Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

деген Эмйрдщ эпкесшщ уш улыиьщ улкеьп. Атына заты сай, тур-тулгасы келхскед, нагыз алыпсоктыд озт К1шкентайында к,орк,ау каскырдыд болтхрт сияк,ты эркшге озх соктытып, артынан жылап, атасыныц шадырагын азан-казан кылып коюшы едх. Бул жактагы Денешыныктыру жэне спорт институтына кайдан тусш жур? Улкен атаныд немерелерйхщ барлыгы дерлж классикалык куреспен айналысатым, бфак дэл осы Батыр спортка жакын болады деп ойламаппын. К,азф нак ур да жыктьщ 031 болыпты. Бф-екх рет коргенде, меш жедгем- ау деген ол жок, басын кегжитхп арен амандаскан едк Бхр ауылдас эйелден: «Тебелес десе б!р иыгын бере кетедЬ> дегендх естш, оз1М де «Суцкар бул агасына ерсе жеткер» деп журген едш. Ал Судкардын ол женшде шкф1 мулдем баска: атасына топырак салуга пойызга мшпзш жюергеннен бер1 улым оны «колынан гс келетт жтт» деп ойлайтын болса керек. Батыр жалгыз журмей, жанына ардайым екх-уш жхгхт ертхп журедд. Оган ес-туа калмай менщ акымагым косылады. К,ашан корсед дурдей болып, топты спортшыныд ортасында жургед сод, жасосшрш балаларга калада одаи мыкты жшт жок сиякты коршетхн шыгар. Б1р сыйлас танысымыздыд Жасулан деген уды да солардыд тобынан тобе корсетш калады. Олардыд ушрш мен асуй терезесшен корш каламын. Корем де, балкомга жупрем, мен жеткенше олар уйд1 айналып кетедт Кдйтара алмасымды быген сод, телефоныма жармасам. К,одырау кадша жанушыра безыдегеихмед, медщ улым оны кулагына да кыстырмайды. Бфде б!р эйел меш подъезде токтатты. Ол Судкармен бфге журетш Жасуландыд анасы болатыд. - Аяш, меш Жасуланныд папасы ж1бердд. Ада бвдщ балалар косылып жургед Батыр дегед жхпт рэкетир коршедх. Бф полиция танысы: «Батыр деген рэкэт бэлеш сендердщ ауладан жи1 коремш. Откенде сенщ улыд мен ада соттыд баласы да сол ушрде журдд», - дептт Сед оды тадисыд ба? - дедд. - Батырды бхлем, одыд эке-шешесхн де танимын. Ол студент кой, кайдаты рэкет? - деп шошып кеттш. Устше бфеу суык 49

су куйып жШергендей болды. Жасулан да жаксы отбасын шьщкдн, экеа медицина гылымдарыньщ докторы, Жога 9,1 ок,у орнында сабак, бередн Эйел1 де дэржер. Бул отбасым^ б!р-ек1 рет жиын-тойларда да кездесш к,алып журддк. Мэлс буларды аузыныц суы курып макдап отыратын, Суцкдрдьш Жасуланмен достыгын куптап, колдаушы едт Ецад мше, еке\\ч де рэкеттермен жур деп тур, сенейш бе, сенбейш бе? Тэуелаздйктщ алгашк,ы жылдарынан рэкетир деген беле пайда болды. Егемендж алган соц, елде дагдарыс басталып к,ылмыс та курт оскеш рас. Нарьщтьщ беталысына карай, Колынан келгендер бизнеске бет бурый, оздершше тырмыса бастады емес пе? Ал кейб1реулер1 оларга элшжеттж корсетщ, к,орк,ытып-урктп, солардыц табысынан ай сайын улес алып, оцай акдпа табудыц жолына тускен. Рэкет деген мше, со- лар. Б1реу1 «серке» болып, кдрамагына ез! танитын спортка бешм1 бар жауырыны к,ак,пак,тай, жудырыгы токдактай, ур да жьщтарды жинап алып, топ курады. Жайма базарларда «кры­ ша» болып сальщжинайтындар да солар. Кейб1р1тапсырыспен адам олтфуге дешн барып, колга тускендер1 абакдыга жабы- лып, жас омфлерш темф тордыц ар жагында еткшп жатканы кдншама. Осындай сумдьщтарды еститшб1з. Бфак, солардьщ бэр1 бвден алыста, 613 бымейтш ортада отш жаткандай бо- латын. «Жур1с1 жаман жшгп ел 1шшде жау алар» деп, экем макдлдап отырушы едй сол айткдндай, «урльщпен усталый калыпты, бандит болып кетттг, рэкеттерге косылыпты дегендердщ вздертщ журт жаман, ата-анасы, жакындары неге тэйт демейдг» деп ойлайтынмын. Мше, кеше гана коз алдымда оскен Батырды «Рэкет екен» дегенд1 есткенде, «есшнен танып к,алдым» десем де болады. ©з ушрше улымды к,осып алганын айтсацшы! Жасуланньщ анасымен коп сойлескш келмей, тез кошта- сып уйге к1рд1м. Ул тагы жок,. Дереу телефон сокдым. «Элек­ троника дукегпнде журмш, к,азф келем» дедт Ол оралганша алактап, жанымды к,оярга жер таппай кетпм. Есжтен енгеш сол екен: 50

- Сен неге кун сайын Батырмен кездесетш болып кеткенсщ? - деп жагасынан алдым. - Агам гой од менщ, несх бар екен? - деп, эдетшше кроссов- касын еак тубше лак,тыра салды да, болмесше тартты. Ере юрддм де, есшн жауып алдым. Ею юшкентай уйде едь Олар да оскен сайын эрнэрсеге едевдеп, кулагын ттп журедх. - Суцкдр, сен Батырдыц немец айналысатынын бхлесщ бе? - Куреспеи айналысады. Биыл инстшутын бтредх, - дедх тук тусшбегендей. Жана гана дукеннен алып келген компыотер1шц «тыш- к,анын» ауыстырып жатыр озшше менщ тергеутнен к,ашып. - Маган Жасуланныц мамасы келш кеттх, полицияда хстейтш б1р таныстары Батырды рэкет дептх. Бурынгыдай екеущ арал.асып, неге тыныш журмейсхцдер? Нелерщ бар улкен жхпттерге ыес1п? - деп кеде жатыр едхм, балам бетше к,арап кулш: - Апа, к,ах“1дагыны айтпанызшы, - дедт. «Мына баланыц менх мазак,тап турганын к,арашы!» деп: - Сурагыма анык,тап жауап бер! - деддм тусхмдд суытып. - Рэкет деген не? - дед1 тагы куйдхр1п. - 1Шркш-ай, бымехх: калгаиыц. Батырмен бхрге к,айда барып, не хстеп журсщ? - деп коямын, дэл маган не ктеп жургешн ак,тарып айта к,оятындай. - Ештеце булдхр1п жургеи жок,пыз, футбол ойнаймыз, куреске барамыз. Кейде ит таластыруга барамыз, к,ораз согыстырамыз. Осы жете ме? - дед1 коз1 алайып. Экесшен ау- сайшы, турхн, к,урыгыр! Екеумхз тэж1келесхп турганда сыртк,ы ес1к ашылып, Мэлс юрдт — Эне, ку1'1еу11-нз келд!, - дедх улым Мэлске еспртпей, к,уак,ыланып, ендх сурак,тан к,утылатынына куанып кеткендей. Амалым жок,, белмесшен шыга бердш. Экесхнхн, жумыстан оралганын сезген ею оглан да болмелерхнен атып-атып шьщты. Суцк,ар да к,алыптаск,ан тэртхп бойынша агасыныц сулыгын иыгынан алып, амандасып жатыр. Отагасы 51

бэршюдщ торт К031М13 тугел озш карсы алгамымызга куанып калды. Баганагы оцаша сейлескеннен Мэлс агасына о1рдец„ айтып кояды дей ме екен, кешк1 ас устшде Суцкар мен жакка жалтак,-жалтак, карап, ортадагы дэмнен эркдйсымызг усынып, жп<-жапар болып отырды. Мен де анык-каныгьщ пакты бымей турып, эп-эдемг отырыстыц шыркын бузгым келмеген. Бтрак, сол куннен бастап Суцкардьщ сабак,таи кейш немец айналысатыныи ацднтын болдым. К,анща бакыласам да пакты не 1степ жургенш бые алмай, кор бол­ дым. «Тестке дайындаламыз», «наурызга ззгрлешп жатырмыз» «жарысца кетт барам» деп, эйтеугр, уйдем шыгута кырык, сылтау табады. Ара-арасында «Батыр агаммен кездесем » деп к,оятыны бар. Кднша унатпай турсам да, карсы бола алмай- мын. Куздепдей тары да туыстарына кашып кетт журе ме деп коркамыи. Куннен кунге бар уакытым осы бозбаланыц шн ацдумен отш барады. «Менен баска аналар да жасвстрт кыз-улын встт багът отыра ма екен?» деген ойга батам со- сын. Жазу-сызуым оз жайына калды. Аягоз окигасынан кейш компыотер1мд1 ашудан калгам. «Осы б!здщ отбасы курау-курау болган соц, осындай киындыктарга тап болып жатыр ма екен?» деп те ойлаймын. Эке орнына эке деген Мэлстеи де: «уд ержетгп калды, тзрбиесшен айналысайын» де­ ген ыкылас кормедш. 0м1р1 кызметшен колы босамайды. Тшт1 ана кгшкентайлармен демалыс куш бгр жерге шыгып кыдыруга шамасы жок- Эр! денсаушылыгында кемгстт болганнан да, уйге келе тамактанып алып, кобхрек жатуга тырысады. Бала кезшде мугедек арбасынан оз кайратымен аякка турганымен, жасы улгайган бул куш ек1 аягы белден томен сыр берш жур. Оньщ да кас-кабагына караймын. Епздершнщ сабактарын да кадагалап отыру керек. Несш айтайын, уйдщ бар тфшШп мен психологиялык куш, элеуметтхк жагдайы маган карап тур. Бэрше тезер едш-ау, Суцкардьщ шыгарып журген мына мшезг мен тусп-пкоз жур1с-турысы жаныма катты батпаса. Барлыгын жасосшршдж кезецге суйей салайын десем, бфеулердщ дэл 52

осындай баласы адам сияк,ты есеГпп келе жатканын да корш отырмын. Психологты тыцдасан, бул 031 акыл-кецес беруден алдына жан салмайтын маман гой ииркш, барлык, салмакты ата-анага артып кояды екеы. Есею кезгнде «юм болгым келед1?» деген такырыпта сойлеащз, не нзрсеге бейшдглшн байкацыз, мамандык тацдауына комектеащз дейдх. Мен мектеп бтрерде эке-шешем: «Мугалш боласын, к,ыз балага мугалшнен тшмдг мамандык, жок» деп, оздер! шеше салган. Ауылдан алыска узамаган олардыц корген ок,ыган адамы мугалгм мен дэрггер гана. «Музыкамен айналыскым келедк эртк болсам» дегешмде «бузылып кетесщ» деп, бф-ак кес- кен. Сойтш, агам мет К,ыздар педагогикалык, институтына апарып туард1 емес пе?! Ол кезде кайсы институтка барсац да, мемлекет тегш окытатын. К,азф Улттык, Бгрыцгай тест де­ ген шык,ты, одан жаксы упай алсац гана мемлекегпк гранткд тусесщ. Ал ТГПСТ1 балл жинай алмасац, ак,ылы ок,итын боласын,. Ата-ана кейде балага унаса да, унамаса да: «конкурсы аз оцуга туе, пкылыга окыта алмаймыз, зйтеугр бгр диплом альт ал» деп жатады. Мамандык, тацдаганда каржылык киындыгын гана ойлаган ата-ана нарык, к,ыспак,к,а алган сон, осылай етуге мэжбур. Элп ок,уды бтрген сои, бала унатпайтын жумыска тусюсг келмейдй Диплом бф жакта, бала бф жакта сандалып жургенлер аз емес. Мектепке барып, сынып жетекипа Кулэш Оразбайкызы- мен де сойлесш кордгм. - Суикарды жогаргы сыныпка откеншен быем гой. Мшез1 туйык, болганымен кейде бгр шегшлш сойлеп кететгнг де бар. Бфак, биылгы ок,у жыльшда озш ©те ерюн устап жур. Сабакка да жгп келмей калады. Кдзф балалардыц бэрг теске дайындык уетшде. Ею аптада бф тест орталыгына барып емтихан тапсы- рып жур. Сункар эл1 бф рет бармапты. Элде ол жогары оку орнына туспей ме? Бгзде оку улгерйш иашар балалар кэсштгк бглш алумен гана шектелетш болса, тестен жогары балл алуга тырыспайды, - дегенш естггенде, балам катарынан калып бара жаткандай коргнш кетп де: 53

дкаетд-ашрыНжнеагаенн?укшаСлыугриаанк.ыарКн,акдйдалаажнсаыогноа?зрыбалоаксуыноьрщнызнааматнадпассытарраыдын,цц- - Онда теске эзфленсш. Бдзде арнайы уак,ыт болтал, к,аз1р балалармен пэн мугалшдерг айналысып жатыр, - дед1 устазы. - Маган Судкар теске эзфлштемш дел едд, - дедш уятган ортене жаздап. Себебк баламнын, маган отфдк айтатынын 1штей сезетшмш. - Ол кай ПЭНД1 непзп пэн ретшде тацдаганын быеаз бе? Кдндай мамандык тацдап жур? - делД маган тацыркай карап. — Ашылып сойлесе алмадым, - дел шынымды айттым. — С1здер уйдеп бф баламен сойлесе алмайсыздар, ал биыл мектепт1' терт он бфшлп сынып бтрелд, эркайсысында ке\\п жиырма бес бала бар, эркайсысымен сейлесемй. Балацызбен сейлесу деген - болашагына багдар беру, жол ату. Сущардьщ экес1 - сот, анасы мугал1м мамандыгын бтрген екен, ол калайда жогары оку орнына тусед! гой дел жургенмш, - дедд сынып жетекш1С1 баламныц жеке к кагаздарынан отбасы жагдайын карал отырып. - Егер, осы калган унт-торт айда балацызга комектеспесещз, кейш кеш болады, ок1ШП каласыз. взлцз устаз екенсдз, педогог ретднде баланы колга алыцыз! - дел шыгарып салды. Жерддч успмен барып, астымен кайттым. Уйге келсем, эшетпн туе ауа устатпайтын улым компьютер карал, орнын- да отыр. Сойлесудтн сэт1 тусе кето. Кулэш Оразбайкызымен болган эцпмеш ждп-жыргасын шыгармай жетюзддм. Балам ундемей басын салбыратып тьщдап отырды. - Ал енд1 не дейсщ? - деген кезде гана басын котерд1. - Мен едзге кун сайын есеп бермегенмен, теске эздрлешп журмш гой, - дедд. - Жаксы делдк, непзп пэнге кайсысын тацдадьщ? - Ала, оны кайтеаз? - дедд, менщ тергеуЫдг унатпай.^ - Менщ бглпм келедт улымньщ кандай мамандыкка бетпм екенш, — дел мен коимаймын. - Айтсам кулмейстз бе? - дел взт жымияды. 54

