Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

- Келш мен ене мектебх урпа*тан урпаада жалгасып келе ткан дэстуКрлеЛ1Шме\"кРт0епб.леИмраскыаз5аакРт-а га„аеекмеуесЫ, нКабй,Рудает™та збаорл; жа ЗСЙП1сын, ене мен жагдай-Со'~' - Енд1 не ктейм1з? !] тур-| бТоудйантье,к,-т,ыщи тауйштыипт бшереешйещм,ие.зМенеен,-,гкагаяй„сысь™• жататьГ ,,ы„ сен ез,ч аныкта: «менщ айтвдным зан» дейтГеоГ одактас ене, удьша не бодсь.и соГ” Гй™ камкор еие' тын окпелепш ене, ец сумдыгы, улы мен келшшщ ортасы- на от тастауга, сеншсхздж орнатуга кумар енелер болады екен. - Менщ енем, шынында да, осылардьщ кайсысына жатады? - Созще карап отырсам, сенщ енец тым цамцор енеге жа- татын сиякты коршхп отыр. Тусшхкт! болу ушш мшездеме бер1п кетеГпн: келхиннщ кше жш араласады, оган уйретуге, комектесуге кумар. Себебх, оныц уй шаруасын, бала тэрбиеа жарынан тэжфибеа мол. Келшдх сынап, озхмен салыстырып журелд. Муидай сынга шыдау, зрине, к,иын. Келшнщ мшезд бар болып шьщса, екеушщ арасындагы конфликтна тешу тым кдшн болады. ©йткет, бул - диктатор ене, бхрак, онысын келшнщ бетше келмей, бхддфмей ктейдд, - дедй - Ойбай, ендх кдйтпм, диктаторды к,алай жецем? Меш улына кудыртып тынатын шыгар, - деп, одан эр! коз жасым- ды кол еттш. - Кетин-ей, ещрей бермей! - деп кулдг курбым. - Кутылу- дыц жолын уйренгтц келе ме? - Эрине. - Онда тычда! Мундай енемен ты табысудыц жош сол, оныц айткднын еш етпеу керек, бул - охр. Екшшхден, уй шаруа­ сын, баска тфлжтерщдх оныц озх куткендепден де керемет етш бтрхп таста. Эрх ол шаге озхндх отбасылык, омфге жак,сы бау- лып, тзрбие берш жаткдны ушш алгыс айта журулд умытпа, макдай бер, тхлш таба бер. Бхрак, бул унем! жалбацтай бер де- 195

Келх„ мен ене мектеб! урпактан урпакка жал^ гасып келе ' тстурлт мектеп. Бхр казакта гама емес, каи ултта оол жаТКаНДмен кел1н проблемами бар. Бул екеушщ бхрден озара сын, ене .V ек кездесетш жагдай. Сондьщтан, алдымен, гу/СННСШ КсТ) г сабыретш, вз-взте кел, - дед. _ Енд1 не 1стеим13? Туйнекпц туйшхн шешем13. Мен саган ененщ кандаи турх бо'латынын айтып берет-пн, оз енец к,айсысына жататы- ныи сен езщ анык,та: «менщ айткдным зац» дейтш ене, тым камкор ене, одактас ене, улына не болсын соган окпе айта- тныа нотоктпаеслтеапугша, ене, ец сумдыгы, улы мен келшшщ ортасы- сеншазддк орнатуга кумар енелер болады екен. -Менщенем, шынында да, осыдардыц кайсысыиа жатады? - Созще к,арап отырсам, сенщ енец тым к,амк,ор енеге жа- татын сиякты корп-пп отыр. Тусшхкп болу ушш мшездеме бертп кетейш: келшшщ 1сше жш араласады, оган уйретуге, комектесуге кумар. СебебБ оньщ уй шаруасын, бала тэрбиеа жагынан тэжфибеа мол. Келшд1 сынап, озшен салыстырып журедт. Мундай сынга шыдау, эрыне, к,иын. Келшнщ мшезх бар болып шьщса, екеушщ арасындагы конфликтхш шешу тым киын болады. ©йткегп, бул - диктатор ене, бфак, онысын келшнщ бетше келмей, бхлддрмей ктейдх, - дедх. - Ойбай, енд1 кайтгхм, дыктаторды к,алай жецем? Меш улына кудыртып тынатын шыгар, - деп, одан арт коз жасым- ды кол еттш. - Кетшпей, ехцрей бермей! - деп кулдт курбым. - К,утылу- Дыц жолын уйренгщ келе ме? - Эрине. - Онда тьщда! Мундай енемен ты табысудыц жош сол, оньщ айтк,анын ек1 етпеу керек, бул - охр. Екхншхден, уй шаруа- сыи, баска ттрлжтерщдт оньщ озх куткендегхден де керемет етхп отрщ таста. Эр1 ол кктге озн-хдд отбасылык омфге жак,сы бау- лып, тэроие берхп жаткдны ушш алгыс айта журудх умытпа, 1актаи бер, тшн таоа бер. Бфак бул унем! жалбактай бер де- 195

коз - Айтканын екх етпеген сайын басына оермеи ме. дещм. Алдымен озгеркгп озхцнен баста. Емеце деген оиыц- Ды козкарасыцды, ец непзпсЁ, карым-катынасынды озгерт. Буйырса жуктх болып, жалгызыныц туцымын кооенте бас- тасан акылы болса, к,ояды. Менщ баицаганым, сенщ енец жа- маи адам емес. Тек узак жыл ел баскарган адамныц зйелх бо- лып, мацайындашларды шрш журуге дагдыланган. Эрх сенщ ес1к корш келгенще намыстанады. Баласыныц жогары кыз- метх, оздершдегх баршылык, козш байлап, улыныц денсау- лыгындагы кемгст1кт1 корсетпейдь Оныц ойында: «артынан баласын ертш келш, менщ уиленбеген оалама тихп алды» деген кдрсылык, бар. Саган тек сабыр керек! Осыларга бф ул туып берш кана жецесщ, ал ерегесе берсен, балацмен бурынгы емфще к,айта барасыц, - деп, шошытып койды I Лиманам. Содан бастап, енемшц айтк,анын ек1 етпей, елпхлдеп туратын болдым. Кез келген шаруаны оныц озх куткендепден де керемет етш бтрш тастаймын. Бф жерден Бпк шыгарайын десе, дэл сол жердщ тхрлт 031 куткеннен артьщ жасалып туратын болды. Меи ушш енемшц айтцаны жазылмаган зацга айналды. Сойтш, енемшц к,абагын багып, онегесш уйрешп, тусп-псе бастаганымда, аягымныц ауырлаганын сезддм. Сол куаиышымды сезддруш муц екен, енем ес1 шыга куанып, бфжолата б1здщ колымызга келхп алды да, 031 айткандай, меха «багуга» кфхстх. Енд1 кунде бфгем13. Лимананыц айтканындай, уйретуге, комектесуге кумар. Ол уй шаруасы, бала тэрбиесше келгенде, ол кхсхнщ алдына шыгатын жан жок,. Мен енемлд мацдайы торсыктахх егхз улды тауып берген соц «жецдш». Енеммен екеуьм1зддц карым-катынасымыздыц жак,сы болтаны сондай, кейде жумыстан шаршадым десем: «Кдрагым, шар- шама, киналма, элсхздшцд1 ешкхмге бхлдфме. Сенщ ортац оте жауапты. Жаныцда дос та, душпан да жур. Се1-п де коре алмай- тындар коп. Суршгенщдх, кдтелескенщдД ацдып жургендер 196

ЭЛС13Д1ГЩД1 быддрсец, таптап отедь Мына за- бар. Оларга май тек мьщтыны гама мойындайды. Ал, сенщ шаршаганыц йзге ™т;6—суйП/ бауырь б,-зли-, уйде ар кун коньш, Жаркеит жа*таш «р Енем шипажайга жиналды. - Табига емдш суь, керемет, жердщ астьщан ыстык <™ аткылап жатыр. Сол суынан шпп, ,'шй курылысымды там- сыркырап журген аягымды оатпагына салаиын деп едхм, -дед-хМ1. Мэлеснт!едлеецапеатршс:а, шхркш! Аягы ауырып жур соцгы кезде, - деддм. - Жумыс-жумыс деп, экесх екеу! оздерш кутудг мулдем бымейдд, бул ер адамдарды к,ойсацшы, - дед1 енем. - Алдымен с1з барып к.айтьщыз, шипасы айтк,андай ке- ремет болса, Мэлст! ек1 жак,тап кенддрешк, - деп, эйелден айла артылгаы ба, екеушЬ осыган кел1ст1к. Енемд1 шыгарып салгаинан кешн балаларды мектепке дайындап, уй хшх мен жумысымдагы шаруаларымды жоспарладым. Куз лебх жакындаган сайын омф де б!р ариасына тусе бастагаидай. Ею- уш кун хабарсыз калган Сункарга коцырау шалмак болып, телефонды колга алдым. Улымньщ дауысы емен-жаркын, Мэлс агасы мен бауырларыныц калын сурап жатыр. Сирек еркелейтш улым бул жолы «апа, сагындым» деп, журепмдх еджфетш койды. - Жазгы демалыстан кайтканнан берх бхр тусп кайта-кайта корш журмш, апа, - дед1 бгр кезде. - Ол не туе? - Айтсам сенбейсхз, апа! Кэдхмп Алтын адам кхре бередх туеше. Сол туе бхрнеше рет кайталаххды. «Алтын адам табылган Есхк корганына жазда неге барып кайтпадым екен?» деген он мазалап жур. Бф туе кайталап харе берген сои, кецхлщ аландай бередх екен. С13 туст1 жаксы жорушы еддщз гой, бул туралы не ойлайсыз? - дедх. 197

- Алтын адамнын кфгеш жаксы гой, мерейщ устем бола- ды, улым, катарьщньщ алды боласыц! - Эумин, апа. Бфак бул жерде баска б1р гэп барын туйсшммен сеземш, коцЬпм жаи табар емес... Улым екеуьмхз бфаз уак,ыт соилесш, телефонды койган сои, кощлше алац кхрген. Расында, мундай туе адамга жайдан- жай кфмейдх гой. Осы кезде Мэлс пен балалар да келш кдлды. Коцы-куйлер1 котерщкп - Жаным, бгздщ бупн ерте келгешмЬдщ себебд бар, - дедт — Солай ма? — деп, танданып, кдсымды керв к,алдым. - Апам телефон сокты, «келш кетхндер» деп, б!р керек- жарагын апарып берушхз керек, сосын немерелерш сагынып калган екен, корш, бдраз маукын бассын. Енем маган таиертец ерте конырау шалган. Таре есшнен шыгып кетштх. «Мэлске озщхз айтьщыз, барамыз десе, мына 1 турган жер гой», - дегем. - Онда тездетш, астарынды 1ше койыцдар, бэр1 дайын тур, -деп, асуйге жупрдш. Алматыньщ кептелкшен шыгып, узын жолга тускеннен кейш аттыц басын жкердж. Колшм13 жол бойында жайкалган калын, агаштарды, б1зден калмай жарыскан тобелер мен эйнекке шагылысып ойнаган жаркырауык сэулелердд ба- сып озып, жуйткш келедд. Астында жуйрж келхпц болса, уш жуз елу шакырым дегенщ кол созым жер емес пе?! Бдр кезде трассадан бурылып, кара жолга туетж. Айналамыз кек май- са жазьщ. Алыстан алабуртып, бгпк таулар кол булгайды. Бул жердхц табигатыньщ сулулыгы сонша, алуан бояулары уйлесш, ержехз коз тартады. Бдр кезде екд капталын сексеухд мен тораигы комкерген кумды-тасты жол басталды. Колхктщ доцгелеп кисалацдап, бдресе оцга, бдресе солга тербетшп келедх. Жол бойы кылжпып уйьщтап отырган балалар да жайсыздыкты сезхп, коздерш ашты. - Апа, кашан жетемк? - Су берш!, - деп кьщкылдай бастады. 198

^мГсГа;гкг;нЫЛалкгеар!нжгыенл.жып .келе жатк,а- „ЫМЫЗДЗ/ *' к,алдыК/ казф эжелерще жетесщдер, деп -0не'ммым Бул кезшде жугеркшен Одакка а гы ты„ыштавдырд анфи;ов ауданындаш Кершагаш елд, мекегп шы?гго ыдырап, дуяие асты-устше тусш жатка,-, кезде, не еД'' К а; ,«ей сендей сошлысып калган елдщ кошшл.п сау- (стерш о,д. , адап кетке„ш биемв гой. Сол киын кез- ДаМк»Ыма‘гаш жершен ыстык кайнар - шипалы су шыккаи Д6 н Муны алдында енем айткаи болатыы. Ыздщ К0Л1ПМ13 еК6дай -пзмген ак,шацк,ан уйлерге жак,ындады. Эр жердей демалушылардыц карасы коршед!. Енеме хабарласып едж, ем кабылдауда екен, б!раз уакытта босайтынын айтты. - Анау кок кумбездд кердщ бе? - дедг Мэлс. Куйеушнщ иепмеи нуск,аган жагына к,арап: - Мелит сиякты, - дедпм. - Шипажайда да мелит бола ма? - деп, Мэлс тац *;алды. Солай карай жакындап барып, токтадьщ. Шыныыда да, мепит екен. Курылысы эл1 б1тпепт1, бфак, келушыер ыамаздарын окып, шыгып жатыр. Осы кезде ту сыртымнан б1реу: - Эпке, - деп шак,ырган. Жалт кдраганымда, бет-ауызы кунге кушп, тотык,к,ан, басы мен мойнына шыт байлауышты шарт баилап алган бгр жшт ыржалацдап магам к,арсы келе жатты. - Куантай?! Сен мунда кайдан журсщ? - деп, айран-асыр калып, амандасып жатырмын. Баягыда озт кужаттарын жондеп, адам катарыма косатын жттп бхрден таныдым. К,арсы алдымда иманжуздк салмакты жшт тур ед1, оны казт «кадгыоас» деп айтуга мулдем келмейтшдей. -Мына мешггтщ кумбезш орнатып жатырмыз, эпке, - деп, Мэлске кол берт амандасты. ~ °!Ягыдагы ме»Щ Куантай бауырым гой, Мэлс - алнп, йсьш 2дыаУЗЫМ бЭРМаЙ- ММС ЭДеППеН сэлемш 199

