты бастауыш мектепте бхлш алганы, одан кешн Аягоз к,аласындагы №8 орта мектепп акшатаулык,, КСРО Мемлекетпк сыйлыгыньщ лауреаты, профессор Зада К^аргажановпен, аягозддк, Оскемен коргасын-мырыш ком- 333

бинаты кэсшодагын баскарган, К,азак,стаы тустх металдар министрлшнде, Орталык, комитенте жауапты кызметтер аткарган Жолдасбек Смаиловпеи, т.б. есшдерх республикага мэшЬур талай азаматтармен б1рге бггхрш шыкканы, Алматыдагы Ленин атындагы Политехтын Тау-кен ин- ститутын к,ызыл диплом мен тэмамдаганы, енбек жолын ©скемен к,оргасын-мырыш комбинатыида катардагы болат балкытушыдан бастап, Шыгыс Кдзакстаи облыстык жэне Семей облыстык партия комитетхнщ бфхншх хатшылыгына дейш кетерхлгеш - гажайып ерлжпен бара-бар енбек едт Бхр тац каларлыгы, Кехшршхан Бозтаев - кылшылдаган жас кезшде-ак, Кдзакстанда алгаш рет фантастика жанрына калам тарткан дарынды фантаст-жазушы болтаный бупнде бхреу бысе, бфеу бхлмеух де мумкш. Ей бастысы, Кешхршхан Бозтаев, тугаи ултын жанындай суйе быген жене сол улты ушш кандай киындыктарга да карсы тура алтан ержурек тулга едх. Асыл азамат Семей полигоныньщ ауыр зардаптары- мен белшеше куресш журш, акырында ©31 де осы бхр аты жа- ман аурудаи небары 64 жаска толар-толмастан, тым ерте кэз жумгаи болатын. Ендд сол тарихи 1991 жылга кайта оралайын. Ол кезде Кдзакстандагы туцтыш саяси уйым - Кдзакстанньщ азаматтык «Азат» козгалысыиыи «Азат» газет! бас редакторыныц орын- басары болып жумыс ктеп журген кезш. «Азат» козгалысы сол туста Кдзакстанньщ бардык облыс орталыктарында, хрх калаларында, аудан орталыктарында, тштг, кейбф ауылдарга шейхи курылып болып, оньщ мушелерхнщ саны бфнеше есе жуз мыидап есш, бхздщ козгалыстьщ аты дурхлдеп шыгып турган туе болатын. Баскаша айтканда, елхмхзде «Азатты» бхлмейтхн жан жок десе де болатын. Семей полигоныньщ зардаптары елге ашык айтылып, Олжас Сулеименов баскаратын «Невада-Семей» халыктык козгалысыиыи да аты шыккан туе. Ол жылдары ел Олжекене катты сенхм арткан едх. Иэ, елдщ бэрхнщ назарында Семей ядролык сынак ала- 334

Одагы басшылыгыньщ полиговдГХ™'соГ екЬточ,К-'\"* „ев екендт, ч-ч эцпмеге айналган. Демократиям,,», ь,с™к лебше.-. олигам озык оилы азаматтар пшрлерш ашык быдше бастаган. Осы кезде 013 «Бозтаев - жарылыс жанашыры» де- ген макаламы «Азат» газепне жариялап та жйерген едж Осы б1р кыска мак,аланыи, котерген шуы ересен удкен бо- лып, барша казактьщ ашу-ызасын ояткан. Алматыда дереу «Атганайык, полигонга!» штабы курылып, оны сол кезде Ал­ маты оокомыныц охршгш хатшысы Толебековтщ комекцист эр1 Олжас козгалысыньщ мушеа Амантай Асылбеков деген азамат баскаратын оолган. 1990 жылы «Азат» козгалысыньщ тец терагасы Сэбетказы Акатай, Батырхан Дэр1мбет жэне мен Семейге арнайы барып, облыстык, «Азат» козгалысын курган болатынбыз. Семей полигонындагы ядролык жары- лысты токтату жоншде «Азат» бастама котерш, Кдзакстанньщ барлык облыстарынан ашык колдау тапкам. Алматыдан бас- тап, елшйдщ коптеген калаларында «Азаттын» бастамасы- мен кунде митингх етуде. Ел арасында «Азаттыктар» полигонга атпен келедд екен. Сойтш, кырык жыл кыргын жасап кедген жалмауызды атпен таптап, оныц кулш кокке ушыратын бо- лыпты...» деген кауесет ел 1шш кезш кеткен. Осы алып-кашпа кауесеттен бул кезде Семей полигоныньщ орталыгы — Курча­ тов каласы тургындары кундв кулкдден калып, тунде уйкыдан калып дегендей, балаларын мектепке, балабакшага жюермеи, тутастай урей кушагында отырган болатын. Бул турасында 031М куэ болган эцпмелердщ алда екенш ескерте кеткш келедь Буюл К,азакстанда «Азаггыц» аркасында демократия лебх есш, кальщ журтшылык бхздщ соцымыздан еруге даи- ын тургандай болатын. Мен бупнде сол 01р дуроелецге толы болган жылдарымды сагына есше аламын. _ К^заксганныц барлык облыстарынан «Атганайык, По,- гонга!» болшшелер! курылып, Семейге атпен атт 335

