Д.Исабеков Жеті желкен

ЖЕН ТОМДЬЩ ШЫГАРМАЛАР ЖИНАГЫ

н Пьесалар «АТАМУРА»

УДК 821.512.122 ББК 84(5Каз) 7-6 1183 Исабеков Д. И 83 Жет1 томдык шыгармалар жинагы. 7-том. Пьеса- лар. - Алматы: Атамура, 2012. - 272 бет. 15ВЫ 978-601-282-641-8 УДК 821.512.122 ББК 84(5Каз) 7-6 ЯЯ' ‘Члс и-.:; и зм-Лим Iаулзгн •. •• ■ ■ * 1 18ВК 978-601-282-641-8 (7-том) © Исабеков Д., 2012 18ВЫ 978-601-282-634-0 (ортак) © «Атамура», 2012

Альмира Шалаева, филология гылымдарыньщ кандидаты, эдебиеттанушы ДРАМАТУРГИЯ ТАРЛАНЫ Кай шыгармасын алып карасаныз да Д.Исабековтщ емф- ге парасат кепнен кез салатындыгына, дуние мыи турленсе де, бшк адамгершшк мураты нам айнымайтын каламгерлж тугырнамасына куэ боласыз. 0ткен гасырдыц 60-80-жылда- ры жазылып, жарык корген жазушы шыгармалары куш бупнге дешн кунарсызданып, есюруден белп берген емес. Кайта адам жаныньщ кия-калтарыстарына ущлш, тел эдебиетшщ коржынын кайталанбас жауЬар шыгармалары- мен толыктырган, зияткерлж тын зердесшен, каламгерлж соны бояуымен окшау шыгармашылык калып таныткаи Ду- лат Исабеков творчествосы жаца заманмен ундестж тауып, мацызы арта тускендей кершедк Дэл куш кешеге дешн 1960- 1980 жылдар эдебиетш «казфп казак эдебиетЬ> деп келген бпдер ушш, эрине, бул кезен туындыларыньщ омфшендш туралы сез козгау асыгыстык болуы да мумюн. Дегенмен, за- манауи парадигмалар алмасымын, когамдагы кундылыктар жуйесшщ жанаруын, эс1ресе улттык дуниетанымньщ кайта жангыруын ескерсек, ол дэу1р мен бупнп куннщ арасында айырым белгтлер жетш артылады. Б1з XXI гасырдыц кезшен зерделейм1з... Жазушы каламынан тукан «ГауНар тас», «Каргын», «Дер- мене», «Пер1 мен перште», «0кпек жолаушы», «Б1з согысты керген жокпыз», «Тыныштык кузетнна», «Ай-Петри аки- каты», т.б. - эдебиетсуйер окырман ушш багалы дуниелер. Кэдушг! ортамызда болып жататын ом1р кубылыстарын, килы тагдыр шршдерш, алуан турл1 адам мшездерш кор- кем кестелеген «ГауЬар тас», «Дермене», «Таукымет», «Тфшйпк» повестершщ негшнде тус1р1лген коркем фильм- дер де квшшлж кауымга коплдф экран аркылы жаксы та- ныс. Республикамыздын барлык аймактык театрларында кун! буп'нге дешн койылып журген «Ректордын кабылдау кундерЬ>, «0пке», «Мурагерлер», «Эшш кустар фестивали), «Мунлык-Зарлык», «Юшкентай ауыл», «Ескертюш операция- сы», «Есю уйдеп ею кездесу» сиякты драмаларын б1з Ду- 5

лат Исабековтщ сэгп жазылган туындыларынын, санатына жаткызамыз. Казак прозасында Каратаудыц шертпесшдей май- да коныр накыштармеп п калдырган кэшп соз зергер1 Дулат Исабековтщ соцгы жылдары эсфесе драматургия саласыида онд1ре жазып жургеи жайы бар. XXI гасырда Дулат Исабековтщ курыш каламы «сахналык» жаирда журдектж танытып, айрыкша стильдж орнектершен, парасатты пайымымен, сом тулгаларымен алаш журты- ныц мерешн осфщ, мэртебесщ аскактатты дегшгз келедк Шын мэншде, ол окырманныи емес, ендйлде корерменнщ козкуанышына болендк ежелдеи озше уйрешшкт! сала болганымен, кез келген дарынды жазушыныц 031 багындыра алмайтын купиясы мол курдел! драматургия саласыида дуркш-дуркш олжа салды. «Курдел1 жанрдьщ жауынгер!» атанган свз зергершщ барлык драмаларынын, театр сахнасында койылган, тагдыр-талайы баянды туын- дылар екендшн айта кеткен жен. Ал кайсыбф топ жарып шыккан узд1ктершщ шетел театрларында сахналануы жеке каламгердщ тана емес, улттык драматургиянын кезецдж та- бысы ретшде тарихта танбаланатыны кумэнсП. *** Д.Исабековтщ шетелдж керермендер ыкыласына боленген бупнп кун такырыбындагы пьесаларыньщ бф! - «Ескл уйдеп ек1 кездесу». Улттык сахна торшде сэтп койылып журген бул пьесасы 2008 жылы Омбы мемлекетпк драма театрында «Транзитный пассажир» деген атпен ресейшк керермендердщ назарына усынылды. Пьесада небары уш-терт кешпкер тана бар. Олар: зей- неткер жасындагы Зейиеп ана мен омф1 сэтс13Д1ктерге толы улы Ертай, жолаушы Айторе мен оньщ анасынын, аруагы. Ек! болшнен туратыи пьесаныц непзп идеясы да бф пэтердш эр уакыттардагы иелер1 Зейнеп пен Айторенщ екеуара энг1мелер1 аркылы ашылады. Зейнеп те, Айторе де - оз гумырларынын, бакытты кундершен бфге турмыс таукыметшей, когамньщ катыгез мшезшен коп тепернц корген жаны жаралы адамдар. Пьесадагы адам тагдырлары эр алуан, бфак солардыц озара уксастыгы да жок емес. Тагдьфдьщ жазуымен тастап кеткен туган жердеп ыстык уясын бф корш, еткенш сагынышпен еске алып, маукын 6