- Сенщ таадауыца неге кулуш керек? - деп, к,арсы сурак, к,ойдым жуйкем жукдрып. - Км бхледй Елдщ балаларыньщ бор! экономист, зацгер, дэрхгер болам деп жаткднда, аздщ балацыз мугалш болам десе ше? - деп, «айды аспаига бхр-ак, шыгарды». Мундай жау- апты кутпеген едхм, аузым ашылып, ацкдхдым да калдым. - Шын айтасыц ба? - дедхм. - Апа, Семейдеп Дэу кокемнщ жанында болу ушш мугалдм болсам деймш, - дедх даусын эрец шыгарып. - Иэ, сенщ Дэу экец де, Сыргаш апац да, мен де устаз мамандыгын тандаганбыз. Ол оте к,аддрл1 мамандык,. Сен ол мамандыкты бгздщ жолымызды жалгастыру уш1н тандадьщ ба, жок баск,а себеб1 бар ма? - Менщ журналист болгым келген. Б1рак, отан тусе ал- маймын гой, шыгармашылык, емтихандары бар екен. Содан «филология факулыпетгне туссец де кешн журналист боласыц» дед1 Батыр агам, - деген улымныц созшен жащырмай журген Батырымиыц да жен соз айтк,анына шм жылып к,алды. - Жак,сы. Ал ендд неге сен сол филология факультетш осы Алматыдан таадамайсьщ? - деп едхм, улым узак, жауап к,атпай отырып к,алды. Мен де унс13 кутим. К,ашангы тымпи- ып отырайык,: - Суикар, сен алдымен Улттык б1рыцгай тест тапсыруга эзхрлен. Жак,сы упай жинап, мумкш осындагы К,азМУ, немесе Алматы педогогикалык, универеитетхнщ б1рше хлп-пп кетерещ, - деддм умппехт. - Апа, мен жогары балл ала алмайтынымды бБхем гой. Облыстык; жогары ок,у орнына тусу жецыдеу дейдд. - Муны да Батыр айтты ма? - дедш ендд баламныц «устазын» жак,тырмаган к,алып танытып. - Иэ. Батыр агам бэрхн бхледх, - дед1 сешмдд турде. - Сен сабагыцды ок,ы. К,айда окитынынды Мэлс агац екеумхз шешемхз, - дедгм. Балама бул соз унамаганын харжщ еткен к,абагынан байк,адым. Мен Батырдыц атын еспгенде к,алай тыржисам, 55

ол Мэлстщ атын естхгенде солай тыржиятын болыпты. Бай мен баланьщ арасында, ею оттьщ ортасында кдлгандай болган кугйм курысын. Кешке к,ызметтен келген жарыма Сугщардыц жайы туралы эцпмеш жу^алап жетюздш. Мук,ият тьщдап болган ол: - Бэршен де Сугщардьщ журналист болам дегеш уыап отыр, оны кезшде керешк, - деп екхушты жауап бердк - Ел Алматыда ок,ысам деп армандаса, бйдщ баламыздьщ ауылга барам дегенше жол болсын, - дед: Мэлс аз ойланып алган соц. - Екеум1з де сол ауылдан шыгып едж к,ой, - дедш, Семейдх ауыл дегенш жактырмай к,алып. - Иэ, 013 ауылдан алыскд умтылып, Алматыга келддк. Ал Суцкдрдыц облыс орталыгына барып ок,имын дегеш к,алай? - дед1. - Сол жагы маган да к,иын болып отыр, тукке тусшер емеспш, - дедш ендг мен де сезшдд тузеп. - Уйдеп куйбец ом1р1 бхтпейдд, баламнан «неге кдбЬаетщ бар?», «кдйда ок,ыгьщ келед1?» деп сурамаппын да осы кунге дейш, - деп мшкене буркылдап барып басылдым. - Тусшбейтш туп де жок,, ана туыстары шак,ырып отыр. «Кзмелетке толдъщ. 6з билит озщде. Окуды бйдщ ортамыз- дп журт те окып, диплом плуга болады» деп уйретш жатыр. Бар ойлары б1зден болт алу, - деп куйеуш де кдлысар емес. - Менщше, оны булдгрш журген семейдеп туыстары емес, осындагы ана зпкесшщ бузык, балалары. Солар облыскд ба­ рып гранткд тусуге опай деп, кулагына куйса керек, - деп, еспгешмнщ шетш суыртпак,тадым. - Мэселе сол грантта турса мшбесе ышбей кдлсын. Ак,ылы болшге озш-ак, опытам. Бала коз алдымызда журсе бол- ды, - деп мэселеш б1р-ак шепхп. Еркектщ аты еркек емес пе, устшнен жук тускендей болды. - Ой, жаным, тусшгешце рахмет! Суцкдрдьщ сабак, улге- ршгнщ нашар екешн бмем гой, содан мен де к,иналып жур 56

еддм, -деп куанып калдым. Мёнщ коцы-кушм котерыген сои, шзупм к,айта отк,а коиылып, ортадагы тагамдар жацартылды. - Аяш, сен педогог болсаи да еркектердщ кейбф мшезш терец бшмейсщ. Педагогтыц екп-шп аты психолог емес пе? - дедх Мэлс. - Неге олай дейсщ? - У л бала мектепте к,анша нашар окыганмен де, кешн озшен жаксы окыган кыздардан озып, бастык болып кетш жатады, - дедь - Бхзбен бфге окыган, кейбф сабактан кашып журетшдердщ б!разы казф бастык, боп кетп гой. Басын кхтаптан алмайтындар не талым, не «тыалгыш» маман болып шытады. Бэр1 кабыет пен харизмага байланысты, - деп кулдд. - Онда сен де к,ашк,ынныц бтрг болдыц той шамасы, - деп эзыдеп еддм: - Менщ коп уакытым ауруханада отп гой. Ютапты сон- да кемдрш жататынмын. Ал Суцкардыц ет1 тф1, бф жерден шытады, - деп, кабагын котердт Перзентш мактаганды кш жек кореш. Куанып к,алганымды жасыра алмай, жымыц кагып: - Айтканыц келсш, улымыз сешмдд актасын, - дедш. Мэлспен арадаты осы эцпмеден кешн улымньщ келешепне ои козбен карай бастадым. Бфаз сабырта келгем. Бфак Сункар тагы кылык шыгарып, кешке таман 613 жатканша уйге келмедь Телефоны оипрулт Батырдыц номерш жа- зып алмаган екенмш деп, озшдд коярга жер таппай журдш. «Кдлайша улымньщ арплаептын адамдарыныц байланые телефо- нын бёлмеймгн, мен неткен анамын? Тун ортасы ауганша одет бёр хабар ала алмай отырысым мынау, жаман ана болдым гой» деп 031МД1 кшэлап, уйкылы-ояу тац атырдым. Тунде кино корш, кеш жаткан Мэлс тац алдында оянганда, шашы урпшп, козх кфтшп отырган менх корш: - Сен ал] жатпаганбысыц? - деген. Бакырайып кеткен козшен тац калганы бышдд. -Корер тацды козбен атырдым... Суцкар келмедь Бфдецеге урынган шыгар, - деп жылап жШердш. 57

- К,ой, неге урынады? Неге осы бхрден жаманшылык, шак,ырасьщ, журген шыгар бф жерде Батырдьщ айтканына ерш, - деп мырс еткен. Сезхнщ соцгы жагынан мыск,ыл бышлд Жалыккан сыцайлы. Юшкентайлар уйкыда едг Мэлс кенет меш аяп кеты, быем: - Жур, б1раз демалып ал, булшген тук те жок. Туске карай не келедд басы казандай болып, не ауылдан туыстары коцырау согады, - дед: де, жатым болмеге тартты. Улым коршердей эсерде болып, соцгы рет ас уйдщ эйнепнен сыртка коз салдым. Тац себезплеп ендг атып келе жатыр. Кун жексенб1 болатын. Мойнымды канша созып карасам да, умтм акталмады. Кошеде кыбыр еткен жан жок- Умтм узыш, жатын болмеге тарттым. Мэлсыц уйкысы ашылып кетпесхн деп, жарьщты жакпадым. Алакарацгыда сур1не-кабына жуынатын болмеге к1р1п шьщтым да, тосепме кел1п, жастыгыма бас койдым. Кдйдагы уйкы? «Мэлс айткандай, тугпмен Батырдыц жанында болып келсе улыма не деймш? К^ацгып келген баланы калай карсы алуым ке- рек? Туске дейш хабар болмаса, Семейдеп Дэу агага теле­ фон шалам ба, элде Аягозге К1Ш1 кайныма хабарласам ба? Жасулан угйнде ме екен? Элде ол да Суцкармен бфге жур ме ме?» деген ойлар алкымымнан алып, жанымды тырнап, коз ыдфмедь К,ай кырыммен жатсам да ауырсынам. Аунайын десем, куйеу1мд1 оятып алатын сияк,тымын. «Егер Мэлспц орнында Эм1р болганда, екеум13 тугпмен жанушырып Ал- матыны шарлап шыгар ед1к-ау жалгыз улды 1здеп. Ама- лым жок! Баргызбасьш баргызбай, мына тосекте байланып жатырмын-ау!» деген ой келгенде, озекы ортеген окш1ш пен окпеден ып-ыстьщ жас ыршып-ыршып кетт1. Дыбысымды шыгармауга тырыстым. Коз жасым самайымнан сырганап, жастыкка тамып жатты. Дыбысымды шыгармауга бекшдш. Кугп бойгы жумыстан дэрменг кашып, калжырап келетхн, эр! денсаушылыгы сыр берхп журген куйеушдх де аяймын. Осы мегйц тагдырым неге осындай курау-курау, болшек-болшек болды екен?.. 58

Туске карай уи телефоны зарлап коя бердк Ек( улды далага шыгарып жЮерейш деп, кшндфш жатыр едш, сырткы есжтх жапканша жагы сонбедк - Алло, - деуш муц екен, амандык-саулык жок, аргы жактагы ер адамньщ дауысы: - Курхшбай Суцкардыц отбасыиа тустш бе? - дедЕ - Иэ, - дедЕч де, баламныц аты-жонш еспгенде есЕм шыгып, орындыкка отыра кеттш. Журепм аузыма тыгылып, катты шаншып кеткендей болды. - Юммен сойлесш турмын? - Мен Суцкардыц анасымын! - Стздщ баланыз когамдык, орында тэртш бузып, Алмалы аудандык, 1ШК1 ктер баскармасыиыц уакытша устау изолято- рына тусп. Соны естфту ушш хабарластым, - дедЕ - К,ашан? К,алай? - деп сурап улгергешмше, тутк,аны тастай салды. Суцкар когамдык, тэртшт! бузып, камалады деген нэрсе уш уйьщтасам тусЕме юрмеген, тобемнен жай тускендей бол­ ды. Бфак ес!мд1 тез жиып, баламныц Т1рх екенше шукхршЕ'НК еттш. 0з1мд1 сабырга шакырып, жумыс кабинетшде отырган Мэлске алып-ушып жетш келш: - Мэлс, Суикардан хабар келдд, полицияга тусш калыпты, - дедш жанушырып. Баламныц соткарлыгына езш кшэлхдей, сылк етш отыра кеткем. Окып отырган кагазын оц жагына ысырып койып: - Басе, айтканым айдай келдЕ Батырдыц бузакы тобы- мен бгрге тускен шыгар, менщ телефоным куаттауда тур едЕ экелпп, - деп сук саусагымен холл жакты нускады. Балаша жупрш кеттш. «Ендг не дер екен»? деп ззрем ушып, устшен тент турмын. Ол телефонын шукылап отырып элдебхр номерд1 тердг де, маган карап: - Бар, шаруацмен айналыс. К,азф> аныгын бЕлген соц ай- там, - деп кабагын туйдД. Баламнан бгр хабар ала алмаган К0Ц1Л1М одан эрх пэсешп, шыгып кеттш. Бэрше мен кшалх сияктымын, Т1ПТ1 жондеп С0йлеспейд1 де. «Ендг не болар екен?» деп, баламныц тагдырына аландай журш, тускх ас 59

эзфлеуге юрктщ. Аулада ойнап журген еы коз Киыгыммен бак,ылап улды терезеден он жылдпн кейгн олар да вШп^урл^кьиы*Енд' Ец бомса бщутщ цш болмш„ии ?ащиы. жак;сы гой, ата-анасына жанашыр» деп, шпм куйш казан ^ Ганызды\" ЖаТ\"аН4а'аСУЙГе КуЙеУ‘М йрЛКабагы вд^ы' 4 - Бмдш баланыц жайын. Тунде Батырдьщ бандиггеш бш кафеде тобелес шыгарып, мулжтерщ сындырып, кассасын сыпырып экетштй Устершем арыз тускен соц, ана бузакылар усталган екен, ортасында бхздщ бала да бар, - дед! салмакпен. Аузым ашылып, не дершдь бымей калдым. Крлымдагы пиала жерге тусш кегп де, пэрше-пэршеа шыкты. Мэлс оган карар емес, орындыкка т1зе буктх де: - Жаца полиция бастыгымен сейлестш. Ол жтттерше тапсырма берш, жагдайды нактылады, - деп, кандай окигага тап болганымызды тусшддруге кфктт. Мен дыбысымды шыгармай, жылап турганмын. Мэлс коз жасымды байкап: - Аяш, неге жылайсьщ? Ул оару оцай ма? Оныц устше экесшен айрылган журеп жаралы баланы вару, кецъп екзудай болып, эулетш ацсап, ацырап журген баланы тэрбиелеу эсте оцай емес. К^ыз болса, жвш баска, - дедд, баганагы менщ «осылардыц бгрег/1 неге цыз болмады» деген ойымды окып койгандай. - Балаларды шакыр да, тамактандыр. Сосын екеум1з барып Суцкардыц жагдайын бпип келешк, - деп, сез осымен тамам дегендей орнынан турды. Огландарды даладан шакырып алып, тамактандырып, «далага шъщпацдар, бгз агацды тауып келемгз» деп, сырттарынан жауып кетпк. Рас, ул вару оцай емес екен... Суцкар тугалы минут сайын касында бфге болдым, ол балабакшага немесе мектепке кеткенде, ойша бфге болатынмын. 0се келе аулада б1р топка косылган, енд! мше, мына Батырдьщ бандоттерше косылып, бграз керешект! кврсетш отыр. Каиськирш аитаи- ын Экей тЫ болганда, сонынан взш осынша жупрмес е”м эГей журер еД айтпакшы, огей экесше батыльш 60