- Балаларьщ кайда? Бэр1 жаксы ма? — Бэрх дурыс. 0йвл1М 1сп оолып, «ана жакка» кетш елд гой, амнистияга мшш, шыкдан сон, к,аита косылдык,. К,азф с1здщ аркацызда ел к,атарыиа косылып жатырмыз, рахмет азге, эпке,-дедд. Мэлс создщ байыбынан Куантайды емдс-емдс есще туаргендей, бетпхе амык гап оIр карап копды. Б1рак, 1мл гем ты­ нып, тырс ет1п ун к,аткан жок- - Мына мешггп кдм салдырып жатыр? - дед! сосын салмакпен ун катып. — Осы жердеп Сулеймен аксакал гои, мына шипажайдьщ непз1н калаушы аса каддрл1 адам. - Солай ма? - деепк бв. Осы кезде ею ул бгзге карай келе жаткан эжелерш алыстан танып койып, куйындатып, жупре жонелген. Бдз де Куантаймен коштасып, солай карай журд1к. Епздерд1Ч эжес! шипажайга келгенше уш-терт-ак кун отсе де, жаксы демалып калганы кетерхчкд коцы-куйшен байкалды. Б1зд1 кезек-кезек сугпп, маукы басылган сон;: - Мэлсжан, мен сендерд1 керемет адаммен танысты- райын, эне, ездер1 де келе жатыр, - деп, бхзге карай журген ею-уш ер адам жакка бурылды. Ол юсыермен амандасып, таныеканда бьдгегпмхз, дшшдеп жылы жуздх улкен аксакал осы шипажайдыц фгес1н калаушы - Сулеймен аксакал бо- лып шыкты. Жанындагыларды улкен улы, осы жерд1ц бас дэрпер1 - Болат, аудан эюмх Ермек Келемсешт, салынып жаткан мешдтпц имамы Дэулет деген жас кари деп таные- тырды. - Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстагы аксакал сэлем беред1 деген, хош келдп-цздер, - деп емен-жаркын амандас- ты Сулеймен ага. - Мэлс калкам, мына апач айтып жатыр, Алматыньщ елге сыйлы азаматы екенещ, озщмен танысып, жуздес1п калайык деп, арнайы кут1п алып жатканымыз гой, уйден дэм татычдар! - дедг Сулеймен аксакал. - Аяулым кызым, сен де кош келдщ! - деп мачдайымнан суйгенде, т\\фа экем тхрмгп келгендей эсер етт1. 200

Кел1ктерш1зге отырып, екх машина болып, Сулеймен акеакалдыч уйше бет тузегеншгзде, межмен к,атар жайгаскан енем: < - Аяш, газетще осындаи адамды жаз, мына кип тени адам емес, нагыз ацыз адам! - дедг. - Апа, келгедх осы к1а туралы тек жаксы соз естш жатыр- мьШ/ бурын бхлмегенш уят болды-ау. - Осы шипажайдыц непзш калап, бф ауылды жумыспен к,амтып отырган адам тегш азамат болушы ма едх, кызым-ау! Оныц устше, к,азак,тардыц демографыясын оаруге тлкелей ат- салысып отырганы тары бар. -Кдидай жолмен, апа?-дедш мен кызыгушылыгым устап. - Ауыдындагы эр жаца тутан нэрестеге оз есебшен жоргекпул тагайындайды екен, будан кейш келшдер аянып к,алсын ба? - дедх мэз болып кулхп. - Рас па? - дедш аузым ашылып. - Мундайды бурын еспмеппхн. - Естшеген жаксылык елде коп, к,ызым! Кдзак, жастарыныц бхлхмге деген талабын уштап, мектепте уздхк окушыларга беретш стипендиясы тагы бар. Жаца оку жылыныц басында турмысы томен отбасылардыц балаларына киш-кешепн, мек- тепке керек-жарагын адып бередх екен оз кдлтасынан. - Керемет екен! Мынау тек улгт, онеге болатын к кой. - Соцгы он жылда бул хасшщ осындай ынталандыруымен жас отбасылар коп балалы болып, мектепте узд1к окушылар катары кобейштх. Уздхк оцыган балалар жогары оку орын- дарына тусш, жолдары ахпылыпты. Улкен ккшщ осы жаксы улпа аудандарга тарап, бЬге де келхпп. Сен Сулеймен агацды елге улп етш жазуды умытпа, Аяш. ©ткенде папац да сен «Кдрттар уйхндеп» байкустарды жазганында, «мынау ауызга алмайтын жамандык екен, Аяш, одан да ана Кер1магаштагы карияны жазып, жастарга улп етсейхш, осыны келхшце аххт!» деп едх. «Жаксыныц жаксылыгын аххт, нуры тасысын» деген го1х, озще батасы тисш, жастар улп алсын, карттар уйренсш, - деп маган тапсырма бердх. 201

- Дурыс айтасыз, апа, - дедх манадан берх екеуара эчп- мемхзге унсхз к,улагын тхгхп келе жаткам Мэлс. — Кдз|р баспасоз ел ххшндеп керх кеткен нэрселерд! гама жарпялаура куштар болып алды. Бул сиз сиякты Тэуелоздшн ендд алып, осеГпи дегеи елге еш нэрсе бермейдх. «Мына дуниенщ бузылуы залымдардыц залымдыгынан емес. Жаксылардыц ундемеушен»! Муны айткдн мен емес, Мартин Лютер Кинг! - деп, сук саусагын жогары котерш коиды ол. «Расында да, — деп ойладым мен. — Тентепн тезге са- латын, адасканын квшке косатын, ауылыныц айбаты мен айбары болатын аксакалдарымыз туралы неге насихагга- маска? Жаксыларымызды этап айтып, журтка таныстырып жургеншю дурыс емес пе?» Ауылдыц ауасы неткен саф едд, ппркш! Кохарек керш, канша жутсац да тоймайсыц. Ауылга деген сагыныштьщ да орны алаботен.- Панфилов ауданы оз олкем, озшнщ туып- оскен жерхм. 0р агашы, эр тасы жаныма жакын. 0зеш мен тогайы, жайлауы мен жазыгы есщнен кетер ме? Бул жердщ когшдеп кун де саган ерекше мешршш тегетхндей, кудды б!р перзентш шомылдыргандай алтын шапагына шомылдырып жаткандай. Желх мен жауыны, тац рауан бергенде мелддреп козге тусетхн жапыракка тунгам шыгы да, шагырмак булты да ерекше журекке жакын. Мап-штизм зацынын бхр сыры туган жерге деген махаббатга жатса керек, мен соны айналама карап келе жатып, казф тусхнгендеймхн. Осылайша шипажайдан бхршама жерде орналаскан ауылга да келш, ат басын тфедхк. Сулеймен аганьщ берекел1 шанырагында осы ауыл-аймактыц сыйлы азаматтары хлтипатпен карсы алган. Кдзактыц арка-жарка кощл1, даладай дархан пейхлх мерейшюдх охр оарш тастады. Ауылдых-х енерпаз жхпттерх тартынбай онерлерш ортага салганда, «бэрекелдх!» деп риза болмаска амальщ калмайды. Ауыл тарихынан сыр шерткен эцгхмелер жхлхктщ майындай дэмдх де нэрлй Тыадай тускщ келедд. Торде тобе бидей болып, осы аймакка аты эйгш, курметтх аксакалы Сулеймен Кошкхнулы отырды. Тындар 202

кулак езшйдш болган соц, ест1гетм13Д1 кокхрекке мык,тап туй1П алуга тырыстьщ. Сопдагы пайымдаганым, Сулеймен ага Алматы оолысы, Райымоек ауданындагы Улкен Жалацаш ауылыныц тумасы екен. Улкен Жалагаш та осы олкеде болган соН/ коюрепмде сайрап жаткан 1здер! осынау 51р кутты мекендр бфдеи коз алдыма экелген... Кулжаньщ улкен жолымен журш отырып, Кокпектен еткеннен кеши Аласага шпп, Алгабастан отш, жолайырьщтан оцга бурылсац, Улкен Жалацаш адыстан кезще тусед1 Тэщртаудьщ етепнде т1зшп турган кокала карагайлары самсаган эскердеи болып керше#. Улкен Жалацаш, КШ Жаланаш, Тогызбулак деген ауылдар алыстан коз тартады. Улкен Жалацашты кесш отетш жол Колсайга тартады.^ Бул аймактын зенпр кокпен таласкан аспаны адамга рух оерга тургандай. Жалаиаш орманын небдр жан-жануар, ац-кус тур1 Мекен етедд. Алатаудыц айбатына жараскан карагайы, сулу кыздай буралган кайыцы, рас: тау дшш алып жататын шыршасы мен аршасы, тамыры жок, тасты жарып шыгатын тасжарганын айтсайшы! Тау баурайында каптаган тал-терек, унены, ушкат, карагаш, тогай 1шшдеп молддреген к,арак,ат пен ат шашасын бояган булдхргеш кандай! Ац тореа аркар, еркш таудыц еркеа бугы, кызыл ютапта кдсиеттелген барыс, к,оцыр аю мен таутеке, кузга уя салатын бурют пен шаткалдагы кумай, каршыга мен токылдак, улар мен кеюлж, байгыз бен ты мекендейдд. Жалагаш деген осындай гажайып мекен! Ет желшш, кымыз хшыдд. К,онак, кэде жасалып, курметп конак репнде Мэлстщ алдына бас та тартылды. - Сулеймен ага, осы огцрге келгелг онегелд 1стерн-цзге каныгып, еспгеншвге тэнп болып жатырмыз. С1зге отбасымныц атынан зор алгыс бмддрпм келедд, кушак, жайып карсы алып жатырсыздар, мундай пейыдд еш кутпеп еддк, - дед! Мэлс. епзедй-ерощ«тыЭдррейайкыаскзыа,йкблдымз еднкещобнхажркаеллкгыеелзмшыемсш»жзадтбесгеае?,!нд-кеайдл,еадйадуСытлуыылремсйымзеегтна- 203

аксакал. Ары карай эцпме кызып, агамыз езх шыккан рудыц шежхресш таркатып айта бастады. ©з руынан орбхген тарц- хи тулгаларды тугендей кетудх умытпады. Актацдак, зудмат жылдары улкен экес1 Сейдахмет усталып кетш, бул эулетке «халык, жауыныч» тук,ымы аты жамалган екен. Соныц кеселшен оз экеа де кудалауга ушырап, журек талмасы- нан ерте емфден етхп, бул ата мен эже оауырында калады, Бхрак ата-эженщ мешршх мен шапагатына канша беленое де, жетшнхц аты - жетхм емес пе, балалык шаты ала бултсыз болмайды. Соншама естелхк айтылганда, дерек пен дэйекгщ жылы, айы-кунхне дейш дал айтып бердк «не дегеи зерде!» деп тан, калмаска шарам калмай, тэлшд1 эцпме кулагыма майдай жагып, телефонымдагы «жазып алу» тетшн косып коидым. Жацылмас жадыньщ мыктылыгына тацырк;ап: - Ата, «Жеп езеи - Жетхсу» жершде езщйдей тулганьщ болганына куанып турмын, - деддм. - Улы Отан согысыньщ алдында дуниеге келген екенсхз, балалык шатьщыз калай етп деп сураудьщ езх де ретсхз шыгар... - Рас айтасыц, кызым, сотые жылдарымен тустас келген балалык шагымыз кулкхден гер1 курешхеке, куаныштан герх киындыкка толы болды гой. Бар мен жокты, ашты, токты еле- мей, ертецге деген умилен есе1хд1к. К,иялы ушкыр бала жылт еткен жаксылыкка кецхл демдеп, тезфек ержеткхсх келедд. Айналадагы журттьщ бар1 жумыла е1-хбек етш жатканын керш ескен соц ба, ецбектщ каддрш де ерте бхлд1к. Меш мен менщ замандастарым биттейхнен бел1М13 майысып, кабыргамыз кайысып, тыным кермедхк. Кдндахд киындык болса да, рухы- мызды туармей, Отан ушш ецбек жасап жаткан улкендерд1ц жупн жецхлдетуге, жаралы коххь-хдерхне демеу болуга кул- шындык, - деп барып токтады. Схлтхдей тынып, тындап калгандардыц ешкахдсысы шежфе аксакалдыц сезн-х белмедх. - К|азф ойласам, - дедд Сулеймен ага сезхн жау1гастырып. - Ойыннан герх, ой кешкешмхз молдау болтан С1хякты. Барды ишдмхзге хлдхк, жокты «тауып бер» деп кигылык салмадык. БЬ тамак тавдамай, кабак тандап ескен урпакпыз. Бхздщ бала^дык 204

дзуремшЬб1. еЖн откутсапна-бтаурс келген зобалапдар журепмпге сы- жасагаи кайсар аиалардыц жок,тауы ЗЗТ Т\\\\йзд1 сыздатты, тулабойымызды муздатты. Оцашада жа- яЖсжсыуианрннеаасппры,ыгьнбшдеалгашылыжпб,аусыштпын,етбткаеаййркаабпажлаук-машлыаагстакысаныбыкуезш,пшийлкбт,аеаййртааегкжмаайеттрашаттмбыЬпп.. \" г кажыса да оздерш муаркетпеген сол аиалар бмдщ аза- мат болуымыздыц непзш калады, тугырын тургызды, - доп мудая сейледд согыс жалмаган балалык ша гын еске алга; I а гам ыз. * Судеймен аганьщ экеа Кошкш ертеректе «Социалиспк К,азак,стан» ужымшарында шаруашылык, мецгерупи больш- ты. Сол Кошкш карияныц телкоцырдай агасы Сейдахмет Боск,ынбаев 1937-нщ канды тырнагынан амам калмаган екен. «вткеназ бупн жок» деп талай тарихтыц эцпмесш агыткан Сулеймен аганьщ ак дастарханынан дэм буйырып, керемет б1р отырыстьщ куэа болдык,. - Шацырактарыцызга келш, осындай берекел! отбасыньщ ак, дастарханынан, ак жецгемнщ колынан дэм татып отыр- ганымызга сондай риза болып отырмыз, ага. Мэкен женгеммен калай шацырак котердп-цздер, сол жайлы айтып берщштп, - дед! Мэлс. - Мумкш, жецгем13 ©31 айтар? - дедг енем де улыньщ созш коштап. - Агаларыц айтып берсш, калай алып кашканын, - деп акырын кулд1 жецешем13. - Жецеше, алып кашса да, осш-онген, бакытты отбасы бо­ лып отыр екеназдер, регйшн-цз жок шыгар, - деп, Мэлс те эзъа айтып койды. - Тэубэ, бала-шага мен елшю аман болсын, мына оздерщ аман болындар! Коп созге жок жецгемхз Сулеймен агага карап ед1, ол ккл мешршдх жанарына нур толтыра б1р жымнып алды да, тагы б!р эцпме бастады: - Алматыдан жогары оку бтрш келш, сиыр ферма- сында ецбек жолымды бастадым. Бул 1957 жыл болатын. 205

