Үзілмеген үміт. Сәуле Досжан

зып адамыз,. Мундайда мен де Жумабек ага сиякды: «к,айтш иб13?» _ Деп туцьйп кетем. Дегенмен, Мукагали ел болар е«КК61ей-кейде дуниеден тущлсем де, касиетт! тмшнеи акынныч- - дегеш бар емес гге?! туЦ1ЛМеД'М>>' деген сенхм мен! а л га жетелеи оердь БолашаКка Кангыбас Куантай Элемдеп ен каунгп мамандьщтардьщ алгашкы ондыгына •петш мамандык,-журналиспм десем сеиесв бе? Б.ршама ел- п вз журналистершщ кауш пен катерге басын тшп журетш жпилык иеа екенш мойындайды. К,ай жерде проблема болса, сол жерде журналистер журед1. Тотемше жагдаидьщ барлыгы журналистердщш козшен квпшьджке жетказьнп жа- тады. Кауш-кдтердщ деншде журналистер журедй Сондыкдан бул салада жургендерд1 каушта мамандьщты игергендер деп атаудын жеш бар. Мен де журналистикага келгел1 бер1 бтраз каДпп ктерге бас тшп журмш. Кейде кызметше байланыс- ты, кейде ойда-жокда сондай гстерге взш де болмей араласып кетепшм рас. Б1р куш туска аск,а уйге келш, жумыскд кдйта кетш бара жаткан еддм. К,окыс тастай салмак,шы болып, уй артына бурылдым. Кокыс жэшжтершщ мацайында кдцгыбас еркек- тер к,ызыл майдан тобелесш жатыр екен. Екеу1 бареуш жыгып салып, тепюлеп жатыр. Аргы жагында охр эйел жэшжтердщ 1шше ирш кетердей басын тыга, элдене хздеспруде. Жерде жатканньщ жан дауысы шыгып, басын к,оргауда. Бет-аузы к,ан- жоса. Колымдагы кдлтаны жэипкке атып жЮерш, уш еркектщ ортасына к,ойып кетпм. Айкдйлап, ажыратып жатырмын. Кдзактар екен, ауыздарына келгешн айтып, бокдасуда. Нем бар еда десецпй?! Менен баскдлар айналып кетш бара жатты. Егер мен журналист болмасам, мумкщ осы тобелесш жаткдн адам бейнесшен айрылган кацгыбастардыц мацына журмес пе едш. Эр нэрсеш болпм кеп, комектескш келш туратын эуескойлыгым мунда да жещп, элплердг ак,ыры 145

ажыраттым Усп-басгары жулым-жулым, сасык ига цодвдны 5ГПэйТеалякк,оакс,тыыситадна ткааплкг,аанны«оолржтаалжарасытнага„», азамат екен. Маган суйенш, суиреплш турды. Калии шашь, “рдей уйысып, басына жабысып калган. Игане арен шыда. дыРм. Аыал жок, 031м тыеп аддым гой. Сонда да огдпм келгп: - Не болды, сонша тепюлегеш иеа? - деп сурадым. Сомкемнен кол орамалымды алып, бет-аузыиьщ канын суртуге усындым. Ол коршауга суйенш турып бет-аузын, устшдеп «токымын» кагып-схлкш тазалаган оолды. Бхлепнщ сырылран терхсшен кан токтар емес. Сомкемнен тары брр сулыкты тауып алып, соны басып сэл саябырсыткан болды. Содан кейш барып сурагыма жауап бердх. Арак хшпеген, тЬп курмелмейдд. - Жерге таласып жатырмыз, - дедк - Жерге таласканы несГ? К,азактыц кец даласына сыймай жатырсыцдар ма? — Жер деп турганым «аймак» кой, эпке, эркаисымыздыи кокыс жинайтын аймагымыз бар. Сырттан бхреу харт кетсе, осылай итшеталап тастайды. Бупн мен олардыц аймагына ешп кетгхм. Содан менщ жазамды бердъ тэртшке багынбараным ушш, - деп оз кхнэсш мойындап тур. - Онда бул жакта неге журсщ? - Менщ аймагым анау «Орбита» жакта, взшнщ ушрше косылып, сол манда кун коремш. Жазда далада, кун суыта бастаганнан жер асты су кубырларыныи бфхн паналап, неме- се иесхз жертелелерд1 пана етемхз. Кейде денемхздд ус1к шалып та калады. - «Орбитадан» сонша жерге несше келдди, карашы, эбден таяк жедщ, - деддм жаным ашып. - Мен «Орбита» жакка есха достарыммен б1рге журш, сый- ысып кеттхм. Бул жакка анда-санда келш кетем, эпке, себеб1 бар, - деп кумхлжхдд. - Неден бул куйге тустщ? ©зщ тэп-тэуф жтт сияктысын, - деп созге тарттым. Шынында, егер жуып-тазалап, муздай етш 146

ттрш попса, узын бойлы, кец мацдайлы, ат жакты таякта ,-с/шп турганы болмаса, бет-жузшщ порымы да тэп Втрердюе кк,уанрагейыкпу, йжша,раб1лРадрвданаякзвггаертхсоцттаарнтныанп кбееттк-екпоАтппгг * обп, Шне цайырыдып кетттй 1 ыРиагы Менщ «взщ тэп-тэупр жтт сияктысъщ>!» дегешм эсер етп ме, сейлесец - жыла„ ' Дай жагады гой ту жыдаиды да шщен шьшрганТылы ^ ®ар «/Кь1АЫ-ЖЫЛЫ емес пе, сур кацгыбастьщ да журепн турган маган жан сырым аштырды. Эпке, уак,ытьщыз болса анау сэюге отырып юшкене знпшелесешкш. Мен еа дурыс адаммен свйлеспегелс кай замам, - деп балалар ойнайтын алацкайдаш орындьщтарга карай колымен нускады. Мен оным мына туршен жирешп эре коршыер кер]'п мала мадеп канша куыстансам да, мызытушылым жещп, соцынан ере берд1м. Кдзак тышде жатым та коркем сойлейтшш баймаганда, тшт! откен омфш бмуге асьщтым. Абай айтмандай, «сезоне карст кШт альт», сэюге марай аяидап келемЬ. Ол бупнп жеген таягынан ба екен, элде бурыныан кемдт бар ма, бф аягын сыл- тн басады. Жумыстан малып бара жатсам де, эуесмойлыгым да жещп, мына кацгыбастьщ не айтары бар екен деп келем. Енем аитатын: «Жаман деген адамньщ да б!р жамсыдыгы болады» деп. Кдтарласа сэюге отырдьщ. Ол куртесшщ зшю малтасынан кагазы умаждалыцмырап, сынып кеткен сурет шыгарды да маган усынды. Жасестрш мыз юшкентай бауырын кетерш тур. - Улым мен мызым, - дегенде дауысы дфътдеп кетп. - Суйюмдх балалар екен, - деп моидым. эмулшапнш-леэАрдкндееатщлеубмлтошекйпеынюонссушышйадщмеамцтаогусматры.ыасднСыджоа.цэгшСмыоашллжнатарыендлыыбдмаасср..ы.дмарРготаыяыс,нмжабанулумылбк!п,ражнеекдржошдраеу-, 147

аукатты адамдар турады, шыгаратын к,окыстары да жак,сы. Кейде тэп-тэуДр киДм-кешек, эппак, нам, к,ак,пагы ашылмаган консервДлер, тДптД пДсДрген казы, тауык, етД дегендер де бо- лып калады. Сол келгеншде жэшДктД бДр шолып кету эдет болган. Баганагылардаи сактанып журем, эрине. Олар елмей ез аймакдарына енгхзбейдх. БугДи калай сап ете тускендерДн байкамай калдым, - деп бДраз ак,талып алып, эцгДмесДн бас­ тады. - Эпке, мен осындай кацгыбас боламын деп ойлады дейсДз бе?! МенД осыган жеткДздД гой, жеткДздД, - деп жылап жДбердД. Басын екД иыгыныц ортасына тусДрДп алып, бДраз ецкДлдедД. Сомкемнен тагы сулык, алып бердДм. КозДнДц манаиын, мурнын пышылдап отырып сурттД де, элден уак,ытта басын котердД. Еркектщ жылаганы, тусшген жанга, оте ауыр тиедД. Сай- суйегДм сыркдрап, жан-журепм езДлДп кеттД. Осындай бауы- рым, жарым, улдарым бар емес пе! - Юм сенД осындай куйге тусДрген? - дедДм толк,ып. - ЭйелДм... ею баламньщ анасы! - Сен оз1ц неге боркемДк болдыц? БДр эйелге шаман; келме- се, негып еркекпДн деп журсщ? - деп каттылау айттым. Дап-дардай басымен екД бала тауып берген эйелге кДнэ артып, сумДрейДп отырганын унатпай к,алдым. Менщ жак,тырмаганымды сезДп: - Эпкетай, кДшкене уак,ыт тауып тыцдацызшы, одан кешн меш жазгырарсыз, - дедД жалынышты козбен к,арап. - Уакытым аз, жумыскд кетДп барамын. Кдзакдъщ атпал- дай азаматы екенсщ, жаным ашып отыр, оте созбай айта гой,- дедДм, жак,тырмай кдлсам да, орта жолда тастап кеткендД ерсД корДп. - Жаксы, - дедД де, ецсесДн тжтеп отырды. - ЕсДмДм - Куантай. Казагым азаттык, алып, кок туын котергенде, К,ытаи жерДнен куанып оралган бауырьщыз оолам. Колымнан коп онер келедд: сурет салам, зергерлДк шеоерлДпм де оар. «Жарнама дизайнёрД» деген мамандыгым да бар. ЭйелДм екеумДз коркемсурет академиясында бДрге 148

0/1 ОСЫ каланын мацайындагы ауылдан. Бтретш к,ызым дуниеге келдй Алдыида °а'Л уиле,Ш--- Келер жылы жалдап турдык- Менщ жарна- барльк *а\"а^тМм, отбасымызды Шраз уакыт асырады. „а,« »кс“ °“зактар кауымдастыгынын манайында суретш ЛЯ‘еЖ'1Гоымь.зга кызмет жасап журш дегендей, «Орбита» садыцагадар^^ б0дмел1 пэтерге кол жетк13Д1К. Маган ша^\"0т1П кетп ме, коп табыс басымды айналдырды ма, катты М плынып кетам. Эйелш орысша окыган, темем шепп, аР‘1К » е эуестеу болды. Мен! токтатудыц орнына ©зшщ 1Ш,‘Ттурысы кобейдь Оны эркшнен кызганып, тебелесш ЖУРепнмш Кызым унем! нагашыларында болатын. «Ата-ба- %11опырпгыш сен жетсец, арманымыз жок;» деген карт ата-анам ° жакта едх. Кызым мектепке барган жылы да жанымызга алуга эйелш карсы болды. Сейтш жургенде, екнпш балага емкабат екенш айтты. Мен «ол бала мент емес. Тумайсыц, зкеан пт та, жогал!» деп кунде тобелес шыгаратынмын. Ол да кайтпай урсысатын. Эйелш сол жолы ул тапты. Бала озпме уксап тур. Бфак уйренхп кеткен эдет, аракты коя алмадым. Тебелессем болды, милиса шакырып, каматтырып тастайтын. Онбестэулкжатып, кайтып келем. Жумыстан да айырылдым. Кайын журт меш гаа екен демейдд, уГпмдх кыстап-жайлап алды. Сейтш жургенде толкужат, жеке куэлж, диплом борщ жогалтып, еш кужатсыз калдым. ©з куддпмде, эйелш куртып жхбердк Меш уйге юрпзбей, есжтщ кулпысын ауыстырып, ашпай койды. Алгашында «кайда барады, уй менщ атымда» деп сен1мд1 болып, арагымды жалгастырып журе бердш. Баягы жыртылып-айрылатын жолдастар да мацайымнан каша бас- тады. Уилерше барсам, алдымен эйелдер1 куып шыгады, «ку алкаш, куйеухмдх бузасьщ» деп. Ет жакын агайын да жок кудалармен сейлесш, эйелмен кайта табыстыратын. Эйелш ж1бе ЧТЫЛу ушш «Орбххтадагы» уйдх сатып б“ыРп ™ат™Н КеадеР; баР™- конырауын КР б°КТаП еркек ашты. Шала маспын. 149

Кочмдеа шыгар деп 1шке итере кхргп, эйелшнщ атын этап Ана К1С1 мен бой бермеген сон, урып- согаПуре болмады, милиса шакырды да, устатып жЮер*. Сонда б1лд1м, ол уй сатылган, мыналар жаца кожаиын екен. Сойтхп сорым Кайнап, уй жок, куи жок,^лржола далада калдым. Тиесхл1 жазамды отеп шыккан сон, оарар жер, басар тау жок. Не колда К,уаитай екеншд1 дэлелдейтш кужат жок, «Орбитадагы» кацгыбастардыи ортасынан бхрак шьщтым. Олардыц арасына кфу де оцай емес екен, оаягы бф коршщ менен бурый соларга косылган екен. Сол эйтеуф тартып алды. Кун жылыда олместщ кунш корем1з. Кун суыганда мен сиякты туракты мекен-жайы жоктарды «Уческе» деген рейд журпзетш полнцейлер аулалар мен жылу жуйелершщ бой- ларын, жертолелердеи жинап алып, кыстап шыгуга «Тунеу пункт!» дегенге апарып жайгастырады, оган сыймасак, эйтеухр бгр бурыш тауып бередх. Сойтхп, кацгып жургенде, бф куш . сыртынан эйел1мд1 кордш. Жанында кызым мен улым бар. Туратын жерлерш быш алайын деп ушеуше ере бердхм алыстан. Осы манга келдд. Жандарына бара алмадым, мынан- дай турхмнен балаларым шошып кете ме деп... Мше, эпке, жагдай осы! Содан бер1 бф дурыс адам кездессе сейлесш, кужаттарымды жасауга кемектессе, дурыс жолга туссем бе деймш, - деп каигыбас эцпмесш аяктады. Жумыстагылар хздеп калды ма деп, иненщ ушында отыргандай асыгып отырган еддм, хштеп кусасын шыгарып болган бауырыма: - К,уантай, мен казф жумыска барамын. Сенщ айткан- дарынды ой елепнен етмзейш. Ертеи осы уакытта туей асым- ды шпп, осы жердей тагы жумыска отемш. Сен сол кезде менщ алдымнан шык. Саган ендд не 1стеу керехтн айтармын, - дедш. - Жаксы, эпке! Алла жарылкасын! - деп куанган жтт сол жерде кала бердд. Уйге келген соц куйеуше кангыбас Куантайдьщ тагдырын жырдай етш айтып берш, «кужаттарын кайта жасаткызып берейхк» деп, комек сурадым. Мэлс «Туу, осы сен тыныш 150