тек б13леи буйрыкты кутш тургандай едд. Би Алматыдан Сэбетказы Акатай, Батырхан ДэрЫбет, Амантаы Асылбеков жэне мен, «Азат» газетшщ Полигонга арналган, этап аитканда шйнде «Бозтаев - жарылыс жанашыры» деген эигш макала жэне менщ «Аттан, елш!» дегеи толгауым оар соцгы санын арк,алап, поезбен Семей каласына да жеткен едж. Б13Д1 вок- залдан семейлнс «Азаттыктар» колдарына урандар мен пла- каттар устаган б!р топ азаматтар тап бф тоцкерк кезшдепдей, зор орлеу устшде карсы алып, сол вокзал алдындагы аланда шагын митинп отюзш те улгерген болатынбыз. Бхздщ бф байкаганымыз, сол кундерх Семей каласы улкен бф окиганы асыга куткендей, дурмдеп тур екен. Мше, 613, охр топ сол кездеп астанамыз Алматыдагы «Азат» козгалысыньщ белсендыерк осылайша охр кездеп Элихан Бокейханулы, Ахмет Байтурсынулы, Мфжакып Дулатулы, Жустбек Аймауытулы, Шэкэрш К,удайберд1улы, т.б. к,асиетп «Алаш» кесемдершщ астанасы болтан Семей шаЬарына аса жауапты мхндегп аркалап, келш те калган едж. Сонымен, 1991 жылдыц тамылжыган тамыз айы Семей шаЬарын бурыигыдан да ажарландырып жхбергендей ед1. Бул калаиын адамдары да сол туста соншалыкты белсенд1 сиякты ©те бф эдем1 болып кершд1 матан. Семей шаЬары: Семей жэне Жана Семей болып еюге болшедп Ею ортада со- нау XII гасырда Иналыш хан, Таян хан, Кушлж хан Шыцгыс ханмен шайкастан кайтып келе жатып, астарындаты атын су- аратын касиетп Ертк дариясы бфтурл1 тунжырай, муцга ба- тып, бышбей атып жатады. Ертктщ ею жаты сыцсытан калын орман. Тамыз айында осынау калыц орман алтын туске енедд. Бф кызыгы, кейбгр аташтар кып-кызыл ерттей болса, ендг 61р1 эл1 куз туспегендей, жап-жасыл туске малынган. Ал, орманныц деншщ жапырактары сап-сары алтын туске боялган. Оныц успне, биылгы куз Семейге аса жайлы келдь Аспаида тушр булт жок, шайдай ашьщ. Узбей сотатын жел! де 1Ш1н тартып, тыиып калган. Семей кузх керемет жайлы болып турды халкына. Семей шаЬарыньщ табигаты кандай 336