баскысы келген Айтеренщ мулде бейтаныс адамдардыц есь пн кагуы, б!р Караганда, пьесага аркау боларлык мацызды окига болмасы анык. Оган оз алдына лирикалык сипат да- рытып, драмалык озектшгш арггырып турган бфкатар эле- менттер бар. Алдымен, Айт©ре мен Зейнепке бфдей кымбат дуние - окига орын алган Зейнептщ потерн Осы ортак кещс- тж сюжеттж окиганын ербуше козгаушы куш ретшде се- бепкер болып отырады. Ею кейшкер де омфлершдеп аса кайгылы кезендерд1 дэл осы шаныракта бастарынан откер- ген. Жолаушылап журген Айтореш бф келген пэтерше кайта оралуга итермелейтш содан кешнп бф себепкер жагдай - ушакрейсшщ шегертук Ал драмадагы окиганын лирикалык лепте ербуше жол ашатын непзп керкем фон жанбыр екеш С03С13. Узакка созылган жауын мулде бейтаныс жандардын бхр-бхргн жатыркамай кабылдауына, еск1 таныстардай сыр актарысуына, Т1ПТ1 Айтере М1нет1н ушак рейсшщ бегелу1не де объективт1 турде туртш болады. 0м1рд1ц тущысынан гер1 ащысын кеб1рек таткан Айторе мен Зейнеп бейнелерх эр1 уксас та жакын, эр1 б1р1н-б1р1 толыктырар керегарлыгымен уйлесш тапкандай. Зейнеп журек жылуын юсжиж кала т1ршй11Г1не тонатпаган, тагдыр таукыметшен мукалмаган, кенпейш, жаны шуакты кейуана болса, Айторе керхсхнше - омфдщ таусылмас муцынан кен1Л1 тоназыган, жаны жылу мен жарыкка зэру, мешршге муктаж азамат. Атамекехпнен жыракта, жат елде журген Айтерен1ц туган елше деген сагынышы мен мун-наласы бфдей. Айтере арага жылдар са- лып, ат басын туган каласына эйтеуф б1р бурып ед1. Сондагы барар жер, басар тауыньщ жоктыгынан капаланган азамат уш1н Зейнепт1н аядай гана пэтер1 мына жалгандагы мей1р1м атаулынын жалгыз мекен1ндей. Пьесаньщ айтар ойы, окырман, керермен коцшхне салар салмакты идеясы копкырлы. Бейтаныс жандардын агынан жарылган букпес1з диалогынан карттыкка аяк баскан ек1 жанныц жалгыздыгын, когамньщ катыгезд1Г1н, ескелен урпактьщ жугенс1зд1г1н, сайып келгенде улттын буг1иг1 б0ЛМЫС-б]Т1М1Н К0реС13. Пьесаньщ он бойына желт болып тартылган мук бар. Шыгармага ущлейжшк ...босагасыи кузеткен ана аруагы, агайынга ренж1п кеткен бала, каланьщ тас кошелершщ астында суйег1 сыркьфап, комус13 калган ул, кайгыдан куса боп, Слбфдщ сары аязынан каза тапкам, сойтт маза гапкан жар... Айтеренщ: «Шыиымды айтсам, бул жактам жер туб!не 7

г-.сге хотим, неге кештш, ол жакта турактап калатындай не птым'? 1ипмде шемен боп жаткан осы сырды бфеу-мфеуге ;г.егшлт айтып бергш келгешне коп болды. Е-е, казф ондай адам кайда-а! Шынынды айтатын адам тапсац да, сырывды айтатын к!с1 жок», - деу1 жалгыздыктан жанын шыркыраткан бакытсыздыгынан. Зейнеп ше? Кызгалдактай кызы кыршынынан киылып, анасынын етепн жаска толтырып кеткен; кос улыныц ез кызыктары ездер1нде, картайган шагында терт кабыргага камалып, жападан-жалгыз калган жесф Зейнетл бакытты жандардьщ катарына коса алмайсыз. Бфак кейуана емфден кудер узбейдк канша зэбхр керсе де, когамнан терю ай- налмайды. Кернлнше, журек жылуын белюуге даяр. Ал Айтеренщ жаратылыс-мшез1 белек. Ол баска тускен киыншылыкпен арпалысып та керген. Бфак былыкка батып бара жаткан когаммен арада акикатты даулау бггпейтш тфлж екенше кез1 жетп. Улыныц кайгылы елш1 оны бул жер­ ле кала алмайтын жагдайга жетюзген. Арыстай азаматтьщ агайын.мен ат куйрыгын кесюш, атамекеннен жыракка кет\\ч шарасыздыктан... Ана журеп мен азамат журеп емф каарепне турлше тезьмдшж танытады. Бф1 - куйше отырып, тфшйпгш жалгастырады (Зейнеп тагдыры «Эйелдщ кьфык жаны бар» деген сезд1 еске тусфед!). Екшийи - кушктен жансызданып, кур сулдерш суйреткендей. Айтеренщ жан дуниеа кулазып калган. вмфден, айналасынан керген киянаты КОЗД1 жумып, туган жерд! тастап кетуге мэжбур еттй Бфак онымен емфшдеп трагедия толастаган жок- Киырда ж'урш. жан жарынан айырылды. Сейтш ку тпесш кушактап, жалгыз калды. БелгЫ театр сыншысы Э.Сыгайдыц Д.Исабеков творче- ствосы туралы: «Дулат драматургиясына тэн жаксы касиет- онын халыктык колоритке, улттык мшез тегеринктерше молынан назар аударатындыгы. Диалогтарыньщ оралым- дылыгымен, юморга жомарт тапкыр тшмен дараланып жатады. Улкен элеуметпк сыр-сипатка уласар сокпалы ла ойлы, тулгалы, турлаулы каЬармаидардыц курдел1 жан дуниесш жаркырата жайып салуга лайык шоктыкты драма- лар гудыруга кумбыл. Кай пьесасын алып карамацыз, озе- 11 оупнп замаидастарымыздыц моральдык-этикалык кеск1н-кслбетЬ>, - деген пайымыныц шынайылыгына коз ЖСТК13У киыи смсс. «Ьск1 уйдеп ек! кездссу» драмасында каламгер улттык 8