'г -и екенсщ!» деп, аздап кешген соц, ак,ылга келш, жешн жуР1 _ тУс1р теС1не тусте кацгыбасыммен тагы кездестж. Бул жолы , ,тан кешепдей сылбыр, байкус емес, кгшкене ширак, дау- да ашыктау есплдь Амандыктан соц бфден: СЫ Куантай, сеш «Кбайта элеуметтендфу орталыгы» де- ец бар екен, сотам орналастырсам калай карайсыц? Сол жкуежрдаеттаеСрщыдц1дыжкианйатпа, ктакене калыпка тусесщ. Содан соц жасату мэселесш карармыз. Сенщ мм екенщдд дэлелдейтш бурынгы достарыц, курстастарыц болса тауып алуга тырыс. Солардыц куэлтмен сенщ шынында да Куантай екешцад дэлелдеуш1з керек, - деддм. взш асытып, журе сойлесом. Себебк бул кунх жумыста мацызды жиналыс бар ед1, соган шынында да, асыгулы едьм. - Эпке, Алладан кайтсын, солай жасацызшы, - деп, ар- тымнан ыесе бере, ризашылытын быддрш кала бердд. Сол кушуакыт тауып, айтылган мекемемен хабарласып, ертецшде Куантайды озш алып барып, орналастырмак болдым. Уйдеп жшттершнщ бфаз ескх кшмдершен кипзш, екеушгз орталыкка бардык- Бул мекеме кацшбастарды кыстыц кытымыр аязынан кортап, ашыкканда тамак, баспана берета каладагы жалгыз орын екен. Туракты мекен-жайы, кужаты жок адамдар осы мекемеш отыз тэулж паналайды. Осы уакыт хшшде кацгыбастыкка салынгандар оз-озше келш, психолог пен баска да мамандардыц комета алып, кужаттары дайындалып, жумыска орналасуларына да жагдай жасайтын коршедд. Мамандыгы жоктарды элеуметпк батдарлама аясында окытуга да багытгайды екен. Жасы улкендерш «Карттар уйше» орналастыруга тьфысады. «Адам болам» деген ниео барлары емфге кайта бет бурып, когамга кайта араласып кетсе, ниео жоктары жасалган жумыстарды зая кеорщ, теп-тез бурьшгы калпына туседь Тауып берген жумысты б1рер апта гстеген сон, кайта арак шпп, кацтыбастыкка салына- ды екен. Осы жагдайлардыц бзрш Куантайга тусшддрш, алдаты жаксы кундерден умптенддрддм. 151

- Эпке, езЫ V\"-\" 0М1Рв1тп1ктш кайтсем де шыгып, кайта адамша ом!р сурсем ОСЫ деймш, - дедь - Эрине, Куантай, сен жшт емессщ бе, тагдырдьщ С0Л сынагына сынып кетпей, кайта кайраттанып алга умтылуь КеР!КЭпке,СтелефсеонНемнхонм,д-рдгщедз1дмд. берщпхш, орынсыз мазала- маймын. 0те кажет болса, туган эпкемдей керш, бгр зван- лайыншы, - деп жалынышты козбеи карап тур. «Жаксыльщ кылсан сыпыра кыл» демеюш, телефон номерш жазылган тьодей кагазды колына устаттым. ^ Жиырма шакты куннен кейш Куантаи телефон сокты. «Жпгдайым жаксы. Жумыс гстеп журмгн. кужаттарымды жасатып беретш болды» дедд. «Ендд о1р аптадап соц, 01зд! мына жерден шыгарады, соны уайымдап турмын, ец бол- маса кужаттарымды алып алганша осында болсам жаксы болар едд, зпке. Соган комектесп-изгш», - деп, жагдайын айтты. «Ец болмаса кужаттарын жасатып алса болар едд», - деп куш бойы жумыста алацдап журддм. Кешке карай «Кванта элеуметтендгру орталыгына» бардым. Куантаи «Эпке!», - деп алдымнан куана карсы алды. 031 анасын кутш журген бала- дай куанышты. - Кешке карай осылай сыртта журекпз, оздд алыстан та- ныдым, - дедд. Бурынгыдай емес, тур1 адамга уксап калыпты. Сакалы алынган. Устпгде бфсыдыргы кшм. Баягы адамньщ колкасын кабатын жаман гнетен арылган. - Кдэлымнан онер келетшш мундагылар быш, Орталык- ты безендгруд1 усынды. Жумыска айналып, бграз озше келгендеймш. - О, бэрекелдд, - дедш шын куанып. - Оныц уетше темдр дэнекерлеупп деген тагы б1р маман- Дыкка уйренш, маган айлык та беретш болды. Тек шыгарып жгберсе, «Орбитадагы» ескг достарга кайта косылайын деп 152

бтоулрамдыын,--ауд,едц1ужагаытнтаанрыжмаркыеллыеап.айдын сюНтСпг,1,Н,,,да гана дайын - Мен *аз1Р осы жеРД*Ч бастыгына к!рщ пн - арнайы келдш, - дед„. Куаитайды,.| С0зш айтып турганы куантгы. ыкыОлратсаплеынккдарисрье,ктаолрьщы, эблу! йжыуммтыайсытамндьк,еткпаергаеснтыеркеан™„Мбен\"! лып, узде берд,. «Б.р бауырымызга комектеап жШерей кшЬ - дешп,, оарлык жагдаиын айтып шыктым. Шанхай болса сырткы есжтщ алдында мен! удкен умггпен кутш туп екеп Адамга канша куаныш керек дейаз, жылы соз, юшкене гана камкорлык, пен мешрш адам жаныныц ец улкен шипасы Куантай сол ортальщта кыстап шьщты. Толкужаты мен жеке куэлши алды. Орталык, директоры: «бите темю дзнекерлеупи керек екен, осында калып жумыс гстей бер» дептк Еноекакысына патер жалдап, жумысыиа барып журдк Куантаидын аиел, уйд! куйеушщ келкгшш адмай зансыз саткаи гои, осы здыетаздж маза бермей Яр кун| Мэлске: - Мэке, анау Куантай кашангы уйаз журед!? Бхр куш таз калпына оралса, есы ецбепмтз зая кетед1 той, - деп, ер- азаматтьщ тагдырына алацдаушылык быддрддм. - Бул Куантай бтздщ «туцгыш улымыздай» болды гой, амал кайсы? - деп, мен! созбен кагытып алган куйеуш б!раз акыл-кецесш айтып бердк Туа суык, каталдау коршгенмен, куйеушнщ журегх жумсак жан едд. Муны жалгыз мен тана сезетшдеймш, баскадар одам «сот» деп имешп, тытыз жумыстары болмаса, аулак журуге тырысатын. Менщ ко- цышектшм, кейде ойланбай эрекетке баратыным эйел- Д1к ЭЛС13/ЦПМ шыгар, б1рак Мэлстщ парасаттылыгы, сал- кынкандылыгы уакыты келгенде, эр ктщ нэтижесш колмен койтаидай корсетш жататыны рас. Куантайдыц 1С1 бтр жылдан астам уакытты алды да, акырында оц орай- ын тапты. Эйел1 б1р нотариуска пара берш, жалган кужат жасаткан екен. Уйдд зацсыз сатып, арыстай азаматты далада 153

5а/,ДЬ,Р^та№апоТИдаяГртатьш жШеретж жа«Л* Баягы Куанта А ймЫИ>> деп шу шыгарып, олар да ана жайын «пэтеРА к соцында алаяктыгы ушш Куантайдьщ 9ЙГй'кТмауга алынады. Куантай есейш калган кызы Мен “I™ колы» альт, сотпен кайтарып алган уише «„ К0Н.Ь,апкеАЬажем айтатыи: «жаксы адамдар болмаса, Жер тонкершпкетпей ме?» деп, сол айткандаи, с«з сиякты адамдар Голмаса ем!р калай болар ед>? С1з ом.рге канта екелмесещз, мен“шаруам бтп ед! гой, - деп коз жасын керсегпеи, тер,с Ш‘ОсГкуштайдын басынан откендер. мен оган езшшн араласканым, аягы сэгп болтаны мешн де коцыше куаныш сыйлады. Ертенп ел умт Суцкдрым коздд ашып-жумганша университетгщ екший курсынтамамдап, жазгыдемалыска шьщты. Жанына Едйедеген, : пошымы карта бойлы Кдзтуган бабасын еске туаретш курстас досын ерте келштй К,ыск,ы сессиядан кегпн б!р келш кетш еД, содан берг тек телефоимен тана байланысып, коптен кормеген туцгышымды катты сагынып калыппын. Кушагыма кысып, маукымды бастым. Агаларыныц досын ерте келгешне Мурат пен Максат ерекше мэз. Бала да тамге ушрсектейтшш бглеД гой, а дегеннен Еддгеге бауыр басып алды. Еддге карапайым, мшез1 ашык, бала екен. ©нерден де куралакан емес. Домбыра- дан бастап, гитара, мандолин, гармонь ба, бэршен хабары бар. Халык, эш, эстрада, жыр-терме, тштг балаларга арналган эндер дейсщ бе, кезеп келсе, бэргн шыркап коя бередд. Жасканбайды, кысылмайды. Даусы кандай! Мэлспц ж1пт кезшен бер1 ешкгмнщ колы тимеи, шан басып, балконда Бинт турган мандалишне дейш уш шыгып, Суцкар мен Мэлс те куй тартып, уйдщ 1Ш1 танппрш концерт залына айналып шыта келдд. 154

Ж1пт бар онер1Н керсетш жаткан сон, мен де олардан -1ЙЫН деп, асуйде кунде оз шеберлтмд1 корсете бас- кадыс ‘ мэнт1, келер куш лагман, одан соц тушпара, ТаДЫ эмэ палау дегендей, ты ушрер тсаагмасман, ытэцтнпетшоектаушртшарждаа- дсаудмылм.1 д ында шэйга деп бэл1ш, П1С1рем1Н. Улымныч демалыска кеду курметше жума куш жет1 шелпепмдх дайындап, нагашы апасыныц кара казаиын отка койдым. Бул казан осыдан жуз он жылдай бурый К^ытайда шойыннан куйылган торт кулакты казан болатын. 1шше он литр су сыяды. Хан-Тэчфш жанлаган журттыч молдасы мен тэ)пЫ атанган менщ нагашы атам Кэкеней К,азан течкерхсшщ алдында оте аукатты адам болыпты. Сол замандагы та\\тр дуниенщ барх сол хасхнщ уихнен табылыпты. Осы кара казан келер урпактарына мура болып калып отырып, эулеттер1нщ киел1 заты саналып келген. Мен1ч анам сол эулеттщ сухххктх кенжетаххы екен. Согыстан кейш кызын узатканда, коп мулхк 1шхнен «Зингер» тхгхн мэшинес1 мен осы казанын коса берхпт1. Содан шешем кайда кошсе де, атка мэшинес1 мен кара казанын артып алып журед1 екен. Улкен бхр мейрам, той- томалак болмаса, озшщ арнаулы кабына салынып, ауьыдагы ас уйдщ еч курметт1 жерхнде туратын. Мен Мэлске турмыска шыкканда: «алыста журан гой, нагаитцныц касиепит карп казаны барган шацырагыцнъщ берекест келпйрст» деп ырым- дап, магам сыйлаган. Мен оны каххда кошсем де, озхммен б1рге алып журемш. Ерекше жагдайда гана огам ас пхаремш. Бупн ержеткен улым, ат жалын тартып мшген уланым - Сучкарым жанына жолдасын ерт1п, сонау Семехх оч1рхнен кел1п отырганда, касиетп кара казанымды калай шыгармайын?! Бхл1м жинап жаткан жарыгым к1шкентахх бауырларын сагынып, отбасын ачсап алыстан жеткешнщ 031 бхр отбасы уш^н улкен то1х емес пе! К,ара казаныма кыстагы согымнан сактап отырган омыртка мен жБххктк казы-карта, шужыгымен коса салдым. Коп узамай уйдщ хшш сур ихс1 жайлады. СЬ б1у1сеч1з, казакта Рахххан Матаева деген этнограф галым бар. К,азактыч кара казанынын, касиет! жайында сол К1С1 коп зерт- 155

теген екен. молшылыктыц яс !шсе б!рл1п бузылмайды, б1р-б1рше бау- деп есептеген» депт! б!р зерттеушде. БэрЫз ел б!р казанная ^нЭли^Мар^ан болса: «Кара казан - кара шацырак д°сиыя.кКты,а6руаут1киадз!акнт1НК0бре1лКпсккыОздлыкруырпи,саш, еолйыденкубраликдыыт»кдаенп жаз- кэнШ кмаГаи4курбан ш'“угшаыжкаксаанл. ыСпотыыа.уАсуакь,,лдэкуофшшкеднедме ысьсшпьент калмае уш!н курим кшзден казанкап ттп, ароанын немесе туйенщ ашамайына 1лгеи. Ыстык казапды оттай туе.ргенде бабадарымыз «туткыш» деп аталатын арнаиь, кшз колгап екен Казанный бетш ашык калдырмаган, оос казанды ит халайды деп, тенкерш коядь, екен. Алашапкын кезшде еркек К1нд1кт1ден тукым калсыи деп, каншама оала осы тоцкер1лген казан астында аман калып, урпагын жалгастырды десещзпп! Асыл тукымды Абылай ханньщ ©31 бала кезшде казан астында ажалдан калып, эбден жетхлгенше Толе бидщ туйесш бакты емес пе? «Кдзанга жолама, куйеа жугады», «Кдзаннан какпак кетсе, иттен уят кетедЬ>, «К,ара казан, сэры бала камы ушш», баска да коптеген канатты создер мен макал-мэтелддц мэш болтан касиегп кара казан жайлы айта берсек, эцпмеа таусылмайды. Дегенмен, Туркктандаты «Тайказан» - казандардыи атасы, оны калай ауызга алмай кетем1з? Бхр ф1 кара малдыц тутас етх сыятын тайказанды хандар мен бектер эулетх арнайы соктыртан. Бтздщ заманда Наурыз мейрамы кезшде тайказан оз мшдетш адал аткарып жур. Наурыз тойына асылар казанды ауылда урпагымен оркен жайтан, 031 беделдд бэйб1ше оз колымен майлайды. Бул - «К,азан майлау» ырымы. К,азан майлантаннан кешн, жасы улкен аксакал колын жайып: «Кдзанымыз майлы бол- сын, КДнысымыз жайлы болсын. Наурыз кут-береке экелш, Бак-дэулет тасып турсын!» деп, бата берыгеннен кеГйн, «куанышка асылтан асымыз берекел! болып, елге жетеш» деп тпхек айтып, Наурызга сойылган опз, туйе, баска да малдын 156