болатын. Оныч себеб!, Гдамдар3*д‘,^“™“ыкты ажарлы >'М'Г1 бар жанныц жуз! жаркын келед|. м;,Г ум1ттенет1н. семейл!ктер эдегм! бо- лып шыга келгендей е7д1с.одБа1нз барып келген куннен оастап, Семеиде кунде митинги Батырхан Дэршбет КОП узамай, Алматыга кайтып кеткен. Ойткеш, газет уагып шыгып туруы керек. Меи кун сайын телефон аркылы редакцияга Семеидеп жагдаи туралы узбей хабар бер!п турдым. «Азаттьщтар» «Алаш аралында» кобшде бт кезде «Алаш» косем1 Элихан Бекейханулы оз колымен отыргызган дэу емен агашыньщ тубшде баск,осулар отк1зуд1 адетке ай- налдырып алган болатынбыз. Тап бф Семей шаЬары бйдщ туган к,аламыздай болып кеткен едп Бул калада «Азаттьщ» шакырумен КДзакстанньщ барлык, облыстарынан келген аза- маттар да оте коп болды. Бф куш меш, Амантай Асылбеков- ты, Семей обкомыныц бфйпш хатшысы Кегшръмхан Бозтаев кабылдады. Оныц кабылдау болмесшде облыстьщ жауапты кызметкерлерй журналистер мен 613 болдык. Кеиирщ аганьщ жузх сондай ажарлы екен. Улкен аялы коздер1 адамга мешрш шаша карайды. Бойы да суцгак, нагыз казак азаматына жа- расатын келбет екен. Мен облыс басшысына сырттай суйсше карадым. Обком басшылары бфеуд1 куткендей, кайта-кайта кол сагаттарына караумен болды. Б1р кезде тустер1 сынык, ек1 орыс генералдары кеийрш сурап, 1шке кфдй Кеийрш Бозтаев болса, олардыц келуш сол ушш куткендей, бфден Амантай екеум1здх таныстыра бастады. Торде отырган Аман­ тай Асылбековты «К,азакстан Орталык партия комитетшщ жауапты кызметкерх» дей бергеш сол едБ Амантай ага жын ургандай: - Встать, генералы! - деп, жуан дауысымен бакырып жюергеш. Онсыз да тап берсеи, каша жонелуге эзф турган эрх мына катты дауыстан шошып кеткен екг генерал орында- рынан атып-атып турып, мына «орталык комнтеттщ жау^ап- ты кызметкерше» есеп бере бастады. Баска заман болса, бул генералдар казакты коздерхне де ьлмес едх. Мына заманнын 337

олардыц емес, к,азак,тардыц пайдасына кошхп бара жатканын сезхп, олар курдай жоргалады. Бф созбен айтканда, жундер} жыгылып калыпты. К;ос генералдьщ айтуына Караганда, Кур. чатов каласыиыц халкы «кашан казактар аттарымен таптап кетедх» деп, олардан эбден береке кетштх. Балалар балабакша мен мектепке барудаи калыпты. Булардьщ келген себебщщ бастысы, сол Курчатовтыктарды тыныштандыру ущщ аста- надан келген бхздд ертш кетпек екен. Желтп алган Амантай ага бхрден келплмш бердГ Мен кашкактап едхм, Кехшрщ ага мешц де сонда болуымды отшдд. Амалсыз келхстщ. Генерал Ильенконьщ кара волгасына кайкайып мшхп алган бхздер, кеш бата Курчатов каласына да келхп кхрддк. К,ала кошесшде журген бейсауат адам жок- Кдлада олх тыныштык. Ана генералдардьщ айткандары рас екен, оган кезхмхз жетт келедг Офицерлер клубыныц алдына келхп токтадык. 1шке харсек, зал толы адам. Генерал бфден 1ске кфкш: «казактардыц ат- пен келхп, полигонды талкандайтындары жай соз екенхн, сенбегендершщ ол жайында, мына жаца гана келген бхзден сурауын 0Т1НД1. Бфшхш болып соз алган Амантай Асылбеков кундей куршреген жуаи дауысымен «егер полигон жабыл- маса, атпен келетшдерш» айтып салып, ах1ды аспанга бхр- ак шыгарганы. Залда дурбелен, балалар жылап, ересектер урейленхп, апыр-топыр болды да калды. Жагдайды тузеу ушш мен амалсыз жаман орысшаммен халыкты сабырга шакырып, эзер дегенде елдд тыныштандырган болдым. Б13 кайтайык де- сек, генералдар бхздщ осында конып, ертец эскери калашыкты аралауымызды сурады. Амантай ага конгенмен, мен кенбедш. Себебх, баганагы Асылбеков эцпмесшен кейш бхздщ мунда калуымызга болма1“хтын едх. Генералдар 61ЗД1 тунделетш Се- мейге экелхп салды. Бхз ертеспаде тура обкомнын; ак уйхнщ алдындагы Ленин ескерткхшхнщ тубй-хде митинп етхаздж. Оган обкомнын; бфп-иш хатшысы Бозтаев бастаган облыс мыктылары тегхс катысты. Мен сойлеп турмын: - Схздер мына тас кудайга эл1 табынасыздар, оньщ куш бхткен, - де!г бергенхмде карасам, элп обком кызметкерлерхнщ 338