таным-тэрбие, улт болашагы мэселелерше айрыкша назар аударады. «...Эжем кызык к1с1 едк Ол кю1 эулеттеп бфде-бф эйелд1 уйден тыскары жерде босандырмаушы едт Ек1кабат эйелд1 ешкашан жолга шыгармайтын. Егер олардьщ бфеу1 1луде торкшдерше кете калса, ею жакты у-шу, азан-казан гып ез1 барып ертш келуцп едк «Уйде босанбаган эйелдщ баласы мешршсп болады» деп айтып отыратын-ды», - дейтш Зей- неп сездерк бф жагынан, коркемдж тургыда окшау турган ой оралымы болганмен, Айторемен арадагы ескелец урпак жайлы диалогка сэгп енпзшген. Бупнп жас урпактыц бет- алысы, улттык тэлш-тэрбиедеп келецс13Д1ктер, халыктыц гасырлар бойгы калыптаскан тагылымдык енегелернпц за- манауи тэрбие 1С1нен тыскары, умыт калып жаткандыгы ана кезкарасымен осылай туй1нделген. Перзентпц касиетт! табалдырыгына деген суГпспеншш1П нак тура магынасындагы «туган шанырагынан бастау алады» дейт1н эжен1Н пайымын Зейнеп те колдайды. Каз1рг1 урпактыц агайын-туганга, атаме- кенге жатбауыр боп есетшш карт ана осылай пайымдаган. Буг1нп улттык болмыс жайлы каламгер толганыстары драманьщ эр тусынан бой кетерш, к©ншд1 килы толганыстарга жетелейдг Драматург бул тургыда жеке пайымдарын букпелеп, ойьш шым-шымдап жетюзш жагпай, тотесшен айтьш салады. 0рнен1н басын шалса да, жуйел1 ойга курылган ашык сухбат- ка суйен1п, казакы менталитеттеп жетекке ерг1ш, ел1ктег1ш касиеттерд1 орайын келт1ре, сынга алады. Зейнепт1н: «Элп мактап отырган казагьщыз д1л1нетураксызгой. ©зт1ршш1Г1не 0здер1 мэн бермейд1. Кытайдан эйел алса, уй 1Ш1мен кытай боп кетед1, кытайга турмыска шыга калса тагы кытай болады. Жапалакты таспен урсац да жапалак елед], тасты жапалакпен урсан да жапалак олед! деген сиякты» немесе Айтерегпц: «0зген1н Т1рл1Г1не ел1ктеуде алдына жан салмайтын казак дэлектеп журш 031Н1Н саф алтынын жогалтып алганын да б1лмей калган болар» сынды ироииялык мыскылды П1к1рлер1 окырман-корермен кекейшде иамыс шогын тутандыруы ТИ1С. Коркемд1 к-стильд1к тургыда мамыражай эцг1ме арасын- да кеЙ1‘пкерлерд1ц турл1 эз1л-калжындары да айтылып жа- тады. 0м1рлер1Н1ц коб1 от1п, азы калган мундас жандардыц озара таиым-тус1Н1пне сай таадалган мундай сэтт1 юморлык оралымдар накты ситуацияиы жандандырып, драманы ширыктыра тусед!. «...Япырмай, казф ом1р сурсе Пайгамбар да пенсияга шыгады екен-ау!» 1’спетт1 астарлы калжындар - 9