басын да бхрге салып, епт! жшт казанныц асты- еТ}мем косып, ^дан кей1н бэйбхше казанныц торт кулагына па °т Жа1а-ен кояды. Бул «халк,ымыздьщ жейтш асы майлы майлы Гдеп ырымдаганы. Асылган глазам бф жакка карай болсыи» а/ ауЬ1л берекеа баскага ауып кетедд, сондыктан К11СаПЬыцТ кисаймай туруы аса мацызды. Казак казанын каза^'аЫкалдырмайды. Казанный, журтта калуы - б!р рудыц 1УЫ болып есептелген. Жау шапканда гама казак Ж0ПЬеЗне карамай кашады. Казак казанды аттамайды. «Казан ДатУгИаПган каргыска ушырайды» деп, казанды айналып откен. Тусшде казан сынса, ауылды аштык жайлап, жут болатынын \"1Д1реД1- Халкымыз ашаршылык кезшде де казан туошдеп °ара каспакты канагат кылган. «Кудай берекесш берсш, коппен керген улы той» дейтш канагатшыл халкымыз неткен дана едщ! Ендеше, кара казаннан ас кетпесш деймтз де! Баба- дан калган дэстурд! сактай отырып, бул кеште кец дастарханга дэу табак ет келгенде, касыегп кара казан туралы осындай б!р мазмунды эцпме айтылган. Ею студент ул болашак филолог- тар едх: -Кереметтагылымы мол эцпме! - деп риза болысты. -Биыл жаз шыга ел аралап, ацыз эцпме, ертеп, жыр-терме жинамакшымыз, - деген созшен кейш Мэлс агалары колдап: - Жтттер, буларыц оц 1с болайын деп тур. «Ел хгш - енер кешпп» деген гой. Алыстагы агайынныц аузында б1з эл1 еспмеген каншама гажайып эцпмелер, жыр-термелер мен эндер бар. Соларды жазып алып, оздерщ журген жерлерще айтып, таратыцдар. 0нер жолындагыларга берщдер, - деп куптады. - Ага, коне эн-жыр, ацыз эцпме дегенге Ед1ге катты кызыгады, менщ максатым баска, - дед1 Суцкар. Мэлс агасы екеум1з оныц жузше ацтарыла карай калдьщ. Улымыздыц ой- максаты б1здд кашан да кызыктыратын. Суцкар созш жалгады: - Мен Семей ещршщ халкы тарткан сынак кааретп-пц эл1 толыкзерттелш бхтпегенш корш журмш. Кырьщ жыл ядролык оомбалардыц астында ом1р сурген халык, сынакты токтатты 157

дегеншен, зардабын зл1 тартып келе жагыр екен. Сынак жылдары дуниеге келгендердщ оалалары мен немерелерщщ денсаулыктарында казхр де ханэрат жок емес. Кдзф ушщцп урпак- шоберелер дуниеге мугедек оолып келш жатыр. Озхм аралаган ауылдардан касхрет шехушхлердд коп керш журмщ. Осы жаздан бастап ел 1ШШ а ралап, сынак, курбаидарыньщ жагдайын зерттемекпш, - дед1 актарылып. - Бэрекелде! Екеущ улттьщ жокшысы болайын деп жур екенсщдер, алдарыцнан жарылкасыи, — деп ип тхлек айткан Мэлс агалары: — Семей сынак, полигоны туралы атом-ядролык, жарылыс- тардыц ак,ик,атын ашкан бграз ецбектер баршыльщ. Солар- мен таныс. Жерпл1кт1 хальщтыц элеуметпк-экономикальщ жагдайын, турмыс-ахуалын, денсаулыгы мен алып отырган медициналык, жэрдемдерш козщмен корш, макдлалар жаз. Республикалык, басылымдарга бер, - деп оз багытын нускады. - Ага, бхзбеи бфге сынак, кезещнде тугандардыц иемерелерх окып жатыр. Коктемде бгр студент жатакханада асылып калды. Кдйнардан болатын. Мен де сол жакданмын. Жалпы, Кдйнар деп айта салганмен, Бас к,айнар, Орта Кдйнар, Аяк Кдхтнар, К,ызыл Кдйнар деп белшедД. Ол Орта Кдйнардан да, мен Аяк, Кдйнарданмыи. Ата-аналарымыз кезшде аралас- куралас болтан адамдар. Экелерг жаман аурудан ерте кезде кеткен. Оздерх торт агайынды жтт едх. Улкен агалары козхнен к;алган, балалары жетелеп журетхн. Мынау Медет деген жшт мектепте жаксы ок,ыганымен, взшен-031 журттан окшауланып журетхн. Бхршш1 курста универде кездестхк. Амандасып туратынбыз. Бхр жатакханада жаттык. Бхр кеште болмелестерх жиналып кинога шакырганда бармай, калып койыпты. Тунге карай келгенде, болмеде болмапты. Ертесше темендеп жуы- натын душта асылып турганын еден жуушы б1р-ак корхптх, - деп, Еддге 031 куэ болган окиганы айтты. - Неден туцхддд екен, жап-жас бала? - дедх Мэлс. - Мэке, жуйкеа оузылган гой. Бэр1 атомныц кварк ©31м сонда он жыл турганда корддм гой. Тап сол Кдйнардагылар 158

куаты 480 килотонналык термоядролык заряд пен 1000 ОкплпожтаоКнТныадныакд, асмудтаерпыбиоам«бКас,аыыннасрыснианудзраормдыаб»ыднегшенекдкиеонгднеорз. койылган, - деп оз быгешмд! косып калдым. - Апа, мен Семейге баргалы берх Дэу кокеммен акылдаса отырып, «Семей полигоны калай басталды?», «Полигонды жабуда кешбасшылык еткеи тулгалар», «Сынак ошагындаш елдймекен тургындарынын, жагдайы» деген такырыптар бой- ынша хзденш журмш, - дед1 Суикар оз тхрлшнен хабар берхп. - Дурыс, балам! Кдзакта кек кутанга: «Экецдх олтхрд1 ме?» деген соз тфкеа бар гой. Сол айткандай, ол полигон сенхн ата-бабаннын тугаи топырагын талкандады, экен мен карындасынды олтхрдх. Олардыц жогын сен жоктамай, хам жоктайды? Кдйтпа, харк! - деп кайрады Мэлс агасы. - Осы кыста бар ом1рш Семей касхретш зерттеуге арнаган жазушы Медеу Сэрсекеев атамен таныстым. Ол кхсхден поли­ гонды жабуга ещ непзп бастамашы болган Кегшрхм Бозтаев деген агамыз жайында коп маглумат алдым, - деп балам тагы эцпмесш бастады. - Абай атацныц: «Адам ата-анадан туганда ест1 болмайды: естхп, корш, устап, татып ескерсе, дуниедеп жаксы, жаман- ды таниды-дагы, сондайдан бхлгеш, корген1 коп болган адам бхл1мдх болады. Естхлерддн айткан создерш ескерш журген кхсх 031 де ест1 болады. Эрбхр естхлхк жеке оз1 хеке жарамайды. Сол естыерден естш, бхлген жаксы нэрселерд1 ескерсе, жаман дегеннен сактанса, сонда 1ске жарайды, сонда адам десе бола­ ды. Мундай создх ееггкенде шайкактап, шалыктанып не сал- бырап, салгырттанып есггсе, не ееггкен жерде кайта ка1гхырып сурап угайын деп тушынбаса, не сол жерде создщ расына коз1 жетсе де, шыга берш кайта калпына кетсе, еепп-еатпей не керек? Осындай соз танымайтугын елге соз айтканша, озшдд танитугын шошканы баккан жаксы деп бхр хахам айткан екен, сол секыдд соз болады» дегеш бар, «Он тогызыншы карасозшде», - деп Мэлс улы хахомнщ созш жатка айтып бердд де: - Жшттер, сол данышпан аталарыц айткандай, ест1, 159

9 бы1МД1, С03 танитын больщдар. Университеттен эйтеуЬ катырма кагаз - диплом алып шыгу ухшн бес жыл журМе1-, улттын жогын жоктаймыз деген талаптарьща нур жаусын! \" деп, экелж тыек, батасын бердь - Эумыи, ага! - Умптерщйд! актаймыз, - десш, ею' жтт те естиярдык, та нытты. Мэлстщ Абайдыц «К^расоздерш» жатка айтатынына, дэл осы сэтте мына талапкерлерге гэптхштеп кулактарына куйып бергенше менщ де когцлш разы болды. К,улактары калкайып, жанымызда соз тыпдап отырган Мурат пен Максат та экелерше ерекше бф тацданыспен карап калыпты. Бвдщ осы бф онер мен гылымды талкылагаи эдем! кеппмхздд узарта туск1С1 келд! ме, Едпе батыр: - Ага, апай, егер каласацыздар, аздерге «Ен/пк-Кебек» дас- танын жырлап берейш, - дедг - Куана тыадаймыз гой. Алдымен жаксылап жайгасып отырып алайык бэршЬ. Апаларыц дастарханын жинасын, - дед1 де, отагасымыз ас кайырып, устелден турды. КДлын шайып келш, улкен диванга ауыратын аягын со- зып, салып отырды. Мурат жупрш барып экесшщ аягыныц астына коятын орындыгын алып келдг де, кундеп эдетшше жумсак корпешесш устше салып, койып бердп Максат тагы бф жастык экелш, экесшщ колтыгына тастады. - Жаным, камкоршыларым менщ! - деп, экео ендд аягын орындык устше ьщгайлап койып алды. Едгге домбырасыныц кулаккуйш келтфш, Сум,кар маган комектесш, улкен устелдеп ыдыстарды асханага тасып, жыр тьщдауга эзфленддк. Бэрш1з жумсак диванга жайгаскан сон, ЕД'ге ортага таяу турган орындыкка отырып, домбырасын ба- яулата шертш, тамагын бф кенеп алды да, алдымен жырдын элкиссасын: ~ «Ецлж-Кебектщ» екх нускасы бар ел хшшде. Ецлж пен Кебек окигасы ец алгаш 1892 жылы «Дала уалаяты» газетхнде жарык корген. Бул окиганы Абай оз шэкфттерше айтып 160

поэма етш жазуды усынган. Оган Шэкэрьм ак,ын: «Жол- беР’п' яки кез болган 1С» деген шыгарма жазыпты. Абайдьщ сыз ^Гагауия да «Ецлхк-Кебек» атты дастан жазган екен. Жа- У/1Ыь1 дуёзов осы дастанды арк,ау етш, осы аттас трагедия 3' Шрап Од 1917 жылы 7 маусымда «Ендж — Кебек» атты пьеса *а3 п'алгаш рет кии уй сахнасында крйылган», - деп баян- °°А шыкты да эуенмен жалгастыра: дап Оу! Кдлкамаи мен Мамырды жаздым бурым, Окыгандар, байкадьщ оньщ сырын. Енд1 айтамын Ецлж пен Кебек созш, Тагы сынап керщы муныц турш, - деп, жырга басты. Ту Т1ккен Тобыктыныц колбасшысы — Жуантаяк, Токтамыс деген кю. Жамагайын жакыны сод кюнщ Бар екен Кебек деген бф шил. Од Кебек мыкты болган жас басынан, Токаи да тастамайды оз касынан. «Жасы бала болса да, жаны отты» деп, Артык керш не сабаз жолдасынан. Он бесшде Кебектщ аты шыкты, Атты жаяу бэрше б1рдей мыкты. К031 отк1р, караторы Ж1пт екен, Орта бойлы, тапалдау, кеч иыкты, - деп сипаттап ала женелдь «Еддге Кебекке уксайды екен-ау», - деп оилап койдым 1шшнен. Ед1ге узак жырлады... «Улы жолдьщ бойында «Ендж-Кебек» мазарына тзу епп, куран багыштап ©тпейтш жаи жок. К,ос муцльщтыц ескертмшшщ тусынан оте бергенде, алыстан булдырап 161

Енлж пен Кебекке укш шыгарылган тебе коршедг. Бул то- бен! «Акмагамбеттщ бит» деп те атайды. Ек1 есм жасты ат куйрыгына байлап жйергенде, бупнп ^кесеие тургам жерге дей1Н, кыл аркан киылып тускенше суйреген деседЬ, - деп дастанньщ соцын корытты. Жырдыц калай аякталганын да бммей калдым. Эншешнде уйыктап калатын епздерхм де ауыздары ашылып, тырп етпей, Ед1геыщ аузын багып калыпты. - ПНркш, ата-бабадан калган асыл мура - осынау жыр- дастандарга не жетсш, бэрекелдЕ - деп койды Мэлс. - Туйдектеле топлген жыр киелг домбыра угймен астасканда жыр кудфетшщ не екенш тусшетшдейсщ! - Ер екенсщ, Едйе балам! - деп, мен де риза болдым. — Осын- дай «сепз к,ыры бф сырлы» жштп тэрбиелеген ата-анацнан айналдык, оркенщ ессш! - «Жштке жет1 онер де аз» деген, досым, озщдд дамьпудан шаршама, тек алга! - деп Суцкарым да жан досына дем берш КОЙДЫ. - Жтттер, агаларыца сендер не айтасьщдар? - деп Мэлс ек1 кхшкентайга жайдары жузбен карады. - Еддге ага, рахмет, б1зге унады! - деп ек1 ул еркелей, косанжарласа жауап катты. Ед1генщ балажан екеш бхрден байкалган, казф де екеуш шакырып, бауырына кысып жатты. К^ус ушса канаты тала- тын улам-байтак казыналы жердщ дархандыгы осы баланыц кокфепне конгандай. Даланыц тазалыгы дарыган кецш нет- кен кец едд. Б1р бойында акыл-парасат та, онер де, мешрш де бар. Осындай досы бар Суцкарыма будан былай катты алавдап, бузык балаларга косылып кетпедг ме екен деген жа- май оилардан тыйылатын шыгармын. Ек1 агасыныц ауызда- рын багып, кастарынан ушрхлш шыкпай журген епздершнщ де жандуниесше охр озгерк: журш откегй анык. Себеб1, кешелг оерг шацырагымызда айтылып жаткан парасатты эцпмелер, баи фольклорымыздан алынган мысалдар, эн мен куи юшкентаи журектерге эсер етпей калуы эсте мумкш бе? 162

у,-,1рбмаедй0к1-а1 0ЯСК.Я кездер] колдарына домбыра устай бермеупн им ын, агалары келгел! олар да бул аспапка ель п жур- Домбыраныц унш кумарта тьщдаиды. уйфеекте ^^дец.п, 0ткеиде балаларымен куй сайыс жасап, МЭЛырагымыз керемет б!р шаттыкка боленген. шаН ^‘й _ Казактыц жаны гой, - деген Мэлс. - Итальяндар ге операсымен, орыс балалайкасымен эйгьп болса, ыз езгелерге кушмен танылган. К|азак,тыц куш мен Ка3пына дуниеде тан калмайтын жан жок шыгар! «Уяда не *свН/ ушканда соны мерсщ» деген бар емес пе, улдарыма карап маркайып отырмын, менщ домбырага кумарлыгым балаларыма да дарыпты, демек казак, дуниетанымы келер урпак,к,а да жалгасады деген соз! ма, - дедгм мен. - Мына ба- - Эрине, Маке, оган соз бар лаларымыз ертец жаз шыга Шыцгыстау бауырын аралап елдщ тарихын тугендеп, жогын жоктауга шыккалы отыр екещ батацызды берй-йз! - Айналайын, Сучкар, Едйе! - деген Мэлс сэл указ отыр- ганнан кейш тамагын б!р кенеп альт. - Ултымыздыц жау- Ьарларын ертец элемге танытатын мына сендерсщдер. Эуезов аталарыч 1957 жылы туган елше соцгы рет келгенде, жерлестерше былай дептк «Менщ аздерге айтайын деген ар- манды, иэ, иэ, асыл арманды созш бар едн Шьщгыстыч ел1 мен жерг! Сендер дунняга Абайды бергенсщдер!.. Сендер халкыма зл1 Абайдай перзент бересщдер... беруге тшссщдер... Бересщ! Мен оны кормей кетш бара жатырмын. Элде сол мына кара табандарым арасында тур ма екен? Осы Кдрауылда, анау Жн- дебай, Орда бойында мен де жалацаяк жупрш жургенмш. Мухтардьщ аягы аспаннан салбырап тускен жок. Халык пен халык, адам мен адам бышмен течеседк Улт дунняга бер- ген тулгалы ул-кыздарымен олшенедД», - дептг. Бэлкш, улы Мукац арман еткен, умгг куткен айдарлы улдар оздерщ боларсыцдар? Менщ оган кумэнш де жок! Талап-ниеттерщ оц болсын! Жортканда жолдарыц болсын! - деп, батасын бердд. 163