. барып, баламды мойнына артып коя алмаймын. ©ткенде Жасуланньщ мамасы «Сух-щар рэкетпрлерге косылып жур» дегенде сенбеп едш, сол кезде колга алып, дер кезшде тэртшке шак,ырганымызда гой, мундай дэрежеге жетпес едж. «Ауру- ын жпсыргпн елед!» деген осы, жалган намыс жецхп, Мэлске де айтпап едш. Балам ендх сотталып кетсе кайтем?! Ойбай-ай, сумдык, болды гой!» деп, оз ойымнан озш шошып, колхктщ арткы жагында дыбысымды шыгармай, жылап келем. Мэлс болса, осы мэселеге байланысты элдекшдермен узбей теле- фонмен сойлесш отыр. «Бул болмаганда кайтер едхм? Кшге барып жалынар едш, баламныц жагдайын бхлш бер деп? КДэлымнан жылаганнан баска не келш жатыр? Кдндай сорлы едш!» - Сен эзфше келхкте отыра тур, мен быт шыгайын. Оныц устше бугш жексенб1, басшылары да жок, - деп, Мэлс уш кабатты сур гимаратка карай беттедт Есжтен енд! шыга берш едш, тосылып кдлдым. Мэлстщ оц колына устаган таягы сер- меген сайын асфальтка тык-тык тиш узай бердх. Колжтщ еагхн ашып койып, соцынан карап кала бердш. Бала кез1ндеп келгк апатынан калган ауыр жаракаты жыл откен сайын жанына батып, соцгы кезде таякка кошкен. Бграз жьы сылтып басып, сыр бермей жур едд, биыл таякка суйешп калганын озх де уай- ымдап журген. Бгрталай уакыт куткхзш барып, сур гимарат есшнен корхндд-ау. Кдсында ул жохд 031 жалгыз. Шыдамай кетш, алдынан шьщтым. Осынша узак жогалганда, улды ертпей, жалгыз шыкканы жанымды шошытты. Журпзуцп колжтщ эйнегш суртхп эбперге тусхп жаткан. Куйеуш жаны­ на жетхп келгешмдх жактырмай калып: - Отыра бермедщ бе? - дедд салкын гана. - Неге жалгыз шыктьщ? - дедйм. - Журтты коркытып-урктп акшасын тартып алган хасх то- наушыны полиция колына туссе жШеругш ме едд? Тергеу бол- май, ендД саган бала жок! Ар жагын да бхр К,удай быедт Сот­ талып кете ме...- дедх де, таягын тарсылдатып алдыма тусш, колжке тартты. К,олындагы таягымен баска салып калгандаи, 61

состиып турып калыппын. «СТоетргтеаулбыоплмкаейтеенмде!..с.а»гаднегбеанласожцогкы! Ар жагын да б/'р Кудай бь\\ед(. создер! кулагымда жацгырып, журепм ток,тап калгандай бол- ды. Кол1К 1шшде уйге жеткенше, лэм демедк Жылдам туей де, журпзушшен де коштаспастан, подьезге тартты. Сыртк,ы темф еакп жулкып ашып, 1шке юрдт. Лифтке отырмай, жыл- дамдата жогары котерЬпп бара жатыр. Таягы баспалдакка таре-таре тиедх. Тура менщ тобемнен урып жаткандай тар- сылдайды. Шынымды айтсам, дэл осы жагдайда Мэлспен б1рге уйге кгруге к.орк.ып, томенп кабатта калып, ес1к тубшде жылап турдым. Ол пэтер есшн ашканда барып, баспалдакка жайлап аяк, салдым. Экесшщ катулы кабагын баикаган ек1 уд болмелерше бфден тыгыла калган болса керек, мен ыргенде алдымнан шыкпады. Сол дурыс та шыгар, булаудаи туршд1 корсе корк,ып к,алмай ма? Осындайда жан сырымды белгсетш жакыным да жок, жалгыз агам мен анам, олар да алыста. Батырдьщ шешесше хабарласып, жагдайларын бьаейш де- сем, Мэлс уйде болган сои, кррыктым. Мэлс уната коймасы анык, бар бэле солардыи баласынан келш жаткан жок па?! Не ктесем екен? Дастархан жасап, куйеушдх шайга шакырдым. Тусте асыгып, дурыстап тамак 1шпей шыгып едд. 031 ашулы, 031 аш адамнан не сурайсыц. Ас успиде мэселенщ анык-каныгын ашып айтып калар деген умтм де жок емес. - Аяш, саган киын, бьаем. Мен сенен ары жанымды коярга жер таппай отырмын. Меш канша жерден «отчим» десе де, Суннар менщ де балам. Ею улыммен курсактас. Оньщ емфше мен де жауаптымын. Эрг жаксылы-жаманды каладагы ен улкен ауданныц сот торагасы деген атым бар. Ертец ел еспсе, абыройыма нуксан келмей ме? Муны бхр деп кой. Сотта- лып кетсе, Сункардьщ озшщ жас омф! быт-шыт болады, бул - ею! Ол 1ст! болып кетсе, мына бауырларына терк улп болады, бул - уш! Бхздщ отбасымыздьщ тагдыры не бола­ ды сонда? - деп, саусагын бупп турып жагдайды уктырды. - Заи бэршше бфдей! Айыпты болса, мен оны ешкандай 62

жагдайда арашалап кала алмаймыы. Бхзддц баланы ана уш баладан калах! болш алам? К,азхр нарыкка тезхрек оту ушш «жеке кэс1пкерлерге комек жасандар» деп жатыр укхмет. Онын устхне, касшкерлердщ адал нанын тартып алам деген балалардьщ эрекетх дурыс емес, жазалары ауыр болайын деп тур, - деп барып ток,тады. - Сонда Суцкар сотталып кете бере ме? - деп, тэты жылап жШердш. - К,аз1р балалардьщ бар: тергелуде. Кш0Л1 болса, жасес- шршдер колониясына кетедх, - дед1 тура сот мажхлюп-хде отыргандай, б1р-ак, к,айырып. Мына сезшен жаным ышкынып кеттх. - Егер Сух-щардыц орнында Мурат пен Максат болса кай­ тер едщ? 1ш1мдд ортеп бара жаткан арам соз барюф кокегнмдх тесш, сыртка шьщты. Шынымен, озшд1 устай алмадым. - Сен не сандалып турсыц? Мен Суикарды оз балам емес деп кутк,армайын деп отыр демекшсщ?! Мэлс алая Караганда, жаца гана буындырып турган шайтандарымныц кайда кеткешн бглмей калдым. - Жок, егер...- деп мщпрлеп келе жатыр едш: - Суцкар меш сыртымнан «отчим» деп жургенде «кой, же орнына же болып, ешкшнен кем етпей батп отырган адпм емес пе» деуге жарамаган сен емес пе, енд! не айтып отырсыц? ©зщ б1р арамза екенсщ гой! - деп, ашуга булыгып, ыстык шайын итере салды. Сойтт! де, орындыгыньщ кулаганына да карамай, сылтып басып, асуйден шыга жонелдх, таягын да алмады. Турган жерхмде каккан казыктай болып кадалып кала бердш. «Ендд кайтпм! Кдйдагы соз кайдан аузыма туст1? Кдцгыган ой кайдан келд1? Балаларымныц акесшщ, Кудай коскан косагымныц коцхлш калдырдым гой» деп, жаным шыркырап, жылай беруден баска амалым калмады. Шай тагы 1шхлмедх. Мэлс кшмш устхне журе хлш, еактен уноз шыгып кеттЕ Кундепдей тусха аска келмедд. Балалар- ды тамактандырганда, озш де бхрдеце ауыз тиген болдым. 63

Улкен улым камауда, куйеуш жаралы арыстандай бол жумысына ол кещщ. Мундай халде тамагымнан кайтщ ас ©т ЫП Улдарымды мектепке апарып салып, уйге юргенш сол ед1 ^ лефон шырылдады. Эм1рдщ улкен эпкеа, Батырдьщ шещес! екен. Шала амандасып, алкынып тур. - Аяулым, жагдайды бмш жатк,ан шыгарсыц. Сенщ де балац камауда екен гой. Байьщ сот кой, бфдеце етпейсщдер ме балаларга, - дедк эй-шэй жок- ^ - Б1з не 1стейм13? Тергеп жатыр екен, аныгын быген сод ха­ бар беред1 гой, - дедпм мен де жыным устап. - Эй, сенщ каперндде тук жок кой, теп. Балац сотталып кет- се кайтесщ? Эл1 мектепп де бтрген жок! - деп, болган жайга менщ балам рана к1нэл1 сиякты, ецмецдей женелдд. Ашуым- ды кшнен алуды бьамей отырган сэтте телефон шалган ©зшен кореш деп: - Алдымен сол балаларды бастап журген аздщ Батырьщыз сотталады. Сол гой, эл1 институтын бтрмей жатып рэкет бо- лып журген! - деп з1рк еттьм. - Сен немене, Эмгрдщ улы мен менщ улым «сотталса кете береш» деп турмысьщ? Эйтпесе, сот байыцды ортага салмайсьщ ба, келкеш. Б1з де беретшш беремЬ гой, - деп кушешп тур, 931 де, куйеух де жумыссыз жургегймен ю жок- - К,азхр ешкш пара адмайды! Бул Кецес екшеп емес, жаца мемлекет! Крлмен 1стегенд1 мойынмен кетереш балалар, - дед1м эдегн китуркыланып. - Жаны ашымастыц касында басыц ауырмасын деген. Сенщ мен турмак, оз балаца да карамайтыныц белгон бол- ды. Эм1рдщ эруагы жюермес, жалгыз баласын шырылдатып койып, рахаттанып уйде отырсац, - деп, адуын эйел аузына эруакты алып, меш тыдей бастаган сон, коштаспастан тутканы коя салдым. «0зш жанымды коярга жер таппай отырсам, мына катынньщ куйддргеш-ай!» деп, бф кункыдеп алдым да, не бол- са да Мэлске хабарласайын деп шештш. 031 тутканы алмады. Хатшысына коцырау шалдым. 64

- Мэлс Усенулы жиналыс откшп жатыр, сгздщ хабарлас- кдньщызды жетюзем, - деп к,ыска жауап бердн Коп узамай куйеуш озг хабарласып: - Ешкдйда барма, ешкгмге к,оцырау сокда, мёнен хабар кут, - деп, туткдны к,оя салды. Бгрдеце сурап та улгермедш. Дауысымды да естша келмей тур. Яши, ол элг окпелй Ендг к,айтпм?!Баламньщк,айгысыбар,байымдыренжггкеншбар,оз отымда тгрЦей ортенш, кундг зрей батырдым. Уйге кел­ мей к,айда барсын, кешке кдбагынан к,ар жауып, Мэлс келдг жумыстан. Алдынан жупрш шык,к,ан екг улдьщ кезек-кезек айдарынам сипап, тобесшен шскедд де, сырт кгамш магам берместен, озг глдд. Ашуы злг кайтпаган. Балалардаи сабакка кдтысты анаыы-мынаны сурап отырып, тамагын гит де, кабииетше кеттЕ Дубэрэ болып мен журмш. Суцкдрымныц кдмауда жаткдны анау! Не шпп, не жеп жатыр? Ертещ кдлай болады? Полиция болшшесше барып, жагдайын быуге рук,сат жок,. Бгреуден телефонмен быуге де болмайды. 0зш де уй к,амак,тагы кдтын сиякдымын. Ешкдйда бара алмай- мын, ешкшмен араласа алмаймын. Уй мен мектеп арасы- на жол салып, епздерд! мектепке апарып, алып кайтудан озге тындырар жумысым жок;. «Бар арманымыз отбасылык ом1 р едг гой. К^удай айдарлы епз ул бердг, улкен ул тагы бар. Солардыц уй тэрбиесхмен айналыс. Ултты аиа тэрбиелейдД. Мен тортеугцдг ештецеден тарыкдырмай бага аламын!» деген байымиыц о бастагы талабы осы едг. Ендд мше, баламныц ба- сына гс тусхп едг, крлымнан ештеме келмей, отырысым мы- нау. К,ус екеш кус та балапанын к,оргайды. Кдзан-ошак,тыц басындагы сауатсыз катынга айналыппын гой» деп, оз-озЕмдг мусгркеуден баск,а амалым кдлмады. Не хстерЕмдг бглмей, ак,ыры: «окпелесе кошке берген тайын алсын, не болса да жагдайды сурайыншы» деп батылданып, Мэлстщ кабинетше келдгм. - Суцк,ардыц жагдайын озгм бак;ылап отырмын, олар тер- геуде. Батырдыц жанында озг кдтарлы тагы екх досы болган. Кафеде тобелес шыгарып, устел-орындык,тарын к,иратк,ан. 65

Бгреух кассада отырган к,ызды к,орк,ытып, ак,шасын сыпырьщ алган. Сосын даяшыларга злшжегпк корсетт, ак,шаларын тартып алгылары келген. БЬдщ бала солардыц «алып кед шауып кел1» кершедх. Еак тубшде сырттан полиция кел1п кдлса хабар беруин болып турыпты. Тобелесш жатк,анда кафе к,ожайыны келш кдлып, полиция шак,ыртып, кащьщ бара жаткдн буларды узатпай устап алган. Ендх бэр1 аддын ала камауда устау камерасында жатыр. Тортеу1 торт болен камерада. Аналардыц туыстары да жупрш жур. Кеше тустен кейш Суцкдрды кордш барып, - дед! де, уназ отырып кдлды. Сураулы жузбен бетше ущлдш. - Кдмаудагы адам кдлай болушы едд? Отыр басы салбы- рап. Абырой болганда, тобелесте ауыр жаракдт алган ешюм жок,. Кафе кожайыны «материалдык; шыгындарыммен катар, моралъдщ шыгындарым да отелст» деп арызданыпты. К^азгр бэрх тергеуде. Егер осыдан баск,а да жасаган бузак,ыльщтары, не зорлык,-зомбылык,тары бурын тхркелген болмаса, кафе к,ожайыны материалдык; шыгындарын онддртш, бейбп келкймге келсе, босатулары мумкш, - деп эцпменщ аягын сэл шуакдылау етш аякдады. - Ендг к,айтем!з? - деддм, кожайынныц сураганын к,алай кдиагаттандырамыз дегенд! ойлап турып. - Коремгз... - К,ашан босатуы мумкш? Суцкдрдыц тас тунекте отырганына уш тэулхкке кеткен. - Егер ертец Суцкдрдыц кассага к,атысы болмаса, ешкшге жаракдт салмаса, босатуы мумкш. Ал ересектершщ баск,а хеке кдтысы бар-жокдыгы тагы тексертледх, - делд де, Мэлс орнынан турып, кдрап отырган кагаздарын жинастыра бастады. Бул «эцпме осымен б1тт!» деген!. «Сонша уятсыз болмасам, кешег1 эбес кылыгыма кеийргм сурауым керек» деп шештш де: - Мэлс, меш кеийрш!, жаным. Ана деген баласы ушш не ойламайды. Не ктесе де хштен шыкдан шубар жыланындш дурыс болып турады екен, ендд кдйтем? - деп, жак,ындап келш к,олынан устап, бетшен суйдш. 66

Туск1 ас уакытында Мэлс Сункарды босатып ерте келштй Кез1 шущрешп, жузх солып калган улымды коргенде, жылап жхбердш. Устшен шыккан кулшсх гпске де карамай, бауыры- ма кысып, турып калдым. К,ушагымыз жазылмай калгаиын корген Мэлс: - Тамагын бер, бала аш, - деп ескергу жасамаса, эл1 де тура берер ме едш. К,олын жугызып, асын алдына койдым. Тамактанып, ваннасына тусш, есш жиган ул болмесше кегп. Жуш жыгылып, жуп-жуас болып калыпты. - Бул соткарлыгы ендх омфше сабак болатын шыгар. Уш кун болды, сабагынан да калды. Полициядагыларга «мектебше хабарламай-ак койыпдар» дегем. Бузакылыгы жай калдырылмайды, ею апта «когамдык жумыс» ктеп, жазасын 0тейд1, - дед1. - Сабагы ше? - дедш козш бакырайып. - Сабактан кешн уш сагат «Балалар уш» мен «Кдрттар уйше» барып, кунше уш сагат колгабыс корсетедх, - дедд Мэлс. - Бфжолата босатып ала алмадьщ ба сонда? - Аяш, мен колымнан келгенш жасадым. К,айта жещл кутылып отыр, абырой болганда, ешкшге жудырыгы тимешт, кассадан алып кашкам акшага да катысы жок екен. Эрх жасы он сепзге толмаганы да ескерыд1 гой. Ана батырлардьщ юн Караганда шакырылуы мумкш, - деп куйеуш меш сабыр- га шакырды. Сонда да улымды «кара жумыска» кимай- тындаймын. - Адам тагдыры калай-калай калыптасатынын оз козн мен кореш, ондай жерге барганы дурыс, эйтпесе омхрде бэр1 оцайшылыкпен келедх деп ойлайды казхрп балалар, киындыктыц не екешн бымейдд, - дедг Мэлс тагы да. - Дэу де болса сен озщ улымызга осы «когамдык жумысты» кесш бергенге уксайсьщ гой, - деп, оныц мына жалынды созшен куджтешп калдым. Мэлст1 эдеттепдей ренжш, карсы бфдеце айтар дегенмш. Бхрак олай болмады, «айттым - бптЬ> деген кгаше, бурылып кетш калды. 1шю куддпм одан сайын зорайып, мен кала бердш. 67