Д.Исабеков каламына тэн мэнер-машыкты, стильдж айшык- ты танытады. «Ескл уйдеп ек1 кездесуде» алып-жулып бара жаткан шиыршык аткан тартыс жок. Корерменнщ коз алдында ек1 жанныц кызыгы мен шыжыгы аралас омф жолдары лирикалык леппен суреттеледт Эмоциялык-экспрессивтж тургыда кешпкерлердщ жан тебфешстерш, 1шю кайгы- мундарын, кермек татитын тфшшж дэмш дэл жетюзетщ сырлы сездер сюжеттж желшщ динамикасын бедерлейдк Драмада ек! кешпкердщ не ушш бф-бфше кез болганы, окиганьщ немен аякталатыны соншалык мацызды да емес сиякты. Мэселе, азаматтын Туган жер1н саргая сагынып, квюреп шерге толып, оттай ыстык шанырагына жету1нде. Б^р кездеп 031Н1Н туган ушнщ табалдырыгынан аттагандагы Айтерен1Н килы-килы сезшдер! - Отанга, туган елге, жерге деген улы сагынышты кешпкермен б1рге бастан кешуде бол- са керек. «Алтын тордагы тоты (Актриса)» атты драмасында Айгул Асанова есшд1 актрисанын «сахналык шыгармашылык портрет1 сомдалган». Улттык сахнада койылып журген отандык жэне шетелдж драматургтердщ уздж пьесаларында басты релдерд1 сомдап журген актриса оз гумырыныц асулары мен белестерш корерменге эдг1мелейд1. Айгул онер мен жеке омф арасындагы кайшылыктарын, осыган байланыс- ты сахнадагы жэне отбасындагы киын шактарын букпес13 баяндайды. Шынайы талантпен коса, мол 1зден1ст1 талап етет1н азапты творчествольж ецбег! жайлы сыр шерткен- де актрисанын онерд! шын суйет1нд1п мейл1нше шынайы жеткЫлген. «Театр - мен1н ек1нш1 ушм. Элде б1р1нин уЙ1м десем бе екен? Мен тунде гана мунда тунемеймш, калган ем1р1мн1н бэрх осында отхп келед1», - деп бастайтын акфисаньщ создер1 шынайы шыккан. Душм журт алдында ем1рбаянын ашык жария етуге бел бугаи актрисанын ре_ пликаларында жасандылык жок. Б1р1нш1 орынга я театрды, я шанырагын коярын б1лмей, толганып сойлейт1н актриса оз кэабш айрыкша кад1рлейд1. Эйел ретшде жеке басынын т1рш1Л1Г1н онер жолына тэрк1 еткен актрисага карап, турл1 ойларга шомасын. Ол, б1р жагынан, онерд1н жанкешт! кулы тэр1зд1. Сахна кудфетше бас иед1. Ал сэтп ойыннан кеЙ1нг1 толассыз кол шапалактаулар, кушак-кушак гулдер, табынушы-корермендер 1лтипаты актриса тулгасын б!ршама Ю

озгеше ракурста танытады. Тэкаппарлык бар бойында. Де- генмен муныц енер адамына жарасымды табиги касиет екеш де рас. «Театр, репетиция, уй. Гастрольдер. Он торт фильм- ге тустш. Оныц тогызы басты рол, бесеу1 косалкы. Театр репертуарыиын копшшпнде орталык кеГппкерд1 орын- даймын», - деп тпбелейтш кейбф мэлшеттер оз атагына, кабшетше, тшН сулулыгына сеншд1 Айгул Асанованыц кэаби шеберлплмен коса, шалкып сойлейтш, айналасына жогарыдан коз тастайтын актерге тэн мшез-кылыктарыныц кия-калтарыстарын да шарлап отедт Актриса театр уипн кей кездер1 адам ретшде отбасылык бакытыннан бас тартуга тура келетппн еюншпен мойын- дайды. Агынан жарыла актарылып отырып: «Муныи, бэр1 айтуга жецш-ау!.. Ал, кундел1кп омфде!.. Айтыс, тартыс, бакталастык, кызганыш, коре алмаушылык... Ой, несш ай- тасыздар, кейде бэрше колды бф-ак сштеп, карапайым, жай гана эйел болгын келедЬ>, - дейд1 Айгул. Бакталастардыц куцкш сезшен, эдшетспд1ктен кажыган Асанова «бэрше колды бф сштеп», театрсыз емф сурш те коредк Бфак: «Те- атрсыз еткен сол бф жарым жылдыц шшде жынданып кете жаздадым. ...мен театрсыз омф суре алмайды екем. ...ТшИ ес1к кузетуцп болсам да театрдыц 1шшде журсем екен деп армандадым», - дейд1 кешпкер. Сахна гумырын омфлж муратына айналдырган эйел театрды кудды бф касиетп храмнан кем кормейдк Карагоз, Баян, Актокты, Джульетта, Ютеопатра, Катарина, Медея, Дездемона, Лисистрата, Беа­ триче, Петрик Кэмпбелл бейнелерш сомдаган эйгш онер санлагы осылайша касиетп театрыныц «еак кузетуппа» болуды армандайды. Бфде корерменш сулулыгымен, та- лантымен, опершей суйшдфген актриса тэкаппар да аскак кешпте бшктен коршедц бфде омф ауыртпашылыгы оныц ецсесш жаздырмай, тыгырыкка Нреп, тыксырады, сынай- ды. Осылайша Айгул Асанова драма барысында куйл1 сезш кушагында бейнеленедь Элде туе, элде киял екеш беймэлш жагдайда айтылган келес1 создер, шын мэншде, бугшп упттык онердщ хал- ахуалынан сыр шертер! анык: «Слз кедей елдщ актерысыз. Слз жасаушы емеса'з, аз - орындаушысыз. Ал, орындаушыга бэр1бф, азден не талап егсе, сп соны орындауга уйренгенсв. «Онер адамы муктаждыкта омф суру1 керек» дегеи кагида Спдщ санацызга эбдеи сщш калган. ...Сп патрио­ тизм рухыида тэрбиелеиген адамсыз. ...Жокшылык пен 11