Ед1ге де улылардьщ мекеш болган Шьщгыстауда туган. Кдзак,к,а Абай, Шэкэрш, Мукдндай перзент сыйлаган Шыц- гыстау гой. 031 оте эцпмешы. «Жер оцпмепи, жер эцпмецп болгасын ел эцпмеии. Жер - анасы, ел - баласы...» деген улы Мукднныи соз1 бар. Келгел1жыр мендастанды, юшкентаиларга ертепш айтуындай-ак, айтып жатыр. Соз саптасында небф макдл-мателдердд колданады. Шешенддк создердщ тиепн агыткдн кезде, сарк,ылмайтын таза кдинар ма дерсщ. Мэлс демалыс уакыты болган сон, ею юшкентайды ауылдагы ата- ажелерше апарып тастамакдш болды. Агаларыныц жаны- нан к,анша кетюа келмесе де, Мурат пен Мак,сатты жолга дайындадык,. «Енд1 к,ашан келеаз? Ыздх умытпайсыз ба? Тагы келп-цзнп», - деп Ед1ге агаларымен к,имай-к,имай к,оштасып, Сункдрды кдйта-кайта к,ушак,тап, ею батыр ауылга тартты. Суцк,ар, Едтге ушеуш13 кдлдык,. Ею жшт куш бойы ару Алма- тыны аралап, муражайлары мен мадени ортальщтарын тама- шалап кдйтады. Мен жумыстан оралган сон бас косамыз. - Кдлай жтттер, кыдырып болдындар ма? Сункар, Ед1ген1 Алматынын аруларымен таныстырдыи ба? - деп азыдеймш. - Апа, к,ыздардын бар1 613 сияклгы демалысвд шыгып кетштт Талапкерлер гана кдлыпты, оларды «балмуздак.» деп мазакдап, Едекен менсшбейдг, - деп кулд1 улым. - Апай, 613 корген кыздардьщ бар1 орысша сойлейдд, казак, Т1ЛД1С1Н кездеспрмедж. Мен сиякты он тогызыншы гасырдан келген киялиды кайтсш, - дейдх Едйе батыр. Менщ дамд! тамагымиан алып отырып, откен-кеткенлд еске аламыз. - Апай, Кдрауылда канша уак,ыт турдьщыздар? - дед1 бф куги Елдге. — Суикардьщ акесг Кдрауылга жумыс бабымен бар ган ед1, сол жерден уи берш, бфаз уак,ыт турдык,, Сункар досынньщ ата журты сол жакта гои, - дегенде, мен Эмф екеуш13 дщ жастык, шагымыз, жаксы-жаман отбасылык, даурегнм13 откен мекенге деген сагынышымды жасырып кала алмадым. Сол

; семейдеп сынак полигоныныц тарттырган зардабы жкеазйдыепындСа\"03КбПоилаглаыысдпае,нСубчхркаазрыэцмпжмуезл!епалбаберурдтшы.п©, жз атнуаырсытаорты- Жа”жанып тыцдай калды. Едйе болса, эр созше мэн берщ, Та”цгон туралы тыцдаганда, тшт: муцайып отырды. Мен Се- П°Л кызметтес болган Гулшай деген курбымныц полигон- пмпаеипйадалейыксеызбпе, болып ауырып, узак жылга созылган дертшеи жалгыздыкка да шыдай алмай, Ерттке озш тас- тСа\"п жШерген тагдырын эцпмелегешмде, екеух де кызга де- ген аяныштан капаланып калды. Жас жандарына толкыныс тугаидай болды. • _ Дпай, менщ 03 басымнан осыган уксас жагдай огп. Тшт! ал1 кунге соньщ эсершеи айыга алмай журмш, - деген Еддгенщ жуз1не аныктап караганымда, козшен туцгиык муц байкалды. - Мен озш Клайнарданмын гой. Атакты Абыралы тауынын, етепнде орналаскан елдд-мекешмгз кезшде аудан орталыгы болган. Ата-эжелерш айтып отырушы едг, жги жарылган ядролык думпулерден кешн бурынгы шеб1 шуйпн, табигаты гажайып ©лкеде тартылган кол мен суалган булак кана калыпты. Мьщгыртып кой еарш, табын-табын сныр мен ушр- уйхр жылкы жайылган масатыдай кыраттар да кыркылып тускен. Жайкалган жасыл ормандар курап, алкаптар семш калган. Тау-тас пен тобелер орттен калгандай жалацаштанып, бурын болмаган жырым-жырым жыралар пайда болыпты... Осыны айтып, Ед1ге уназ калды. Менщ коз алдымнан сол кездеп Абай жерг колбеп еткендей болды. - Жерплгкт! хальщ алгашкы жылдары кокке котерМетш алып сацыраукулакка тацдана карайды екен, - деп эцпмесш жалгастырды Едйе. - Не екешн бымейд1 гой, кайтсш?! Епшм тусшддрмеген, каушн ескертпеген, жердщ думпуш де тусшбейдк Зор куатты сутеп бомбасы сыналып, одан оздерше аждаЬадай болып ажал аранын ашып келе жатканын ол кездщ адамдары бхлген де жок кой. Эйтсе де адам баласы аскере сезштал жаратылыс емес пе, сацыраукулак кайта- кайта коршген соц, сокыр болып калмайык деп, кездерш 165

жауып коз суырган жарык, сэулеге к,арамауга тырысады екен... - Дурыс айтасыи, - деп созге килжтш мен. - К,арауылдыц улкендер! айтып отыратын, «Табигаттьщ жумбак, кубылысы деп капа кабылдадык, кои, ешкш 01зге кенестхк режимнщ жа- сап жаткан сумдыгы жаиында тусшддрмедх», — деп. - Апа, Ед1ге зерттеген гой, бул такырыпты быедк - дед!. - Мен де зерттеп жур емеспш бе? - Екеупцз эрштес болдыцыздар, ен оастысы, жастар бул каарет туралы умытпаулары керек деп ойлаймын. - Дурыс айтасыц. - Арада жиырма шакты жыл откеиде Кдйнар, Саржал, Кдрауыл, Долой елдх мекендершщ халкыныц денсаулыгын тексеруге Еылым Академиясынын Президент! К,аныщ Сэтбаевтыц тапсырмасымен экспедиция шыгады, - деп созш жалгастырды Едгге. Сосын маган карап: - Слз бБйп пе еддцй? - деп сурады. - Естхддм гой... - Оларга полигонда жасалып жаткан сынактардыц адам денсаулыгына типзер эсерш, радиациялык жагдайды зерт- теу мпвдеттеледд. Сол экспедиция журпзген зерттеулердщ нэтижеанде гана семейлжтер кокте коршетш сацыраукулак пен жер асты дгрышщ купиясын тусше бастайды. Бхздщ ауылдагы алгашкы жарылысты кергеннщ жартысынан коб1 сол кездщ озшде омфден ерте отш кетштп - Иа, иэ, олардыц урпактарыныц жай-куйлерш айтсайшы, кейш мугедек нзрестелер дуниеге келе бастады гой... - Апай, соны айтсацызшы, сол кездеп мектеп жасындагы балалардыц жартысынан кобх кан ауруымен, «сэуле ауруы- мен» наукас болып шыгады екен. Сол сиякты, езше-031 кол салу деген дерт шыкты. Бул - сэуленщ психикага эсершен пайда болгаи ауру. Кдрапайым адамдар оныц мэшсш тусш- генше тагы уакыт отш кеттЕ - Кдарет деген сол, - деп курсшдш мен. - Мше, апай, мен солардыц ортасында естш гой, - дед! 166

- коз! мелтыдеп. - Менщ де бойымда дш каст! к бар. ЕД|ге к°\" ш купыя ашайыи, оны мыиа Суцкар бмедЪ бала Мен С13Г^ е дс1д келе жатканда, дертке шалдыгып, омхр жгб! КеЗДеН31Лген б!р к,ыз бар ед!... аты - Айбарша болатын. Мше, еРте у гдкыт 0ТП, СОЛ Айбаршаныц елеа менен калмай, кайда йяасам, б!рге Бхесш журедд. ‘ КМеищаузым ашылып, колымдагы шаи касыгым алдымдагы , Семе тусш кеткенде, сацгыр еткен дыбыс шыкты. Ке 1 к,ойшы? - деппш сасканымнан. Гулдераймен бдргетургаи кезде акылга конбайтын небдр мистикалык окигалар болаты- ы еС1ме тусш кетт:. Айкезбелт оар Гулдерайдыц карацгы болмеде елее сеюддд колбецдеп журетдш коз алдыма келдк - Сенбейаз бе? - дед1 Еддге. - Сенем гой, балам, - деддм мен муцайган дауыспен. - Коцьд-куйщдз туссе, айтпай-ак кояйын... -Кулагымыз сенде, айта гой. - Айтшы, Едйе, - дедх Сучкар да, досыныц бул сырым бысе де, тагы бф тыцдагысы келш. Улым эцпме магам калай эсер етер деген сыякты, бетше алабуртып карап кояды. Едхге Айбарша есшдд суйген кызы жайлы эцпмесш баста- ды. Б!з уйып тындап калыппыз. Бул курение пен сагынышка толы узак уакига едд. Полигон зардабынаи ак кан ауруы- на шалдыккан эдемх кыз Едхгегйц колында журш кетштд. Еддгенщ аузынан еспгенш бф коркем туындыныч жупн аркалай алатын салмакты нэрсе едд. Эсершен копке дегйн аиыга алмадым. Бф-ею кунде екд студенттщ демалыстары аякталып, Семейге аттанды. Оларды кимай шыгарып салган с°й, уйде жалгыз калдым. Елепзетшдеймш. Эр нэрсе ойы- ма оралды. Коптен ашпаган компыотершд! косып, жазуга отырдым. Бойымды шабыт кернегендей. Бул жолы бойым- ды буып, озепмдд жарып шыгуга асыккан Еддгенщ окигасы едт Саусактарым периетактада жупре бастаганда, шабыт к,аинары шыгар козш тауып, бдр жецдлддктд сезддм. 167

Блеске айналган ару Айбарша екеум1з бф сыныпта окыдык. Мектеп табал- дырыгын аттаганнан сабак,к,а бфге барып, бфге кайтатынбыз. Озат окитын ол алдыцгы партада шоктай жайнап отыратьш, ал нашарлау окитыи мен барлык, бузык балалар сиякты арткы жак,та отырушы едхм. Айбаршаныц оц жагынан келетхн соцгы партада оган карап отырганды жаным суйетхн. Аршыган жумырткадай эппак жузх «Ер Таргын» жырындагы: «Кдра жерге кар жауар, карды кор де, етхм кор. К,ар устше кан Та­ мар, канды кор де - бетш кор» деген асерл1 суреттен бф ау- маушы ед1. Эдем1 кыз болатын. Кдлыц кхршктер1 кайкиып, бота коздерш колегейлеп туратын, ал апасы тастай кылып орш беретш макпал кара шашы аркасында еркш косхлш жа- татын. Устше кылау жуытпайтын тазалыгын айтсацызшы! Шхлтерлеген эппак жагасы мен акша кардай ак алжапкышы, кос бурымга байлайтын ак бантип кандай едх. Сабакты да уздхк ' окиды. Есепке шоркак мен байкус эрдайым Айбаршаныц комепне муктаж едш. Мен тана емес сыныптагы балалардыц бэр1 математика, физика, химиядан бермген уй тапсырмала- рын Айбаршадан кошфетн-хбхз. Жанына жакындап отырганда хош И1С1 жанымды баурап, есшд1 кетфушп едд. Кейбф ку бала­ лар Айбаршаныц жанына сабак сурау ушш емес, сол жупар шсш жутуга баратындай. Эттец, сол Айбаршамыздан бф сэтте аирылдык та калдык. Оган да сум полигон кхнэлх! Едхге терец дем алып, аз-кем унсхз калды. Айбаршаныц эсем беинесх коз алдымызга елестеп, улым екеушю эцпмеш1 жшттщ аузына караймыз. - Аккудаи эдем1 едх Айбарша. Бфак оныц бала кезден аягыньщ кемтарлыгы бар болатын: оц аягыныц басы сыртына карай 01ткен ед1, соныц салдарынан аягын бфаз суйрете ба- сып журетщ ед1. Кдшкентайдаи бфге оскен со1-х, ол кемшхлхк бхзге бхлшоейтш де. Баска балалар сиякты жупре алмайды, жупрмек турмак, аягын жылдам баса алмайтын. Аягына баска кыздар сиякты эдем! топылаи да кие алмайтын. Мен коргелх 168

еасрШна,йэыкеааякаяккшкмгптмжд!тфаршнакйиыедгьапЖсыасрыысопсекненкаслаайдыанн аягы да тжтхрщ акеленн. Кейбф шошакай кыздар мектептен кайтканда: «Айбаршага карап хшш пысып кетт!, тезхрек журейжыц, мен жркеаатпнеыкбеметрдкеаейнашдяешг,ыхАн»йдсбуеапир,ршеатлаедныыомацсыыбзопгтаактекулосещзждеаартлшаытепы,жнк.аусОлыгтаоннлдыеапшй,кзмыашемнаыщн- ренжшейтш, кандай акырын журсе де, шыдайтын мен еддм. Баскалары ундемей-ак, бхзден оза беретш. Сол Айбаршаныц Дэуп деген жалгыз агасы болды. «0скенде догдыр болып, Ай- баршаны емдеймш», - деуцп едй Расында да, мектеп бтрген сон, Семейдеп медицина институтына тусщ, окып журген Анасы улыныц арманына сенеттн. К,ызы кейде капаланса: «Дэупжан бес жылдык; окуын бтрш келт сеш емдейдх, сабагынды жаксы окып мугалхм бол», - деп сабырга шакырып отыратынын талай еспгем. Меш жыр-дастанга кумар еткен де Айбарша болатын. Ол да домбыра тартып, эн салатын. Бхзге эдебиет пэншен сабак берген Дулат деген агай болды, езх'жыр- шы, термеии. Сол кхсх сыныптагы бэршюге олец-жыр, дастан жаттаткызатын. 0зара жарыс уйымдастыратын. Сайыс бол- са, ауданга, тштх облыска дейш апаратын. Айбаршаныц уга ашык, зердеа де мыкты кыз болды. «К,озы-Корпеш - Баян сулу», «Ецлж-Кебек», батырльщ жырларын да коп бхлетш. Ол жаганан мектеп турмак, ауданда оган тец келер жыршы жок- Ауылдыц кариялары бхр жерге жиналып алып Айбаршаныц жырын тыцдар едд. Ол домбырасын кагып-кагып жырлай жоиелгенде, жыр аякталганша тамсанып, тацдай кагып оты- рудан мен де жалыкпайтынмын. Одан калыспайын деп, мен де жыр уйренддм, Айбарша екеушй макамды бхрге жаттайтын- быз. Солай эрдайым Айбаршаныц жанынан табылып, керек кезхнде кол ушымды созып, кабагына харбщ туссе, журепм жараланып журш, менщ алгашкы махаббатым оянганын сезхнддм. Оныц да маган деген ыкыласы ерекше екенш сезетхн ед1м. К,олына тускен жаксы кггабын ец алдымен маган ала жупретш. Радиодан жаца эн естш, жаксы хабар тыцдаса да, 169