альМт,элбсар дамл“™дьтаТойьш отырьт бГ\"\"” \"“\"“Р11\" ыища тергеуге алдым, 0з1 де к0п сойлемеМн баладаЦ\" б°П' саугаидаи больш отырмьш. Есесше карны ашьш калин „ 41 анасыньщ шарген тэтп-демдкзн карбыта асап жатты №М Арага ек1 кун салып уйге Батырдын шешеа келген Ызщшн баланды шыгарып алып алацсыз отырсын _ деп, тепсшш сейлей гард! есктен. Амандасканыма пыскьго- Мс1ДЫ Дс1. Р - Ой, Жупар апай, олай демещз, Батырды да уайымдап жа- тырмыз, - деп устшен сулыгын шегшп алып, жогары етшдщ де, диванга жайгастырдым. Жупрш барып шэупмщ газга к,ойып улгердш. - Суцк,ар уйде ме? - дед1 сБламе. Турган бойы мшдет. Еы коз! алацтап, жан-жагындагы жиЬаз бен дуниет шолуда. - Жок,. Сабагына кеткен... - Бэр1 бгрге кдмауга туседг де, сенщ балац тук болмагандай шыгып кетедД. Сабагына барады. Аналар элх отыр. Ата-анала- ры огШайлап жупрш журмЬ, «обьезянникп» жагалап. По- лицейлер 61ЗД1 адам екен демейдБ - деп, диванньщ шшкентай жастыгын жулмалап отырып, зфкьадеп отыр. - Жупаргул апай, Суцкдрды да уш кун к,амап тергед1 гой. Жасы К1Ш1, айтарльщтай цылмысы болмаган сон шыгарды, - деп келе жатыр едш, апайым тур1 парт болып кызарып: - Эй, келш, менщ балам барган жерге сенщ де балац барган. Тобелестщ к,ак, ортасында ол да болтан. Суцкдрды сот оаиыц шыгарып алып отырганын бглмейдх деймкщ. Эгеи болса да, уйде сен жылап отырган соц жупрген шыгар, - дед1 аузынан тукДрш шашырап. - Кайын апа, Мэлс «зац бэршпзге ортак.» деп меш де ара- деп к,ана уиге ластырмады. «Кэмелетке жасы толмаган» муц екен, апай берщ Оны эл1 тагы шакырады екен, - деуш колындагы жастыкды лацтырып ж1берш: - Осыдан Батырымды соттасын, кдлгандары да бфге кегель Диплом алатын жылы еду ешкшнеы де аянбаимын! Кеше 68

ана балалардьщ ата-аналары кафенДн кожайыныньщ алды- наи отДп, шыгынын отеуге ак,ша жинайык, деп келДстДк. Сен- дер косыласыцдар ма, жок па? - деп козДн ежД рейте карады. Коздер] тура ауылдагы кабаган иттщ козДндей кып-кызыл екен. - Косыламыз, - дедДм, баска соз айтсам, сол жерде менД та- лап тастай ма деп коркып. - Косылмай корДцдер! Ана байьща айт, бДздДкДне Караганда колында былДгД бар гой, балаларды шыгарып берсДн. Еркек бала болтан сои солай урыс-тобелесттц ортасында журелД. Сонша бас жарылып, коз шыккандай шулап, апарып камап тастаганы несД-эй? - деп, орныиан сДлкше котерыдД де, есДкке карай жулкына беттедД. - К,айын апа, шай ДшДщДз, - дегешме: - Нан ауыз тиейДн, шай ДшДп отыратын уакыт емес. Ба- тырдыц адвокатымен сойлесуДм керек, - дедД де, асханага бурылып, устел устДндегД бауырсактыц бДреуДн тДстеген калпы сырт киДмДн журе ыДп: - Ал, жаксы! КуйеуДце айт, балаларта коз кырын салсын! - деп, тапсырмасын берДп, шыгып кеттД. Бул кДсД баягыдан осындай ор кеуде болатын. Мереке кезДнде кара шацыракта басы косылып калган ту^ыстарыныц канын ДшДп, жанын куырдак ететДн. Сол кезде мацынан жургДм келмейтДн едД. К^ырсыкканда, балалар аркылы байла- нысып калганымызды караты. ЕндД бул бэледен онайлыкпен кутылу жок- ЭйтеуДр баласы аман-есен камактан шыгып, окуын жалгастырса екен. Кафе кожайынына косатын ак- шасын да берДп кутылмасам болмас. Оный маган жасаган кокан-локкысын Мэлске де, улыма да айтпадым. Мандайына жазылгандарын корер, менДц де тобеме тастап жДберер аспа- ны болса корДп алармын. ЕртесДне Батырдын шешесше бейбДт бДтДмге косатын акшасын куйеуДмнен алып, апарып бердДм. - Батырдын жагдайы нашар. Тагы бДр асхананьщ ко- жайынын коркытып акша алып журген екен, сол да арызда- ныпты, - деп келдД бДр кунД Мэлс. 69

Есше корил Жасуланныц шешесшщ: «Суцкарьщ Батыр деген рэкетпен б1рге жур» дегеш тусп. Шамасы, булардьщ мына тфлжтерг бхр бул емес коршедд. Баламныц осы рэке- тирлердщ ортасына енш кеткешн к,алай байкамаганмын? Коп узамай Батыр мен жанындаты ею баланыц соты болды. Огам куэгер ретшде Суцк,арды да шакырды. Баламды ертш, бфге бардым. Жэбфленуипмен татуласканын, келть ръаген зиянньщ орнын толтырганын, бурын сотты болма- гандарын ескерш, ею баданы кылмыстык жауапкершшктен босатты. Осы кылмыстык ктщ уйымдастырушысы жэне кэсшкердг бопсалаушы ретшде клн карап, бурын сотталмаганы ескерьпп, к,ылмыстыц жены турше жаткызылып, Батырга да шартты турде соттау жазасын тагайындады. Батырдыц оку орны 1СТ1 болуына байланысты жШерген хатты корт, инс- титуттан шыгаруга шеинм кабылдапты. взшен катарлары енд1 б!р айда диплом алайын деп жатканда, окудан шыгып калганы ойландырып журген Батырды кормедш. Баламды тагы айналсоктап жургешн байкап, Сункардан ендд мумии болса, Батырмен араласпауын талап еттхм. Атадан аз - адаскаи каз Коктеммен бфге ару Алматыга мамыражай кундер де келш жетт!. Самарканныц кок тасын ертткен Наурыз келш, Алатаудан ерке самал жел есп. Ертемен жумыстарына асьщса, кун орныиа отыра, уйлерше тезфек жетуге жулкына жанта- ласатын кальщ нотр кала тургындары кошеге сыймай сапы- рылысып, колжтер кептелктен шыгуга булкынып, айналасын азан-казан кылады. взшнщ жарым мен балаларым да сол ношрдщ 1шшде. К,ыстын курсауынан шыккан каланьщ кабагы жадырап, келбетше бфтурл1 жылыдык енгендей болгаида, алты ай кыстыц бггкенш сезшш, коцьпмй жадырагандай болды. Алматыныц кары кальщ болмаганымен, суыгы катты болады. Сол какаган аяздыц ызгары етщнен гана емес, суйегщнен отш кетердей кысып жЮередй Акбас Алатаудьщ 70

ушар басындагы кумктей жалтыр муз бойьщды одан сайын тоиазытып, тобецнен тоне тусетшдей. Коше бойлаган агаштар тез ерш кететш ак карга оранса-ак, мулгидд. Куш-туш агылган колхктерден болшген тутхннщ жылуынан жылдам ерш ке- тетш болар, кошеде кар коп жатпайды, тек жолдьщ ем жак капталында караяды да жатады. Жургшшхлерге арналган жол кобше кок тайгак. Сол тайганакпен сансыз адам омхр жолын- да сырганап бара жаткандай, козгалыс устенде бурсен кагады. Мен де ем улымды ем жагыма алып, жетектеп келе жатып, айналама аса саклгьщпен коз салып келе жатар едш. Улкен улым да б!р жерде байкап басып, бхр жерлерде сырганап ой- нап, уйге оралатын. Куйеуш аулага дейш колжпен келедт Келетш мезгхлш эбден бхлш алган мен терезеге уцгдгенде, оц колына устаган таягыньщ ушы тайганап, подъезге карай келе жатканыи коремш. Ауыратын аятын санап басады. Осыньщ бэрш ас уйдщ терезесшен бакылап турамын. Кун сайын тацертед, сосын кун батарда осы суреттер кдйталанады. Биылгы какаган к,ыс шацырагымызга да ызгарын енпзш, бауырымызды тоцдырып жШергендей болтан. Жасосшрхм ба- ламыз уй хшшде турлг мшез керсетш, одан бузык, балаларга косылып, к,амак,к,а туа гг, отагасымен сол ушш бфнеше рет бет жыртысып, мшкентайларымыз жасып, озш эрммшц кабагына карап, жэутендеп, жудеп калган едш. Бастан кеш- кен бул куйхмгздД ешммге тыемеймш. Енд1 бзрх артта. Кудай жарылкаганда, отбасымыздагы киындык ершен муз-кармен бфге ерш кетсе екен деп тхледш. Сункар камактан шыкканнан кегйн ем апта котамдык жумыска барып, «жазасын отеп» жур едх. Сабагынан кел- ген сон, таматын 1шш алып, «Карттар уГпне» кетедх. Ол жер­ де кобшесе асханага болысып, кокыс шытарута комектесш, уш сагаты эп-сэтте оте шыгады. Кецхл-куш жаксы. Эаресе куанганым, уй 1шшен кайтадан домбыраныц унх естхле бастады. Семейде туртанымызда атасы Суикарга домбыра алып берген болатыи. Содан домбыра угармесхне катысып уйренген. Кешн менщ торкн-пм жакка кохшп барганда да у1«рме тауып алып, 71

талабын уштай берген. Бойында табыгат берген азгантай да. рымы бар екеш рас, Мэлс агасымен косылып домбыра шерт- кенде, шацырагымыздыц тобесшен куй топлш, кабыргалары кумбфлеп кеткеыдей болатын. Агаларыньщ домбырасьщ юшкентай екеу1 де колдарына устап дьщгырлатып, Кызыла карайтыны бар. Олардьщ ьщыласын байкаган экесп - Апасы, биыл жаздан мына огландарга домбыра уйрететш мугалш жалдасак, к,айтед1? - деп, каладагы шеберге епздер1 ушш бала домбырага тапсырыс бердт Содан бер1 гасырдан- гасырга, урпак,тан-урпак,к,а жалгасып келе жаткам касиетп кара домбыраньщ шанагынан топлген куй шацырагымызга шуакты кундердд к,айта оралткандай. «Нагыз казак казак емес, нагыз казак - домбыра» деп, Кддыр акын бекер аитпаган-ау. Б1р куш Суцкар кргамдык, жумыстан кабагы келгспей оралган. - Апа, - дед1 сырт кшмш шенпп, асуй жакка келгенде. Турше карасам, орт сонддргендей. «Тары не боп калды?» деп зэрем зэр тубше кеты. Баламныц мундай турш ецщашан корген емеспш. - Апа, Мэлс ага екеущ унем1 мак,тап отыратын Жасулан- ныц отбасынан будан былай аулак, журщдер! - Не боп калды? - дедш козш атыздай болып. - ©здерщ «медицина рылымдарыньщ докторы» деп макдап отыратын Жасуланныц экеа бар гой? - Иэ, - деймш тезшш эбден таусылып. - Кэр1 анасын «Кдрттар уйше» тапсырып жхберштт - К,ой, мумкш емес! - дедш жагамды устап. - Мен болмелердг тазалауга комектесш жургем, сонда кордш. Менщ ауылдагы эжем сияк,ты эппак, эже озИ Бфшгш фамилиялары уксас шыгар деп мэн бермегем. Улыныц атын айтып, сарнап отырды. «Керемет дэр1гер, гылым докторы» деп к,ояды. Бэр1 доп келш тур. Сонда да куддпм болды, бф кез- де немерелершщ аттарын атаганда, Жасуланды да айтты гой, - деп, улым томен карап, уназ отырып калды. - «Олардын бгреух де келмейдД, уакыттары жок» дедд, «Жасулан УБТ-га 72

дайындалуда, буиыртса ол да медицинага туседI» деп, балала- рын ак,тап отыр, апа... Меи улымды унс1з барып кушакдадым. Оный, жаны к,атты жараланганы кершш тур. 0м1рде мундай катыгезджтщ небф тур1 барым пер1штедеи таза балам кдйдан бысхы. Суикар ушш дуниедеп ей, кастерлх жандар - атасы мен эжеа болатын. Ендх мше, езше сенгендей сешп, жак,сы корш журген досы огам ашык, саткындык, жасагандай, жер болып, куйзелш отыр. - Барып жатайыншы, апа, к,атты шаршап турмын, - дед1 ол. - Менщ «Кдрттар уйшдеп» охр жума мерзшш бупн бггп, дуйсенбхден бастап «Жетшдер уйхне» барамын. Осыны айтып, Сункар жуынатын болмеге кетп. «Жетшдер уйшде» сеш не тосып тур екен балам?» деп ойладым мен хшшнен: «Бул - омхр гой, эл1 талай зулымдыкты да, к,иянатты да коресщ. Тек жумсак, журепцд! сакдай быпй»! Жаны к,атты куйзелкке тускен улымды осы апта жалгыз кдлдырмайын деп шештш. «Жетшдер уйшде» де небхр тагдыр бар, ол жердей. балалардьщ кхшкентай журектер1 де мешршге зэру. К,азак, даласыида бурым мундайдыц к,аты туты, аты болмаган гой! К,ызыл идеологияньщ зулым саясатыныц сал- дарынан кешнп ашаршылык, репрессия, Улы Отан согысы сынды бхршен соц б1р1 келген нэубеттен кешн тана алгашкы «Балалар угй» пайда болыпты. К,аз1рпдей бейбйг кун, ток,шылык, заманда, кдрттар мен жетшдер уйшщ жыл сайын кобейт жатк,аны жаньщды ауыртпай коймайтыны рас. Бул кунп жетшдердщ барлыгыныц ата-анасы жок, тул жетш деуге болмайды. Кобшесе, аягын шалые басып, алданып калган бойжеткендердщ, ата-ана кук,ыгынан айырылгандар мен ата-анасы сотталгандардыц тастанды балалары бар дейд1 ол жерде. Коздерх молдгреп, «элеумегпк жетшдер» сана- тында 0Мф1Н бастаган тагдырлы оскшдер олар. Бул омхрде бала ушш ананыц метрш1 мен экенщ к,амк,орлыгынан аск,ан бак,ыт бар ма?! Ана сутш ембеген, мешр-шапагатын кор- меген, эке тэрбиесшщ не екенш бммейтш бул булддрпйндер болашакуа кш болып к,алыптаспак,шы? Туган перзентш 73