Сол жылы VI дуниежузьпк жастар фестивал1 отетш болды. Ода к колемшде мундай баскосуларга ерекше мэн беретщ. Соган Сталин атындагы ужымшар жастарымен бфге мен де катысатын болдым. «Отызмьщыншылар» деген жуйемен тагайындалган басшымыз Энуар Мукашев деген азамат, оте бглшд!, мэдениетп, жастарга ерекше камкор жан едг Сод К1СШЩ нускауымеи ужымшардыц жастар уиымымен бхрлесщ, фестивальга дайындык,ты кызу оастап кетпк. КундДз жумыс ктеймхз, тунищ б!р уагына деГпн концертке дайындаламыз. Маусым айында Жалацашта откен аудандык баикауда бюдщ ужымшар жастарыныц онер] жогары багаланып, торт кезшц тугел Алматыга, облыстык фестивальга баратын болдык,. Бгз аттангалы жатканда, басшымыз Энуар ага маган ек1 тапсыр- ма аманаттады: бфшшкх - жулдемен оралу, екшшкх - уйге келш алый келу. Ол кезде автобус деген жок, «ЗИЛ» колхпнщ корабына отырып, Алматыга тарттык- Шьлденщ басы едт Молдхреген оцкей жасты кушагына алган ару Алматы жайкалып тур. Фестиваль дуркхреп етш жаткам. Мен Алматыда окыгам гой, касымда бурын кала кормеген жастар бар, солар ушхн бхр естен кетпестей кундер болтаны аньщ. Эи мен сэнге боленген Алматы менщ де есшдг алды. Бэрхмхз у-шу болып, Ленин дацгылы бойындагы кинотехникумныц жатакханасында жатырмыз. Клайда бар- сац эуелеген эн, шат-шадыман кещл, сьщгырлаган кули, сылдырлаган булак, бейне б!р ертеп елшде жургендейсщ. Шэмшшщ, Эсет пен Ескендхрдщ суду сазды, сыршыл эндерх лупыдеген жас журектердщ сыр пернесхн басып, сезхмт селт етизердей, кощл кекжиепн котерш, канат байлагандай ар- ман аспанында кальщтата жонеледх. К,уаныш пен шаттыктын кушагында бф-бфхмхзбен танысып журм!3. Сол жастардыц ортасында Узынбулак ауылынан келген бхр ару бар екен. Бурымы белше тусетхн, бпдай ецдх, тана коз кыз осы Мэкен едх. 1с-шаралардьщ ортасында журетш эдем1 арумен козтаныс болган соц, сойлесш калып журд!к. Артык-ауыс кылыгы жок анда-санда охр естьлетш кыз кулккхнщ сыцгыры кулакты 206

елендетш, жшттердщ жанарын ержсхз бургызатын. Фетиваль- даданга«шжкуыДДтаепмсеыиромрааслы»идоегйеднагуыждыаймшораырнбдаасгтаынгсыоц0,нжуаанрыамгаднаьгщы жшттер «енд! екшшхсш орыидайык, сеж уйлендфейж, апаца келш апарайык» деп кажай бастады. Содан кызды-кыздымен Макеи сулуды алып кашудыц жоспары.н.к.ура бастадык. БКхдзндШышкаыдзе-гженшктугеррбыМсыэнкеынцнщкулжагаынынанакнуйоыхпр , ел1 калмаитын «оз жагымызга шыгарып» алган сои, сыр бхлдхрмей, капысын тауып, кос бойжеткендх б1здщ «ЗИЛ» колхпне отыргызып, Жалацаштагы Курманбайдын уйше келш тустхк. «Келш урлап келе жатыр- мыз» дегеи сои ие жандары калсын, колдан келгенхн жасап кутш алды. Ертенше б1р жшт барып Шыныбала эжемнен сухпншх сурап, Энуар агага екх бхрдей тапсырмасыи да булжытпай орындаганымды хабарлады. Сойтш апаларынды осылай алып кашкам болатынмын, — деп кулш алды. — Бхздщ уйлену тойымыз сол кездегх баскарма бастыгы 031 бастап еткхзген алгашкы комсомол топы болды. Фестивальдыи соцын осылай тонга уластырганымызбен, ат-шапан айыбымызды кетерхп, Мэкеннщ торкшдерх, агасыныи алдына барудьщ ретх келер емес, кыска жштщ курмеуге келмеух гой. Жагдайдын дурысталуын кутш, кешхге бердхк. Жеар эйел жетш баланын жагдаиы оелгхлх, коцыртобелдеу болып жазды артка тас- тап, карашаныи сэтп б!р куш Узынбулакка кудаларга жол алдык. Мэкеннщ агасы Эршбай деген ерекше жан екен, барды жокка карамаи, тек бакытымызды тхлеп, батасын бердк - деп жалгастырды. 0м1р болган соц озгерктер болып жатады гой. Сулеймен ага енбек жолын бастаган ушшгш спыр фермасына басшылык жасап жургенде, оган еханшх сиыр фермасын косып, бухал спыр мен жылкыны косып берш, фхлендхредд. Жана фер­ ма мен тургын уй салып, елд1 коныстандыру Сулеймен Кешкшовке жуктеледт Елдщ оскешн, жердщ коркейгешн, жацарып-жангырганын кш жек кореш. Жастык жалынмен кулшыыа кхрхседд. ЕМ Мерктщ ортасында Жагхдакбулак де- 207

ген жер бар едд. Онын ежелп атауы - Найманбай булагы екен. Кецес Одагы кезшде Найманбай деген созден оайдыц тук,ымы дегендей бэле хздеп, Жаидак,оулак дсп кеткен. Негхз1 Найман­ бай дегеи Сулеймен аганьщ ушн-шл атасы. Кошкшнщ атасы - Боскынбай, онын атасы - Найманбай. К,ыс - кыстауы, жаз - жайлауы сол булак болган. Ел пзгшш устап келе жаткам азаматтьщ журек тушаршдеп бхр арманы - сол жерге бхр белп койсам деп журедх. К,удай сол тхлеудд берш, коктен Ьдегет жердей табылып, сол арага жаца ферма, быдеи бхр ауыл салы- натын болады. 1964 жылдьщ наурыз айыньщ екшхш жартысын- да к,ар устхне алгашк,ьг салынатын уилерддц орны белплешп, к,азыгы к,агылады. Сол жылы Сулеймен ага оар оолганы жм- ырма сепз жаста болган. Жана жерге жан-жак,тан турл1 ма- мандар кел1п, олар кеши оз туыстарын шак,ырып, жаз боны К1пз уй мен палатканы пана еткендер уй тургызып, к,ыс туспей 1Ш1не К1р1п алады. Жана оку жыдын балалар жаца бастауыш ' мектепте бастайды. Алгашкы бхткен уйдщ бхршен медпункт ашылады. Бхр жылда алпыс-жетпхс ухт салынып, кех11ннен жузге жетедх. «Откелсхз ом1р, откенсхз бупн жок,» деген гой, Сулеймен Кошкшулы асыл бабаларым ыздын гасырлар бойгы арманы болган - Азаттык, алып, дербес ел болганымызга деген куанышын да ерекше жеткхздх. - Агцы болмаса, тэттхгйц дэмш хсхм бъаер ед1, сондык,тан да Тэуелс1здхктщ б1здщ колымызга оцайлыкпен келмегенш эркез естен шыгармай, урпак,к,а улагат етш отырайык- Баба- ларымыз жандарын шуберекке ту1Йхп жур1п, бугхнп б1здщ мамыражай шагымыз - тэуелс1зд1пм1зд1 ак,ыл-парасатпен, к,антогтссхз алуымызга алгышарттарын жасады. ©ткеннен улагат алу - алдагы -пршЬпгще жол ашу, - деп б1р к,айырып барып «Кер1магаш» ауьшына кезек келдх. «Кер1ма гаш» ауылыныи оркеидеу1 мен бупнп республикага танымал болуына Кошкшовтер эулепнхн жасаган енбеп шексхз. Кечес заманында Бхе озеншщ жагасында, к;алын камыс, жиде меи тобылгы арасында азгантай тутшнен туратын бф ауыл болыпты. Оны «Сарпылдак,» деп атапты тургындары. 208

,3 шакырым жердеп «Октябрь» асыл тукымды Негй1НДоУашыдыгыныч епн-егу жэне мал азыгын эзфлеуге кой ШЭР бв/пмшеа екеи. Сулеймеы Кошкшулы «Октябрь» арналган^ ектор болып келгеншде, осы Сарпылдак,тьщ кеншарь ы <<Кер1магаш>> екенш есы кариялардан быт, та- еЖе/1Патауын кайтарган. Соыда адамдарга туракты жумыс РГ1ХП .' *й кетерш, элеуметпк кызмет корсететш нысандар колга алады. Мэскеу тубшдеп Лобно одакдык терец ^ргылаушыларыныцОрта Азия бургылауэкспедициясыПан­ филов ауданына карасты Кершагаш ауылыныц солтустж ба- тысфгесшен 3013 метр терецддктен минералды табиги ыстыксу фонтанын аткылатады. Олар жергЬйк’п басшыларга кудайдыц сыйга тарткан бул касиетш ел иплшне жаратуды усынады. Кеишар директоры Сулеймеы агамыз су курамын зерттеу- ден 0тк13Д1ргенде, адам агзасына коп пайдасы аньщталгаы екен. 1шсе - тэнге шипа, шомылса - дертке дауа, турмыска пайдалануга дайын ыстык, су болып шыгады. «Халык, игыш» дегенде жанын беретш ауыл басшысы Сулеймеы ага ендд ши- пажай курылысын бастап кетедй К,ырык орындык, жаца ши- пажайда сол «Октябрь» кецшарыыыц ецбеккерлер! алгашкы болып демалады. Сейтш, шалгайдагы шагын ауылдыц коцыр пршшп жанданып, айналасы бхрнеше жылда ондаган ак, ша- тырлы уйлер пайда болады. Оыдагы отбасылардыц кепшьлш осы «Кершагаш» шипажайында жумыс ктейдд. Нарыктык экономиканыц осындай к,иыы кезещнде жумыссыздык деген бул ауылда атымеы болмаган. Жумыссыздык пен дагдарыстыц алдын алудыц пакты мысалы да осы ауыл. - Бул, шыыымеы де, Алланыц адамга берген тецдесаз ныгметй Шипажай 1990 жылы ашылды. Содан бер1 табиги шипалы суы б1р ширекке азайган емес. Кудайдыц куддретш кормеиаз бе? Бул не деген гажап кубылыс. Адам колымен жа- саи алмайтын жуйе гой. А/1ла Тагала халкымыздыц пейьн мен ниетше осы бхр шипалы суды баршамызга нэсш етш койды. фен-саран тутш болмаса, кыста осы сумей букьа ауыл жы- лпды. Алла Кураида: «Егер шуИр етсендер, арттыра беремш» 209

деген гой. Осынын бэрЛн бергем Жаратушыга шукЛр етемЛз, _ деп, Сулеймен аганын улы Болат та бЛздЛц эцпмемЛзге арада- сып, ризашылыгын бЛлдЛрдЛ. - «ЕмЛ бар касиеттЛ су» дегендЛ естЛп, келушыер катары квбейдЛ. СойтЛп жургенде бас дэрЛгер кайтыс болып, сана­ торий басшысыз калды, - деп жалгады эцпмесЛн Сулеймен ага. - Сол кезде Алматыда дэрЛгер болып журген, Мэскеуден кандидаттык диссертация коргаган улым Болатты шакырдым. «Мынау да менщ балам. Тусауын кесЛп, Лргетасын калап, оз колыммен тургызып едЛм. Коз алдымда тозып барады. Осыган ие бол!»- деп тапсырдым. - «Экеден ул туса игЛ, эке жолын куса ип» деген соз бар емес пе, елдЛц баласы ауылдан калага кетЛп, сол жакта осщ- оркендеуд! ойласа, бЛздЛц бала эке созш жерге тастамай, каладан далага келдЛ. Алгашында катты киналды. Куш кайнаган ыстык, масасы коп. Барганымда, балам мен келЛнЛме ! жаным ашып, кеткенше асыгатынмын. КелЛн екеуЛ жемЛс- жидек, гулдердЛ оздерЛ отыргызып, осЛрудЛ колга алды. Сана­ торий коктемде осы балаларымныц ецбепнЛц аркасында кере- мет гулге оранды. Алуан турлЛ жасыл агаштар мен анкыган гулдерддц хош исЛ жанынды маркайтады. КелЛнЛм тазалыкка айырыкша коцЛл болдЛ. Жатым орым, корпе-жастык, перде, тагы баскаларын оз колынан тЛккен. МЛне, сондай ецбекпен келген шипажайымыз бугЛнде ел иплЛпне жарап отыр, - деп, отанасы Мэкен Ыскаккызы перзенттерЛшц ецбепн соз еткен- де, мактанышы сезЛлЛп турды. Панфилов ауданыньщ экЛмЛ Ер- мек КелемсейЛт ага да осы жерде оз кощлЛндегЛ жаксы пЛкЛрЛн коскан: - Кддгрмендд конактар, мен де бЛр ауыз ойымды коса кетейЛн. Сулеймен ага сынды омЛр мен ецбек жолындагы алдыцгы толкынньщ кейшпге берер акыл-кецесЛ де, уйретер тэлЛм-тэрбиесЛ де устаздыц улгЛсЛндей десем, артьщ айткандык емес. Мен осы тургыдан келгенде, Сулеймен КошкЛнулынын осы ощрдегЛ елеулЛ ецбегЛн жогары багалай отырып, бЛрнеше урпакка тэроиешЛ, камкоршы, акылшы болганын этап ай- 210

туды парыз санаймын. Бойынан баскдрушыныц он улагаты: здалдык,тэрбиелмнс, кюге курмет, уйымдасып жумыс ктемге бейшдьнк, зерттеи ому, жацашылдык, хстщ сапасы, жумыскя кфхпп кету, азаматгык сезш, тишдшк сиякты касиеттеп тСууглеелйдмеиеитаКбоышлактшыунл,ыбушгшмдеершсые й«-акдуарммгеаткдеегбеонлесне!нпшждуеоыгеЛп жогалтпавдар, ары итерш жхберу оцай, солай жаса деп сыбыо лайтындар да толып жатыр. Сактап калсац душпаньщ болса да, достасып кетуще жол ашылады», - деп, акылын айтудан жалыккан емес. Ол юа кецшар директорлыгынаи кейш аулам колемшде де беделдт кызметтер аткарды. Кдз1р оз отбасынын а0р3дуакр,птаыгаыкн,сыаик,атлаынаооелмыепс обтуыкры. Шр вЩрдщ казыналы какрты' К,азактыц канында бар б!р ерекшелж, сирек касиеттер жиынтыты: адалдык, кецпеймдыж, конакжайлылык, енбек- корлык сиякты адами касиеттер басым екендщ даусыз Осы 1ссапарымда Сулеймен атаньщ отбасынан сол жаксыльщтар- дыц оэрш керш, енемнщ матан: «дол осы отбасын жазшы» дегенше тагы охр разы болып отырдым. Жараткаи Алла адамды топырактан жаратканыи быемв рои, сол топырактан б!р мшкенес! артык калыпты. «Будан не жасасам екен?., - деп сурайды Жараткаи Алда адамнан ..Маган оакыт жасашы», - дейдр адам. Жараткаи Алла со№ да жаи тана: «Бакытты жасау - адамньщ оз колында бода- ды», деген екен. Осы тзмсмдр айтатыи атамыз: «взмгздщ, балаларымыздын, бакыты б1здщ оз колымызда», - деп отыру- шы ед1. Сол айткандай, ата-ананьщ алаканында балаларынын бакыты, отбасыныц бхрлш мен берекеа бар. Отбасы - адам гумырыньщ т1реп тана емес, когамныц да басты негш. Бупнп мен танысып отырган Кошк1новтер эулетт когамга оз береке- бфлжтершен улкен суйешш болып, оз отбасыларынан асып, сол аймактаты отбасыларга улп, тэрбие берш отырган аяулы жандар ед1. Крнак еткен уйге алтысымызды жаудырып, кимай коштасып шыккан 613 анамызды шипажай кешенше экелш, 211