соны маган жеткхзгенше асыгатын. Кездескешмхзде канхца узак, болса да байыппен маган эцгшелеп шыгатын. Сабакты да бфшп ок,итын болдык. Оньщ денсаулыгына карай ма, менщ ата-анам да, оньщ эке-шешеа де, тштх сыныптастар да унем1 б1рге журетхшмхзге коцхл аударып, созге хлестхрш немесе шек- теу коххган емес. \" Алгашкы махаббат - ей куштх, ец кхрхшказ, ец эсерлх сезщ емес пе?! Кейбф психологгардьщ айтуынша, шынайы ма­ хаббат, бхреудх олхп-ошш сую — ер азаматтыц оойындагы бар асыл касиегп оятып, шабытын шалк,ытып, акыл-парасатын арттырып, талантын шындайды екен. Сол аиткдндай Айбар- шамен жарыса дзетам жаттап, сурет салып, кхтап ок,ып мен катты озгердхм. Кдшангы уххкушж бола берегйк, коктем шыга кас карая ауылдьщ сыртындагы жотага карай кыдыратын болдык. Айбаршанын аягына ыцгайлы жерд1 тандап коямын алдын ала. Екеумхз кол устасып кьфга карай аяндаганда сол белплеген жерлермен алып журемхн. Дэу1т агасы экелш берген магаитафонын ала шыгамыз да, кыр басыида эн тыцдаймыз. Бхрде Айбарша: - Ещге, ертец мен: Дэугг агам озшен Семейге ала кететш болды, - деп кофлаздеу айтты. Журепм зу ете тускендей бол- ды да: - Неге? - деддм жулып алгандай. - Менщ былтырдан берх мурнымнан кан акса, токтамайтын болып жур, соган апам мен кокем уайымдап жур, - дедт - Неге оны маган ертерек айтпадыц? - деппш, озш бфдеце хстеп жазып алатындай. - К,айтем айтканда? Дэу1т агам экелш 1шк1зш жаткан дэрхлер де комектеспей жатыр гой, - дед1 муцайып. Айсыз карацгы болса да, оньщ бота козше жас уйхрьлгенш сездш. Кхшкентай, нэзж саусактарын екх колымныц ортасына салып сугпп жатканымды озхм де байкамаппын. Екеумй узак осылай жотаныц устхнен кешкх ауылдыц жылтылдаган шамдарына карап отырдык. К^оцыр самал еехп, кыздьщ шашыныц жупарын сездш. Унсхзбхз. Ештеие айтпасак 170

ерТен Семе Акыры сол к,орк,ыныштьщ эсершен: НаМДБармай-ак койсац кайтед!? - дедш. '1 к й ы екен. Дэу1т агам айтты, басымнаы аягыма деиш \"Б пеитгенге туарш каратам, ауру кай жерде турганын тУгел.Р • эйтпесе, аскынып кетсе емфше каунт болады екен'Ертерек емделген дурыс дейд!, - дед1 де сол кещлаздеу калпы орнынан турды. - К^айтайык, па? - деп мен де кетерыдхм. - Иэ, ертецп жолга жиналуым керек, - дедд де, ауылга карай адымдады. . - Жарайды, - деп соцынан местам. Жак,ындап келш оц колыиан устап алдым. Солай к,ол устаск,ан к,алпымызда ауыл 1шше мрдж те, взшюдщ кошемгзге туспк. Уйшщ жа- нына жакындаганда кушактап алып, бауырыма бастым. Кдрсыласпады. - Уайымдама, бэрг жаксы болады, - дедш. Маадайынан суйш коштастым. - Коркженше, - деп колын уысымнан жайлап тартып алды. К^имай-кимай саусактарын сауып турып шыгарып, какпа алдында казыктай кадалып кала бердьм. Махаббаттыц ез куаиышы, шаттыгы, муцы мен сыры бар екен. «Гашыктьщ - дерт» деген рас соз екен. Еашык болган адам озгелерден ерекше болады. Бхрак ол дерт жайлы ешкшге жан сырын актара алмайды. Бул дерттщ жайын тек гашьщ болган жан гана бмедг Айбарша келгенше сагыныштан саргайып, кайгы шектш. Мектепке жалгыз барып, жалгыз кайтам. 1шш жа- нып, уиге сыймаган соц, екеум1з кыдыратын кырга шыгып, сенделш журем де коям. «Аракашыктык - бул сезшшкздд ныгайта тусетщ гашкентай гана кедерп» деп ойлаймын 1штей. ул кедергшщ болуы мацызды екенш тусшддм. Арамызда шакырымдар жатса да, 613 каз1р сонша жакынбыз. Осы кездеп К0ЩЛ-КуЙ1М13Д1, сагынышымызды самал желге балар едш: кезге коршоеидд, ограк сезшесщ. Айбаршасыз эр кунш жылга 171

тец болды. Ол кезде ауылга мобхдльдх байланыс бармаган. Хат та, хабар да жок- Ата-анасынан жаиын охлуге оатылым оар- майды. Мектептегх сабак, бхтхп, жазгы демалыска да шьщтык. К,ыздан элх хабар жок- Бхр кунх ауыл сыртындагы аялдама жак,та журсем, Айбаршаньщ анасы келе жатыр. Сондагы куанганымды корсеихз гой. Уятты коиып, жаныиа жетт бар- дым да: - Апа, амансыз ба? - деп амандастым. Аркалаган коржын- кохпалагы бар екен. - Аман ба, балам, - дегеи улкен кхсхнщ колындагы жупне жармастым: - Апа, ауыр ма? Уйге деГаи апарып берейш, - деддм. - Котерш келем гой, рахмет, айналайын, - десе де, кар- сыласпай, колындагысын маган устата бердй - Кдйдан келесхз? - деп коям, кайдан келе жатканын шпм сезсе де. - И...и... балам-ай, неспт сурайсьщ. Айбаршам ауырып Се- мейге докдырга жатып калган. Соны корш келем, - дедд. - Бэсе, сонгы токсанньщ аягынан сабакка келмеп едд, - деп созге тарткан болдым. Эйтпесе, сынып жетекхш айткан оньщ ауруханага тусхп калгаиын. Екх айда алган жалгыз хабарым сол болатын. - Денсаулыгы жок кой, жарыгымньщ. Окуды кайтедх? Мына полигон дегеннен келген кан ауруы дептх. Дэухтжан емдетш жатыр, - деп баласыньщ дэрхгер екенш сездхрш койды. - Ендд Айбарша калай екен? К,ашан келедд? - деп мен тыкактап барамын. - Жаксы дейдк Дэуггжан озх демалыска шыкканда экеле- мш, — дед! гои деидд момын апамыз. Ол Дэудтжаныньщ кашан демалыска шыгатынын бхр К^удай бхледй Уише дедин жеткшп салып, апама дурыстап карасам, жа- нары дура Аиоаршаньщ козх, снреп калганымен, кас-кхрпш, КЬф мурыны бард уксап тур. Кунге куйген оЧд караторылау. Басындагы орамалыыьщ к,о^ырайып турганына Караганда, ток,пак,тай шашын желкесше тушп алган-ау. Орамал асты- 172

намсааггыарнгыанп самай шаштары буркырайды. ©зим Айбарша- жургенде, анасыныц жылы жуз1 мен уксас рещ ны, епмд> елжфетш жШердх. К,ушак,тай алрым келсе де, Ж сШбей калатынын бхлхп, тартындым. Содан бастап К^удайдан т1у у;тжанды тезхрек демалыска шыкса екен деп тьхеп, ею К031М аялдама жакта, «жетешн десем жете алмай журген ясокпын ба» деп эндетш, апама алаша токуга комектестш. Кырга шыгып, Айбарша екеумв кыдырган жерлерге барып, сол кундерд! сагынып еске ала журш, тастан кына кырамыи. Оны апама экелш берем. Апам жун бояйды. К^ып-кызыл боп С0Л1 шыккан кынага жундд салып, сщддрщ алган соц кунге жайып кояды. Юшкеитай кезшхзде ним екеум1з сол Кызыл бояуга асыктарымызды да бояп алатынбыз. Жаз бойы андыганымыз пошта жэгтпне келетщ газет-журналдар. Ба- сынан аягына дейш окып шыгып, кейш кайталап тагы окып, ермек етемхз. Бфде Семей облысын баскарган, полигонды жаптырган азаматтардыц б!р1 Кешфхм Бозтаевтыц сухбаты республикалык басылымга шыгыпты. Соны окып отыргам. Сол сухбатта полигонга катысты сумдыктардыц кобш ашып айтып, бвдщ Кдйнарга да токталган екен: «Семей облысын- да онкологиялык аурулар 1шшде «К,айнар кааретЬ> ретшде алдымен лейкоздар - кан рагы корхгйс береди Оньщ себебц радиациядан бфхшш кезекте кан тузеунп жуйелер клеткала- ры 1стен шыгады, лимфоциттер - канныц ак тугарийктершщ коп болхп еледй Полигонга оте такау аудандарда ак кан ауруы уш есеге асып кеткен. Осы лейкоздар бойынша Кдйнар, Сар- жал, Кдрауыл, Долом, Знаменка елд1 мекендерх бфшшх орын- да болды», - деп нактылап туандфштк Есше Айбаршаныц анасыныц «полигон дегеннен келген кан ауруы депт1» дегегн тусхп, жанымды коярга жер таппай, киналып журдш. Сейтхп жургенде, бф куш аялдама жактан узынды-кыскалы екх бейненх алыстан козш шалган. Аягын суйрете басып келе жаткан менщ Айбаршам екенхн бфден таныдым. К,асында Дэухт агасы. Куаныштан журепм аткактап, аузыма тыгылып, к,арсы жупрхп келем. Жакындаганда баяуладым. Алдымен: 173

- Ассалаумагалейкум, - деп Дэудт агага кол берддм. Од оц колындагы шабаданын сол колына ауыстырып, менщ к,олымды алды. Айбаршага: - Сэлем, - деддм, жастардын бдр-бдрше жолдайтын эдетдмен он колымды котердп. Ол да: - Сэлем, - деп жымигандай болып, он колын котердд. 0з1 кудай арып, шыбыктай болып к,алыпты. Басына кызылала жЮек орамал байлап алган. Онысы бас тердсдяе жабысып калгандай болып кордндд. «Шашы каддда?» деген ой зу еттд. К,орык,каинам журепм тарсылдап кеткен. «Шашын алып тастагам ба, 031 де шоптей солып капты гой!» деген ойдан бой- ым муздап кегп. Сол жылы 013 тогызыншы сыныпка баратын ед^к. Айбарша мектепке бармады. Меы жалгыздан жалгыз мектептен кайтып келе жатамын. УГпгпц жанынан отш бара жатып, мойыным- ды созып ес1пне карап коямын. Б1рде сабак сонында сынып жетекш1М13 келхп: - Балалар сендер Айбарша достарыца барып халш сурап журс1чдер ме? - дедд. - Жок, апасы уйше ешкхмдд к1рпзбейдд екен, - дедд бгр кыз. Мен эке-шешесхнен, агасынан батып бара алмап едхм. «Енд\\ не болса да хал сурап шыгайын» деп шештхм. Шарбагынын ал- дына келгенде, журепм тарсылдап, аягым ары карай журмей койды. Санап басып какпасына келддм. «Кдшкентайымнан б1рге жур1п, кетер1нде махаббатымды да сездфш, ендд ауырганында сонша тартыншактаганым калай, т1пт1 серттен тангандай, муным уят емес пе?» деп, озшдд кайрап, какпадан аттадым. Абырой болганда, аргы жактан Дэухт шыга келген!. Амандыктан сон: - Айбаршага келддн бе? - дедд. 031 кецьасдздеу. — Иэ. С13 Семеиге кайтпапсыз гой, — деддм, эйтеудр бдрденв аиту керек оолган сон- Эитпесе, нем бар бдреудщ кайткан- кайтпаганында. — Айбаршага аландап калып койдым. Келер жетдде ке- темхн, — дедд де, маган уйдщ есшн ашып, алдымен мен! жд- 174

К,ысыла-к,ымтырыла кфш келе жатк,аи меж корш берд1- нанаакс-тыаБ:йаырчшнатнаойх,рЕгедешсешдоксеьлщесщкедледр! гАойй,н-алдаейпьшку, не»ке/уш Т1ШР' э«нКпапм!еУаяйтт-ыайп! жМауиныднадйа кбуоалнаартыедпы|„и гбойы>>геднедпе,' баяп „лдым. Апасы мен, ашык еактен тупмрп болмеге\" \" Акейрошаршкемрнпетсешр ашлдетыкнедаышсытреысепк, теоркнаьлшкнаныппоштыл,р, еГкш Ме, журдх. Аягына тусеп'м кок гулдерх бап ут УРД 4 ' Кс1Рсы алп кызылала ора^Т^мГп т“ КИ‘™ Басында 7 туратыи кара ма клал кос бурым казхр жок. Мойны узхлердей жщ-жщнххке болып, басын арен устап тургандай элжуаз корп-хдх. - Едхге, сэлем, - деп нэзхк колын созды. Бота коздерх кхртшп кетшть Бурын жумырткадаи эппак, томпиып туратыи бетх де солып, жудеп калган. - Салем, Айбарша, - деп колын алдым. К,олыныц саусак- тары шидей, етсхз. Бойы узара тусш, ихлщхареп кеткендей. Карсы алдымда журепмде осы уакытка деГпн аялап келген асыл бейненщ елеа гана тургандай. - Сендер эцпмелесе берпддер, мен казхр шэй экелейхн, - деп улкен кхс! жупрш жур. - Мында отыр, - деп, маган тесек жанындагы орынтакты нускады. Рахмет айтып, жайгастым. 031 кайтадан тесепне отырды. - Кдлайсындар? Сыныптастар калай? - деп сурады. - Жаксы. Бэр1 саган келмекпп болган. Алдымен мен кхрхп шыгайын деп келддм. Ендх олар да кезекпен келедд гой, - деп Коям отфхктеи. - 0зхм де сенх неге бгр келмейдх деп ойлап еддм, - дедх куткенш бглдхрш. «Кдндай оцбаган жштпш! Суйген адамымньщ кощлш жарым етш, козш когертхп кутпрш Койган екем. ©зх ауырып жаткаххда ец болмаса халын сурауга жарамаганым ба?» деп озхмдх хштехх сопп отырмын. Бхрдеце де- уге бет жок, назарымды томен салып отыра бердш. Жагдайын 175