муктаждык курсауында бшк онерщ13Д1 олерменджпен орге суйрей берпйз, жасай бервдз...» Ирониямен аякталатын 1ШК1 толганыс сахна онерпаздарыныи бупнп тацда жалад патриотизмнщ аркасында гана «онерлерщ орге суйреп» келе жаткандыгын адгартып, бгр салмакты ойга козгау салады. Шыгармага аркау болган идеяньщ б!р ушын кашанда улт мэселесшен сабактастыратын драматургтыц казак улттык театрыньщ бупш мен келешеп жайлы толгамды пшрлер1 Айгул мен режиссер-Самат диалогтарында бфшама ербшен. «Бул жерде не кызык калды? «Ел унлн, улт ушщ, халык уидн!» Бэр! жалган соз, жалан уран! Ел ушщ егшш журген ешкш жок. Шетелде еден сыпырушы болсан да бул жердепден он есе артык омф сурес1ц», - дейд1 Самат. ©нерге коммерциялык козкараспен караудын белен алгандыгы туралы 0К1Н1ШТ1 жайттар - буг1нг1 мэдениет пен онердщ басындагы ахуал. «Мен казак театрынын казак тшнде сойлейтш актри- сасымын. Т1Л - виолончель емес, ол экспортка шыга ал- майды. Меи казак сахнасында туылдым, казак сахнасында коз жумам». Намысшыл актриса онер1н саудага салгысы келмейдт Елде етек жайып бара жаткан кедейл1КТ1н, тапшылыктын, нарык заманыньщ когамдык санага салкын эсер!н тшге тиек ете отырып, актриса онер санлактарыныд акта, атак, бедел мен абырой уш1н шетелге кет1п жаткандары жвншде ызага булыгып, теб1рене сойлейд1. Режиссер1 эр! куйеу1 Саматтын «Ертед казак театрыныд ешкшге керег1 болмай калса кайтес1д?» тэр1зд1 кыдыр сауалына жауабы Э31р. Будан элдекайда ертеректе келюш жасасып, Италияга аттангалы отырганын «койнындагы жарынан» жасырган Саматтын арамдыгына кайран кала отырып, Айгул ашы- на тш катады: «Онда ед содгы казак корермен1не ед содгы ойын керсетет!н актриса мен боламын!» Жогары пафоста айтылган сездер Асанованыд жасандылыктан ада, шынайы отаншыл тулгасын алга тартады. Драмадагы ек1НШ1 пландагы кешпкерлердщ 1Ш1Нде жан элем1 мейл1нше ашыла тускен актрисадан кей!нг1 кей1пкерлерд]д бф1 - Ерлен-2. А.Асановага бала кушйен гашык жас Ж1Г1Т репетиция устшде актрисаиыд жанына сахнага котер)Л1п, оз хикаясын баяндайды. Актриса карсы алдындатурган жасж1Г1тт1д жан тазапыгына, молд1р сез1М1не кайран калады. Б1раком1р1нде кызганыштан, бакталастыктан жапа шепп келе жаткан эйел журеп буйырмайтын бакытка 12

кол созбайды. Ол ен алдымен арына адал, содан кешн озппн сушки юше, театрына адал. Дулат Исабековтщ кешнп жылдары жазылган драмалык туындыларынын бф1 - «Тор». Белгш орыс жазушысы Ми- хайл Булгаковтын творчестволык бейнесше арналган буи драма Алматыдагы М.Лермонтов атындагы Мемлекетнк академиялык орыс драма театрында алгаш 2004 жылы «Сети дьявола» деген атпен орысплшдекойылды. Шыгармашылык тагдыры мен емфлш ортасы, заманы арасында кайшылыктар орын алган Михаил Булгаковтыц тулгасынан рухани жакындыкты сезшген драматург бул туындыныц идеясын он шакты жыл ойластырганын айтады. Драмату'рг кепшшк керермен кауымга белгш керкем соз шебер1 М.Булгаковтын жеке гумырбаяны мен шыгарма­ шылык шежфеа туралы керкем шындыкты усынган. Автор XX гасырдыц бфшнп жартысында бурынгы Кецес елдершде орын алган когамдык-саяси ахуалды суреттейдг Пьесадагы окига саяси жагдайдыц эдеби ортага билж айтып, сес корсете бастаган кезш бейнелейдг Саясат сахнасы мен мэдени омфде аласапыран шак орнаган: Мандельштам жер аударылган, Пастернак ею ай абактыда отырып шыккан, Уборевич пен Тухачевскийлер камауга алынган. Ахматованын уш жуз беттж штабы кузеле- кузеле, отыз бет болып жарык кордг Б1раз уакыттан сои акыннын куйеу! мен улы - Гумилевтар сотталды. Есенин, кей1н Маяковский емфден баз кеш!п, жалганмен кош айтыс- ты (олар ездер1не кол жумсаган). Осыдан 61'раз уакыт кана бурын кулл1 Мэскеу халкы, олардьщ 1Ш1нде бил1‘к басындагы шенеун1ктер де бар, «Тур- биндер кушне» билет алу ушш кезекке турып жатса, каз1р Булгаковтын барлык пьесалары сахнадан алынып тасталган. «Известия» газет! бул жагдайды театрдын онды озгер1С1 деп багалапты. Есес1не «Турбиндер кун1» Америкада, Нью-Хевен каласында «Ак гвардия» деген жана атаумен уст1-уст1не койылып, корермендердщ козайымына айналгаи кер1нед1. 0з елшде керекс1з болып калган Булгаковтын жана кггабын шетелд1ктер жарыкка шыгарып жатыр; отандык сахнадан аластатылган пьесалары уннн разы болгаи шстел/пктер т1пт1 комакты каламакы толеген. Булгаков Ричард Вельс усынган каламакыны зорга алып турып, оз1Н1ц жудеу турмыс- тфш1л1Г1 туралы шетелд!ктерд1и кулагдар болганына катты кынжылады. Булгаков, асылы, сез!мн!н адамы болса керек. Ойда 13