белмесше дейш шыгарып салдык,. Ол к1сх шипажайдагы емнщ 031не эбден жакканын, баска да кызьщтарды айтып тауыса алатын емес. . - Кдрацдаршы, осы жерде бхршип козге тусетш «Сулеймен мешт» кандай коркем. Бес уакыт намазын каза кылмайтын демалушылар збден риза, Оздерщ корген Дэулет имам осы жердеп кызметкерлердщ, ауыл тургындарыньщ ддни бшмщ арттыруга куш салып келед1, - дед1. «Сулеймен» мештне кел1П, дор1с тыцдайтын шэюрттердхц к,арасы алыстан кезге шалынады. Осы 13ПЛ1КТ1 1ске ыкпал еткен Сулеймен аганьщ жылы жуз1 тагы коз алдыма келдх. Бхз анамызбен коштаскан сон, жаксы адамдармен кут- пеген кездесуден жандуиием1з тогайып, риза коцммен Алматымызга жол тартгык- — Б1р СЭТ1 тускенде, балаларды ауылга апарып тастап, екеу1М1з очаша келш демалатын жер екен, - дедд Мэлс маган коз киыгын тастап. — Жаным, мен де саган осындай усыныс аитайын деп отыр едхм, - деп киыла калдым мен. Енем екеу1м1зддч жоспары- мыз озшен-озх сэтхмен шешые кеткенше рштей тацыркап та, куанып та кетпм. Расында, эйелден айла артылган ба?! 212

I] болш Туе КуД1реТ1 «Кэдшп Алтын адам юре беред! туаме. Сол туе бхрнеше рет кайталанды» деген Сучкдрымньщ соз! к,айта-к,айта еехме тус1П, соигы кундерх эбден мазам цашты. Туе - жак,сылык,тыц жаршысы, алайда, киындык-кауштщ алдын алу ушш де туе аркылы Алла тагала аян беретшх рас. Тек жаксылыкка кершее екен деп тхледхм. Менщ озше к,айта-к,айта енген аян тустщ екеу1 де жак,сылык, жаршысы бола алмады. Керши-хше, ек!НШ1 перзен'пм жазылмайтыи дертпен дуниеге келш, узамай шетшеп кеткенде, к,айта-к,айта юрген туешнщ жай болмаганын туешддм. Коцхлхме урей хорпзген осындай екй-пш тусьм алгашкы косагым Эм1рд1 о дуниеге алып кегп. Б1з Сух-хкар екеушЬ арка суйейтш аскар тауымыздан айрылып, бф-ак кунде жетхм мен жеардщ камытын кидгк. Сондыктан Суцкарга аян тустщ кхрушщ озш менен дарыган касиет бо- лып журмесш деп шошыганым рас. Торга тускен тагыньщ куши кешкенде, кол телефонымды алып, тагы да Жупардьщ номерш тердхм. - Мен сенщ жеке психологыц болатын болдым, - деп кулдд Жупар. - К^урбым, тагы комегщ керек болып тур, оз тарапымнан не сурасац да дайынмын, - деп агымнан жарылдым мен. Коп уакыт отпей, психологтыц алдында отырдым. - Ал кулагым сенде. Мен оган барлык, каупшдд жшке тхзгендей айтып шьщтым. Тусхщз кайырлы болсын, уйкьщыз жайлы болсын, аныгын Алла быедх деген бар емес пе, курбым-ау, - дедд Жупар. 213

- Солай гой, бфак Шынарым ошр еапн ашарда жаман туе юрш, артыиаи бала шетшеп кетп емес пе? Эмхр кетерде де осыидай жаман туе коргем, - деп, Жупарга «туещде емес, еи-цмде» деп, сондагы коргем тустершд! айтып бердхм. Б/р/нш/ туам: «...Кок майса жазыкта келе жатыр екенмш деймш. Алдым нан кызгалдакты алкап кершдк «Гул тере кетейшгш», - деп жупрш жеттш. Кызыгып, бф кызгалдакты узт алгам. Сол сол-ак, екен, алдымнан шыкдан отты жарык, козьмд1 карып тусп. Жерден аспанга тж шаншылып, каракошкыл булт котеръпп барады. «Апырым-ау, жан,а гана шокшдей булт жок сиякты ед1 гой...». Кенет табан астымдагы жер каре ай- рылып кетердей солк-солк етш, ддрыдеп ала жонелген. Коз ушындагы ауылым сыкйпстен тербелш, кенет сагымга айна- лып, козден гайып болып кегп де, ендд бгр Караганда, алып «булт - сацыраукулак» уетшде, аспанга тж котерьйп барады екен деймш... Ауылга карай алып-ушып жупргхм келедд, бфак табаным жерге жабысып калгандай, б!р кадам ыгерх бассашы. Сонда да бар куппмдг жиып, жанталаса алга умтыла тусемш. «Уйдеплер не болып жатыр екен?» деп ойлап коямын. Жака гана кызгалдакка комыш, тербетглш турган кец жазиралы кьф куйген терЦей коцырсып жатыр. Кфлымдагы кызгалдагымды бауырыма кысып, коргап келем. Кезшнен аккан пора-пора жас табан астында кызарандап, тутшдеген коламта шокка тамып жатыр... болмаса, жауын жауып кеткендей ме?! Кенет койныма тыгып алган кызгалдагымды алып шыгамын. Кднша аялап, коргаштап келе жатсам да, басы кап-кара болып кушп кеткен, саоагынан шарт сынып, салбырап тур...» Екмшг шуст: «Алматыньщ арайлы алма багында куйеуш, балам ушеужпз куаныш кушн кешш жур екенбп. Кенет Эмф жок 214

„ „„ екеуМз от, Ьдегг журш, казаншункырда бог.«гед1-ССм тауьга алады екенбЬ. «Мунда негып *а# *еР‘“™м «Жер тартып жатыр» дейд.. Су,дар *я«Рсын7' ,Д“ жактап колыши тартып тургызоак оо- 'бакта„ шыгып, каракуцпрт элемге енш журе беремш- .» оят-ыпЖуаплсаар,-ауе#жкшабкпфснышлптыункс,штеудмсееш:с,н«е«Энжмефпредрдтзаершнттуыхдапкныаждраадтаыднрэр»шйдеырегглаеершра аес1? Бул аян туе кой!» деп, сандырактап жатып оянганмыи. Капта-кайта юрген бфтурл1 тустершнен жаксыльщтьщ ны- шанын коре алмай, керкшше, жанымнан безердей калтырап, шошып оянатын едДм. К,анша жаксылыкка жориыы десем де, болмайтын. Сол баягы туе... Осы ей тустен кешн ек1 жакын жаннан айрылдым. К,ызым да, жарым да полигонньщ курбаны болды... Сол жолгы тустерйм менщ тагдырымды ашкан екеы. Жупар меш аскаи сабырмен, узбей тыцдады. - Туе дегеннщ ез1 адамга берыген табигаттьщ сыйы ма, болмаса, адам бойындагы ашылмаган алуан кабыеттщ бф1 ме, кш бхлеш? вкй-пшке орай, кейде корген туешыге мои бермей, тацертец ояна сала, бф нэрседен кур калатындай, жаца куиге асыга женелетш1М13 рас ендт Сэл сабыр етш, дурыс жори бысек, ои таразысына тарта бысек, тустщ айтары коп емес пе? - дедш ойымды жалгастырып. - Жупар, шынымды айтсам, Суцкардыц туеш жорыгым келмейдд. Менщ коркынышым сол, балам Семей полигоныныц тарихын зерттеймш деп журген. Сойтсе, оныц туеше кайта-кайта Алтын адам кхредд. °ныц алган ойына Алтын адамньщ не кдтысы бар? Осыны жойлап, эбд„ен басым к,атты... Кдзак, «тусшде аян бергатЬ деп *Г,4?!/0”-'0лде бадама да бфдецеден аян берш жатыр ма жатьт НЫНДа Да' кейде ТУС баз0ф ™рсет алдын ала бод- / келер кундерде болатын 11с-окиралардыд белгкш 215

к2шайык. Ата-бабаларымыздьщ \"Туст, корушен ем« - жеп жоруыиаи корык\", \"Тустщ басы булгак келеда жаксылыкка жорысан жаксылыкка, жамандыкка жорысаи жамандыкка карай бурылып кетедГ, - деп ой тую. осы неладен шыкса керек. Жупар С031МД1 болмей байыппен тындап отыр. КэсЙи ерекшелшнщ бгр кыры емес пе. Туршен не ойлап, не сезщщ отырганы бьлшбейдй Болмеде бар-жогы белпаз. Осы куйшщ ез1 менщ жан дуниемнщ туцшыгында жаткам жасырын кау1п, сырларымныц алансыз бас котеруше эсер еткендей. Екп-шп тынысымды ашкандай. ©н-бойыма б1р жещлдж сый- лайтындай. Кей адам болады, жаксылыктьщ хаоаршысын- дай, К0юрегщд1 жарыкка толтырады. 1нпмдеп зы батпан ауыр салмактан арылуга мумкшддк бергеш ушш, мет уназ тындаганы ушш каз1р Жупар менщ козше осындай адам бо- лып коршш отыр. - Жупаржан, Джон Кехо бар емес пе? «Коп галымдар оздер1 шеше алмай, купиясын табуга каншама куш-куатын жумсаган проблема ныц шешу жолдарын тустерп-где керген» дейдд. Ашкан жацалыктарын кейш ощнде саналы турде жетшлдрген екен. Егер Суцкарга менщ аян туе коретш касиетш дарыса, тек жаксылыкка болса екен, осындай иплжке болса екен деп тыеймш. Мысалы, Эйнштейн катыстыльщ теория- сын ашканга дешн, 0311-пн кун сэулесшщ шуагында салт атты журш келе жатканын туанде коре берпгп. Суретшыер, биз- несмендер, зерттеушыер, сонымен катар турл1 мамандыктьщ адамдары шыгармашылык шеплмд1 ездершщ тустершен тапкан. Нобель сыйлыгыныц лауреаты, доктор Джеймс Уот­ сон ДНК малекулаларыныц купил касиетш туе аркылы ашкан. Узак жылдар ол ДНК молекулаларыныц курылысын зерттеген, б1рак сэтазддкке ушырай берген. Б1рде оньщ туеше б1рш-б1р1 айналдыра ораган ек! жылан к1ред1. Ол ояна сала айкайлап жЮередд: «Мумин, бул менщ гздеген сурагым 216

?! Мумкш ДНК - бул бфш-бф! ораган екх спираль бо- ШЫ? Табигатта мундай форма жок,», - дейдБ Ол осы гипоте- дар заны тексерш, нэтижесшде, геиетикалык, кодты табады. Осы жаналыгы ушш Нобель сыйлыгын иеленедь Менщ Суцвдрым да аса кабметтх, оар омфх алдында. Сум полигонньщ кеселх экес1 мен кдрындасын жалмаса да, алдымен туе аркылы сана- сез1мше эсер етш, сосын жымыск,ыланып келш, озше б!р кеселхн тигхзу ушш кфш журмегем шыгар, к,алай ойлайсыц, Жупар? Менщ к,аупшд1 туашп отырсыц ба? Осы жерге кел- мес бурый туе кору жайында кдншама кггап акдардым, акпарат жииадым. К,азфп психологтардьщ шыгармаларынан бастап, фольклорымызга дейш дендеп, купмясын табуга ты- рыстым. Жалпы, бхздщ улттык, кодымыз, болмысымыздьщ кьеш бай дуниетанымымызда жатыр рой, соган мэн бергенд1 койганда, осы к,азфп куйшхзге тускендеймхз. ЖаЬанданудьщ аждаЪадай аранына оз еркшхзбен гаргенде, туяк, серпуге де жа- рамайтын сиякдымыз... Д.И. Менделеев озш элемге таныткдн химиялык, элементтерддц периодтык, жуйесш туешде корш, атак,ты «Менделеев таблицасын» ашкдн. Жазушы ФД.Достоевский «Жасосшрш» романыныи, сюжетш туешде коршть Джон Кехо - канадалык, белгъп жазушы, филантроп жэне адамньщ жеке жетьлуше катысты ецбектердщ авторы. Ол ерекше тэсьлдер арк,ылы озш жетыдфш, сол тэжгрибесш окырмандарымен болкш, кулл1 элемдд мойындаткдн адам. Британ колониясыныц алые бф тукшршдеп орман хипне кетш, сонда уш жыл омф сурген. Адам озшщ ерекше кабыеИ аркасында кдндай к,иындык,тан да аман шырып, озш-озх сактайтын кдбхлетке ие екенш дэлелдеген. Мше, бул бэршхзге керек кдеиет. Б1з к,ауш-к,атер, урейге берьлмеушхз керек. Ал­ дымен, рухты жетьлддрш, уштауымыз керек. Сол жанагы Кехо мидьщ куш-куатын дамыту багдарламасын ойлап тауып- ты. 0лг! багдарлама бойынша жуз мыадай адамды ок,ытып, кггап шыгарран. Ол кггапты элемнщ коптеген елдерг миллиондаган тиражбен шырарып жатыр. Орыс ттлшдеп «Подсознание может все» деген кггабын кдзактьщ руха- 217

ни адамгершшк мэселелерше арналган публицистикалык ецбектер мен аудармалярдьщ авюры, гылым ДОКТОры Мырзагелд1 Кемел аударып, «Туйстцмен ойлай бы» кггабын басып шыгарды. Сол енбегшде, «Тустер адамга калай тагдыр^д багыну керек екенш жэне эркайсымыздыц жасырын ом1р элеуетш жузеге асыруга комектеседь Бфнеше жылдар бойы 031мнщ тустер1мд1 жору непзшде жэне осы уакыт аралыгьшда озгелердщ коптеген тустерш жорыгандьщтан, тустер аркылы жогаргы сана бдзбен сойлесетп-п жаилы толыкканды сешммен айта аламын. Тустер бхздщ кай жерде дурыс, кай жерде бурые екегпм13Д1 корсетш, 1шю дисгормония мен эмоци- оналды кулдыраудьщ жасырын себебш корсетедд. Олар коптеген кубылыстарды туешддре отырып, адам омдрщщ терен магынасын ашып бередЬ>, - дейдд. Бул ецбегшде тттх миьщызды калай туе коруге багыттап, алдагы Тфл1гщдзд1, тагдырыцызды болжауга болатынын да корсеткен. Жупар, менщ айтайын дегегпм, Джон Кехо Суцкар екеу- М1зддн кощл1М13ге алац кфпзген кайталанатын тустерге де токталыпты. «К,айталанатын тустер - хабарлама болып сана- лады. Олар азге жетуге тырысады. С13 оларды дурыс жоры- сацыз, олар гайып болады. С13 оларды дурыс жорымасацыз, олар кайта-кайта кдрш, мазалайды», - дейдд. Ендд мен элп курыгыр туей калай жорысам болады? Маган салса, жорымай- ак койдым. Мусылманда Алла тагаланыц корсететш туа бар да, шайтанныц корсететш туа бар. «Туе - Кудайдьщ адамга жЮеретш сыйы» делшедт Алланыц куддреймен адамга енетш туе бф жаксылыктаи немесе келер кауштен сактанудан хабар берсе, шайтаннан келетш туе шым-шытырык, пайда- сыз тустер оолады, оны бхлем13. Осыларды есше ала отырып, Кудаидан: «улымныц туа Алла тагаланыц корсететш туа оолсын, иншалла!» деп тыедш. Айтпакшы, кггап актарып отырып, Карл Юнг деген данышпанньщ созше козш туей: «Туе дегенп-цз аздщ кэпда екешщзд1, кайда баратыныцызды корсетедк алдыцыздан тагдыр жолын ашады», - дейдд ол. Сол аиткандай, оаягыда жас кезшде екх мэрте бгр туей 218