сурай ын десем, козш корш турып, аузым оарар емес. Улкен кхс! ортадагы устел устше патноска салынгаи шэйдщ тэттиер! мен ек1 кесе экелш койып бф кетп. Айбарша да указ. Менде де т\\л жок. Улкен К1С1 куман мен шайнек экелш, екеумпге куйды да, «уапелге жпцындаспцдпршы» деп, тагы кетп. Схрэ, бЬдх «уялмай онаша сойлессш» деп жур-ау. Айбарша орнынан турып устелдщ жамыидагы орындыкка отырды, мен де жакындап келш, шайдан алдым. Айбаршага жакын отырдым да колыи алып, екх алака- нымнын ортасына салып, баягыдай ып-ыстык, ершдершмен суйд1м. Бауырыма тартып кушактадым. Денеа кур суйек бо- лып калган екеи. Басын иыгыма койды да: - Шашымды сыпырып тастадьг ауруханада, сэулелг тера- пня кезшде, - дедь - 0зщ аман болшы, шаш оседх той, - дедш тъ-пм кур- , мелш. Сушктшнщ мына халхне козш уирене алмаи, гштей куйзелт отыр едш. — Дэугг агам да солай дейдд, — деп жымиды Аибаршам. Баягы екх бетп-гдеп сут шук,ыры улгайып, бурынгыдай сэн бер- мей, бет тер1С1 салбырап калгандай коршдк Эдем1 к,ыр мурын гана озгермегендей. - Айбарша, кыстай уйде болганда шашьщ осш кетелд. Кдласац, сабагьща келш комектесш турайын. Сабакты мен саган озш окытамын. Сен зерексщ гой, кагып аласыц, - дедш, мына отырысынан кудерш узыщюреп турса да, оныц да, озшнщ де коцЬпмде умгг отын жагайын деп. - Дэугг агам магам тогызыншыныц кгтаптарын тугендеп берген. Сен окытсац жак,сы болар ед1, багдарламадан калып калмай, - деп куанып кетп. - Эрине, опытам. Мектеп директорына айтып коямыз, пэн мугалшдер] келш сенен ток,сандык, корытындыга емти- хан алсын. Коктемде кок котершгенде соцгы токсанды бвбен окисын, - деп кызылала орамалдыц устшен басынан сипап оттш. Бул к,имылым еркшиен тыс шыгып, ьщгайсызданып та калгандай болдым. Айбаршаныц козхнен куаныш оты жарк 176

„ 0ОЛды, мен болсам аузымнан шыккан эр созш еТкеиде“ ^барщага шаттык сыйлаганыиа мэзбш. эйтеуФ дед} 031 кушагыма ыцгаиланып. - ЕД1ге, - _-ЭЕук!еум13 шыгатын кыр бар гой, - деп б!р тынысын алды. ~ Сол кырга менх ертец апаршы. Сол жерде отырып тагы сырласайык Меи Семейден коргендер],мд: айтып берегпн, - лед}. Ертеа - жума болатын, сабак, куш. Сонда да сылтау айт- й Айбарша не каласа сомы орындаиын деп: па1' л^аксы, ертец к,ай кезде келегпн? - деддм. Тустен кеГпн дурыс шыгар, тым кешке к,алмайык,. _ неге/ сондагыдай жулдыздар самсап, самал жел есш турганда, кыр басында кушактасып отырмаймыз ба? - деп койдым конйй котерысш деп. - 0з1н айткандай кектемде солай кыдырамыз гой. Эзфге б!р барып кайтайыкшы, - дед1 етшгендеи. -Жарайды, жаным, - деп кушагыма кыса тустш. Бф кезде булк,ынып кушагымнан шыгып, жан к,алтасынан элдене Пдедд. - Не болды? - деген маган: -Мурным канап келедд, - дедд де беторамал алып мурнына басты. Басын шалкайтып пыгыма койып б1раз отырды. Эппак, орамалдыц шелне алкызыл кан шыкты. Менщ тулабойым ТурШ1КТ1. - Тесекке жаткызшы, - дедт Котерш апарып орнына сал- дым да, жастыгын бшктеттш. Ол бас жагында кыстыруды турган улкен кол орамалды алып косымша мурнына тосты. - Апанды шакырайын ба? - деддм не 1стершд1 бдлмей. - Кереп жок, казхр токтайды, - дедд маган коз киыгымен карап жатып. Ауырып журген кыздыц мазасын алмайын деп, ертец кедетшшддтагы ескертт, мандайынан сушп коштасып, сыртка шыктым. Ес1к а/1дында Дэ\\йт жур екен. Екеумп Айбаршапьщ денсаудыгы, Семейде алган ем] жайында айтып, Сйрлз турдык. 177

Бар1, мына полигонным кеарь Осы юшкентай ауылдыц озшде каншама отбасы соньщ зардабын шегш отыр. Мугедек баласы жок отбасы жок,тым касы. Осы атырапта, эаресе, эскери полпгонмен коршглес Аоаи ауданында ак, к,ан мен кылтамак ауруы дендеп, тургындарды ауыр кааретке душар ет1п отыр. Дер кезшде сол байкустардыц денсаулыгын пакты аныктап, «радиация зардабына ушыраган» деген диагноз коюга батылдары бармаган. Аудан орталыгындагы медицина кызметкерлершщ де кэаби децгеш томен болып, халыктьщ канын тексеруден эр1ге бармаган. Б1здщ Аибарша туман кез- де кемтарлыгына гана назар аударган да, одан эр! оныц кан ауруы басталганын жерплжтг дэрмер дер кезшде аныктай алмаган. Ал аягын «туп бптт кемд/к» деп коя салган. Осы дэрперлпч окыгандагы максатым да жалгыз карындасымды емдеу жэне соры кайнап отырган жерлестерше комек беру едд, - деп бфаз ашыла актарылды. Мен арасында басымды , изеп койып, оны унс1з тыцдадым. 0зш элг им болатынымды, кандай мамандык тандайтынымды опте алмай журш, быдей медицина институтыныц аспирантына не айтайын? Тек 1штей максатына жетш, Айбаршаны да, ауылдагы баска дертп жандардыц да емделуше дэнекер болып, тыепне жетсе екен деген калауым гана болды сол кезде. Айбаршаны коргенгм бар, агасы дэрйер Дэухтпен сей- лескешм бар турл1 ойлар каумалап, сол туги тосегшде жуз ауиап уйкым келмей, мазам кашты. Тац алдында туе кордш. Сол баягы Айбаршам! Аршыган жумырткадай эппак жуз1 Ер Таргын жырындагы Акжушстщ сипатынан берпаз болып албырайды. Бота козш сузш, маган узддге карайды. Мен оны кептен кормеген екенмш деймш, арэ, оныц Семейге кеткендеп сагынышым болса ке- рек, жакындап келш кушагыма кысып алдым. К,удай-ау, балгын денеа кандай нэзж те жумсак едт Басы менщ мурын тусыма келш тгрелш, жюек шашыныц жупары басымды ай- налдырып экетш барады. Улбгреген жШек койлепнщ кеу- де тусынан екг алмасы денеме кап-катты боп тиш, санамды 178

• ш сумДЫК б!р тэтп сезш оятты. Екеумвдщ журепм1з бЛк1НД согып тур. Кдтты согатыны сондай, казф кеудемпден косыла с° , кол устасып каша жонедетшдей. Белт орай, атып ШЫ щацтаган колым оньщ томпиган жамбас тусына капсыр ^лакань1м кушп барады. Ол да меш нэзж быепмен ТП1П, аелыпты. Кдбыргамды юшкентай алакандарыньщ кызуы °Ра ба ды. Аяктары самымньщ ортасына енш кеткенш са- 0{5Т1мен сезшгенде, тулабойым балбырап коя бердт Ец эдем1, ешкашан умытылмас сезхмге боленш кетам де, еркшси оны- меиС жерге аунай кетам. Умар-жумар болып, кок шоптщ устшде жатырмыз. Нэзж денесш жШек койлепнщ сыртынан сыйпалап жатырмын. Ол болса, былк-сылк етш балбырап, еш карсыласпайды. Жуп-жумсак, тэп-тэта ернш жутып коярдай суйд!М. Колым белшен томендеп, жШек койлектщ етепн 1 котере бердд. 1ш кшмше де жетш, томен сыпыра бастаганым сол едд, юшкентай, нэзж аяктар меш аттепкеннен бетер «таре» етюзш калай теуш жЮергешн сезбей каддым. Жайрап жер- де жатырмын. Айбарша элдебф куштщ кудфепмен Кок пен Жердщ ортасында салбырап, маган карап тур. Ею колы канат сиякты. Шбек койлепнщ етек-жеьц желмен желбфейдд. - Мен, Перхштемхн, сен менщ арыма кол салгьщ келдд, - деп, коздершен найзагайдай от шашырайды. Кдлыц кастары туйшп кеткен. Эппак жузг - суп-сур. - Жаман ойым жок едк кеплр, озшдд устай алмай калдым, -деп кок шоп уетшде пземдД кушактап отырмын сумфейш. - Сендер пенделер сондайсындар! 1стеген ктерще жауап бермейандер. «Кенпр!» деп кутыласыадар. К,ош бол! Енд1 мен пенделердщ ортасына келмеймш, - дед1 де аспанга самгай жонелдь Отырган жершнен атып турып, соцынан: «Айбарша, пендецдд кешфпй, Пер1штем!» деп айкайлаймын. Ол болса, маган бурылып та карамады. Барган сайын алыстап, кокке сщш кетп. Ол кеткен жактан жап-жарык жулдыз пайда бол- ды. «Ол жулдызга айналып кета!» деп жатып, оянып кетшпш. Тац алды екен. Тусш сондай анык едь Кинодан коргендей 179

корд,»|. Соиь ДЬ1М Ен керемет1, журепм дал Айбар. шУ ан“ы'«ша„к%тапДе,псуоййглеанддыемп.дАеШйтарршсыа дждуалйдсыошшапитнуарлеыдп1к.«етБу,лл. Мк бр\"та шш-ыпгеаррашйытнеддепепалсаынпд-ыушраыкптакпеолтшыердешк,емал. дАыимонарашн аан„ыа. сы шыкты. Мега кергеннен кешепдеи емес, жуз! нурданып, буйрйш кеткенбмхжазьыьш. ^ ^ ^ кел!п кеткел1 Баршынтай жаксы. Кешкхсш тамак 1ш1п, ортамызда отырып эиНме айтып, серпхлш калдьх. Тумде де тымыш уиыктады, - леп алдыма тусш томпаидап ес!к ашып, куанып карсы алды. - Жаксы болыпты, апа. Бупн кхшкене кырга шыгып, таза ауа жуткызып кайтайын деп едш, - дедш, мен де кейуананьщ куанышынан куат алып. Юреберхске аяк кшмхмд1 тастап, туша еактх ашканым сол едх, алдымнан Аибаршаньщ езх шык,ты. Басына бейсболка, успне спорт костюм киш, дайын тур кыдыруга. «Едйе, келдщ бе?!» деп куанып, колымды алып, кысып-кысып койды. Кешепдей элсхз емес. - Шыгамыз ба? - дедш оньщ ширактыгына куанып. - Жур, - дед1 де, шыгаберхсте тЫлш турган тапсырыс- пен ■пплген бэтщке, топылыйларыныц бхреуш алып, кшоге ынгайланды. Менен ыигайсызданбасын деп, карамауга тыры- сып, сыртка беттедхм. - Мынаны ала кетщдер, Баршынтай жш шелдейдг, - деп анасы ботелкеге куйылган сусын мен бфнеше бэл1штх желш калтага салып бердп - Ой, апам мехй элх оала сиякты кередх, — деп буртындады бойжеткен. Ауылдан узап, козден тасаланган соц екеум1з кол устасып алдык. Оньщ жумсак та нэзхк колдары менщ фхленш калган алаканымныч ортасын кыздырып экетхп барады. Шаршатып алмаиын деп, барынша аяадап келем. Аягын суйрете басып, калмауга тырысады. «Кеше гана тосегтпде эрец басын кетерш отыр еЫ. Мына куш кпйдан келд1?» деп ойдап коямын. Бхрак 180

ссылай ширыгып, куаттанып калганына куанышты та омьЩ ед1м_- Айбарша, анау кырдыц басына дейш аркалап алсам Уайтед!? ' деД1м бет1ие к^ле карап' Койшы! Уят емес пе? - деп кулдх. Нес1 уят! ТфД жан жок, екеуммден баска... _ ^4е1-п ез1це ере алмайды деп жатырмысыц? Жога! Кинолардагыдай суйген кызымды котерхп алгым ксаш^Р ^ щ басына дейш шаршап, жарамай калар ма екем, котерсеи котер, - деп ею колын созып еркеледт -Аркама кетерейш. Мен баягыда эжемнщ жотасынан туспейтхнмш. - Менх де апам кеп котердх. - Онда кел, сол балапан кезшЬдд еске алайык, деддм де, жотамды тостым. Ол ею колын мойнымнан орап кушакдап алганда, мен: -Эуп! -деп кетере салып, кырга карай жоргалай жонелдш. Б1р мыскал салмагы жок. К,андай жецхл едП Эп-сэтте кырга шыктык- Ауыл алакандагыдай кершдд. Коктем кезхндепдей емес, шебх саргайып, тыкырланып калыпты. 0зш1з отыратын жайпак тас бар едх, Айбаршаны соган экелш бхр-ак тусдрдш. - Мэ-э, кандай керемет бфеудщ аркасында отырган, - деп рахаттана кулдд. - Су 1шесщ бе? - деддм. - Экел! - деп, калтаны алды да, аузын ашып, бэлхш пен бетелкенх шыгарды. Бэлхштщ бфеуш маган усынды. 031 ундемей ботелкеьпц аузынан су хшш, бэлхшхн тхстеп жей бас- тады. Мен де ортасына ет салган бэлхштх карбыта асадым. Кун капырыктау ед1. А11барша бас кшмхн шешш алып, терхшген мацдайын суртп. Мен жалаибас болатынмын. Тебемнен тутан жердщ Куш сушп, басым кызып турды. Тамактанып алган сон, Айбарша эцпме бастады: - Еддге, мен Семейдщ ауруханасында жатып ойландым, менщ де дэрнер болгым келедх, - дедд. 181

— Бурым эрт1С болгыц келугш ед! гои? деп, оая гыдагы ЭЦПМ6М13Д1 умытпаганымды еске салдым. - Эн мен домбыраны к,айда журсец да кдлдырмауга бо- лады гой. Ал дэрпер болсац, адам жанына арашашы болады екенсщ. 0те керек мамандык, екен бхздщ жак,к,а. - Неге тек бхздщ жаьжа? - Семейдщ ауруханасында кордш,_ бхздщ жактыц адам- дарыньщ бэр1 полигонный сынагынан ауру. Мен аягым кем- тар деп намыстанып журсем, анда небф сумдьщтарды кордщ гой. Аяк,-к,олы жок, коз1 жок,, ерш жырык, тандайы жок,. Бет п1Ш1мх озгерген. Ак,ыл-ес1 кемдерх каншама. Соилеи алмай- тын, естхмейтхн, кормейтхндердх айтсацшы. Мен сияк,ты бала- лар кхлец. Коргенде урейхн ушады. Менщ аягымньщ басы бол- маса, корер козге коркынышты емеспхн гой. Тек биыл осы к,ан ауруы деген пэле шык,ты, - деп муцайып к,алды. - Уайымдама, элх-ак, жазылып кетесщ! Бупн мше, к,андай кереметсщ, - деп кушактап, шоп етюзш бетшен суЙ1п алдым. - Эне, соларга комектесу ушхн дэрхгер болайын деп шеш- тхм. Химия мен биологияны жак,сы ок,имын. Семейге медин- ститут^а барам, - деп нык; сегпммен айтк,аны сонша, коз алды- ма ак желещмен журген Аххбарша сулу елестедд. - Саган ак, желец де ерекше жарасар едх, - дед1м. - Сен ше? Мак,сатывды озгертпедщ бе? - Жок,, Дулат агай сияк,ты эдебиеттен сабак; бер1п, балалар- га жыр-дастан жаттаттырамын, эйтпесе, ауыз эдебиетхмхз жогалып барады, - дедхм. -Жак,сыекен, мак,сатыцажет,-дедх. Жауап кайтарганымша болган жок,, Аххбаршаны кенет жотел кысты. - Не болды, терщ к,атып к,алды ма? - деп, сырт кшмшдх шешхп, иыгына жаптым. Жотел! толастар емес. К,орк,ып к,алдым. - Жок,, коп сойлесем, осылай шашалып к,аламын, - дедд б!р кезде, озх ьщгайсызданып к,алды. - Сыныптастар к,алай? Тогыздыц ок,у багдарламасы к,иын ба екен? - деп мектептеп жагдайды сурастыра бастады. 182