жарык, дуние есшн ашпай жатып тастап кеткен ананын журен неткен тас ед1? Ежеддеи жеаргн кацгытпай, жетщщ тенпретпей, колтыгыньщ астына алган казактьщ журеп кашам да кец болушы ед1 гой, ол журекке барлыгы да сия- тын. Кдзактьщ колы егемендшке енд1 жетп дегенде, коргансыз булдфшшдерш балалар уйше тогытканы кай сасканы? Кулл! элемде жепмдерге арналган арнайы мекеме жетш артыла- ды. Егерде багып алушы табылмаса, бала сол жерде мектеп бтрш, ер жетедь Кэмелетпк жаска толганнан кешн оны ере- сек омф кутш тур. Есейе бастаганнан байкус бала мектеп- тен кейш кайда баратынын ойлап, коцыпне алан, кфе бастай- ды. «Колледжге, не жогары оку орнына тусе алмай калсам кайтем?» деген коркынышпен омф суредт Жайык Бектуров деген жазушыныц бгр эипмесшен окыганым бар, сонда: «Уя баскан кусты ацшы мерген атып, не тузак курып колга туаргенде, уядагы жумыртка сарыуызданып, кезек купп жатады. Оларды канаттандырып, туган уясынан ушыратын ата-анасы болмаган соц, балапан оздхпнен канатын кага ал- майды, б!раз жоргалап журедд де, одш калады. Кус балапа- нын уядан тумсыгымен итер1п, жогарыдан томен ушырып жШерш, канаттандырады» дейд1 емес пе? Ата-ана тэрбиесш кормеген бул жеткшшектердщ болашагын козге елестетудщ 031 киын. Эке-шешеаз, эркшге бгр жэутещдеп оскен коргансыз жетьмнщ куш не болады? Кднаттанбай, жоргалап журш, ОЛ1П калатын кус балапанындай болмай ма? Ойлаудыц ез1 коркынышты... Мен тустен кейш Суцкарды «Женмдер уйше» колжпен 031М экеп тастап, сагат беске карай алып кайтып журддм. Екеушгз жаксы бф дэмханага кфш, эцпмелесш узак оты- ратынды шыгардьщ. Бурын мегймен свйлесуден кашатын улым соцгы кезде озше тым жакын болып алды. Онымен эцпмелескен, уакытты бфге отк13ген маган унай бастады. - Бфшип куищ калахг отл? - деп сурадым. - Ауланы сыпырып, кокыс тазалаумен етп бул кушм, - деп кулдг. 74

- Сыртынан корц-пп тур гой, гимарат тым есю екен, шй калай екен? - Аула сыпыратын куралдарды алганда, косалкы есжтен кхрдш, агаш едегй тозып, кабыргалары да курдел1 жондеудг кажет етш-ак тур екен, - дедк Арада уш-торт кун зыргып оте шыккан. «Апа, юшкен- тайларга кэмпит, к,урт салып берп-йзнй», - деп, Суцк,ар бул- дфшшдерге уйден саркыт таен бастады. «Мурат пен Максат сиякты оздерх» деп кояды, «мегй корсе, жупрш келш к,ушак,тайды» дейдь - Суцкар, кеше сеш алып кетуге барганда ересек балалар да журд1 гой, - делдм. - Ол жерде эр жастагы балалар бар, кэдгмп озш1з сиякты, - деген улым кенет сабырлы калыпка келе калып: - Апа есшде ме, атамды жерлеп, Аягозден келе жатканда б1збен бхрге бхр кхшкентай кыз келд1 гой? - К,ай кыз ед1? - деп сэл ойланып турып, есше тус1рд1м. - Орыс кызы болатын, аты им деп еддц? - Аты - Алена, сол кыз да осында екен, пойызбен бфге кел- ген жолы оны осы «Жетшдер уйше» алып келе жатыпты. Мен кызды бхрден танып, сойлестьм. 031 аурушаи коршедг... - Не болыпты? - Талып кала бередг екен. - Дэрхгерге каратпай ма? - Сол жагын, апа, аз тэрбиешьаерхмен сойлессещз. Мегй «бузык бала» санап, тэрбиешхлер балаларга коп жолата бермейдд. Мен баламньщ айтканын жерге тастамай, сол куньак мекемеге бардым. Тустен кейшп уакыт болгандыктан, кезекшйпктеп ага тэрбиеш1мен жолыкканмын. «Иэ, Семейдщ кызы» деп, б1рден кыздьщ жайын айтты. Эке-шешес1 айрылыскан сон, кыз шешесшен калган екен, экес1 болса, эскери адам болыпты, ол туралы коп мэлхмет жок коршедд, КСРО таркаган уакытта Ресейге кет!пт1. Шешеа ауырып кайтыс болып, кыз осында экелййптк 75

— Баланыц денсаулыгы к,алай? — деп сурадым. - Жан-жак,ты тексеруден еткЫлш жатыр, дэрперлер од­ нак,ты диагнозын к,ойган жок,, - дедд. - К,ызды керухме бола ма? - Жалпы, б!з ботен адамдармен балаларды жолык,тыра бермейм1з, бфак, аз Семейден эр1 зиялы адам екеназ ^аз1р мына жерден екшпп к,абатк,а котерхлсечЬ, Аленаны оц жакдгагы бфшип белмеден табасыз. Дэрхгер «тосепнен турмасын» деп тапсырган, коп бегелмещз, - дедк Мен ага тэрбиешшщ рук,сатын алган соц, сытеген багы- тымен екшпп к,абатк,а котершдш. Алдымнан узын дэлв коршген. Жан-жагы жыпырлаган коп есж. Узын дэлвдн ек1 басындагы алты кездд терезеден тускен жарык, к,ана аяц жольщды ажыратуга жарайтындай. Козшмен оц жакдагы бфшпп болмеш 1здедш. Шашы алтындай жарк,ыраган, кез1 аспандай кокпецбек к,ызды бфден шырамыттым. Ол болмедеп уш кереуеттщ шеткхсшде ине устап, кэдшпдей к ттп отыр екен. Меш байк,ап кдлганда, к,олындагысын жастыгыныц асты- на жымк,ырды да, тук болмагандай тосепне жата к,алды. - Алена, к,алыц кдлай? Мен сен: 1здеп келддм, - деддм. - Турып отыра бер, мен сеш тексеруге келген дэрпер емеспш. - Сэлеметаз бе, - деп жылы жымиган ол тацырк,ап к,арап к,алды да, к,айта басын котерш отырды. Алакдндай жанарында муц бар. Шашы иыгына тогшп турса да, жпцшке мойынын жасыра алмай тур. Мен кергеннен бфаз ©сш, сымбаты айк,ындала кдлыпты. «Кдндай эдем1 бала!» деген ой келдт Онымды фшпей: -Кдндай эдемхсщ! -дедш жымиып. Ол да езутартып койды. Бфак, алакдндай жанарындагы терен мун сейьдмеген к,алпы мелддреп турып кдлды. К,ыз езшщ сулулыгын бхлетшдей, тек мшезд буйыгылау екен. - Не ктеп отырсыц? - деддм оныц жасыра к,ойган кш байкап кдлганымды ацгартып. «Айтсам ба, айтпасам ба» дегендей кдшкене тартыншак,тады да, жастыгыньщ астына жасырган кокшхл матаны шыгарып, ундемей жазып корсетп. 76

Жаздык, жецьд коплек екеи. Жазып ед1, улкен коршдь ©зшжг емес СИЯК.ТЫ. - Койлек Т1пп отырсыц ба? - деп созге тарттым. — Бул коилектх Ангелина Леонтевиа экелш берген еД, «озще жазгыга ьщшамдап ал» деп, к,аз1р шак,тап ттп отырмын, — дедь Даусы ак,ырын шьщты, осы койлектг ттп отырганына К1Н0Л1 СИЯК.ТЫ. - Крльщнан 1с келед! екен гой, камнем уйрендщ? - дедш. - Анам барда керкемсурет мектебше баратынмын. Ол б1здщ Семейдщ ЕрЛсшщ жагасында, коне агаш шмаратта орналаск,ан ед1. Кдсында Достоевский музегп, «Невзоровтар сурет галереясы» тиш тур. Мен к,олданбалы онер сыныбын- да болдым, к,олымыздан ине туспейтш, - деп, кенет ашылып кеттт Эппак жузше аздап к,ан жуЛргендей болды. - Иэ, быемш. Мен де Семейде турганда музей к,ызмет- кер1 болганмын, - деп жымидым. Муны есЛгенде, Аленаныц жуз1 ЛпЛ жанып кетп. - Ангелина Леонтьевна деген кш? - Тэрбиеш1М13... Алена «Жетшдер уйше» тускенше коп уак,ыт отпесе де, бул орта оны озгерЛп жЮерген тэраздд. «ЖеЛм» эта­ ну баланыц психикасына кдтты эсер етш, мшез-кулк,ын озгертеЛш рас. Дамып келе жаткан шагында жасьщтык, пай- да болып, коцм-куйше кдтты эсер етедт 0з-озше сейш! азай- ып, ом1рге куштарлыгы эларейдд, интелдектуалдык дамуды да тежейЛш рас, муны мамандар дэлелдеп берген. Алена- дай соншама коркем к,ыздыц менщ суракдарыма эрец жауап берш отырганы осылай ойлауыма к,озгау болды. Мына Алена- мен оз ата-анасыныц шанырагында осш жатк,ан бойжеткенд1 салыстырыцызшы. Уй баласы еркш, ойын ашык, айта алады, керепн талап етедт Турх Аленадай суду болса, ЛпЛ тэкаппар да була ерке болар едд. Дэл к,аз1рп заманда анасындай адамньщ ескх койлепн оз колымен юыйрейтш кимеа анык,. - Неипннй сыныпта окдсьщ? - деп сурадым. - Тогызыншы. 77

- Суцк,ар биыл он бфшхш бтредх, ол менщ балам. Пойы да бфге келген1м1з есщде шыгар? - деп жымидым. Ол бф марсе есше тускендей тацыркап, к,асын керщ, ойЛа нып к,алды. К,ыз анасыныц к,айтыс болганын естхгетмдх айтьщ кон,1л айттым. Ол уназ томен к,араган куйх отыр. Будан эр1 о/ басы туралы сурай берсем, к,ыздьщ журепн ауыртып алам ба деп, так,ырыпты баск,а жак,к,а бурып: - Алена, сенщ к,ай жерщ ауырады? - дед1м. - Бымеймш, кенет мурнымнан к,ан кет1п, талып кала беремш, - дед1 ол. - Сараптамалар дайын болганда, келесх ап- тада ауруханага жатк,ызатыи шыгар. - Эл1 к,улан-таза жазылып кетесхц, уайымдама... Мунда ешхам ренжгтпей ме? - деддм. - Болып турады, бул уй емес к,ой, - дедд. Мен оны сурак,пен мез1 етпейш деп эр1 «коп бегелмещз» деген ага тэрбиешшщ соз! есхме тус1п, уйден экелген жьыы- жумсагымды к,олына устаттым да, жылы к,оштасып шыгып кеттш. Баспалдак,тан томен тус1п келе жатып, бхрхнш! к,абаттан коз1 бак,ырайган, ап-арык, турк,ынан басы улкен б1р баланы баягы 613Д1Ц эжелер сияк,ты аркдлап алган орта жастагы орыс эйелш коз1М шалган. Селдхр ак,сары шашын артына туйхп к,ойган эйелдхн; ашык, жанары шуак,тай жылы, тым мешршдх корхидд. Арк,алаганы к,азак, баласы сияк,ты. Шидехх бхлепмен тэрбиешхсшщ мойнына жабысып алыпты. Жак,ы1-1даганымда, маган тесьхдх. Жак,ы1-1дах“1 бере, б1р-б1р1м1зд1 баягыдан танп- тындай, жылы амандастык,. Арк,асындагы сэбидщ де к,олын алып К.ОЙДЫМ. - Атын к1м? — дед1м, сойлей алмасын бхлсем де, тэрбиеппсхн созге тарту ушш. - Оньщ аты - Олжас, - дед1 эйел. - Ой, улкен ахдынныц аты сияк,ты екен гой, Олжас атандай бол! - дедш. - Жок,, бул ак,ынньщ ес1м1 емес, туб1р1 к,азактын «олжа» деген созшен алынган. Жаца тунгам кез1нде 61зд1н «Же-пмдер уйшщ» ауласына тастап кет1пт1. Сол, «кокек» аналардын 78

о1р1 гой. Бхзге олжа болды деп, осы балалар уйшщ директо­ ры атын «Олжас» деп койды, — деп баланыц есшшщ тарихын тэттштеп ТуСШДфШ берД1. — Онда ерекше тагдырлы бала екен. Болашагыц жаркын болсын! — деддм. 1штеи к,азак,тыц баласын «кокек ана аулага тастап кетп» дегенге намыстанып калгам. Ары карай «анасы туралы дерек бар ма? К,алай осш келе жатыр? Неге аркалап журсхз?» деп сурауга дэтш жетпедх. Жатырынан жерхген ананьщ тура балалар уйшщ алдына экелш тастаганына Караганда, «эйтеугр олтгрмес, жарык дуниеге келген сон, жер басып журстнп» дегеш болар. К,ай жетгскеншен канасын жа- рып шыккан перзентш коз1 киып калдырып кетт! дейсщ?! Шырылдагаи угп кулагынаи кетпей, кимай-кимай узай бер- ген болар. Мумюн, кайда журсе де, шарана уш тунде оятып, журегтн сыздататын шыгар... - Сау бол, балапан, - деп, колымды булгап едгм, ол да тэрбиеийсшщ мойнына оралган шидей колын босатып, маган булгап койды. Бгрдеце деп былдырлады, коштасканы болар. Суцкардыи тапсырмасын орындап, ага тэрбиешЦен экес1 туралы бар мэлшетт1 сурап алайын деп, тагы да кабинетше келдхм. Екеу1м1з бул жердеп балалардьщ тагдыры жайында эцпмелесхп, бдраз отырып калдык. - Б13Д1Ц жагдай осы, Аяулым Сапаровна! Мына балалар- дын, токсан пайызы денсаульщтарына байланысты диспан- серл!к есепте турады, астеноневротмкалык, психоневро- логиялык тургыдан жуйкелерх нашарлаган, жартысы- нан коб1 невроз, - делд ага тэрбиешх. Балаларга шын жаны ашитыны туйхлдп кеткен кабагынан байкалды. - Оный устше муидагы балалардыц сексен пайызыныц ата-ана- лары ата-аналык кукыктарынан айырылгандар, деп курс1ндх. - Сонхпалыкты балаларынан безепидехх, не булддр1п кой- ган екен? - дедхм шыдамай кетхп. - Сурамацыз, экес1 мен шехпеа бдрдей 1Ш1мддкке салын- гандары бар, аналары жезекше болып кеткендерх бар, жаца 79