б1рнеше к,айталап корш, алда не болатынын коюрек кезшмен бултартпай болжаг< авнымды к,айта-к,айта айта бердщ-ау. Бфак, 1-пи ъаупЫд! тусшш отыргаи шыгарсын. мен Сувдарымньщ а !дагы тагдырына катты алацдаймын! Жупардыц кдбылдауында болып, шпмд! бхр босатып, жецкдешп калганым рас. Ол магам кунды кецестерш айтып, ас1ресе, Суикармен ашык, сойлесушд! тапсырган. Ею-уш кун откенде, электронды поштама улымнан хат келдп «Апа, кайталап юретш тусше байланысты коцын-цздд аландатып койыппын, кеннрщдз. Мен бул тустерьмдд азден баска ешкшге айткан жокпын. Балага анадан жакын кгм бар, к,анша ешкшге тк жармай журсем де, азге актарылуга тура келд1. Схзге откенде хат жазып жШерген соц, Алтын адам тура- лы корд1X1 ■ Эр корген сайын устшдеп кшмш киш, сонын аты- на М1И1П журемш. Бгр кызыгы, уш рет кергешмде уш турл1 кшмде болдым. Жанымда кыец алтынга оранган адамдар жур екеп деймгн. Еркек-эйелБ жасы мен кэрк1 бар. Ешкайсысы мешмен тырс етш, тыге келмедд. 0зш ты катайын десем, «булардыц ттн бшмеймт гой» деп ойлайды екем. Тагы бф на- зар аударарлык жагдай, эр тусшде эртурл1 жыл мезгышде, эртурл] огцрде журем13. Осы тустерд1 корген соц ею-уш кун бойы дел-сал болып, баска дэудрге тусш кеткендей бо­ лып журемш. Еактен кейш, Атыраудан жэне Аралтобеден де сондай алтынга оранган адамдар табылганын естыдм. Муражайларга койылган солардыц кшмдерш корпм келедд, менщ тусшдепдей ме екен, сол жагы маган кызык. КоцБпмнщ аздап алацы болганымен, оздмнщ непзп такырыбым Семей сынак алацындагы казактардыц кааретх екендшн умыткан жокпын. Басты жумысым сол гой, Апа!»- деп аяктапты хатын. Бул соцгы хатта баламныц туа айкын айтылган сон, кшге жорытсам екен деп есьм кетт). КазМУ-дщ журналистика факультетшде сырттай окып журген мен бул кезде дипломга эзфлжте болатынмын. Есше бфден тарих кафедрасыныц жетекппа, тарих гьыымдарыныц докторы, профессор Кецес К,ожахметов агайым тусть Ол ккх озшнщ жерлесш болатын, 219

б1р ауданнан едхк. Аням жагыиан гуыстыгымыз да оар, маган нагашы бодып келетш. «Алтын Адам туралы пакты быу! мумкш, эр1 улкен талым, елдщ ардакты аксакалы улымныц тусш осы кхсхге жорытып коретпн» деп, кафедрасына келдщ, Агай озшде отыр екен. Есхктен уяла енген менх корщ, алдындагы кхтабын ысырып, козтлдхрхпн шешхп, устел усйне койды да, эдетшше козхн сыгырайта карап: - Кел, Сапардыц к,ызымысыц? - дедт - Сэлеметаз бе, - деп амандасып, карсы тусынан нускаган орынта тхзе буктш. Эке-шешемнщ, озхмнщ хал-жагдайымды сурап, ауылдагы агайындарды еске алганда, нагашымныц мандаиыныд курысы жазылып, жадырап калды. Осында сырттаи окып журтеншд1 айтып едим: «Дурыс болтан екен. Шетелджтер омхр бойы оздерн-х жетхлддрумеи айналысады, соцгы гумырына шейхи окпды. Журналист деген когамта керек, ©те жаксы мамандык, кой», - деп риза болды. - Ага, мен схзге охр буйымтахймен келдхм, - дедхм мен. - Шынымды айтсам, акыл сура1~1 келддм. Бул кхс1 ешхамнщ озш жайдан-жай хздеп келмейтшше ей уйренген, тан калмады. - Буйымтайыцды аххта гогт, - деп жылы жымиды. «Баламныц тусхн жорып берщхз» деп, бас салып бхрден калай айтайын, аз-кем хабхртхктеп калдым. Езушщ матдайындагы эжхмдерх жиырылып, коз айналасын торлаган эжхмдерх кобейе тусхп, профессор маган кулшареп карап отыр. Бф колымен акбурыл басын сипагх койды. Мен ын,гайсызданып, еха бейм ду етй. Бетхм ысып кетке11де, кызарып кеткенхмдд сезддм. Осы жагдайымды байкаган улкен кхсх: - Анта той, кысылма, - деп дем берш кохтды. - Схзге туе жорьпуга келддм, - дегенхмде, касын керш, тааданып калды. — Менщ улым Семейдеп Шэкэрхм универ- ситетшде окитын едд, - деп, келген мэселемд1 бастан-аяк айтып шыктым. Профессор созшдд болмей, соцына дейхн ыкыластана тындады. Мен токтады-ау дегенде: 220

- Аяштай, сенщ тугаи нагашыц Кокепей мол- Г4—; -сатып, тусжорытып, жоктарын сурап келГп-кет^““ *а' жататын. Сондайаи”смергеааКрЬыИайСы№б“арыптуежУоМрыШтВсДа(баоклт™айо^л■млайтмыенн спякты сияктымын. Баягы зжемше жорысам, Алтын адамньщ аты- на М1Н1П журген балац бгр жердей шыгады. Кдрагандыда осы Алтын адам туралы жазгам б!р жазушы бар, этно-тарихшы Терехан Майбасов деген. 0зт бтздщ университеттщ тулеп бо- латын. Сол жацагы юлец алтынга апталган, сактардыц тукымы жайында зерттеген адам. Егер таоа алсад, сол к1спе жорыт бул туейддк Алтын адамды тапкам Кемел Акышев деген бар, бфак ол орысшалау адам, сенщ жен сурап барганынды туеше коймас. Дегенмен, жиеншардыц бул туа - Мецке бидДн туа сиякты екен, - деп б!р токтады. Профессор маган осындай кецес бердд. Екеушдз тагы да бфаз эцпмелесттк. Тусп жаксы адамга айтып, жаксылыкка жо- рыту керек. бзщ жактырмайтын адам жорыса да, тагдыр желта жагымсыз ауанда ерош журе берут мумкш. Тусп ктмдерге жорытуга болмайды? Сол жайында бабадан калган бф эпсананы айта кетейш: Мецке би туе керш, сол тустн Сырым батырга жорытпак болады. «Бтр жолы бэйгеге 40 ат костым, бфеут де бэйгеден келмедд. 30 ат костым бхреут де келмедд. 5 ат костым, тертеу1 бэйгеден келмедд де, бдреут гана каракпдыга аман жетп. Аман жеткеш сол, келе сала пышакка Бнкп. Элп аттыц шддн жарып жтбергешмде, каекыр шыкты, каскьфды жарганда тулю шыкты. Тулкднд жарганда, коян шьщты. Осыны жорып берш1», - дейдд Мецке би. Сырым туе жорудьщ жолын Мецкенщ узатылып кеткен кызына берудд уйгарады. Бфак кыз би уш рет шакыру ждбергеннен кейш эрец келедд. К,ыз тустщ жайын быген соц, Сырымга: «Тусп жездеце жорытпа, жпенще жорытпа, эйелге жорытпа», - деген сез бар едд, сонда да айтай- ын дейдд де, былай дейдд: «Маган туе жорыткандарьщыз кате болды, кундердщ кушнде эйел билеген заман келедд. Ол за- 221

манда эйелден уят кетед1, еркектеи намыс кашады, менщ ущ рет шак,ырганда зорга келушнщ сыры осында едЬ> дептг Кдзак, ежедден ырым, наиым-сешм дегенге катгы мэн беретш халык болгандыкдан, туей де жоноз жорыта оеруд1 дурыс корменд}. Туей жори быу де жак,сы касиет. Жак;сы туске де, жаман туске де кудайы садака беру керек. Туе жорушыга суйшшющ беру жоралгысы да бар. Ягни, жак,сы жаиальщгы, алдагы куннщ жаксылыгын суйшшьгеген адамга ырымдап сыйлык; жасау. К^алай десе де, бул алдагы омфден куаныш куткен тмеп, бак,ыт хуралы ойлары жэне оларга байланысты нанымдар жуйесшен туындаган жайт к,ой. Профессор екеушЬдщ будан эр: орбггкен эцймемй осы шецберддн аясында болды. - Дегенмен, жиеишардыц бул туа - Мецке бидщ туа СИЯК.ТЫ тарихта калар, - деп кулдд ол. - Жалпы, балац коптщ б1р! болмайды, кор де тур. Кдшр жастарымызды элемнщ тупкф-тупюрше ок,ытатын «Болашак,» деген багдарлама к,олга алынып жатыр. Семейден бгйрген соц, сол «Болашак,пен» магистратурага ок,ыт. Тубх елге тутк,а болар азамат шыгар, - деп, 1зп ниейн быдфш, коштасты. Кемел Ак,ышов болмаса да, жазушы Торехан Майбасов- ты Ьдеп кореши деген ойды коцБпме туГнп, уйге кайттым. Ертесше жумысыма барган соц, Кдрагандыдагы эрштестерш- мен байланысып, Торехан аганыц байланые телефонын та- уып берулерш ойндш. Коп кеипкпей ол ккт цызмет етейн «Орталык, Кдзак,стан» газейндеп кызмет телефоныньщ номхрт к,олыма тидд. Ана байгус баласы ушш кшнщ алдына бармаган? Жалгыз улыныц жолында каЬарлы Эмф Темфдщ алдына да барган кдйсар ана емес пе! Сол сияк,ты мен де улым ушш куш кешеге дейгн кш екешн бьамеген, кормеген адамга кевдлш алып-ушып хабарластым. Бф...ек1...уш...торт... бес... жанушыра шырылдап жатыр, мен де туткдны к,ояр емесшн,....алты...жей...эл! турмын. Туткада к,олым карысып, ол к,улагыма жабысып к,алгандай. Оныншы рет шырылдаганда: 222

_ Элеу! - деген ер адамньщ дауысы естыдд. Журепм аткСаКСтаэйлежмоентеалздбье, - деп, озшдд таныстырдым. Торехан аганы гг хабарласып тургаиымды айттым. 1зде Сэлемет пе, - дедх аргы жакта гы дауыс. - Иэ, мен Торехан ын. Аяулым, есшщ эдем1 екен, Кецес агацнын, айтуы бЛГоСйынша хабарласып турмын дейсщ бе? Буйымтайыцды айта ЮП- Кейес ага аздщ Алтын адамды зерттеупп галым ретшде таныстырып ед1. - Иэ, сол такырыппен ауырып жургенш шындык едд. - С1зден соган байланысты оте мацызды б!р сурагым бар едЬ Карагандыга барсам кездесе аламын ба? - дед!м, телефон- мен тус жорып берщзшг дегегпм уят болар деп. Торехан ага аз- кем унсхз калды. - Б1р суракка бола сонша жердей келесщ бе? - деп тацыркады б!р кезде. - Енд1 кайтем, азден гана быугм керек болып турганы, - дед1м шарасыздыгымды бглд1р1п. -Телефонмен сурауга болмай ма? - Болмайды, ештен,ес1 жок, барам ын гой озш ушш, - дедхм мен де алган бетгмнен кайтпай. - Шырагым, егер ол бгр жетпе шыдайтын мэселе болса, мен келер аптада теледидардыц шакыруымен Алматыга баргалы отырмын. Сол кезде жольщсак кайтедд, - деп мет Куантып тастады. - Жаксы болар едк ага! - дедш. СОЙТ1П, Торехан агамен телефон аркылы келер жетхдеп кездесуге келгстгк. ЖетКак кун деген1М1збен/ куткенде уакыт, санаганда сагат отпейтш коршедд. Жумыс бар, уйдеп шаруа- лар бар, ек1 улдьщ сабагын кадагалау, куйеудщ кунделхкт1 К1пм1н тазалап, дайындап кою сынды т1рл1ктерден бурын куныщ откенш бхлмей калатынмын. Осы жетхде мен1 эр кунге баилап койган сиякты. 223

жылдьщторт мезплшде айналып шыгады екен. К,олга уйреткен торт тул1ктер1 коктеу, жайлау, куздву, кыстауларын унем1 жацартып, туган жерлерш толтырыпты, оаск,а журттыц отьщ от деп б1лмепт1, журт жацартцанда адаскдндай болса,болмаса К.ОЛДЫ болса аруаыасы боздап, биеа кгсшеп, сиыры мещреп, кой-ешкха мацырап тура тартып, тугаи жерлерш жазбай та- ныпты, ол жолда кол1 де, шолг де кедерп бола алмапты, малы гама емес, елдщ кшдш де туган жерге байланыпты. Ецбектеген баласынан ецкейгеи кариясына дейш акдлретке туган жер- де отудд армаидапты. Суйектершщ жат жерде кдлмауын баласыньщ баласына, немересшщ немересше аманаттапты. Осыншама иен жерд1 коргау да оцай емес едд. К,устар к,айтк,анда, не келгенде ушюлдешп ауаны жарып ушып, муздакда да, к,ар аралас жацбырга да кдрамаи к,арсы б1ткен еменнщ гйр бутагындай к,аск,иып жетер жерше жетедк Бул ел де тугаи жерлерше осындай эдхспен иел!к етудд жон коршп, кокте к,ус ушкыденсе жерде элп ел ушюлдешпп, улкен уш топк,а шогырланып, унемг туган жер шебхмен кошш журит, ел шебш шак,ырылмаган жауларынан солайша коргапты. Сол елаз иендд Дала деп атапты, сол далаларын аскаралы тауларга, айна колдерге, шурайлы шуратк,а, ну орманга ай- ырбастамапты. Оларды шошак, боржп, тещздщ аргы жа- гындагылар жэне бие сусынын дайындаушылар деп атапты. Шошак, бор1кт1 дейпндерг бастарынан дулыгалары тус- пепп, тещздщ аргы жагындагылар дейт!ндер1 оздер1 тещзден эр1 отпепп жэне озгелердд тещзден бер1 отк1збепп, ал бие сусынын дайындаушылар дейтшдер1 элп ел бие байлап, к,ымыз ашытып куаттаныпты. Унемг кошш журепнддктен осы уш топ журт к,оцсы отырган елдердг жацылыстырыпты, кошпел1 алтындай унемг сусып отырыпты. Кошел1 елге ай- налган журт кошпелг алтынды жолбасшылыкда алыпты, от шар кедерп дегендд бммеген, жолындагылардыц бэрш жайпап отырган. Кошпел1 алтыны жолбасшы болган елд1 коршыер! коре алмай кундепт1, алтынына кызыгыпты. Ал- тындары агынан болыпты, к,ызылынан болыпты, сарысы- 226