Мен мектепте болтан к,ызык,тарды айта бастадым. Бф Айбарша: «неге меи сол кезде орталарыида болма- -- деп капаланып кала ма деп, кабагына карап та коямын. ДЬ *к|ыр басына коцыр жел есть Айбаршаныц бас кшмш кигшп койдым. К,алган су н 0ЭЛ1ШТ1 жеп алайык деп алдымен оган бердьм. Эп- адем! аузымен шайнацдап жеп отыр едЕ какалып кетт1 де, мурнынан кан сау ете жвнелдк Зэрем ушып, калтамнан бе- торамал алып, мурнына бастым. Басын шалкайтып, алды- ма жаткыздым. Бфаз басылгандай бодды да, тэты жотелш едк аузынан каи аткылады. Есш шыгып, ендх ецкейтш едш, мурнынан кан саулады. 031 былк-сылк етш ундемейдД. «Айбарша! Айбарша!» деп безхлдеп, сыюлеп жатырмын. Ес жныр емес. Котерш алдым да, ауылга карай зымыра- дым. Жолда оц аягыньщ топылайы тусш калды. Айбарша- ны жерге жаткызып, топылайын кипзешн деп едш, кыска нэскш сыпьфылып калды. Аягыньщ басын керш журепм зу ете тусп. Тобыгынан былайгысы доп-домалак екен. Кдздыц аягы сиякты, саусактарыньщ арасы бхршкен, орта- сында жаргак сиякты нэрсе бар. К,олыма устап турган аякты коркып тастай салдым. Айбаршаныц ыцырсыган даусынан есшд1 жиып, аякты кайтадан колыма алып, нэскш мен топылайын кигшп, бау- ын катты байладым тусш калмайтындай етш. Айбаршаныц аузы-мурнынан кеткен кан менщ кеудемд1 де жуыпты. Оган карауга жай бар ма?! Есш шыкканы сондай, аягым- аягыма тимей ауылга карай зымырап келем кызды кетерген калпымда. Аурухана ауылдыц шетхнде едД, соган карай тарт- тым алдымен. Абырой болганда фельдшер эйел элг кетпептт жумыстан. Кдн-кан болып, кыз котерш келе жаткан меш керхп шошып кетп-ау деймш: - Ойбай, не болды, балам? - деп, колымдагы кызды жулып алып, кушеткага салды. К|олка тамырын басып жаны бар- жогын тексердд. Айбаршаныц тур1 суп-сур, тура мэрмэр сиякты болып жатыр. 183

- Ойбай, балам, мына кыз олш калыпты. Кшнщ кызы елд, ойбай? - деп ойбайлап кос саусагын кыздьщ тамагынан жулып алды. Мына создер тобемнен ток,пак,пен коиып калгандай бо- лып, жерге отыра кеттш. Басымды к,ушак,тап алып: «Аиоар- ша! влмеян! Олмегш!» деп ацырап отырмын. Медбикенщ созш укпаймын, маган бфдеце деп жатыр. Менен к,айыр жогын тус!НД1 ме, ол сыртка шыгып кегп. Бф кезде жанына ер адам ертш к,айта келдт Сол кезде ол юсй-п танымадым. Жылап отырмын ещреп. — Мына кызды танисыз ба? Не мына баданы? - деп жа- тыр. Ауылымыз Пшкентай тана гои, кан-кан болып жетщ келген 013Д1 еа кеткеннен танымаган шыгар. 0йтпесе, 613 осы аурухананьщ тфкеудеп балаларымыз гой. Ер адам мет жулкылап тургызды да: - Ей, Едйе саган не болды? - дед1, - Мынау юмнщ кызы? Кдбыргага суйенш турмыи: - Айбарша! - дедш де, тагы ацырап жыладым. Еркек бетшнен шапалакпен салып-салып ж1берд1 де: - Оган не гстедщ? - деп айкдйлады. Сонда барып есшд! жинап: - Сабыр аганыц кызы, Дэуптщ карындасы, - дедДм. - Оган не болды? - Ауру едк ак кан. К,ырга шыкканбыз, сонда осылай болып калды, - деп дфыдеп турып айттым. Еркек Сабыр ага мен Дэуггп быетш болып шыкты да, фельдшерге элденелерд1 туанддрш айтып жатты. - Балам, сен ана жакка барып кхшкене жуынып, еанд1 жи­ нап ал, - дед1 фельдшер. Мен жуынып келгенше, Айбаршаныц бетше ак жауып койыпты. Алкызыл кан ак матаныц устше жайылыпты. «Енлд кайттш? К,ыздарын кырга апарып олтфдд дейтш шыгар. Ендд сотталатын болдым гой» деп коркып, 1шш калтырап тур. Ал- дымен менщ экем келдд. Усп-басым кызылала кан болып, дДр- Дф еткен меш кордх де, коз! алайып кегп. 184

-Эп, иттзч кушзп, пышактагансыц ба?-дедз даусы карлыгып. -ЖоК/ ага, ауру кыз екен, аузы-мурнынан к,ан кетзп жатыр, - медбике алдыиа турып, туанд1рт жатыр. Меш сабай -депле ме деп корьзадан сияк,ты. *0И-еЕнд! каззтпк? Ата-анасына не бетзмзздз айтамыз? - дедз де: _ Бул кзмищ баласы? - дедз есзн жиган сиякты. - Айбарзла гои, Сабыр аганыц к,ызы, — дедзм экеме. -Ойбай, айналайызз, ботам-ай! Аззбаршагибьзсьзн! И-и-и, - деп зкем ечкзлдеп коя бердз. Бзз солай тусп-пап жатканда, есзктен Дэу'п кзрдз . Оз-зы керш мен калтьзрап кегпм. 0кем де балама кол жумсамасын дегендей меш коргалап, алдьзма тура калды. Дэузт озз дэрзгер емес пе, келе сала ешкзммен сейлеспей, ештеце сурамай, кызьзлала жамылгьзны ашып карындасына карады. уырынан жаткан Айбаршаны шалкалай жаткьззып, ары- дер! карап шьзкты да, жанына отыра кальзп ецкзлдеп жылап Ж1бердд. Баганагьз ер адам мен экем оны кушактап, токтау айттьз. - Едзге, Барзпыззтазз кешелз берз саган ерш бой жасап журген екен гой, - дедз Дэугг коз жасына кемзлзп. К,оркып турган мен мьзна создерден кейзз-з оззме келзп, Дэугг агаз-зы кушактап, косьзла ездзредзм. Сабыр аганьщ уйзне жакьзндаганда, зарлай дауыс сальзп жаткан эйелдердди унзн естздзк. Есзк алдында экесз мен бес- алты еркек турыпты. Мен экемдз калкалап жакындадым. Са- бьзр ага елмен бзрге магаз-з да корзстз. 1штен менщ аз-зам зяьзктьз жаульзгьз желбзреп, есз шьзгьгп кеткез-зш ап па к; кудай болган турзнен аздгарзллады. Экемнщ жаньзнда турган маган келдз де, колымнан алып: - Журе гой, Шырай апаца корзс, - деп зшке альзп бардьз. Айбаршанын анасы менз корген сои бассальзп тзптз аньзразз женелдз. Менщ ззпзм элз дзрзлдеп, куллз денем кузззп-жаз-зып турдьз. - Едзгежан-ай, кешелз берз сагаз-з ерзп, басьзн котерзп калганга умзттензп едзм гой, - деген Шырай апам бзр кезде: 185 а

- Ойбай-ау, мына бала куйш-жанып ауырып тур гой, Багила балаца карасацшы, - деп, апама меш табыстап жатты. Кдйран ауылдыи аналары-ай, 03 баласынан айрылып ацырап турып, менщ ауырып турганымды уайымдап калды. - Шошыиып калган шыгар! - Коз алдында кегп гой! - Багила, ушыктап жгбер, - деп солдаты эйелдер шулап коя бердт Анам меш журттан окшаулап, уйге карай алып кегп. Тосекке жаткызып, тузбен ушыктап, «бкммла» деп су шшздд. - Едхге, ендд жата тур, кулыным, - деда Мен анамныц айтканын ею етюзбейтш баламын, канша киналып турсам да, бул жолы да сол эдетдмнен жацылма- дым. Корпеге оранып жатканыммен козшд1 жума алма- дым. Бакырайып тобеге карап жата бердьм. Жарыкты апам келш ош1р1п кеткенде де карацгылыкта козше шырпы Т1реп койгандай болды. «Б1р жулдыз акты! Жап-жас. Айбаршаны ендд ешкашан кормейтшхме сенпм келмейд!! Осыдан уш-торт сагат кана бурын кушагымда отыр ед! гой! Элпнде гана полнгоннан зардап тарткан ауылдагы ауру балаларды емдейпн дархгер болгысы келгегпн айткан. Ала жаздай Семейден емделш келед1 деп, кут1п жур емес пе едгм!» Б1руак коз алдыма тапсырыспен гана т1пдетш ба-пцкесшщ шеиплш калып, гшхнен салац ете калган кемтар аягы елестеп кетедд. «Кешеп тус1м анык келгегп ме?! Айбарша Пер1ште екен гой! Жулдызга айналып кетт1 ол, - деп жатып, козхм 1Л1Н1ПТ1. Жарым тунде ояна кетпм. Жаткан орным шылкыган су. Орнымнан турып, тур-пнш журхп, жарьщты жактым. Денем тоцази бастады. Менщ тыкырымнан болмеме анам юрд1. - О, Биб1 Патима пгргм, балама жар бола гор! Едкеш-ау, тэуфсщ бе, - дедх мега еркелеткенде атайтын атыммен этап. Кел1п маадайымды устады. 186

, Ыстыгый -тудсетппс, орйалхемпетж, уЖр акруабт1крдлнеыпм. аК! еНрепгеымпшчотыырл-- ЦГОКПЫП? гсаылндаигань гой, эбдеи терлепсщ, - Ойбу, дед1де,киш-кешек,к0Рпе ■жастыгымды ауыс- ауыстырайык, тырып. ойлама, сегпц жазыгын жок, Кудайдыц берген - Ештене кайтед! енд1, перхштеге айиалды „г гол-ак болгаи сои - кеш, оньщ огы кегйП «Эне^пам^да ^швдшйгд1 сыз^Гйтыи1 сулу^бол- Ш- жатЫр сенх, Айбарша! Сен неге осынша коркем жаратылдын? Сен! апам Перхште дедх! Тунде тусшде озЩ де «мен - Перхштемхн!» дегенсщ», - деп жатый, канта уйык,тап кетшпш. Айбаршамен коштасуга сыныптастар гана емес, оукхл мек- теп жиналды. Бул каза бэрш1здщ кабыргамызды кайыстыр- ды. Бойжеткендершхз коздер1 кызарганша узак жыласа, улдар жагы топырак тастау ушш бешт басына бардык- Кеше гана ортамызда кос бурымы ойнап, бота козх жайнап жур- ген Айбаршаныц енд1 мына жер бетхнде жок екеншщ дэлелхххдей жас топырак уйхлген кабхрх томпайып, артымызда калып бара жатты. Жанарым ооталап, аягым кер1 кетш, бешт басынан кайтып бара жатканда, оньщ менщ журепмде мэцп калатынын, бхрак бул омхрде ешкашан бхрге болмайтынымызды тусхндхм. ерлеп келген туш ей алгаш маган уйддц 1шхнде жургендей ::^Й—У 0ИЫ К0р1п жатыРмын- Устхнде ак жхбек г «-\"*■ -жолы жаюлы. айнмды' и-~аеТкГь:гУунг;у;:?™: 187

карайтынмын. Бара-бара солай болуы тшс нэрсе сияцты уйренш кеттш. Сушктшнщ ен болмаса елесш кору уш[н болмеде жалгыз уйыктауга тырысатын болып алдым. 1нщ жаныма жатайын десе, сылтау айтып куалаймын. Бфде апам экеме: - Айбарша кеткел1 мына бала ккткшк болып алды. Ешкщ- мен сойлеспейдд, жалгыздыкты калап, окшауланатынды шыгарды. Кеше мугалш! келш кетп, сабакка да жонд! катыспайды деп. Тунде к,асыиа Кенжеоект1 де жолатпай- ды, жалгыз жатам деп. Коз алдында жур1п кет1п, фельдшер- ге котер1п келгенше, шошынып калганы анык,- Осы баланы молдага окытсак, кайтедг? - деп жылап отыр екен. Болмемнен шыгып келе жатып, ест1п калдым. Экем анамньщ создер1 мен коз жасынан к,орк,ып кетт1 ме: - Бысейии! Клайда курам ашатыи улкен молда бар екен? - деп, даусы кущрене шыкты. Мына создерд1 ест1ген соц, ары карай шыга алмадым. Тосепме кайта жаттым. Апамдар жактам дабырлаган дауыс естхп, есжтщ артына барып тындадым. Келген нагашы апам - анамньщ эпкес1 екен. Омы кор1п, апам зарын айтып жылап алды. -Осыны имамга апарып ушыктатып келш1, мен кайнагага бата алмаймын, - деп от1И1Ш жасады. Улкен молданыц атын атамай, сыртынан «имам» дейтш. - К,ой, сонша жылаганы несх, апарам, каз1р мен кетегйн, - дед1 нагашы апам. - Не болды, от ала келдщ бе? Отырсацшы, шэй кайнап калды гой, - деп апам канша жабысса да, нагашы апам токтамай сыртка шыкты. Мустапа имамныц куран ашып алдына отыргызып окыганыныц комеп болды ма, эйтеу1р тунгх уйкым тыныш- талды. Бурынгыдай кунде емес, аптасына б1р рет, онда да бейсено1ден жумага ауыскан туги гана Айбаршаныц елеа келедд. Улкен ьасыер эруактар бейсенб1 тустен кейш кел1П, жума тустен кейш кетедг деп, жетг шелпек салып, куран окытып, дуга жасап жататын. Сол шындык па, жок, мен ми- 188