кэмелетке толган студент кыздар да бар, баласын сотталгандар, б1р сезбен айтканда, килы тагдырлГ ^ °ез - Денсаудьщтары нашар екен, шйп-жемдер! Ка настары кдлай? - дедш. Катц. басы- н©дюа мтеэтрббиарелыеиншгеанкд,еаймк,бороллыак,мжаа?саОпсыжатокаалнаыламреднь,щез ^ а сершлш кулгенш осы кезге дети корген емеспщ. Ей кц2 калгандарынын, оэрх дерл1к кощлоз, унжыргалары енжар журедь Кш-юшкентай болып, б!р бастарына жетер уайымдары бар. Мацайындагыларга кун корсетпейтщ б1рен- саран ойсыз бузыктар да кездеседд. Турлерше карамай, «д^. довщина» деген осылардыц ортасында да бар. 0зше жтнеыарсмеызыезгкдетышнгуслосекзраадпк!.ашл„Едкрыешку,ш.- адл.забд_хыр.дЭейнеш, ыдналыагэайнкеакртаецнысзышРтыкн,а-ЭмЛдоСе1йд3-, - Анау баданы кордвдз бе? Келгенше уш айдан асты, эл! к,оршаудьщ алдынан кетпейдд. «Анам келш алып кетелд» деген ум1тпен, ортага уйрешсе алмай жур. Тэрбиесше жеке адам да болддм, ешкшге конбеид1, соит1п, элдек1мд1 кутш, далада журед1 де кояды. Тамак дшерде, уйыктарда гана уйге к1ред1. - К,ашып кетпей ме? - дедш. - Жок, «анам келсе, осы жерден алып кетем деген» деп, алацдап жургеш сол... Устше к,он,ырк,ай куртеше, басына ток,ыма такпя киген 5-6 жасар ул бала екен. К,олына талдьщ шыбыгын устап алып, жердд сабалап, озшен-оз1 жур. Журда ойынга ук,самайды. Ер к,араганга томен кдрап, салы суга кетш, кальщбф ойданшыга алмай журген кдрияга да уксайды. Ананьщ аялы алаканына, жылы кушагына, мол мешрше зэрулдктен солай шепп калган СИЯ К,ТЫ. Менщ муцайып, унжыргамньщ тусш кеткеган керш, курт сершлгендей бодды да: - Коц1л-куйщ1зд1 туармещз, Аяулым Сапаровна, бул - омдр гой! Будар - ендд елдщ баласы, сондыктан мемлекет «олтдрмейд!». Слзге рахмет, баланьщ хад-жайын бшп, келш . Слз сиякты кргамньщ туйтидлд маселелерше беЙ- отырсыз 80

жай к,арамаитын зиялы к,ауым ок1лдер1 коп болса екен, ипркш. 0311-цз К1тап жазады екеназ, мына б1здщ проблемага да бф сэт К01-ЦД болш койсацыз екен, - дедт — Слзге алгысым шеказ, Валентина Ивановна, - деп, мен де ризашылыгымды бьаддрш жатырмын. Суикардьщ тапсыр- масын орындап, ага тэрбиешЦен Аленаныц экеа турады бар мэлшегп сурап алдым да, жылы коштасып, шыгар еакке беттеддм. Суикар менщ «олжалы» оралганыма тебеа кокке жеткен- дей куанды. - Апа, С13Д1 де жолатпай к,оя ма деп уайымдап отыр едш, осы схздщ кез келген адамныц тыш тауып алатын касиетщхз бар, - деп шаттанып, бетшнен шоп етк1зд1 де, болмесше жупрдд. Салганнан компыотерш ашып, бф кке юргап кет- кен. «Мешмен шай 1ш» дегенге, интернеттен ана эскери кха туралы мэлшет 1здейт1шн айтып, бас тартты. Асуйде сопайыгг жалгыз шайымды сораптап коп отырмын. «Балалар уйшен» корген Олжасты, к,оршау жагалап, анасын кутш журген к,амкоцьа балаканды есшнен шыгара алмай, журепм к,ан жы- лады. Аленаныц экеа табылар ма екен деп те уайым жедш. «Жаратк,ан, эр баданы анасынан, туган отбасынан ажырата корме» деп, хштей Кудайдан тшеддм. Суцкдр ек1 апталык, когамдык, «жазасын» отеген сон, омф! бурынты кдлыпты арнасына келген. Тентектшн бфжола умыткандай, 031 тавдаган «казак, эдебиетх» пэншен теске дайындалып, мектебше барып-келш жур. Батырдьщ тобы- нан шыгып, Жасуланмен араласпай кеттк Жасулан коцырау шадып жатса, тыржыц етш, телефонын алмайды. Екеу1 юшкентайынан бфге ©сш ед1, бул к,алай болды деп, Мэлске барлык, жагдайды айтып берш едш: - Эжесш досы жетектеп апарып тапсырып па, ата-ананьщ к,ателтне баласы жауап бермейдт Аяш, отан айт, досымен ашык, сойлессш жшт болса. К^ыз сиякды оз-озшен торсиып журмесш, - дедд. «Мэлстщ мунысы акыл екен» дедш де, б!р ыцгайы келгенде Сундарга: 81

тыц-даБпалбамар, ыЖп,асушлеаннпмменшсыойгалрегса, нныецкожрегенш. цБдудлааййтщап-. ^• жосык,сыз ренжш, тоц-торыс журме, - деп ак,ылымды а*°Н' едш, ез1 де б!р шешшш таппай киналып журсе керек б; ЫП келгст!. — Мумкш ол да 1штеи к,иналатын шыгар, канща досы болсан да, саган шла сырым айта ма? Кбайта дегенмен, уд бада емес пе? - деддм. - Кдшалыгг журсе, комек колын соз, отба- сында орын алган жагдайга тук оолмагандаы калып танытса, онда жетеаз болтаны, ары карай дос ооласьщ оа, жок па, озщ бглесщ, - дедш. - Жаксы, апа, - деген. Ертещнде асуйде жылы-жумсагын аузына тосып отырып, акырын созге тарттым. «Сойлестхк, бэрх жаксы» деп, улым кабагы ашылмаган куга сойлесккй келмедп Такырыпты баска жакка бурып: - «Жетшдер уйше» коцырау шалып, Аленаныц жагдайын бмн-цзпп, апа, ауруханага жаткызады деп ед1 гой, - дедь - Сен балам, гашык боп калганнан саусыц ба? - деп кулддм. - Маган келшдд казактан экелмесец, Аленацмен т1л табыса коймайтын шыгармын. - Жога, - дед1 козг жарк етт. - Кдйдагы гашыктык, апа? К,ызга обал, 1здемегеи, хат жазбаган жерш жок, экесш таппа- дым. Жым-жылас жок- «Эскери кызметтен токсаныншы жыл- дары босап кеткен» деген жауап хат келд1 бгр жерден, соны- мен болды... - Бэр1 К,удайдыц колында, мумкш табылып калар, - деддм. -Дерепн маган да берга койшы, мен де 1здеспрейш. Осыны айттым да, дереу Валентина Ивановнага конырау шалып, Аленаныц кай ауруханада екенш бьлддм. «Ак кан ау- руына шалдыккан деген болжам бар, бграк анык емес», - дед1 ага тэрбиеип. Муны улыма айтканда, Суцкар: - Бэсе, были едш, - деп шырт ете калды. - Семей жак- тан болса, радиацияга ушырамай кайтсш, ендд олетш шыгар, не касында эке-шешеа де жок кутетш! 82

- Керер жарыгы болса, дэркерлер де жазып алады гой, олай жаман айтпа, — дедш, не дершд1 бхлмей. — Оданша калым бшп, барып кайтсайшы. Сучкар Жасуланга телефон согып, «ауруханага барып келешк» деп жатты. Мен хшшнен: «Е, татуласкан екен гой», - деп ойладым. Уакыт журкшен жацылмай, тез сыргып, Суцкардыц мек- теп бтру салтанаты да келш жеткен. Мейрамханада «Тулектер кешш» жасап, мектеп бтру атгестатын алганын тойлатып та тастадык. Улымыз улттык бфьщгай тест1 де тапсырды. «К,ай университета тандаймыз?» деген мэселеге келген- де, уй хшшдеп пшр кашаида еюте жарылатын. Мэлс екеумхз К,азак улттык университет! мен Алматы педогогикалык университе'пн каласак, улымыз «Семейдеп «Шэкэр]м» университет1не барамын» деп бет каратпайды. Бупнп туск1 ас кезшде де осы мэселе кайта кетерыдк - Балам, Алматыда калганьщ дурыс, - деп бастады Мэлс эцпмеш. - Мен сег-н алыска жШере алмаймын, - деп мен де куйеухме косыла кетт)м. - Нес1 алые, пойызга кеште мхнеец, ертеа тусте жетесщ. БЬдац балалар шетелге де кетхп барады гой, - дейдх улымыз 1Ш1нде жасырган бгр сыры бардай куакыланып. - Ол жакта жалгыз жур1п, кыстагыдай тэты б1р бузакыларга косы/хып кетсец кайтемхз? - деп, оз куд1пмдг жасырмадым. - Туу, Аяш, сен де еткендд казбалап... Сух-хкарга ол сабак болтан шытар деп сенем! - дедд Мэлс баланы уялткысы келмей. - Эаресе, котамдык жумыска жхбергенхцхз табылган акыл болды, - деп мырс етт1 Сухдкар агасын кагытып. Дауысын- да зхлдеи горх калжыщ басым корхнд1. - Осы менен баска по- лициядан шыккан ешб1р бала барып жаткан жок кой ондагх жумыска! Мен куйеухмнщ бет1не сураулы жузбен карадым. - Содан жаман болдыц ба? Адам тагдыры калай-калай бо- латынын оз кезщмен кор1п, ез тагдырыца жауапты карай бас- 83

тасын деген ойым болганы рас, дедг Мэлс салмак,пен жауап К - Кдлайша? - деп тукке тусшбей ацтарылдым мен. -Солай, апа! - деп сылк-сылк, кулдг Суцк,ар. Мен кабагым4ы туйш: - Суикар онсыз да тусшер едг гой к,атесш, - деп, куйеуще ренж1гендей болдым. Шынымды аитсам, Мэлстен мундайдц кутпеп едш, Суцк,арды аямай когамдык, жумыскд салганы калай? — Мен титтей де ренжшеймш, расымен де, офаз нэрсеге коз1м ашылды. Апа, сабыр етпцз, - дедД Суцк,ар. - Ендд руксат болса, мен аздерге бф нэрсе айтайын. Ол аз ундемей к,алды да, тамагын кенеп к,ойып, салмак,пен ун кдтты: - 0здерщ1з быеаздер, мен УБТ-дан сексен ею упай гана жинадым, мунымен мемлекетпк грантк,а глшбейтшш белгш, деп бф токдады. - Свдер мет КдзМУ-дъщ журналистика- сына, акылы окуга барса деп отырсыздар гой, бграц оган тусетхн талапкерлер алдын ала шыгармашылык байкдудан етед1 екен, ал оньщ уак,ыты етш кетт1. Менщ аздерге айта- тын жацалыгым, бупн маган: «Шэкэрш атындагы Семей мемлекеттжуниверситетшщ к,азак, филолошясы факультетше гранткд тустщ» деген хат келдд. Сенбей, «Егемен К,азак,стан» газетшщ бупнп номерш сатып алып, мемлекетпк грантк,а тускен талапкерлердщ тшмш тексерш едш, «Куршбай Сункар» деген аты-женхм тайга тацба баск,андай анык жазы- лып тур! Сункар маркайган жузбен Мэлс екеушгзге кезек-кезек карады. БЬ аузымызга соз туспей, тосылып отырып калдык. Сункар «Шэкэршге» тапсырганын б!зге айтпаган болатын. - Муны к,алай тусшемгз? - деп, есш шыгып кетп. - Бпбен неге ак,ылдаспадыц? Уйдем жырак,та к,алай жалгыз журесщ? - Апа, ол жакта Дэу кокем бар, ЭдБгет агам бар, неге жалгыз оолаиын, - деп, Сункарым бетше к,арап кулш отыр. Одан сайын ыза оолып, козшнен жасым ыршып кетп. 84

- Неге жылайсын, кайта куанбайсыц ба? Баламыз Жогары ок,у орнына тусш-п, кутты болсын! - деп, осы кезде тхлге келген Мэлс орнынан турып, асуйден шыга жонелдь Осы абыр-сабыр халюздх бмгендей, телефон безмдей жонелген. Семейден Дэу ага мен Сыргаш жецешем екен. Курт бузылган к©ц1л-куЙ1мд1 бхлддрмейш деп, сабырмен сойлесуге тырыстым. Екеу1 кезек-кезек жандары калмай куттыктап жа- тыр: - Аяш, Абай атацныц: «©лген мола, туган жер жШермейдк Эйтпесе, турмас едш осы манда», - дегенш катты устамган экемгз бен агайындарымыз кандай тозак корсе де шыдап, ешкайда кошпеп ед1. Эмхр де сол туган жер топырагын жас- танып жатыр. Суикарды да сол туган жерх тартып отырган шыгар, жаца гама газеттен аты-жонш корхп, дереу телефонга жармастык- К,уаиып жатырмыз, Аяш, Мэлс екеуще рахмет! Уайымдама, озьм окытып, елй-пц керепне жарайтын сакадай азамат ет!п жхберемш, - деп, Дэу ага мэз-мейрам. Сыргаш жеигем де: - 0те дурыс жасадыцдар. Куаныштымыз! Суцкар Эдхлет агасыныц «мектебшен» отет1н болады, - деп жатыр. Семейдеп туыстарымыздыц арка-жарка пейгадерх менщ де кощлхмдх жШтп жхбергендей болды. «Улым окуга тус1п жатканда, кара аспанды тонддргешм несх? Неге тэубе демеймш?!» деген ой келш, езу1ме кулю угпрше бастады. Улмды кушактап, шашы- нан гпскеп коямын. Бул юсБгер Суцкардыц кыстай б1зге корсеткен элепнен ха- бардар болатын, сол уш!н де алацдаулы ед1. Тогызыншы сы- ныпта окып жургеншде-ак: «Бхзге ж1бер, Дэу кокесшен аягын тартады. Эйтпесе ана эпкейдхц бузык уш улына косылса, не бола алмай каласыцдар. Отбасыларыца да киын болады», - деген болатын. Ана ушш перзентх нешеге келсе де, сэбидей кор1нед1 емес пе, «эл1 юшкентахг гой» деп, Сыргаш апасы да бхр анасы болса да, баламды жхбере алмаган едхм. Уакыты келдд, бала ер жетп. ©з таадауын жасады. Тагдырдыц мацдайына жазылган жолдыц алгашкы сокпагына 85