жокта премьерада ушыраскан Елена Шиловская озш ущрщ экеткендей. Суду бикеит бф кергеннен-ак сушп калган жазушы, осыган деГпн езше адал жар эр1 сьфлас дос болып келген Ольгадан кез жазып калды. Еленамен таныстыктан кеГйн «Шебер мен Маргарита» романыньщ ой езеп туды. Ал «Де Мольер мырзанын, емфЬ> пьесасын жазу устшде Булга­ ков тел шыгармаларыныц тагдыры туралы кеп толганады. Халыктын кеншнен шыккан муныц драмаларын корсетуге тыйым салып жатса, «заманы тулш болса, тазы боп шапкан» Ф.Раскольниковтын «Робеспьер» атты пьесасын жер-кокке сыйдьфмай улыктауда. Сонда кшд! жазамын деп куйшед1 Булгаков. Драмадагы Жуховпцкий коркемдж-композициялык тур- гыда Булгаков пен жаца когам арасындагы байланысты- рушы звено кызметш аткарады. Ол - кез келген шаруадан езше пайда керуд1 алдымен ойлайтын, журю-кимылы мен эрекет1 шапшан адам; шала дарын иеск Дос пешлмен кол усынып турып, кастык жасауы да мумкш, кауйгп адам. Мы- салы, Булгаков эл1 жарияланбаган Сталин туралы пьесасын шетелде коюга узтд1-кес1лд1 карсылык б1лд1ргеннен кешн Жуховицкий оны «шетелд1 ктерден комакты каламакы алды» деген кауесет тарата бастайды. Осыныц салдарынан Бул­ гаков™ Жазушылар одагынын катарынан шыгарады. Басы ашылып айтылмаганмен, Булгаковтын шагын пэтер!иен эл1 аякталмаган «Шебер мен Маргарита» романыньщ колжазбасынын урлануына да пайдакунем делдалдьщ катысы болуы ыктимал. Заманынан калыс калмайтын Жуховицкий драматург- ке ужымдык шаруашылык туралы буг1НГ1 кушпц озекп такырыбына либретто жазуды усынады. Булгаков мундай жедел бетбурыска дайын емес. Бфак елдег1 когамдык-саяси жагдай Булгаковты Сталин туралы пьеса жазуга мэжбур- лейд1. Каламгер 1штей оз идеясына, ом1рл1к приициптер1не, азаматтыкпозициясынасаткындыкжасагандай кайшылыкты куй кешедь «Тордагы» нег^зп окигага катынасушы кей1пкерлерд1н б1р1 Шиловский - Мэскеу эскери округы штабыныи бастыгы, елеугп тулга. Евгений Александрович Кецес уагында эскер катарына кабылданганыиа карамастан, озш нагыз аксуйектер эулет11пн 0К1Л1 рет!мде устауга ор1 жогары лауазымына сай байсалды,салмакты корп1угетьфысады. Шиловскийдыцбас- ты касиеттерк тем1рдей торт1пт1, устамды, ойлары эрдайым 14

айкын, ашуын акылга жендфе бшедг; кызметше бфжола беркпген адам бола тура, коцш калагаи сулу бикештердщ журепн жаулап ала бшетш айрыкша касиет1 де жок емес. Бфак неке бузу дегенге жаны карсы. Жары Елена езшен ажырасып, Булгаковты тандаган кездеп Евгенийдщ мшез1 кызык. Намыстан 11111 ортенш бара жатса да, сырт келбетшен тэкаппарлык таныга бшген жшптщ Еленага бар айтканы: «Гончаровалар кеп, бфак Пушкин жалгыз». Осы бф ауыз сез Шиловскийдщ курдел1 мшезш айшыктай тусед!. «Тор» пьесасы - Д)лат Исабековтыц онер, шыгармашылык тулга такырыбындагы сэтт! жазылып, республикалык, шетелдж театр сахналарында табысты койылып журген туындыларыньщ б1р1. 2011 жылдын сэу1р айында казактьщ М.О.Эуезов атындагы академиялык драма театрыньщ сахнасында пре- мьерасы болып, тусауы кес1лген жаца туындысы авторлык нускада «Шын басындагы шындык» деп аталыпты. Сах- на тор1нен «Жаужурек» деген атпен онерсуйер кауымга усынылган драма - осы. С.Мукановтыц «Балуан Шолак» повес1н1н жел1С1 бойынша жазылган драмада Д.Исабеков атакты Балуаннын енерпаздыгымен б!рге 1р! кайраткерлж тулгасын да айшыкты бейнелеуге куш салыпты. Окига Кызылжар каласындагы жыл сайын етет1н ЭЙГ1Л1 Жэрменкен1н иагыз кызган шагын суреттеуден басталады. Ел аузындагы сонгы жаналык: жауырыны жергетимеген атакты Кордабай палуанды б1р емес ею рет жыккан Баймырзаулы Нурмагамбеттщ жен1мпаз атануы. «- Кор1КТ1 екен! Кел1ст1 екен! - 031 эн айтып, эн шыгарады екен! - Оны айтасын, бэйге аты бар, кус алып, ац да аулайды екен. - Ойбай-ау, он торт жасында кокжал каскырмен айка- сып, какаган суыкта тер1С1н сыпырамын деп журш торт саусагын ус1Т1п алган Ж1Г1Т кой бул!» - деп жарыса сойлеген базаршылардьщ полидиалогы коп жайдан хабардар етед1. Жэрменке аланында жургендерд1ц тамсаныс, тангалыс сез1мдер1мен бер1лген репликалары Нурмагамбет тулгасын айкындай тус1п, б1ркатар биографиялык, характерологиялык, портретт1к мэл1меттермен устейд1. «0нерш мен ом1р1м халкымд1К1. Бэйгсдеи бф сабак ж1п те алмаймын!» дейтш сом тулгалы, даркан М1незд1, кецпей1л 15