нан жооалуыдапрьш, жарцеыселыссотцыгырусыуншышц жмеорл актоаруылабооглтыпты ГС°' мКнаыэмжзыблуралбтоылиаддыы. Ак алтыиды Алтыитобе дегеп °3Г. ер^ге Алтынкум деген жерщ Кьпп ,Ш Актобе' тыпды Алтынарка деген жерщ Сарыарщ деп СарЫ ЙЛ' Даладаты алтыиды атауларын элпндей эдкпгп ^ С°ЙТ*П Иен 4алаиьщ асты гама емес, уСТх де а ^упиялайды. едх. Ол алтыидарын да кездерПип каппт!™™ КеНде емес - Алтын адамдарыед? «аРа™шндай корсады. Олары Шошак бертктиер де, теивдщ ар жагындагьиар да вне сусылии даиындаитындар да осыишама жерге иел|к ж ' бас болган кемецгер кесемдерш элп ак, Кызыл, сэры алтын дарын коргагандай коргаштады, жаулары кастандык жаса- масын деп олардыц есшдерш купиялап устады. Жаулары- нан тыккыштаган алтыидарын сол косемдершен аямады. Сол курмеггерш корсетуден косемдерх, бекзадалары, патшай- ымдары дуниеден откенде де жацылмады, тшп арта тусп. Олар рухтарымен кешнп урпакдарын коргайды деп бхлдт Сондыктан барлык далалыктар - шошак, боржтыер, тещзддц ар жагындатылар жэне бие сусынын дайындайтындар олар- дан аянып калмады, барлык, енерлерш салып, соцгы сапарга шыгарып салды. Кейшп урпактары жацылысып калмасын деп оларга кипзген бас тон, аяк, тон, сырт тонын тугелдей алтынмен калбырлады, тшп к,уйма алтынмен комкердт Дуниенщ торт бурышына балап торт устын котерш, соре жасап кастерлеген мэшттерш кун козхнен куаттансын деп жыл бойы шыгарып койды. Аптасында аузы-мурыны, кез1-кулаты кегп, кыркында 1ш курылысы акты, ал жы- лында мэшттер барша еттершен ажырады, кун квзшен куаттанып алтын суйекп Алтын адамта айналды. Элп кун козхнен куаттанып алтынга айналган мэшттерхн Даланыц ак, Кызыл, сэры алтындарымен аптады. Олардыц тутынган бес каруын кумкпен куптеп, оздершен коса комдд. Оларды ай карацгылыгыида кара жер койнауына бердх. Ботен б1реулер суиепн корламасын деп жанынан мыцдаган муртшалар сал- 227

ды, - А тын адамга барып тау епп, куаттанып каитып отыр. СолТлтыГадакм,пдыанршыкелйышк,птарудрыпцакбтааррлыыигышнысноылмаиешн аалжкеадны*.. Ит жылында Шошак боржтмер елшен алтын кихм* жауынгердхцмурдеатабылды.Алтынадамкгамхтортмыцгажу- ыкбарыс, булан, таутеке, аркар, ат, турл1 кус бейнелершберетщ хайуанат накышындагы алтын эшекейлермен безендфыген. Мше, кызык, олардьщ бас тоны кейшп урпактарыныц кищ улплерше уксас, бихк, шошак тобелх, сырт тоиыныц кокфек тусы, жецх алтын тогалармен орнектелхп, аяктоныныц балагы да алтын тогалармен эшекейленген. Бул адамныц б1здщ зама- нымыздан бурынгы бесшхш-тортшшх гасырларда ом1р сургеш аныкталды. Гуламалар оны он сегхз жасар оекзада деп тапты. К,оян жылында Тещздщ ар жагындагы елден де Алтын адам табылды. Бул да кесем жэне зайыбымен жерленгеи. Косемхнщ барлык кихм1 алтын капсырмалар мен турл1 тппндеп текше- лермен оюлап безенддрыген. Олардьщ б1здщ заманымыздан бурынгы ушхн1ш-екхнш1 гасырларда омф сургеш аныкталды. Сол жылы элп елдщ шыгысынан ушхшш Алтын адамньщ мурдесх табылды, бхздщ заманымызга дейшп торпшш- ушп-шп гасырларда омф сурген косем1 екен, буган дейхнп табылгандардан ерекшелт эшекейлершщ куйма алтыннан жасалгандыгы, бурынгылары кацылтыр алтын болатын, узын саны торт жарым мыцнан асады. Тортхнпп Алтын адамныц мурдесх Бие сусынын дайын- дайтын елден барыс жылы табы/1ды. Олардьщ бйдщ за­ манымыздан бурынгы жетшпй-бесшин гасырларда омф сургегй аныкталды. Ею. мыцнан астам алтын моншактабылган. Коз майын тауыскан гуламалар ол жерд! патшалар даласы деп этап отыр, отыздар шамасындагы дала патшайымы екен. Жылан жылында Шошак борхктхлер жершен бесшпп Алтын адам табылды. Гуламалар оны отыз жетх жаста деп отыр. Алтын адам элп уиглк ушкхлдд устын еткен елдщ 228

Бас ^ элг1 елдщ Елтацбасына епдт щаЬарынын оас ^\"“ДмЫер ТеиЬдй V жагандаш жэне Бие сусы- Шошак овряпи ел1 кеменгер косемдершщ кун квзшен „ындаиыиД-^ адамга айналган мурделерш а к, Кызыл, куатгамып А аптап, ец бшк тас тушрга орнатты. Сырт сарь1 алтын алтыныньщ рецкшщ озгерш турганын караган б3ТР Гадам б1рде ак болып коршедь Алтын адам бхрде Тболып кершедт Алтын адам бхрде сэры болып керь КЫ дйткеш Алтын адам ак алтынный, сэры алтынньщ, нКеЫдЗ1Ы—Л алтынньщ коспасынан куиылган. Сол Алтын адам оз орныи тапканнам бер! урпактары ерекше бхр куатка ие болды. Иен Далага бабалар рухы оралды, Иен Далага Алтын адам рухы оралды. Алтын адам урпактары к,ыск,а уакыт 1Ш1нде жер-жаБандагы елдердщ алдьщгы катарлы елу елшщ катарына ендь Сол Алтын адам Кдзак елшщ аргы бабалары болады. Алдагы уакытта калган Алтын адамдарыньщ да оздер1н1ц бгпк тугырын табатыны С03С13. Урпактары одан эрмен к,уат алып, еселенген жхгермен елш коркейтетш болады. Бэлкш, ен озык, отыз елдщ кдтарына сонда енетш шыгар. Бес Алтын адамы оз тугырына конса К|азак елшщ алдына шыгар ел табыла к,ояр ма екен?! Сон­ да... Алдындагы отыз елдщ артынан ермейтш болады... Сон­ да... Алдындагы отыз елд1 соцынан ертетш болады...» - деп барып ток,тады. Не деген зерде, жады к,андай мьщты жан! - Аяулым, айналайын улыцныц туа дэл к,аз1р жетцл- “ *°ри салатын туе емес екен, маган бхр жет! ойлануга аатспгуРэуасрКрнтсас!ыелнцжатоп!о°г,греаеоржыср.паэнБйты!уыхпнатптнуакнстассоэштлржугсдрааеузедныпыыбпн.шт1щБдслаые13лйсбэ1ыытжкпт,сы!жсжлкеаыуньзнбщгешыкрэошделшемыетшккмате,асрзтдо—тыенускддсш.е!ырптГ1,шапад,ажрмакаелаейсылныщеаппрет, 229

мен де уйше кайттым. Торехан аганыц аитк,андарын жорыгац тусшен К.ОСЫП, улыма бхр-ак жюеруд1 жен корт, агамныц ха- тын асыга кутпм. Б1 р аптаны отюзе алсамшы. Компьютерре «дыц» етш хабар келген сайын, жас балаша алып-ушып, жетщ барып к,араймын. Торехан ага уэдесшде турып, сэрсенб1 куш тацертец магам электронды поштама хат жйердд. К,ызметте отйр едщ, бар шаруаны ысырып к,ойып, хатты окуга ден койдым. «Туе батасы» деген такырып к,ойып, «Суцкар балам!» деп бастапты. «Сункар балам! Бул Жусш бабацныц жоруы, Бул Торехан атациьщ жоруы, Туспхде Кызыл корген екенещ, бул - ауыртпальщ. Кдзактыц кызыл деп тустейтнй - алтыны. Алтын кашанда жау шакырады. Оныц кызылы да бх.зде, сарысы да биде, агы да б1зде. Ендеше жершхзге коз алартып отырган журтгар баршылык- Сол журттар Алтын адам заманынан бер1 казак ба- ласына касакыльщ жасап келедд. Бхршде -пстеп кетедд, бхрцгде теухп кетедд. Эр келген сайын бхр нэрсенх хле кетедд. Балкан таудан солай коз жазганбыз. Орал тауларымен солай ажырасканбыз. Тарбагатадхдан солай бауыр жагымызга ауып тускенбхз. Сол алтын жагалаган жауларымыздан бабаларымыз ел1м деп туган ерлерше алтын тон кипзш корганыш еткен. Бхздщ Алтын адамдарымыз ел корганы едк Озгенщ жерхне кызыкпады. ©здершщ жатаган даласын баска журттыц ушар тауларын кематпей-ак далита алды. Бугхнде бхз сол бабаларымызша тхстенш отырмыз. Тек елхмдзге, жерхмвге корган болар ерлершхзд1 тустей алмай отырмыз. Тусщде Алтын адам коргенщ бул коктен тускех-х аян бола- ды. Коктщ сенх Алтын адам жалгастыгы деген ишарасы болар. Бхздщ елхн суйген уландарымыз аз емес. Бхздщ елхм1зге ахх- бат оолар уландарымыз да аз емес. Бхздер елш1зге, жершвге корган болар уландарга зэрумв. 230

торгам болар уландарымыздьщ б1р1 сен деп быем! Эрб1р жорылган тустщ батасы болады. Г д Жус1п бабамыздыц жоруы, Епд1Г1 казак баласыньщ казак болу-болмауы, Алтын адам- ^Енд^^1 бала-шагасьшан бурын тугаи топырагын айналады. АшыК'ШаЩЫКка уры-кары угйр келедх. Алтынным азбайтыны тушр келедх. Сонымызды ел кезшен жасырмаска болмайды. Айламызды акыл косып асырмасак болмайды. Алтынтебемхз Актобе болсын! Алтынкумымыз - Кызылкум болсын! Алтынаркамыз — Сарыарка болсын! Казак топырагында туган баланыц кемг болмасын, 0ссш, еркендесш, толсын. Казактыц эрбхр баласы Алтын Адам болсын! Асан Кайгынын кайгысынан сактасын. Коркыт бабаныц бебеушен сактасын! Эумин!» - депть «Туе батасын» уш кайтара окып шыкгым. Туей жорыган адамга жасалатын сый-сияпат болады деугш едк ендд Торехан агага кандай курмет жасасам екен деген ой- мен уйге келддм. Мэлске баламыздьщ туа жайында айтпап едш. Ендд куанышты сэтшде болган окиганыц жш-шыргасын шыгармай тугел жайып салдым. - Мынау бхр жаксы туе екен, жорушысы да жай адам бол- мапты. Сункардыц болашагы жаркырап, ултына кызмет етер улан болатынынын хабаршысындай екен, - деп куанып калды. - Мэке, казакта «жаксы туске де - садака, жаман туске де - садака», - деген бар. Тустщ орындауы - жорушысына бай- ланысты дейдд екен, улымыздьщ туан керемет етхп жорып берген Торехан агамызга кандай «туе суйшгшан» берсек екен? -дедхм. - Баягыда экем бата берген аксакалдарга: «мына батаныз кунанкойлык бата болды», - деп эзхлдеп, жолын жасап жату- 231

ды», - деп магынасы Сункарды да бей-жай калдырмады. ' Апа „айн жасагаи кулл. ечбешда уш.и ризамьт! - Апа, жетк1зген Мэлс ага екеухнцзге аитар алгысьщ Меж осы кунге шеказ. Мен де тусшд1 озшше жорып, «Анашым полигон такырыбыиа арнаган ецбепн кггап к,ылып жазып шыгады екен, мерей! ел алдында устем оолады екен» деп жорыдым, Сгздщ К.ОЛЫЦЫЗ босамайтынын бхлемш, ойткеш, схз - эйелаз, бастан асып жатады. Дегенмен, аз осы кггапк,а материалдарды жинактауга гумырыцызды сарп етгщв, енд! йтабыцызды баспага дайындап берсенцз деймщ, - дедг. Менщ акылды да камкор туцгышымныц бул ойы маган ой салды. Мен коп ойланбай, тагдырдыц маган берген белпа шыгар деп, кггабымньщ бас-аягын жинактауга отырдым. Ядролык; карулануга карсылык Ядролык, сынак,тан 6 миллион адам опат оолады. Сумдык, к,ылмыс жасалып жатыр. АД. Сахаров Атомдык, каруга иел1к ету - каутаздхк кепЬй емес екешн уакыт оте, бухал элем мойындады. Атом бомбасын ойлап табушылардьщ ©здерх осы идеясынан бас тартып, улкен кателхк жасагандары ушш уакыт оте опьщ жедк Бул тарауда атом бомбасын ойлап табушылардьщ ецбек- тершен узшдд келт1ру аркылы адам баласына, табигат анага улкен каухп-катер тондхрген ядролык карулануга ©зхндхк карсылыгымды паш етпекпш. Жылдап сейхлмейтхн радиа­ ция сумдыгы, оныц адам мен коршаган ортага зияны тура- лы эцпмелеймхн. АК,Ш-пен мэцплис бэсекеге тускен КСРО ядролык кару жасауда алдына жан салмады, жолында тала!! тагдырды тэрк его. Кецеспк атом идеясын жузеге асыруда 232