ым.ачпсошмыыгДырпп»,зтшаиаслыдыз мбербеа,кеАтйедбпа.р..шаныц эруагы «меншен К01Сол жылы кыс ерте тустп к суытып, аяз кысып, топырак тез катты. Меи огам куанд‘ ым. «Топырак, суыса, Айбаршамньщ денесш узак «' ак^ыакт смоэлр калпында муздатып сактайды. Оныц коркем жуз1, мэрдай денесг жер астында да сол калпы узагырак, сэПактсалады»/ _ дегеи ой саиамды жаулап алды. Домбыра да, жыр-дастан да, Т1ПТ1 сабакта жайына калды. Жумыртка баскам курке тауык сиякты оз болмемде жатам да коямын. Екшгш токсанды ете томен улгершмен аяктадым. Ата-анам мектеп директорына шакырылды. Кешке карай мэселемд! отбасылык кенесте май шаммен карады. Ес1Ц/Ц жима! Осы аймакта полигоннан елген жалгыз Сабырдьщ кызы ма? Былтыр асылып калган Ерден де суга кеткен Жомарттыц улы да, айкезбе болып кацгып олген ауылдьщ шетшдеп Дэнебайдьщ жалгыз кызы да сол жары- дыстан калган аурудыц курбаидары. Ана Дэуггэлх кокец неге аузынын суы агып, кисаландап жур дейсщ. Бэрщ коркып кашатын «жынды Жабай» да полигон курбаны. Тшт1, дерекпрщнщ ершне карашы - коянжырык болып туылган. Кеши жшт болганында тжтгрсе де, тыртыгы кезге кершш тур емес пе? Ендг ел баскарып жур. Осындагы бурсыез деп догдырга жаткызганньщ ешкайсысы бурсыез емес, жарып жаткан сумдыктьщ жгберген ауруы болатын. Саган не бол- ды, ои-ек1 мушец тугел, бтр кыздьщ мурнынан кеткен каннан шошып, ом1рщд1 оз колыцмен куртып? - деп, экем эбден сезбен олгкпемдд шыгарды. ЭншеГннде меш коргап шыр-пыр болатын анам осы жолы жумган аузын ашпады. Тэртхб1мд1 еркектщ колына берсе керек. Ертесш мектепке келгенде, директор Толеп агайдьщ бетше багжиып турып карадым. Шынымен, жшдшке муртыньщ астында ершнщ тхгыгешн кордш. Метни ерекше назар салганымды байкап калган ол: 189

- Есполов, ые болды, меш бупн кордщ бе? деп туан су- ытгы Мына Тфлшмнщ огаштыгынан уялганымнан дэлхз- дЫщ-ГГЫт.убIVш!ые! карауй кяша женелдш. Ушшнп токсанда аздап 031МД1 колга алдым. Токсан соцына карай мектеп алдына торжоргасын байлап коиып, эксм арнаиы сынып жвтбкццмб кел1п жолыгып, менщ улгершшдД сурады. Жаксарып калды дегенд1 естш, коцБп токайып, уйге кайтыпты. Кектемп демалыск,а шыкканда, экем екеумхз кой соцында жургенде: - Улым, бул оку деген озщ уппн керек. Окымасац мына мен сиякты жылдьщ торт мезплш малдыц жагдайымен санап, малмен мал болып кетесщ. Бар арманым - щщ екеущнщ окып, адам болгандарыцды кору. Семейде нагашым барын быесщ гой, сол откенде сенщ шошып калганыцды, окуга кырыц болмай жургешн айтып едш, «тогыз бгпрпгн соц сондагы мугалымдыкка окытатын к1ип оку бар, соган туарейш, жгоер» деген. Сеш жазда соган апарамын, окуыцды дурыс бтр, - деп тапсырма бердт Экемнщ айтканы - зац, апам кейде созш отк!зе алмаса: «экенщ соз1 - ок деген», казф келсш осыдан» деп коркытатын. Сол айтпакшы, октай соз журекке кадалды. Содан тогызды тэмамдап, Семейдеп педогогикалык колледжге туспм. Ата- анам катты куанды. Жатакханага турдым озьм куралпы сту- денттермен. Жазда емтихан тапсырып, окудьщ абыр-сабыры- мен журш, шынында, Айбаршаны умыта бастап едш. Куздщ алгашкы куш жаца оку орнында алгашкы саба к басталды. Жаца достар, тагылымды устаздар бэр1 катты унады. Бар зешншмен окып журддм. Музыкалык аспаптарга ерекше кабыетш мен жыр-дастанга деген зер- деммен колледждеплердщ козше тусш, талапты студент ретгнде танылдым. Жатакханада бгрге туратын болмелес жшт сыркаттанып, академиялык демалыс алып кеттг де, болмеде жалгыз калгам. Бхршгш туш-ак Айбаршам меш «тауып алды». Соиау уш жуз шакырым жерде калган Айбарша тац алдын- да тереземдх тыкылдатып тур. Тыкылдаган дыбыстан оянып, басымды котердш. Бхреу есж какты ма деп, тыц тыцдадым. 190

•нШ1 к,абаттьщ терезеа екен. Уйкылы-ояу: «Кгм осын- %оК'/ Укшке шыгып тереземд/ кагып тур?» деп ойлап жатыр ШП 01\"'\\п кезде басымды котерш алып, кеудемд1 созып тере- екеМ/о Рдым ^ерезеде перде жок ед1, ай сэулеа жаркылдап 3еГе,не4 Ар жагында ешкш жок,. «Естшен. шыгар» деп кайта жкоарттым,- ьгячш ьаше бегре тары: «тык,...тык,...» К„озьмд! ашып, ндап жатырмын, анык бхреу терезе к,ак,^андаи. Болмеге аи ТЬ1'лес1 тусш, терезе жакты айкыы корсетедт Басымды котерш тагы карадым. Ак койлектх Айбаршаныц елеа коршдг козше. Жайылган шашы бетш колегейлейдд. «Ушп-шп кабатка мшш калган ба?» Атып турып, терезеге жакындадым. Ол алыстай бердх- Кулын мушеа жука жюектщ астынан анык коршш тур. Жалац аяк- Бфак аягын суйретпейдк Эсем басып бара- ды... Аспанда кальщтап бара жаткандай. Артына карай-карай кетш барады... Мен терезенщ бер жагында кала бердш. Айбаршаныц елесшен корьщпадым. ©зшнщ суйген Айбаршам емес пе! Перштем гой! «Жаным сол! Мет сошна жерге узап кетсем де, тауып алыпты. Бурым балалармен турып жургенде олар- ды шошытпайын деп келмеген гой» деп ойлап жатып, кайыра уйьщтап кетшпш. Содан бастап, баягыдай бейсенбшщ тунгн «Айбаршамен 0ТК131П» ЖурДДМ. Колледжд! бтргенше сол болменщ бфде 1нннде, енд1 кей- де сыртка шыксам да бфге журе беретш. Бфак меш шакырып, не жаныма келш мазалаган емес. Бхр тацданатыным, эрдайым ак кеплекпен корем. «Ак кебтге оранып кетпй» деген сол шыгар. Экемнщ «жогары бьлш ал» деген осиет! бар едд, кайтш жерге тастаиын деп, колледжден кейш, сол Семейдеп Шэкэрш университетше тустш. Грант. Арманым болган фи­ лология факультет!. ©зш де, уй-шй де катты куанды. Экемнщ Т1пт1 тобесх кокке бф елт жетпей калыпты: «Экец естпенде, жаилаудан ауылга жеткенше б!р токтамай шауып келшть Осындагыларга кеншсш бф марканы алып урып, тац аткан- ша тоилады», - дедд анам. 191

Унпверситетке тускен кезде Сучкар досыммен танысып, жан жолдас болдык- Сумкар менщ жанымды тусшедд. Айбар- шама деген сагынышпен омдрш осылаи отш жатыр...» ЕдДгенщ эцпмесш аяктап, компыотердх свндшдгм. Тац сыз бер1п калыпты. Терезе перделерш тагы бгр кымтап шыгып, жатым болмете беттеп бара жатып: «Айбаршаныц елеа Едйеге ерш, бхздщ уйге де келдх ме екен?» деп ойладым. Жаксылыктын жаршысы Жазгы демалыс та аякталып калган. Тамыздым сомына карай ей немересш ертш, емем келдг артынып-тартынып. Асуйд!м терезесшен карасам, колдктен тусш жатыр екен. Енем бхраз жаска келш калса да, жас кездеп сэнкойлыгы мен кербездхп калмаган. Эдем1 узын койлеп мен кок жюек ора- малы, эсем камзолы бойына куиып коигандай жарасып, ей немересш ей жагына алып, еакке карай беттедт Журпзуцд коржын-кошалагын котерш, бфге ыескеи. Осы корписке карап турдым да, алдарынан шыгайын деп, сыртка умтылдым. Жеделсаты жанында кездесш, бф-бфшхздщ бетшвден сушп амандастык. Максат пен Мураттыч жуздерг кунге тотыгып, бойлары осш, такырлап алдырган шаштары кайтадан тгарешп шыга бастапты. Олар ауылга кетш, уй ггш ала жаз- дай кулакка урган танадай едд, ендг эп-сэтте у-шу болдык та калдык. «Балалы уй - базар» деген осы екен. Ала жаздай ауыл- да коргендерх мен уйренген онерлерш корсетш, кок кхлемнщ устшде куресш, бф-бфшен алысып жатты. Олармен ой- нап, экелерг мзз. Енем екеумхз эчпмемо таусылмай, асуйден шыкпаймыз. Ол да бф уйдщ жалгызына куйеуге шыккан, мен де оным жалгыз улына шыктым. Оным да, менщ де сырласар жакын абысын-ажынымыз жок- Бфшйзге-бфшхз сердкшз, до- спыз, абысын-ажынбыз. Мен ауылга барсам, ол калага кел- се, осылаи ас уиде 1шш1здд б!р босатып аламыз. Дэмдд тамак эзхрлей журдп, сырласамыз. Ол езшщ омф тэжфпбесш уиретедд, мен де бьамегешмдг сураудан жалыкпаймын. Ене- 192

■ мемлекегпк к,ызмегте ктейтшш унайды, мактаныш ме 1'1еН1'«Жас Алаштагы» мен шыгаратыи «Денсаулык, бетш» К0реД1’теледидардагы «Денсаульщ журналын» узбей карап ОКЫП/ 1 0ТЬ1РГяГосы сен «Карттар уйше» бардыц гой? -Иэ. екеушхз ок,ып, жагамызды устадык;, кудай Атасы сактасын! - Апа, дэметпещздер, ол жаада жолдамаыы дал С1здерге ешкашан эпермеймхз, - деп кулдхм мен. - Тэубэ, Мэлсхм ата-ананы курметтей алатын асыл азамат к,ой/ ©а улыма коз1м тимесш... «Кдртайганда бф бала деген осы, уайымдарыныц турш». - Аяш, коп бала болган жак,сы, жас кезде топырлатып табу керек, картайганда бхреу: болмаса, бфеу1 карайды гой... К,удай бепн ар1 кылсын, ауылда ондай жок, эйтеуф. Бхзде к,айта кдртгар к;адхрл1. Бала-шагасыныц ортасында мерейленш отырады. Улкен эжем: «айтк,ан жердей жырак;» деп, мундай жамандыкды айтк,ызбайтын, «елге тарап кетсе, улгз болып журер» деп коркатын, сол дурыс к,ой, жамандык,тыч эчпмесш айпушы болма, жак,сылык,тьщ жокшысы бол, шырагым, - деп маган хшшдегкхн актарды. - Слздщ айткдныцыз маган зад гой, апа! - деп, мен бойым- ды тктей калып, к,олымды шекеме апардым. - Бак,ытты бол, айналайын, - деп, бул ерке кылыгыма мэз болып кулген енем, коцЬп орнына келш, мерейленхп калды. Енем екеухм1зддц к,арым-к;атынасымыз о баста булай жаксы болмаган. Жалгыз улдыц еак корген, бхр баласы бар келшшек алганын кай ата-ана жак,сы корсхн? Бас кезн-хде енем де, кайын сщлхлерш де менщ бул босаганы аттауыма узхлдд-кесхлд1 карсы болган. Мэлстщ адал махаббатыныц аркасында гана барлык, тоскауылдан отш, Усен аганыц улкен к,ара шанырагына келш болып тустхм. «Алдында еак корген, соцынан баласы ер- ген» деген тацба бхрден оше коймады. Бхр ауданды узак, жыл баекдрган кддфлх азаматтыи арпа 1Ш1ндеп бхр бидай - жалгыз 193

улы маган уйленем дегенхн естхген елдщ 1шшде эцпме к;адай гулед1 десецгзцл! Ел не десе де, к,айын атам: «жалгыз улды к,алай тойсыз уйленддремхз?» деп, маган ак, койлек кигхзш, оеташар жаса- тып, дурхлдетш той жасады. Табалдырык,тарынан аттаганнан сырт кезге сыр бермегенмен, енем маган жылы шырай таныт- пады, кайынбикелер1м де адам гурды кормедт Кудайдыц бф кдрасканы, куйеу!м К^элс Алматыда к,ызмет 1стеит1и. Тоидан кейш Суцк,ар екеугмхздх алып, белек кет!п к,алды. Ушеумй оный к,аладагы терт белмел1 пэтерхне келхп, сонда тура бастадык,. Ата-енем жгп келхп туратын. Жаи келмей, енем к,айта ауылга кдйткднша, менх андумен болатын: «Ер1п келген баласымен мына уйде емхн-ерхбн жур, оаласы да о1р тыным- сыз екен, далага жуз шыгып, жуз кхредт К,аладагы дацгарадай уйдх калай устауды бхлмейдд. Мэлст1ц кихмдерш дурыс жуа алмайды, дурыс утхктей алмайды» деп, к,ыздарына телефон ; согып, жамандап отыратын. Мен естхсхн дей ме, элде езшщ осы шацырак,тыц ханымы екегпн керсеткхс1 кеде ме, залдагы диванга отырып алып, дауысын эдегхх к,атты-к,атты шыгара сейлейтш. Енем баласын менен катты к,ызганды. Жалгыз улы болган сои ба, жанымен жак,сы кередх. Мен куйеухмнщ к,асына отырып, шугпркелесе бастасам, «Отырысыц жак,сы гой», «К,аз1рп келхндер...» деп баягы жырын бастайды. Мен атып турып, асуйге жугхрем. Баласы ештене кермегендей, ештене естхмегендей болады да, жанына анасы кел1п отырганда, еке- уара эрх к,арай эипмесш жалгастыра бередд. Мен болсам, ез улым Суццарды авдимын. «Сол ак,ырын журсе екен, мына уйде бхрдецен! булд1р1п коя ма, тамак, 1шкенде тепп ала ма» деп, жаным мурнымньщ ушында журелд. Екх оттыц арасында журхп, жуйкем эбдеи тозып, шаршаганда, тыгырык,тан шыгар жол 1здед1м. Енем ауылга к,айта салысымен, институтта к,атар окыган, Лимана К,ойшиева деген психолог курбыма баргам. «Енем меш унатпайды, улын к,ызгана ма, бхлмеймхн. Буйте берсе, Мэлс те маган суып кетедг гой» деп, дода-додам шыгып, жыладым. Лимана меш тыныштандырып: 194