ж; о::'-;сн-ак окырман. керерменнщ сушспеншшпне ! чЧ'.-.ч :1ч : ! Кым-гуыт гартыска курылгам драмаыыц бел- ёе.и'сгер’нде Балуанньщ нар тулгасы утымды детальдармен амыктырыдып. фйтене туседк Жалпы колемд1 шыгармадагы :р;-у.олкты еитуациялардын баршасы тжелей кешпкердщ ай- тулы онерпаздык кырларын, ел1 ушш басын катерге тжкен азамагтык тулгасын ашуга кызмет етед1. Галия еулуга бф керш, гашык болуы, суши косылган жары Балкаштын кызганыш сезшц атамекеш Кдйрактыга Сыздык болыстьщ киямпурыс эрекетшеы переселендердщ коипп келук ояз кызы Тэнейжан-Татьянаны туткынга (кешлджке) алуы тэр13Д1 жеке басыныц шыргалавдары дра- мада халык муддесшен астарласып, тамырлас ербш отыра- ды. Драмада махаббат, курескерлж тартыстар, адал достык такырыптары курдел! логикалык формада керкем корн-пс тапкан. Ен бастысы, сахнага суранып турган драмалык шы- мыр тартыс орын алган. «Шын басындагы шындыктын» басты кешпкер1 Ба- луан болганымен, будан езге кешпкерлердщ де бейнелер1 бедерл1 шыккан. Эсем энш сала келш, душм жуттьщ ал- дында балуанньщ иыгына шапан жауып кететш Галия - ба- тыл эйел. Ел сезшен именбей, жшптщ султанына тенеуге лайык азаматка курметш, ризашылык сезшш, кощл хошын кысылмай келш, эде\\п калыппен жетюзген Галия Балуаи- ды я киял, я ен екеш беймэлш, ерекше кещл куйге белей, гайып болады. Хор кызындай кер1кт1, батыл, тосын мшезд! келшшектщ жанарындагы ынтызарлыгы Балуанды да бей- жай калдырмайды. Балхаш болса - Балуанньщ осыдан бф жыл бурын узатылгалы отырган жершен алып кашып, ез1 сушп косылган жары. Жакында сэбшй болмак, бфак эл1 некелер1 киылмаган. Балхаш соган назданады. Балхаш - азаматыиа лайык кайсар, ашык мшездц акылды эйел. «Сыздык болыс Кайрактыга переселендерд1 каптатып экеле жатыр» деген хабар жеткенде, Балкаш: «Ел дурлжш жатканда Балуан Шолактьщ эйел! жан саугалап жата алмас», - деп, куйеушсн бфге атка конады. Балуанньщ будан кешнп басына кара булттай ушршген киын шактарында Балкаш жан жарынын мун-зарын бфге белюедь Драматургтьщ отаршылыкта откен жылдар жайлы авторлык пайымы айкын. Улттын тагдыр-талайы бакай 16

есепшш Сыздык секшд1 болыстардыц, куйсеу! мен жусауын эйелдер1 гана денгелете шешетш орыс ояздарыныц колында болганы драмада ашык суреттелген. «Зарлаган ел мен жылаган бала-шаганьщ атынан» арызданып, эдшет 1здеп келген Балуанды Долгоносое цирк окуына Омбыга ж1бергел1 отыргандыгын айтады. Долгоносовтыц эйел1 Елизавета мен Троицкийдщ казакгарды «жабайы халык», «туз тагысы» деп, шшфпспей балагаттауы Балуанныц ызасын удете туседт С031 далада калган Балуан енд1 баскаша амал-эрекеттерге кошед1. Аяулы бойжеткен Та­ тьяна - Долгоносовтардын жалгыз перзенттерц коздерппц агы да, карасы да сол кыз. Демек, буынсыз жерге пышак урып, тыгырыкка Дреудш, сейтт дегенш орындатудыц жалгыз амалы да сол кызга байланысты. Талайлардыц жа- уырынын жер шскеткен Балуан мен оньщ досы Акылбайга Татьянаны алып кашу киынга сокпайды. Осыдаи кешн шыц басындагы окигалар орын алады. Оязга жазган хатына жа- уап кутумен еткен уйкысыз тундер, «каракшы» боп кершген казак балуаны мен уркек балапан сиякты бейкунэ, жаны таза Татьянаныц бф-бфш жакын тануларына мумкпццк береди Драманьщ айрыкша лирикалык сипаттагы эпизоды осы шыц басында суреттелген. Окига орын алган коркем кещспк пен сюжеттж-композициялык ыцгайдагы шарыктау шеп, ягни эрекет динамикасыныц ен жогаргы нуктеа логикалык тургыда сэйкес келген. Осыныц ез1 шыгарманыц айтар ойын аскактата туседг Балуанныц: «Менщ оз окуым бар, сенщ оз окуыц бар. Мен арабша жазам, сен орысша жазасыц... Эр адам, оз ултыныц урдюшде ержету1 керек»; «Сенщ жолыц циркеуге апарады, менщ жолым мекптке апарады», - деп, Татьянага карата айткан создер1 автордыц этномэдени урдютерге, таиым-туашктердщ айырма белгшерще екгпн тушре соз кестелегещппн айкын ацгартады. Драматург-жазушыныц сонгы кездер! жазылган «Бакыт кусы», «Муклык - Зарлык», «Мурагерлер» секшд1 туындыла- ры коммерциялык багыттагы арзанкол енерсымакка ушрсектеп сырт айналган кауымды касиетп театрмеи кайта кауыштыруга жол ашьш, эстетикалык нэрмен керерменнщ кезайымына ай- налды. Онын тандаулы драмаларыныц Отанымызда гана емес Ресей, Башкуртстаи, Татарстан, Корей театрларында койылуы улттык соз онерщщ мерейш аскактатты. Жалпы кандай мэселенРкаузап,^кмамалтёсё^е,тугае- 1ЛС Щ.--Ц11НМ аулаидмк к!тапханасг.г ’ 17