жасырып-жауып кала алмаймыз. ^ ' °УЛ фактц-п Атом сынагыи„ыц казакка откен кияиатына бтщцп атом бомоасыи оилап тапкам А. Сахаров жауапты болса, еюиш! адам - атом сынагын казак жер1нде жузеге асырган И.В. Курчатов. Сомгысыньщ атом полигоны сынак алацын КУРУ 0м1Рл1К ма*саты болды- Сол жерд! таадап алган, сынау жумысыиа басшылык жасаган да сол, эйгм1 атомшы талым И. Курчатов болатын. Курчатовтьщ 031: «Бв каадай кор- кынышты дуние жасадык!» - деп шошуы бекер болмагаиын корсетам келедь Сутеп бомбасын ойлап тапкам, уШ марте Енбек Ерь Нобель сыйлыгыныц мегер; А.Д. Сахаров оз1нш «Естелхктер» ктабында былай дептй «Термоядролык сотые ба сталатын болса, оныц бетш эр! каратсын делж, бомба тускен жерд! я каланы тас-талкан етш, туШршен жояды, айналасы 15-20 шакырым тэщрегшдеп курылыстар кпрап, адамдары да туп-тугел опат оолады. Ал аспан элемше кетерметш «1здер» желге мест, шартарапка тарап, канша мыц адамды радиа­ ция кулшен туншыктырып, дауасы жок дертке душар е™ алташкы думпу мен булйпстен зардабы элдекайда улкен.. Эп-сэтте тузыген булт шогырыныц кызуы ауадан элденеше мыц есе жогары болгандьщтан ол шыркау бшкке орлеп эр1 ерекше зорайып, атмосфера кабатыныц эсершен суый бастайды. Сол кезде екпшдеп жеткен жел омы ыш ала жонеледг Желге ыескен зияады шогырдан киыршык тас- тар жерте жацбырша себелейдц солармен бгрге радиация тозацдары да томенге кулдилайды. Оныц молшерш пэленбай мыц тонна тозац деп кеап айту киын. «1з» дегеншв осы, оныц жер шарына таралуын пакты шамалау мумкш емес. Жел оны кайда куады: жуз шакырым тендрекке бей-берекет шаша ма, алде мыц шакырымга айдап апара ма, болжай алмайсыц. Ец киыны, сол пэлекет тускен жерш закымдайды. Б1р кунге емес, бфер жылга да емес, кашан куаты сонтенше адам емфш куса ететш, иен табитатты да бей-берекет булдфетш кесел осы- 233 4

дан тасайды Менщ шамалауымша, адам баласы жылына 200 рентген радиациясын алса, толык мугедекке аиналады. 100 РеНТГ0теДкауйт^116ОО1рентгенмен закымдмаеннгажнассауераеднадмедрарудшы;цн ^айшн бхрден-ак ажал кушады, аман калгандары да жет1се коймайды»,~ дейдь Ал енД1 атомды жасап отыргандардыи мьшандаи сезде- кеМн бго алганда 200 рентген радиация алып журген полигонным казактарынын каидай жаны калды деп ойлай- сыз?! Сахаровтын жобасымен жасалган алгашкы термоядролык, бомба 1953 жылы 12 тамызда Семей полигонында сыналды. Сол кунп жарылысты 031 былай еске алады: «Одан гор: женыдеу булшпплж бхз туратын калашыкта байк,алды: толк,ын соккан жактагы коптеген уйлердщ тере- зе шынылары быт-шыт болды, жарылыс алацынан 150-160 шак,ырым к,ашык,тагы Семей к,аласыныц да коптеген уйлерх мен шмараттарыньщ эйнектерх кирапты; одан эр1ректеп ©скемен кдласыньщ от жагатын уйлерщде пеш какпагы оз-озшен ашылып, шала жанган шоктар, комхр кулх еден- ге тускен. Ауа толк,ыныньщ кенеттен кушеюх - эуеде жаса- латын жарылыстарга тэн кубылыс. Егерде осы булшшшкп алдын ала бьхсек, жарылыс жасардан бурым ауа райыныц кубылысын ескерер едхк, амал канта, оныц бэр1 бхзге бертшде мэлш болды. Ец шатагы, сол кунп жарылыс туралы жергшкп тургындар алдын ала хабарланбады. Бул да эскерплердщ оздершше к,упиялык, сактаган, одан да горх сынак, сэтаз шыкса журтты текке эурелеймЬ деген сактыгыныц салдары»... Мше, осы ецбеп уайн оган СталиндДк Мемлекегпк сыйлык, пен Социалиспк Ецбек Ерт атагы косып берыедд. Еалым 031 жасаган бомбасыныц адамзат тарихындагы ец жойцын кару екешн, улкен кауш тудыратынын баскаларга Караганда ерте тусшедд. Кегпннен оздершщ бул хстерхнш кылмыс екенш мойындап агынаи жарылады. 234

1958 жылы академик Д. Сахаров бомбалардьщ радиоак- . зиянды эсер1 жэне оньщ тукым куалаушылыкка эсер! ту- триавлты1 ею макала усынады. Нэтижесшде, галым атап откендей, халыктын орташа омхр суру узактыгы томендейдт Оньщ ай- туынша, болашакта эр мегатоида жарылыс 10 мьщ гак ауру- '' Лед1-1963 жылы тамызда академик алгаш рет ядролык ьШ эзхрлеуге жэне сынауга карсы шыккан. Ядролык каруды каруды сынауга тыйым салу туралы шартка кол кояды. «Кецестш ядрошылардьщ Америкадан кейш калдык дегенд! сылтау етш жанталаса кимылдаганы соншалык, сол каруды туи?ыш жасаган елд! оасып озып, 50 мьщ ядролык заряд дайындаган, оньщ 34 мьщы тек кана булдхру ушш жасалган. Солардыц бэр1 де эскерилердщ иелшнде болган», - дептх П фельгенгауэр «Независимая газетага» берген сухбатында. Кецес Одаш атом бомбасын америкалыктар мулдем кутпегеи мерзшде сэтте сынагаи. Сол сынактьщ жеделгабыл жасалуына АК,Ш-тыц «Манхаттэн жобасына» катыскан фи- зиктер де айтарлыктай жэрдемдескен. Ец алгашкы атом бомбасын жасауда АК,Ш империалис- терше колгабыс еткен шетелдж физиктер тобы жэне сол Р/-1ЛП-Т Ьп ойлы галымдары оздер! жасаган жойкын карудыц Жапонияныц бейбы халкын б!р емес, ею мэрте жуз мьщдап кырганын быген куш-ак олар: «Осы югщ басты кунаЬары - империяльщ уймет, я эскерилер емес, тек кана б1з. Жалган кауесетке сешп, алды-артымызга карамай, ештецеш ойлан- бай, кун1-тун1 жанталасканымыздьщ нэтижеа, - деп катты камыккан екен. Бфй-пш атом бомбасын кыска уакыт 1шшде нэлден бастап ойдарыдай жасап шыгаруга, ец бастысы, осын- дай улкеи де мацызды ктщ басында И.В. Курчатов бастаган аса дарынды галымдардыц, инженерлердщ, технологтардыц, конструкторлардыц туруы себеп болды. Медеу Сэрсеке аударган И. Головкиннщ «Алгашкы жары- лыстыц тарихы» кггабында: «Штабтагы кезекгш сынак басталуына бфнеше минут Калды деп ескерту жасалган сэтте жертолеге Л. Берия бастаган 235

комиссия мУшелер1 келдт И. Курчатов физик Флеровтьщ турГ ей-уш!.ГеГтрои бэли^Реакшя сат^а\" ттлдьй Он минутга сонш нейтрон белшсе оарт де оидагыдаг, (йп/плы - деп шаттангандай болып едх. - Бекерге куанба, Игорь Васильевич, ештеце де шьщпайды, б°С-лГвреетий'павлович, мысык тмеуд! догар! Сэлден соц бэр1м1з де мына еденге жали етемгз, сактануга камдан. Курчатов экгрец бастыкка солаи дедх де, экран алды- на кайыра барды. Шоп желкесшдеп тамыры адырайып, коныркай жуз! де курен тартты. Штабтаты журт ештеце естшегенадд. Сыпи сэтке уш минут калганда неитроидар саны ек! есе кобейдт Б1р минуттаи сои одан да жиыедь Флеров пен Курчатов б!р-б1рше урейлене караганын жертоледеплер де сезд1. Автоматта тьл жок, оны енд1 токдата алмайсьщ... \" Диктордын, санкылдаган кату ун1 тобеидх ойгандай. - Он секунд калды... бес...ек1, бгр секунд! ...Нол! Иэ, сэт!... Курчатов ашык турган есжке тунере карады. Штаб алдындагы даланьщ бетегесх жайоаракат желкмдеуде. Кенет ашык, аспанды кап-кара булт шалгандаи эсер туды. Курчатов сыртка атып шыгып, жертолешн алдындагы топырак уймесше туралай тартты. «Бэр1 де оидагыдаи оолды! 0не, карандар! - деп айгайга бассын. Аспанды торлаган кап-кара булт шогыры шыр кобелек ушртлш, стратосферага тшелей шапшыганын корддк. Жа- рылыс алачынан туган ауа толкыны жертолеге жакындап келед1, дала тупнщ жаппай жапырылганы да сонын белпа. Курчатов сомы да елемей, топырак; уймесше Енге бергенде Флеров к,уып жетш, кейшге суйредт Сыртка шыккандардын соны болып екеут жертолеге кгрш, темгр еакн таре жапты. Сол сэтте Берия Игорь Василевичт1 емше кушактап: -Жарылганы жаксы болды! Ештеце шыкпаса керепиктерщ баскаша едх, оцай кутылдыцдар, - деп, тобе сылагы ти- 236

щекесш сипалады», - деп жазады сэтп откен жарылыс Ге!нагыныи алгашкы минуттарыы. СЬ ресен газетшщ бф1 («Труд» 8 май, 1998) «Первый» атты Федоров деген улщышпен откЫлген сухбатты жарияла- «Первый» десе дегендей, Федоров екшгш дуниежузБпк согыс аспанында талай кауш-катер ге басын тшп, тацгажайып 1Ктер корсеткен адам екен. Семей полигонында туцгыш бомбаны тастау мнтдетх оган жуктелгеш сондьщтан болып- ты «Было это в 1949 году над Семипалатинском, - деп есше дады ол. - Бомба была и на бомбу-то не похожа. Здоровая, в четырехмоторный МИ-29 не влезла, сантиметров 40-50 свешивалась ниже фюзеле-жа». Аталган сумдык, бомба 1949 жылдыц 29 тамызы кун: таигы 7-де МИ-29-дыц койнынан Кпзпктын жер1 кайдасыц деп саулай жонелген. Комиссия мушеа, физик В. Жучихин, «Алгашкы атом бомбасы» деген кггабынан: «. ..Кенет табан астымыз солк етщ, б1з отырган жертоленщ кабыргасы дхр-дгр еткешн ацгардык, Уназ отырмыз, тощрек мулпген тыныштьщта. Содан б1р сэтте жер мен кектщ солкылдаган, устшхзге ауыр бхрдеме к,улагандай, аспан асты как айрылып, жер жаЬан тоцкерыгендей урей бойымызды торлады. Бфер секундтан сон сырттагы у-шу тынып, тыныштык кайта орнады. Бф-бфшхздх к,ушак,тап куттыктап, суйхскен, жудырыкпен туйпштеген, кушактаган айкаймен темф еспсп айкара ашып, сыртк,а умтылдык,. Аспанга атылган от баганы, оный айналасындагы кек- шулан тутш мен шац-тозац кабаты озара сапырылысып, ал гарыштан куйылган кун сэулеа сол шогырды жарып ©те алмай, кудды тас тобемтзде турып калгандай. Шым-шытырык гулеген куйын шыр айналып жур. Америкалыктардьщ «Кара кггабындагы» сипаттап жазган сацыраукулак бхзде де тузйлдД. Бул ендг физикалык кубылыс, оган ешкандай эмф журмейдд. Жарылыс тузген алып сацыраукулак неше мыц метр бшкке кетершп, алан; устшдеп топырак атаулыны демде аспан 237 1| I

Жаэ^пТримеТ?^Га«талган сои Берия бастаган сы„ак обаяссшшышлмаррь, команд^алШыкрипеушиектутаезиикштеыршгеп,мио.лриш, -соы.рн,аткабалыас- тарымен \"етр“1'б^т “муиарадан^“^й1^н^п™ы^отыз ^л“анТартасты0ТкГсМмгьш сатте балкытып жйерЫ. Мунара шгесГндеп жер де коса агып, киыршыктастар суиывд айналь,п кегкен. Селеу мен бетеге каулап оскен каиран жер ку такырга айналып, калындыгь, б!р карь,с кушк каоат туз,пи. «Эпидюнджтен эр турл! кашыкка салынган тургын„ уйл.ер мен 0нд1р1спк гимараттардыц деш кэддмп топырак, уцмесше айналгаи. К,урастырмалы кабыргалы уйлер де солардыц жолын кушыпты. Жогары кернеулх электробагандар да куши толкынга тезе алмай, жел ыгына карай жаытайган. Дегеленге келгенде олар осы атыраптагы жалшз таудыц койны-конышы жаппай жанып жатканыы байкаган. 0ртп сондхруге буйрык бередь Сойтхп, алгашкы бомба 40-50 шакырым тохцректеп жан-жануар дуниесшщ омхр сурух каххда, сол атырапка каншама жыл жакындауга болмайтын ку такыр етхп, жер- суды, ушкан кус пен жупрген андар тхршхл1гш жойганын, «1нжм» мен «дуранда» сипатталатын акырзамангы тозакты коргендей болады», - деп сххпаттайды Медеу Сэрсеке ага «Семей К,асхрет1» ютабында. Семей полигонын уйымдастырушы мемлекетпк комиссия торагасы Лаврентий Берия да, сынак алацыньщ бас орындаушысы Игорь Курчатов едп Кег*еспк атом эпопеясыныцеюбастыкехппкерюсыларболатын.Солтунгыш атом бомбасын сынауга Л.П. Берия Мэскеуден арнайы келедь Оныц курметше каланыц солтуспк-шыгыс шетшен, Ертхске жакын ею кабатты коттедж салынады. Мунда Берия ею кун 238