ТусЛ сы шыга алмадым. Баягыда битмдей Сучкарым4ь, зуыиа “ онгршен кетш бара жаткаиым тага ойыэд ЖеТТПБетегел1 белдер, жусанды кыраттар, Караганды адь,р. оралды. ьете1 Шынгыс тауы артымызда калган лар, аиоарль Д ‘ Р Эуезовтщ алемге эйг1л1 шыгармасы едк Сонда ергкагэ Мухтар У ; вБа айнал “Аб““„Г“орГе, мынау * тугаи сахара, олке белдер кеи ду1,ше ттгыскандык, ыстык сезшмен, кешхрхммен де “НШаЛЫ жХГсаСа суйедг— Сол даладаи коз алмай, тая к,арайды карайды» деитш жерх бар унсхз телмгрш, узак,-узак жаткдн оала Аоаи жанын- алмай, о* кудан елше оралып келе ед1 гой, да?! «Суцкдрым да бхр кезде дэл солай 0скен жерше кустан ушып келе жатар ма екен? Байгус балам дэл казф аскан кдшастыкден тугаи жерш тастап барады. «Жарыгымды алдын- да не кутш тур екен?» деп, баламньщ болашагына сол кездщ озшде к,атты алавдаган еддм. Б1р белден асып, екшип белге тускенде, алыстан агарацдап Жидебай муиаралары коршген. «Суцкдр батырды Абаи мен Шэкэрш бабаларыньщ басына апарып, Жидебайдагы аруа^тардан бата ала кетелж» деген Эмфдщ жан жолдасы Бакбергеннщ созшен кешн «касиетт бабалар мекенгне енЫ катан ат Ын саламыз, оны бгр Алла бшдх, улыма бата ала кетейгн» деген шешшге келш, бабалардьщ ба- сына зыярат етш, дуга багыштап, б!р-ак, жолга шык,к,анбыз. Соныц бэр! кеше гама болгаидай коз алдыма келд1. Аналы- балалы, жетш мен жеар Семейдщ темгр жол вокзалынан аттанып бара жаткднда, паровоздьщ ышк,ына жар салганы «Крш! К,ош!» дегендей естыген. Тобесшен ушк,ан кою кара тутшш будактата артта калдырып, оцтуспкке жол тарттык Келш болып тускеннен кейшп к,ызыгы мен киындыгы ара- лас откен ©М1р1мнщ он жылына куэ болган карт Шыгыстык улан-гайыр даласын осылайша артымызга тастап кете ба- рып еддк. «Ендд бул жак,к,а жолым тусе ме, жок, па? Алдагы ом1р1м к,алай болмак? Б1р бметшш, дэл к,аз1р Семейден езшнен ©31м к,ашк,андай, торкшше к,айтып барамын. К^иын 86

кундершд!/ эрдаиым ецсемдх басып туратын кара кайгыны сергпп тастагым келш, кашып бара жаткаидаймын...», - деп жазыппын кунделтме сонда. «Ат баспаймын деген жерш уш басады» дегендей, Сункар екеу1М13 Семейге бфге бармак болып, тамыздьщ ортасыида жолга шыктык. Суцкардьщ туыстары бхздх зор куанышпен карсы алды. Дэу кокесхнщ улы ЭдБхет пен узатылгалы отырган кызы К,ырмызы пойыздан тускен кунх-ак бауырла- рын Шэкэрш университетах корсетуге алып кеттх. Улкендер жагы баланыц алдагы жагдайын ойласуга кхрхспк. - Аяш, баягыда сендер Алматыга кетш бара жатканда, Сыргаш апасы екеумхз: «ендх Эмфдщ шацырагы Семей- де болады, Суикарга этап пэтер алып коямыз, ол оскенше пэтерш! жхберш, тускен каржыны окуына жинастырамыз», - деген уэдемЬ бар едд, еанде болса. Сол созхмхзде турып, Ертктщ жагалауынан салынган жаца уйден ей болмелх пэтер алып коIXдык* Оньщ жасау-жиЬазын апасы тугендеген. Сол калпында кулыптаулы тур. К;ужаты Суцкардьщ атында. К,аз1р «Болашак» багдарламасымен шетелге окып жаткандарга кепхлге пэтер кояды дегенд1 естхдж те, Суикарымыз ер жетш, шетелге окуга туссе, окытуга жараймыз гсш, пэтершйе беруге тозып кете ме деп кимадык- Енд1 031 мемлекеттщ каржысына окитын болды. Оньщ устше ез ушне келдь Соган сеш апарып корсетешк, - дед1 Дэу ага. Мундайды кутпеген мен: - Оздерн-цздщ де бала-шагаларыцыз бар, неге эуре бол- дыцыздар? - деп ац-тац калып жатырмын. - Уэде - К,уда1х соз1, шашуыцды дайында, - деп, Сыргаш жецгем кулш жатыр. Б1з Дэу аганыц ак тулпарына отырып, Суцкардыц уйше тарттык. Улы Ертктщ жагалауынан бихк-бшк зэульм уххлер мен- мундалайды. Б1з кеткенде, калада мундай уххлер болмаган едх. Тогыз, он еха кабатты гимараттар озеннщ жагасынан аскактап, калага ерекше салтанат берш тур. Улкен 87

1 терезелершщ жаркырагаи эйнеп кунге шагылысып, жаРк. 'курк етедк Ауладагы балалар ойнаитын алаикаилары мен озенге карай бастаган жолдардын бойында кызылды-жасыд. ды гулдер коз тартып, субуркактар коцмге ерекше куаныщ сыйлайды. Сункардый пэтер! бф-бфшен иьщ тфестфген ущ гимараттьщ ортасындагы уйде екен. Упшшп кабат. ^нак болмеа мен жатый болмеа кем. Асханасы да улкен, жарык екен. Ьлшдеп жи1таздар да соцгы улпмеи жаодыкталыпты. Техникасы да тугел. - Компьютера-! Сункар 031 тацдасыи деп алмаганбыз, - дед Сыргаш апасы. - Жецеше, экеа екеумгз де мундай пэтерде турмаганбыз, коппп-конып жургенде, ештеценщ кызыгын кормен кегп рой, - деп кенет кощлш босады. — Сабыр ет, Аяш. Орнына келсе, оцалар деген, Эм1р жасамаган жасты Суцкар жасасын! Талабы зор болсын, - деД , Дэу коке. - Жалгыз кайтедд, Эдыеттщ жанында уйде болсын, - деД Сыргаш апасы. - Схздерге киын болмаса, бфге болтаны жаксы гой, - деп мен кумыжхдхм. «Жалгыз взг мына пэтерде калай турады» деп, баламды уайымдап калдым 1штей. - КДын болтаны неа, ол да б1здщ бала емес пе! Уйде журсе, бвден тэрбие алады. Жур той, мше, апасы кулл1 республика- дан жиналгандарды тэрбиелеп, - деп Дэу коке асыл жарыньщ ерен ецбепн еске алып койды. Сыргаш жецге оган кулшарей коз тастаган. Кешке карай Дэу кокенщ уйшде басымыз косылды. Мен улыма куанып, пэтердщ жайын айттым. Сункар да тан калып, туыстарыньщ мундай улкен сыйлыгына ьщылас-хлтипат бы- ддрдд, рахметш айтгы. Ендд ол озх барып келген университетш мактаи жонелген. Оган катты унапты. Осы кеште туыстардын басы косылып, откен-кеткендд еске алып, арка-жарка болдык. Дэу коке бар гумырын агарту саласына арнаган азамат. Узак жьмдар бойы Семей облысыньщ бшм баскармасы 88

басшысыныц орынбасары болды. Жубайы Сыргаш Алдам- жаркызы да ом1р оойы осы салада ецбек етш келедд. «Устаздык еткен жалыкпас уйретуден балага» дегенде, Абай хакш ОСЫII- дай жандарды мецзесе керек. Бупн 613Д1 бул зиялы отбасы тобелерше котерш, катты кутп. Келелх кецес те, оиегелх эцпме де дастархан басында орбхдп - Суцкдржан, сен шыгыс ощрщдеп ец алдыцгы катардагы университетке тустщ, ез ецбегщмен мемлекеттхк грантка хлшддч, кутты болсыи! - деп соз бастады Дэу кокемхз. - Ал ендх сен Шэкэрш атанды бхлесщ бе? Сучкар болса: «Ак,ыл кусы адаспай аспандаса, Элемде нэрсе болмас одан таса Жет1 квк жердей оцай баск,ыш болып, Барышка кол жетед! кармаласа», - деп, Шэкэрш акынныц б1р олещн оки жонелдд. -Беу! - вркенщ осам! - деп козгалактап калды тан калгандарын жасыра алмаган туыстары. Мен болсам, баламныц охшныч озыктыгына, карым-катынас мэдениетше суйсшш, б1р коте- рхлш калдым. - Улы Абайдын немере Ш1С1 эр1 шэкхртй - дедд Эдхлет. - Шэкэрш коп окыган, коп саяхаттаган. Сонау Стамбул ютапханасында бБпм жиып, коп уакыт отырыпты. Орыстын улкен жазушысы Лев Толстохшен хат жазыскан екен. - Хэкьм Абаймен, Шэкэршмен Ьэм Эуезовпен бхр топы- ракта туганымызга куанамыз. Баска баска, ал Алла тагала бхзге ой мен создд жуйелеудх канмен дарыткан! Дау ага мен Сыргаш жечгем1з рахаттана кулш алды. - Суикаржан, мен саган элх Эуезов атындагы педагогнка- лык колледждд корсетемш. Ол жердщ улкен йтапханасында неб!р шжу-маржан бар, алып окырсыч- Мухтар Эуезов, Жусхпбек Аймауытов, баска да Алаш арыстары сол жерде 89 4

быгмалган.Олкезде семинария болатын,бул-алаштыцтар4Ьщ табаиыньщ 131 калган аса кунды тарихи орын, - дед1 СырГаш Алдамжаркызы. - СЬ ол жердей музейдх айткан жоксыз гой, нагыз Суцкарга уиайтын жер сол, - дедш мен баягыда б:р сол жер- де болганымды есше алып. Сыргаш жецгемхз эаресе, Мухтар Эуезовтщ студентйк шагындагы суреттерщ корсеткенде, жуз1 ерекше шуак, шашып, мешрленгеш есхмде. Бф топ футболшылардьщ арасында турган буйрабас бозбала Му­ ка н,ныи суретш корсейп: «Мше тур топ-томпак боп, томпи- ып!» деп, суретйи шыны бейн уйкеп-уйкеп жхберген. - Оны да кореетемЬ, - деп кулдг жецгемкз. - Дэу кокесщщ колына келдг гой, ендш тэрбиеа бхзден, - деген. Дэу кокей бф ыргалып койды: - Суцкаржан, сен филолог болатын болган сон аргы- берй тарихтан нактылап айта кетегпн. Шэкэрш атан жарты ■ гасырдан астам шыгармашылык омхршде эдебиетйц барльщ жанрына калам тарткан. 0з бейнше коп хздешп, заманындаш ен бъпмдар адам санатында болган. Шыгыстьщ бфнеше йлш быдт, аударма да жасады. Хафиздд, Физулидщ «Лэйль Мэжнун» дастанын аударды. Жацагы коп саяхаттады деген созден шыгады гой, расында да, 1905 жылы Шэкец кажылык сапарга аттанады. Мекке сапарында Стамбул, Париж кггапханаларынан казак тарихына байланысты кггаптармен танысыпты. ©з елщнен шыккан кайраткерлердщ ом1р1 мен шыгармашылыгын быу эркшге парыз, Суцкаржан, - деда. Шэкэршд1 «Шыцгыстау котерБнсш уйымдастырды» деген жаламен 1931 жылы НКВД-ныц жендеттерх атып олйргенш Суцкар быетш, бдрак эдеп сактап ундеген жок- Баска-баска, Абай мен Шэкэршнщ омхрх мен шыгармашылыгын Суцкар бала жастан туган шежфесшдей окып, санасына схгцрген бола­ тын. Дегенмен, Дэу агасыныц аузынан шыккан эр созге уйып, жаца есйп отыргандай, баламныц кулагы калкиып, улкен экесшщ аузына кадалып калыпты. Эдыет те ез экесш бугш кергендей аузына кгрш кете жаздап, эр созш багып тындап 90

отыр. Шэкэрш жайындагы маглуматтан сон, жастар жагыньщ ынталана тындаганын корш, Дэу коке Семей кдласынын тари- хына кошт1. - Ертхстх жагалай салынган Семейдщ непзх 1718 жылы каланган. «Семей» соз1 - коне туркыерге жататын сэры уй- гырлар тайпасыныц тЬйнде «киел! мекен» деген магынаны бхлдфсе, «Алаш» соз1 - туркг тхлшде бауырлас, к,андас, туыс деген магынаны бередь Яши, Семей, Алаш атауы - тутас турк1 дэугршде к,алыптаск,ан ец ежелп атаулардыц бхрг. - Коке, Семейдщ аргы жагында «семипалат - жетг шатыр» деген свз бар деп ок,ып еддм, - дедг Суцк,ар. - Ол созщнхн де жаны бар. Мен езшнщ ок,ыганымды ай- тайын, - деп алып, Дэу коке созш жалгады. - Эцпме Семей к,аласыньщ тарихына ауыс^анда, Дэу агаларыады ток,тата адмайсыцдар, - деп Сыргаш жецгемЬ сьщгыр етхп кул1п жШердд. - Эипме тыидап, эрх астан ала отырьщыздар, - деп, онсыз да кдйысып турган дастарханга тагы да тэтп-дэмдыердщ неб1р турхн экелхп к,оя бастаган. 031 шайын к,айта-к,айта демдеп, асуймен ей ортада, тыным тап- пай жупр1п жур. Дэу аганыц да осы кезде сыр сандыгы ашы- лып журе берген: - Он тогызыншы гасырда Семей кдласын зерттеген галымдар «Семь палат» немесе «Жет1 шатыр» деген атауларга назар аударады. Сол Тобыл к,аласынан экелшген кунды мэлхметтер Абай муражайында сак,талган. Зерттей келе, бул к,алмак,тардьщ тастан к,алаиган жет1 к,урылысы екенхн, 1660- 1670 жылдаргы жерпл1кт1 феодалдардьщ озара шайк,асы кез1нде ол к,урылыстардыц бузылганын жазады. Казхр мен сен- дерге сол туралы жазылганды корсетейш, - дед1 де кхтапхана болмесше барып, есюше мэш1цкеге терглген ак, паракдагы к,ужатты алып келдд. Онда: «Тобольская губернская ведомости» газетгнщ 1861 жыл- гы 11-санында Н. Абрамовтьщ «Князь Матвей Петрович Гагарин» деген зерттеу ецбеггнде Семей корганына «Семь 91

палат», «Жепп шатыр» деген ашшыц оер1лу1нг оны калмацтар вз тшнде «Зордшинкинд» деп атаганыи жа- зады. Олай аталуы туралы зерттеуий Миллер Тюменнщ еск'1 архивтершщ пашен. 1616 жылы 25 казанда патшага жазылган Грамотада жат шатыр туралы айтылады. 1718 жылы Семей камалын тургызуга ж:берген Чере- дов пен Бухгольц Жепп шатырдыц тас сарайларыныц бшкттмен эшекейлерте тар калады. Чередовтыц айту- ынша Жепи шатырдыц курылыстары Бухар мазарыныц стилшен салышан. Онда гажайып суреттер, тацгурт тшнде жазылган кппаптар, колжазбалар болган. Бул жазулардыц бф тобын 1718 жылы Бухгольц Петр 1-ге сыйга тарткан екен. 1776 жылы жацадан цала тургызыла бастаганда, бурынгы Ертгстщ тас сарайлары тугел кирап бйпкеп, олардыц орнын жацадан турган уйлер басып кет- кен. Алайда сарайдыц екеут сактап калу максатымеи ка­ питан И. Анреев бгреут ас уиге, ектиаст нан пюретт тамга айналдырды. 1733 жылы профессор Г. Миллер тамныц кабыргасы мыкты екетн коп суретке туарт алган. Жетг шатыр сарайлары мен уйлер/ кгрппи пен шас­ тан салышан», - деп жазылыпты. Бул к,агаз к,олдан колга етш, коне к,ужат ретшде отырган- дардыц кызыгушылыгын тугызды. - Мен муньщ кенпрмесш жасап, Алматыга алып кетешнпп, - дедш мен к,атты к,ызыгушылыгым оянып. - Аяшжан, баягыда газет-журнал к,иындыларын жинаушы едщ, сол эдетщ элг калмаган ба? - деп кулдх Сыргаш жецгем. - Апамныц жинаган кдгаздары бгр шкаф болды, егер гылыммен айналысса, баягыда профессор атагын алар ед1, - дед! Суцкар. - Айтасьщ-ау, - деп, мен кулш жхберддм. - Уйде ютаптан коп нэрсе жок,, апам тогызыншы сыныпка откенше, мет де «итап ок,ы» деп к,атты кинайтын, - деп, Суцкарым отоасымыздыц купиясынын, бэрш жайып салды. 92