созге келпрмеи, «имен бфге ертш кеттк Из обком*, X бфден Кеппрш аганьщ уйше келдк. Мен солем берш ойге еидш, комекш! жтт есжтеи кайтып кетп. СзлеммУалган Кешагац дауыстап: - Мында келпддер, элп меш жамандап Жумаш Кокборшщ оз! келдк карсы алыадар, -делд. Устел ба- сына келш отырдьщ. Дастархан уст! майысып тур. Коп узамай буы буркырагам етт! Кулзия жецгей алдымызга койды. Дас­ тархан басында Кешагацныц анасы Балтия апай да отыр екен, амандастым. Ел сыртынан айтса, айткандай аса ажарлы адам екен жэне Кешагац осы ккаден аумай калыпты. Алдымызга узын мойын ак,ац да келдт Содан молырак, куйган Кепйрш ага екеумдз тартып, тартып ж!бер1п, табактагы етке кол салдык. Еттен кегнн шай 1шш, Кешагацныц жумыс болмесше бардык,- Торт кабырга арескен ктгап. Мунда элем эдебпет! классиктершщ барлык, томдары тур. Тагы да касымызга Балтия апай келш: -Жумаш балам, сенщ Садык, атац, маган да ата елд, маркум. Сен де б1зге туыс болып келесщ. Менщ Кепйрш балама соктыга бермесегщп. Ол да осы аты жаман полигонды жабу ушш жа- нын салып жур, - деп б!раз эцпме айтып, шыгып кеткен соц, Кепйрш ага екеушЬ оцаша калып, узак, сырластык,- Ол ктсшщ айтуына Караганда, мына ей атом бомбасын жармаса болмай- тынын, оны апаннан кайта алып шыгудьщ мумкш емесш, туб! жарылмай коймайтынын, егер осы екг атом бомоасына руксат алсак, Семей халкына коп молшерде отемакы толенетшш, КГБ-ньщ озшщ де соцынан тусхп, б1рнеше рет арандата жаздаганын, генералдармен жауласудан тук шыкпаптынын, т.б. мен бурый коргенд! койып, куаагым естшеген неше турл! сумдыктарды айтканда, менщ тебе шашым тж турган. Мен бул уйден мулдем баска адам оолып, аттанып кетпм. 339 I

Бв кун сайын Мэскеуге Семей полигонын жаоу жен1нде жедел хаттар жолдаумен болдык,. 28 тамыз куш Семейге «Азат» козгалысыньщ торагасы Михаил Есенэлиев келдк Ол ккд де Кеплрш Бозтаевтыи кдбылдауында болды. Бурын Кдзакстан сырткы 1стер министр: болып, аса жауапты к,ызмет аткдрган Есенэлиевт1 Мэркен ага да, Кеплрш ага да к,атты сыйлайды екен. Б:з, соган куандык,. Обком у:п б:здщ екшпп ушмЬге айналган. 29 тамыз куга Мэскеуден куанышты телеграмма алдык- Оны Семей обкомньщ бфшип хатшысы Кегшрьмхан Бозтаев митинпге шыкдандар алдында ок,ып бердд. Сол кхсшщ уйымдастыруымен полигон курбандарына арналып, курам окытылып, ас берьтдд. Ертхс озешне шырак, жаккан кагаздар агызып, тац атканша тойлаганымыз, сол улы тойда Семен обкомыныц бфшпп хатшысы Бозтаевтан бастап, барлык, жау­ апты к,ызметкерлер, б:збен бфге болып, куанышымызды бфге белккенш кдлай умытайын. Кейш осы Кешагац мен: шак,ырып алып, тараган Ком- партияныц бф мулт - су жаца шагын автобусты «Азат» козгалысына сыйлады. Бупн Амантай Асылбеков Семей полигонын «Аттан» жапты десе, кейбфеулер оны Олжас Сулейменов жапты десе, тагы бфеулер оны «Азаттьщтар» жап­ ты десе, ендд бф азаматтар оны жабуга куш салган Кеипршхан Бозтаев дейдг Кш не десе, о десш! Мен бул макаламда ез кезшмен корген жайларды к,аз-к,алпында баяндадым. Менщ колымда ол айткдндарымды растайтын кужаттар да бар, «азаттыктар» Семей полигоны жабылганша, сол Семейден кеткен емес». 340