тунейД11л-арСотдуарну бастап коттеджге сынакты коруге келген дзстурге айналады. Полигоыдагы бфшпн баешь / < а п БерИЯ ек{ Т1з1м алып келхптх дейдх. Бхрп-нша, сына суИак сэтс13 аяктадса, туткынга алынатындардхкх. ЕкШшН нэтиже ойдагыдай болса, марапатталатындар Т131М1 Бхр1нш1 жарылысты дайындагандар мен жасагандар на шен алып, шекпен кшп, орден тагынып жарылканады. Атомды ойлагг табушылар Социалиспк Ецбек Ерх атагын иеленедй Казак, даласыньщ Абайды берген киелх 01-црш кор кылган дулей куш — жылына ондап сыналып жатк,ам бомбалар болды. Радиоактивтх тозац жерге тонналап жауып, сщш жатты. КСРО Кррганыс министрлшнщ, оныц Эскери- онеркзаптхк кешеншщ шенеутктерх: «Сынау тургындарга, жерге зххяны тимейтхи гылыми-сак,тык, шараларын колдану бойынша журпзхлуде», - деп ТАСС хабарын таратып жататын. Сонымен, КСРО-да жасалган бхршхш жарылыстьщ куаты Американжше Караганда жаксы параметрлер1 болады. АЩ-тьщ атом монополиясы аякталып, КСРО-га атом шабуылын жасау кауш алынады. Ддл сол куш, сол сагаттан бастап Семей даласыньщ касхрет1 оасталды. Тамыз астык жинап, шоп шаоатын мезгхл болатын. Бфшхш атом жарылысыньщ радиоактивы ыдырау болшектер1 шац-тозачмен араласып аймактьщ барлык елд1 мекендерш басып калды. Сол кезде полигонда Семей мен оган фгелес мекендерде 400 мьщнан астам адам туратын. Полигонньщ 40 жылдык тарихында Семейден 120 шакырым жерде 498 ядролык сынак жасалды. Оныц 88-1 ауада, 30-ы жер бетшде, 340-ы жер астында жарылган. Соцгысыныц куаты 1,5 мегатонна молшершде болган. Одан 1,5 миллион адам зардап шект1. 239

К^тгез СОГЫС ЗЛ1 ЯЯКТЯЛМЯПГЫ О жактам кайткаи ешкЫ жоц, Къмнен омы сурарсьщ? Омар Хаям Сщцардыц хаты: «Апа! Устазымыз, олкетанушы, Шэкзрш университетшщ казак здебие-п кафедрасыньщ мецгеруийа, философия докторы (РШ) Арай К;анапиякызы Жундхбаевамен бфге Едйе екеумп ел аралауга шыктык- К,олымызда коптеген материалдарымыз бар. Оздщ кггабьщызга кажет болады-ау дегендерт жхберщ отырайыи деп шештш. Мына томеидеп мэлхмет азге кажет болуы мумкш. Сагынышпен, ульщыз Сункар». Таты да жойк;ын к;ару туралы «Екшпн дуниежузйпк согыс аякталганда АК^Ш езшщ элемдеп ей; купит мемлекет екенш корсету ушш Жапонияда алгаш рет атом бомбасын жарып, халыкты канта бекпрдд. Со- лай коркытып, барлык мемлекеттердх озше багындыргысы келд]. Ал АК.Ш-ТЫЦ басты карсыласы коммунисте КСРО оны мойындагысы келмедд. Сол ушш олар да атом бомба­ сын жасап, сынагысы келдд. Сынак откхзетш аланды тандай келе, Кдзакстан жер! коздерше туеш, коцыдерше конды. Халкынан руксат сурау ойларына да келген жок. Сынак журпзуге колаилы деп, казактьщ ец бхр касиетп жерш - Абай топырагын ойып турып алды. Ол кезде карсыльщ корсету де­ ген ои болмаитын. Оныц уетше бул зулматтыц кандай касхрет экелетшщ бьдш жаткан хальщ жок едх. Кдзакстан аумагында атом оомоаларын сынактан еткхзу ушш арнайы 18 млн га жер оолн-пп, Семей ядролык полигоны ашылды. Семей каласынан 240

спк-батыска карай 140-150 шакырым • ним,к 1,т/1,1 с0/1Т1 не Мыржык, тауларыиыц ортасьшда ормаласкам. дегелен^_ ^ т|ске таяйды, шыгысында Павлодар облысыпыц Солгут . дудари, батысында Семей облысыпыц Лбы- ^а11/ ауданы, онтустхк-батысы Караганды облысыпыц К,у аруадлаыны‘ Осылайша уш облыстыц шекарасы тушскеи, халкы калыН/ малы коп аймактан полигон жасау имш'ц ойыпа келл! екеи. Дуниежузшде Семей полигонындай сынак алацы жок жэне болмауы да мумюн. Белгы1 ядрофизик маман Жанбо- лат Гылмаиов: «Семей полигоны адамдар туратыи элсмдеп жалгыз сынак, алацы. Сондай-ак, бул сынак, алг\\цычАс\\ элем бойынша тек к,азак,тар мекен етедд. Бейбгг хальщтьщ сынак аймагында жылдар бойы турып жатуы улкен пробле- ма», - деп корсеткен. Жерпл1КТ1 тургыидар турл! ауруларга ушырап, сол сыркаттыц касхретш элх де аркалаумеи келедд. Бул сыркаттардьщ тук,ым куалайтындыгы гылыми неп'зде далелденд!, оньщ к,ас1рет1 300 жылга дейш созылуы мумюн», - деп корсетхпаз. Менщ бабаларым тугаи Семей ошршщ атом аждаЬасыньщ тобелершен жацбыр болып жауып, жер астынан думпш таулар мен даланыц тас-талкднын шыгарып киратып, ауада жарылып адамдар мен жан-жануарларды кынадаи кырганын коптеген дерекп кужаттардан ок,ыдым. Полигоннаи БУУ мен озге уйымдардыц есеб1 бойынша, 1,5 миллионнан астам адам азап шектх. Жэне полигон тудырган турл! аурулар генетикалык, жолмен берхлш, атом азабын казак халкы эл1 кунге тартып келедд. Олжас Сулейменов: «Б13 согыстыи аякталганына 40 жыл болды, 40 жыл бейбгг вмф су- рудем1з деп келддк, сойтсек, согыс аякталмапты, 40 жыл бойы ун-туназ, катыгез согыс журхп жатыпты», - деп Семей сынак полигонын атаиды. КСРО дейтхн элемдеп ец жер1 коп алып елде адамдар сирек туратын Обфден, Тайгадан атомга сынак жасаитын орын табылмады ма?! Халыктьщ жанына бататы- ны, сол жарылыстаи жершде булшдд, адамдарымыз каарет шектп «Согыс бхтп, Жегцске жетпк!», - дед1 Улы Отан согысы зякталганда. Иэ, согыс талай омхрдг жалмады. Одам кеГпн сол 241

согыс экелетш олш де токтады. Ал, мына согыс аякталганымег зардабы урпактан урпакка отш, гасырдан гасырга кетедх екен Оиыц олш сепкен кдаретх жадгаса бередк Яши, бул согыс ешкашан аяк,талмайды... 1991 жылдыц 28 тамызында каарет кунш касиегп кунге ап- налдырып сынакты токтатуга Президент Жарлыгы шыгыпты Менщ жерлестершнщ содан кейхнп тагдыры калай болды? Соны аныктау ушш оз козшмен керш, кдгазга тус1р1п таска басайын деп осы сапарга шьщтым». Сункардыц мании хаты: «Апа! Ел 1шш аралагаи сайын аналардыц журегшщ кан жылаганын, ауру балалардыц коргансыздыгы мен экелердщ шарасыздыгын жан-дуниеммен сезшем. Осы сапарда коргендершгз бен естхгендершхз устазым Арай Кднапиякызы, досым Едйе ушеумЬдщ омгршЬде ошпейтшдей оз шн калдыратын шыгар. Соны сезшген сайын корген-бглгеншдД таска туаре берпм келедг. Апа! Сынактьщ ортасында болгандармен, оган бал балалыгын, жалындаган жастыгын, ец жакын жандарын, дос-жаран, туы- старын берген адамдарды корген сайын, эцпмелерш естйен сайын тобе шашым т1к турады. Мына ккшщ айтканын жазып алып едш, окып корй-цзгш. Сгзге деген курметпен, Суцкар». Сыиак куэгертщ сыры. Бгртий зцгше «Жуз1 нурлы, жанары мешршдг, шашын желкесше жинап коятын сымбатты жан Гулжан Маралова апайды коргенде, апамды есше алдым. Сагынып жургендтмнен де шыгар. КСРО замаиындагы быпкт! дэрхгер полигоннан корлык корген 242

жерлестерш зейнетке шыкканга дейш емдеп, солардыц каС1ретш ©3 журепнен откхз^п, оз тагдырына айналдырып Ж1бер1ПТ1. Эцпмесш баппен айтып, алапат сумдыкты дэл осы сэткб алып келш, есше гусхргендей узак,-узак, уидемей калады. Мехх ол йсхнщ жантолганысын былай деп жазып алдым: «Туган жерхмнен 100 шакырым к,ашык,тык,та орналаскан «Дегелен» тауы ядролык сынак, салдарынан туп калмай к,ирады- Студенток жылдардагы еск1 альбомыма карап оты- рып мунга батам. Семейдеп саяси сынактыц курбаны болган достарым мен туыстарым ерхказ есше туст козхме жас келедд. Ай мен куннщ аманында анам мен экемдТ агам мен жецгемдй досым мен бауырымды жалмаган - сум полигон. Кдзактыц тарихында болмаган сум ауруды экелген ядролык, сынактар. Неге? Нелштен аяусыз сумдык, сынактарды тары- дай шашылган к,азак;тьщ жерхнде отазудх тандады? Аштык, пен согыстьщ зулматынан кехпе гана шыккан халык мундай кун кешерхн бхлш пе едх? - деп, бйдщ алдымызда зар илеп отырган ана - Семей облысына жак,ын орналаскан Караганды облысыныч Кдркаралы ауданы Егшдхбулак ауылыньщ ту- масы. - 1949 жылы Семей полигоны басталды. Ол кезде мен жет1 жастамын, - деп эцгшесш жалгастырды. - К,ызыктап караганнан баска болып жаткан жаххтты саралап таразыга са- латын халде емес ед1к. Саяси жуйеге ауыл тургындарыныц кезкарасы кандай болды немесе колдаушылар мен карсы туруглылар бар ма деген сынды сауалдарга жауап хздейтш жаста емеспхз. Десе де, сол мезет елд1 Балкашка карах! К0ш1ред1 дегеи хабар тарады. Туган елкеден кету туралы ха­ бар халыкты эбкерге салганы рас. Алаххда Семей облысыньщ курамына кхретш Абыралыныц халкын гана б1ршама жер- ге кохшргеш болмаса, бхздщ олкеге тикпедх. Айтылган соз сез куйхнде калды. Ешкш ешкаххда кошкен жок,. Ядролык, сыпактыи не пайдасын, не залалын бхлмеген халык осылайша екх оттыц ортасында отырганын сезбей калды. Ауылдан 100 шакырым кашыктыкта Семейдщ Дегелеч атты тауында атом бомбаларын жара бастады. Естушше, тауды тхлплеп, штоль- 243

нялар к,азады. Диаметр! 3 метрдей болатыи уцпрлердщ узындыгы бхрнеше шакырым болтан екен. Соган заряд Са- лып, оны жарган. Орташа жэне шагын куатты 209 марте жарылыс жасап, тауды шурык-теок еткен. Кдйран Дегелец! Сол жарылыстардан шопп калган... Жетшсшшх жылдарга дейш зарядтар салынган штольнялар мен скважиналардыц туптерх мен шыгар ауыздары дурыстап оетон какпактармен жабылмапты да. Соньщ салдарынан улы инертп газдар, ауыр металдар, баска да радиациялык заттар жер бетше жайылтан. Муны кейшнен зерттеген мамандардыц оздер1 айтып жур. Эуеде де, жерде де, жердщ астында да жарылган жарылыстарга куэ болдык- Улкендер: «Жарылыстыц дауы- сынан байлаулы турган пттщ журеп жарылып олдх» десетхн. Дегелецде жайылтан малдьщ б1р1 калмай кырылып калган. Сылдырап аккан булактар, метни бойыммен бфдей болып оскеи кокорай шалгын шоптер, ауылдьщ 1рх карасы мен усак малыныц жайылым жер1 ядролык сынактардьп-х салдарынан тугх калмай зиянга ушырады... Осылайша Дегелец тауы зп- сэтте бурым коз корхп, кулак еспмеген сумдыктыц алацына айналды. Муныц барлытын кей1ннен бхлтетпмхз болмаса, ол кезде ештецеш де антартан жокпыз, ба1“хыбына бармадык. Жас баладан К1М, не сурасын?..» Апа, бул Гулжан апайдын б1зге айтып бертен эцпмес1. Келесх жазбаларымды рет-рет1мен белгыеп, с1зге жШерш турамын. Амандыкта жолыкканша, апа!» Ектий зцгте «Атом сынагы алташ зор екпхимен откхзхле бастаган 1949- 1962 жылдары мен мектепте окитынмын. Жарылыс басталар уакытта эскерп адамдар кел1п, барлытымызды кау1пс1зд1к максатында мектептен тыска шыгаратын. УйхндДшц астында калмасын деп ойласа керек. Сол сэттерде уххдщ устхне неме- се тауга шыгып алып, элтх жарылыстарды кызыктатхтынбыз. Зиянды зат екен!н бЬтмесек те, жарк-журк еткен кызылды- 244

„стер мен тарсылдаган дауыстарга алацбыз. Ар- жасылды ту у улак „айда болатын. Ядролык карудыц тыиша Улкекез1иде жарылыстан кей!н Алла бергеи б!р кЩщ сынактаРь1 . пайда болатын. Бул эуедеп жарылыстыц жаиыиаи ед]. Мектеп бтрш кала га окуга кеткен- зсеР'иеН ... асты жарылыстары басталды. 1963-1989 жыл- цен ^кейхантын. Ауылга барин сайын жарылыстыц салдарынан д-ар* °^атерезелер мен ыдыстардыц шыныларын жинайтын- арадьщта аймак, экологиялык, апатка тап болды. Тендермен келдер, ауыл аймактагы кудыктар осыуакытта б!р мде тартылып, туп калмады. Аналарымызга эскерилердщ оздер! тамак пен судьщ бетш жауып журуд1 унем! ескертетхн. Б!з баламыз, жарылыстыц зиянын улкендер озара айтып оты- ратын, сол эцпмелерш естхсек естхддк, естшесек онан аргы залалы туралы хабарымыз да болмады. Семей полигонында снналган ядролык царуды «Акырзаман каруы» деп атаганды есТуШ1 едш. Нак, айтылган тецеу болса керек, жарылыстыц за­ лалы коп узамай-ак, шыга оастады гой». Уипний эцгше «Ядролык, жарылыстыц зиянын медициналык, институ- тына окуга тускенде бхлддм. Бул шамамен 1960-1970 жыл- дар аралыгы едх. 4-курста ок,ып жургенде, радиация туралы акпарат алдык,. Мше, тап сол уакытта елде омфх болмаган оцештщ к,атерлх хеш «кылтамак,» дерт1 пайда бола бастады. 0цеш гапнен кейш асказан кш ауруы пайда болып, кейшнен бауыр ауруы деген сияк,ты жаман аурулар б1рте-б1рте шыга бастады. Бул ауру шалдыкдан адамды алмай коймайды. Сол уакытта каза тапкандардыц барлыгы «к,ылтамак,тан» кетп. Ядролык, карудыц зиянын тусше бастаган халык, сол уакытта алгаш рет полигонныц жумысына карсы шыкты. Мэскеу ко- мххссиясы бул ауруларды «цазакка тэн жаман ауру» деп жылы жапкысьг келдх. Газет-журыалдарда «Полигонныц ешкандай яны жок,. К,азак,тарда асказан ауруы мен оцештен болган кхк 245