- Содан жаман болмапсьщ, Суцкаржан, ойлау жуйец збден к,алыптаск,ан екен, саган к,арагх суйсгшп отырмыз, - дед1 Сыргаш жецгем. Баласын мактаганды к,ай ана жек коре!!!, желпшш к,алдым. - Мен ушпх Семей тарихы кызык, бурында Семей облыс орталыгы болды емес пе? — Иэ, КСРО кез1нде, 1932 жылы Кдзак, кецес республика- сы облыстарга болшдх, алгашк,ыда Семей Шыгыс К,азак,стан облысыныи орталыгы болып, 1939 жылдан Семей облысыньщ орталыгы болды. Согыс алдындагы жылдары калада 1р1 онд1р1с орындары салынды. Солтустж болт Семей кдласынан баста- латын Турксиб тем1р жолы елхм1здщ мацызды курылысыньщ б1рх болды, - деп Дэу ага к,ала тарихынан сыр шерттх. - Сыргаш жепге, дацк,ты Иса Байзаков, ерекше дауы- сымен сонау Париждд багындырган Эмхрелердщ суреттерх педколледждщ музейхнде тур емес пе? бзщхз баскаратын оку орнындагы музей шагын болса да, жаткдн б!р тарих! Баягыда бхр корсем де, эсерш элх умыткди емеепш, - дедш мен. - Солай ма? - деп Сыргаш жецгемнщ екх коз1 жанып кетп. Алдамжаркызы ухшн Семей тарихынан мацызды ешнэрсе жок, ед1. Тарихи к,аланыц эр тасын тхрхлтш журген к,азгрпнщ Кайраткер1, ханымы болатын. - Беу! Эйплх онер кайраткерлерх Иса, 0м1ре агаларымыз бар, эйгхлх Жумат Шанин, Жусшбек Елебековтер бар, 1920 жылы туигыш рет осы жерде «Ес- АIXмак,» театр труппасын курган. Оны айтсац, жаткдн бхр к,ызык;! - Кдзак, жершде когхылган ен алгашк,ы спектакль «Егупк- Кебек» емес пе? Ех^лхктщ ролш ойнайтын б1р де б1р кыз ба- ласы суырылып шыкдаган сои, аттыц к,ылынан орхлген шаш жалгап алып, ол ролдх ер адам ойнап шыгады. Басында жиналган ел Енлжтщ «турш» корхп, мазак, к,ып кулшт1, ал соцында жыламаган бхр адам кдлмаган дейдд. - Ее, Дэу агасы-ау, ол к,ойылымды Абайдьщ жары Эйгерш эжемхздщ ауылында, кшз уй керегесшен сахна жа- сап, Мукдцньщ 031 к,01хды емес пе? Бул айтып отырганыныз 93

рас, Семейде «Ес-аймак,тыц» курылуына алгашкы кадам лай жасалган. Ал ол труппаныц алгашкы спектаюп Жансупровтщ «Кек» деген драмасы. ~ 1л»яс - ТуЬ, мынау Семей деген неткен рухты кала! Бул жеп де быш алган Сучкарым алашшыл аталарыньщ жольщ кумаганда кайтедх?! «Алматыдан окы» деп коймап едк, енд шын ойланып калдым! - деп, мен толкып кеттш. Шынында да, Семей шаЬары топырагын элемге энщ; Абай, Шэкэрш, Мухтардан баска барлык Алаш кайраткерлер1 басканы шын. Алашорда кайраткерлерг Ахмет Байтурсынов Мфжакып Дулатов, Элихан Бокейхановтар когамды жацар- тып озгерту туралы жоспарларын Семейде курган. Сондьщ- тан олардьщ рухы, даналыгы бойына эбден сщген. Тарихи окигаларга бай мекен. Осы жерде жер аударылып Федор До­ стоевский болтан, эне, коне кос кабатты агаш уй - сол гасшщ музеш. Эйпл1 абайтанушы К,айым Мухамедханов та семешнк. Академик Кдныш Сэтбаевтьщ да туып оскен жерт - Спдер бф нэрсеш умытып кеттп-цздер! - деп эцпмеге футбол десе 1шкен асын жерге коятын Эдмет араласты. - Бул Семей - казак футболыньщ фгеа каланган жер. - Улдар семинариясында футбол курамасы болды, суреп бар гой, арасында томпиып бала Мухтар да тур, - деп кулД Сыргаш жецге. - Осындай улы мекен кырьщ жыл бойы ядролык сынак аланы болды дегенге мына отырган балаларымыздьщ урпагы сене коймас! Элемдеп ядролык сынактардан еч кеп зардап шеккен аймактыц Семей егцрх болып табылатыны неткен каарет! Кечес дэуф1 кезтнде колем1 бойынша дуниежузшде тертшпй орында турган ядролык полигоны осы жерде болтан. Эр1 адамдар мен жан-жануарларга саналы турде сынак жаса- лып, «радиация улаган агза кандай езгеркгке ушырар екен» деп, салкынкандыльщпен сочын тоскан галымдар мен мемле- кет басындагыларга калай лагынет айтпайсьщ! - деп куйзе/1е сойледш. Ойыма талай нэрсе тусш, коз алдымнан еткен 0м1р1м тЬбектедш откенде, жаным туршшп кеткен. 94

- Камыкпа, Аяшжан, - дедх Сыргаш жецгем. - Бабалап ! рухы 013Д1 кдлдаиды, я табигат-ана жаи жарасы мен тэн жак- расын 031 жалап, жазып алады. Молдфеп отыргап мынау урпактарымыз аман болсын! Осылардыц кызыгын коруге жазсын. Сучкаржан, бщдеи туыстарыц сен! енд!г! жерде улкен 0м!рге кадам басатын пламен эл! де таныстыра жатады 0зп де к0п Ьдешп, рухыцды котеруге керект! нэрселерд! тауып аларсыч, дедк Жан жарыньщ сезщ бас изеп куптап отырган - Сучкар, сеней ахам улкен ум!т кутетш, сондьщтан б!з сен! шетелге барып мхм хздеп кайтса деп ед!к, сен болсац, жолычды осы каладан оастагьщ келш отыр екен, ак жол, жаркыным' Бакалавриатами жаксы тэмамдасац, алда магистратура' одам эр: 13денсец докторантура да болар. Сонда атацньщ атын шыгарып Кембридж, Гарвард, Сорбонна университеттерше де барып окырсьщ деп сенем, - деп балама улкен сейм арта к,арады. - Рахмет, коке! Сешмдерн-йздд актауга тырысамын, - дед! Сучкар да салмакды жузбен карап. - Суцк,артай, багана сендер университетл коруге кеткенде, апачмен барып саган алып койган патерй-уй корш кайттык,. Ал енд кайда туратынычды озщ шеш, бйдгкше турамын десеч, уй мше! - дед: Сыргаш апасы. Баламыз не дер екен деп бэршпз оныч аузына карап калдык,. Сучкар аз ойланды да: - Мен курстастарыммен бфге жатакханада турам ба деп ойлап едш, бфак аздердщ «пэтер алып к,ойдык,» дегендерйцз апам екеушЬ ушш нагыз тосынсый болып отыр! - дедд. - Ен- деше к,ыркуйекте сабакка келгенде, ауылдагы апамды касыма алып, оз ушмде турганым дурыс болар, аздерге к,онак,к,а келш турамыз гой, - дед!. - Сучкаржан, акыльщнан айналдык,! - деп, оган Дэу ага- ньщ мерей: осш к,алды. - Ауылдагы апач калага келла келмейтш едд, сен шакырсач ушып жететш шыгар! Ол жер­ дей университетще де жакын, жаяу барып-келш журесщ. 95

Шешшщ осы болса, айтцаныц болсын, - деп кесщд! С®31Ц айтты. Сыргаш жецешем меш уайымдамасын дедд ме: - Аяш, кордщ бе, бэр1 он шешшш тауып жатыр, - деп мен! кушактады. - Баланды Адматыдан ок,ымады деп корыкпа, Сункар тускен казак филология факультеттнде Кдйым Мукаметхановтай кемецгер абайтанушы, Куандык МэшНур. Жусхпулы, К,инаят Шаяхметулы, Арап Еспеноетов, Токен Ибрагимов сынды мык,ты галымдар сабак берген. К,азф сол юсмерддч алдыы корген шзкфттер1 де бф-бхр галым, сол жер- де дэр1С берелд. Семей топырагы — к,азак,тыц интеллектуалдык, алтын корыи жасаушы екешн умытпа, я бугаи шубэц болма- сын! - дедь Семейдеп «Шэкэрш» мемлекеттхк университет! 1991 жыл- дары курылыпты. Оган дейхн бул оку орны Н. Крупская атындагы педогогикалык институты болгаи екен. Кдзхр сол кезден к,алыптаск,ан оку-эдхстемелхк, материалдык-технн- калык, базасы, профессорлык-окытушылар курамы жаксы сакдалып калыпты. Оныц устхне, сексеи жылдык, тарихы бар, галымдар мен устаздар шыккан фгел1 оку орны емес пе? «Тэуекел ет те, тас жут» дегендей, Сункар осындай керемет оку орнында окыса неа бар? Не де болса, улым кыркуйек айынан бастап, Семейден ок,итын болды. Алматыга кайтып келе жатып, байкаганым, баламныц озшщ коцглт ток, жуз1 жаркын. Улы Абайдыц: «Адамнын адамшылыгы 1сп калай бастаганынан коршедр калай аяктаганынан емес» деген даналык созш еске алып, улымньщ окуга деген ыкыласына куандым. Ажал полигоныныц кузгер1 Алматыга келге!-1де, бхзд! жагымды жаналык кутш тур екен. Аленанын Ресейдегх экесх табылыпты. Сункар интернет- тен 1здегенде, еш нэтиже болмай, кабагы келхспей жургенхн байкаган сохл, комектескш келхп, Мэлспен акылдаскан едш- 96

«Жаиым, сенщ курыгьщ узын гой, байгус к,ыз ак, к,ан боп ау- ' калыпты, Ресейдеп туыстарын таппаса оледЬ>, т-укдаенп», подполковник Валерий Львович Савельев, 1959 жылы д(<еген тьлдей к,агазды куйеушнщ колына устаткам. Мэлс оз тэсмдерш колданып, таныс-тамырына колка салып жупт ' «жогымызды» тапкан екен. Мэн-жайды естхген Аленаныц экеа Валерий Львович дереу Алматыга ушып кел!птх. К,азхр кызыныц кужаттарын рэсшдеп журген коршедх. «Олар экеа турэтын Новосибирьск каласына ертен ушады», - дедх Мэлс. Элп кга кызын тауып берген б1здщ отбасымызга дэи риза екен, бул кеште Суцкар ушеухмхздх ыкылас конагасына мейрамханага шакырыпты. Бхз Семейге кететхн болган соц, Мурат пен Максатты ауылдагы атасы мен эжеа алып кеткен болатын. «Шакырран жердей калма» деген казак емеспхз ое, аитылган уакытында ме^храмханага келдхк. Б13Д1 жаксы кихнген, узын боххлы, аспанкез, келхстх жхгхт агасы жылы жузбен карсы алды. Устел басында шашын адемх кылып сэндеп, эсем коилегх озхххе куйып коигандай жараскан Алена ханшайымдай улбхреп отыр екен. Бхздх коргенде, орнынан турып, кулхмсхрей тусхп, хлтипат керсетт1. - Схздерге алгысым шексхз, - дед1 Валерий Львович. - «Адамныц басы - тагдырдьщ добы» демей ме, ем1р болган сон, адамдар бхр-бф1нен коз жазып калып жатады екен, бугхн кызыммен кауышып, сондай бакытты куй кехпудемхи. А/хена- дан оаска оала жок менде, оэрх Семей полххгонындагы эскери кызметтхн кес1р1, денсаулыкты алды гой, — деп курондь — С13 Семей полигонында оолып па едй-цз? — деп тацыркап калдык 613. !. - Иэ, сондагы «Атом колхне» де шомылдык к,ой кез1нде, : бэр] «радиация адамга залалсыз» деген терк идеологияныц салдары, бхз соган сендхк, оз денсаулыгымызды ойламадык, - дед!. - Мен полигон такырыбын омхр бо1“хы зертгеп келемш, «К,ас1рет пен тагдыр» кхтабымды жазып журмш, - дедхм мен. 97

_0, жазушы екеисЬ гой! - деп, Валерий Львович итищ,^ б1Л^?Жок кДтабым элД шыккан жок, - деп ыщайсызданьщ КаЛДг”«мешн эйелш ожег, алгаш Аленаны !здеп барганд,, -Бфакмеш 1 таныстырып, мына ханшаиыммен 4е езш «жазушьш и мэл1меттерд1де альш шывдан ед!,скоса кездескен, аз тур быльш отырсыз, - дед, Мэлс кулщ. “ -Ой!мЛей «Аленаныи хабары,-. 61л» деп жШерген Сунхар болатыи, - десем, улым: Меш экем сол жерге «жумыска орналастырып едх г0й>> - деп бДр кагытып оттД. МэлстД бДршшД рет «экем» деп турганына тач калып калсак та, жацагы сэйкеспкке бэрДмц кул!п жДбердДк. Шынында да, отбасымызбен «операцияны» СЭТТ1 ОрЫНДЗГЗИ 6К0ИО13. - К,ызымньщ керер жарыгы бар екеы, «ак чан ауруы баста- лып келедд» деген диагноз койылыпты, дер кезДнде емдетсе жазылып кетед! деп умДттендДрДп отыр. Германияга апарып емдетпекшДмДн, оган жинаган дэулетДм жетедД, бДрак кешнп кезде «бул дэулеттД кДм ушДн жинадым, артымда ие боп кдлар урпагым да жок» деп, куйзелушД едДм, - дедД Аленаныц экесД - СДз эскери адам емес пе едДцДз? - дедД Мэлс. - Менщ эскери шешм подполковник. Курчатов каласы жабылып, бДзддч курам таратылганнан кейДн Ресей 613 ушш жылы орын дайындап отырмаганы анык кой, менД Сахалин- ге жДбердД, кейДн Туменге ауыстырды. СойтДп, сДбхрлДк бо- лып шыга келдДм. КСРО жаца ыдырап жаткан киын шак едД, Аленаныц анасымен байланысымыз узДлДп калды, кейш жагдайым тузелгенде, буларды таппай калдым гой, - дед курсДнДп. Валерий Львович СДбДр жакта бос журмей, аумалы-текпел! кезде эскери кызметтен кетДп, кэсДпкерлДкпен айналыскан екен. К,азДр озДнщ алтын шахталары бар, бай адам керДнедД. «Кейшп бДраз жылда Новосибирь каласыида турамын» дедД. 98