Умп узшмейд! Су1 {кардан хат толастар «Апа! Арай Канапиякызы, Ед1ге ушеумц таРЫ ел ( . шыктык. Кунше Офнеше отбасында болып, танысып, сынак кезещндеп ещр тарихын жииастырудь, жалгастырдыц Бул жандардыц олш туралы тусшт басцаша, Апа! влшнен, ажалдан, каарет пен кайгыдан жогары тура- тын тус1шк баГщалды. Ол - атамекен, туган топырак, оскен орта, сир атадан тарасам агайын-туыс. Бул юсыер ушш туган жердщ тасы, тауы, топырагы, суы, желт мен жацбыры, аязы, коктеп Куш, ос1мд1п мен жан-жануары ом!рден де к,ымбат. «К,айда кош1п кетемп? К,удай салды - 613 кенддк. ©леек, бурынгы олгендерден артьщпыз ба?» - деп, атом сынагы жарыла бастаганда да ата конысын тастамай отыра берелд. Тшт1 жарты гасырдан астам к,аорет уын токкен атом де­ ген алапат тфшыжтершеи араласып, шыдамын сынап, бгге кдйнасып кеткен. Жазмыштыц жазылганына тозгендер1 сон- дай, соцгы кундерш атомнан келген к,айгы-каарегп, сол тунгам топыракдарында, тунгам жершщ ауасын жутып, суын шип, коктеп Кугйне умггпен к,арап жатып туыс-тутаныньщ орта- сында отк1зед1. Жойк,ын зардап, аурудан азап корсе де, тагдыры талк,ан боп, тукдлмы туздай курып зобалац тутанын сезсе де жак,сы омфден, тэтп тфш1лжтен угиптерш узбейлд. Урш бутагы сэуле ауруына ушырайды, сонда да атомнан дал-дулы шыкдан, суы ластанган, ауасы уланган улан-гайыр даласын, бабадан к,алган дэстур салтын бф-бфше аманаттап, соны ке- лер урпак, жалгастыратынына сешп, азат елде армансыз омф жалгасатынынан умптерш узбейлД- Бул ата журттагылар туган жерге деген улы махаббаттан табандары сол топыракка жабысып кдлгандай, атом, сутеп бомбалары жарылып жат- са да, аспанга радиоактивт! булт - от-жалын садыраукулад 341

котерыгешне карап к,ойып, «бксшмасын» айтып журе берген кершедт Жер жарылып, тооеден у жауып жатса да удере кошпеген. Кдаретшщ сумдыгын к,асиет1 баскам жер- де жарымжан, дшкэс бададарымен бгр топыракта зерде/п де зешндд, кайсар да кайратты, коркем де келк:т1 азаматтардыц туып-осш, оркен жайып жатканыи корш, урпактарыныц э/н сондай жаксы да жайсац, тадапты да тадантты бодатынынан умптерш узбейдд. Апа! Сейш, Махаббат бар жерде Тагдырга карсы турып еш- кашан Умгг узымейдг екен!» Удымныц магам кун кургатпаи жазган хаттарыман каарет пен кайгыны жегцп, ом1рге кулшынысы артпаса кемшей, ке- дер кунге умкпен карап отыргам каисар елд1 арадап, не керш, ме сезгенш, кощдше неш туйгенш ана журепммен сезшдш жэне буд магам осы китшты жазып шыгуга удкен шабыт пен канат бердт 342