тай алганда Дулат Исабеков шыгармашылыгыньщ лейтмо­ тив! - улттык болмыс. Халкыньщ келешегш кекейден эсте шыгармайтын каламгердщ эр туындысы келел1 ой- толгамдарымен, кесек бтмшен, коркемдшшен багалы. Туу сонау 1960-1980 жылдары жазылган эщтме-повестерщщ озшде, калам иес1 улттык кундылыктарымыздыц жогын жоктап, барын сактауды басты шыгармашылык муратка айналдырган болатын. Жалан, дидактизмге бой урмай, омфдщ шынайы калпын байкампаздыкпен бедерлеген «Талахан-186», «Кара шацырак», «Акырамаштан наурызга дешн», т.б. энпмелершщ мэтшдш кабаттарындагы астар- лы андатпалар мен жанама мегзеулерден улт келешепне аландаулы каламгерлш зерде нышан береди Повесть жанрындагы «ГауЬартас», «Суйекнп», «Дермене», «Пер1 мен перште» сынды шоктыгы бшк туындыларынан да улттык мшез, казакы дш, сайып келгенде - улттык емф акикаты айкара ашылып, каламгерге тэн окшау шыгармашылык тугырнаманы танытып турады. Д.Исабеков шыгармашылыгыньщ келес! б!р кунды ерекшелпт - туынды мэтшдершщ коп кабаттылыгында. Бфш-бф! алмастырган заманалар бшпнен зер салганда, жа- зушы шыгармаларыныц уакыт откен сайын тулеп-жацгырып, тунгиык терещне жасырган асылдарын шым-шымдап шыгаратын сырбаз касиетш байкайсыз. Асылы, сэтп эдеби туынды дегеншп - дэуреш етпейтш туынды.

ТОР (Ек! актин драма) Катысушылар: Булгаков Елена Люба Ольга Шиловский Жуховицкий Бейтаныс Вельс Раскольников Иванов Петров Сидоров Матильда Сталин (даусы) Каушспдж комитетшщ кызметкерлер! Б1Р1НШ1 Б0Л1М Отыз жепи жасар полковник, Москву эскеры округииц штаб бастыгы Евгений Александрович Шиловский бугт аса коцшЫ. Кецес доупр'шдегг эскеры цолбасшылардыц б1р1 болса да, оныц шыщаи тег'1, тэрбие алган ортасы, цалыптасцан кезец'1 оздерт ацсуйек топца жатцызатъш офицерлер династиясыиыц дэстуршен ал/ цол узбеген, жас болса да атцаратын цызмет лауазымыныц битт/гше сай озт бай- салды да кексе устап уйренгеи, бойында куш-цайраты мол, сол куш-крйратыныц бор'шэскерим’тдеткетугелэ/сумсауга дайын, мешршд'1, модениеттг, эйел атаулыныц э/сурегт крлаган кезде жаулап ала алатын, айрьщша жагдай бол- маса семья бузу дегенге мулдем царсы, сайте тура коцт кеткен сулу бикештерге цымбат сыйлъщтар усынып, одели коцт котерудг куно деп санамайтын э/сан. 19

Болашар карьерасы будет до бит екетн аньщ б'тет'т барлъщ зскери адаидар сиярты телпр тэртт пен устамдылырты, б\\р евздтют унатады. Бойын ранша ызо мен намыс кернеп турса да озт тежеш устап, ашуын арылга жердгре б'тет 'т адом екеш бащалады. Мзскеудщ цок, орталыгынан ойып алгаи кер сарай- дан уйде буг'т абыр-сабыр: олар жара рызмет пен жара ронысты жзне Шиловскийдщ отыз жени жасра толуын атап вту ушт бугт кешю сагат женйге роиар шарырган. Эйелг Елена Сергеевна зпкес/ Ольгамен жзне ас таруип Ма­ тильдазач мен ас уйдщ ортасында ронар куту рамьшен Э!сур. Дайындыр та бппкен сеюлд/'. Шиловский (шкафтардан элдененг гздеуде). Лена, Леночка! Мен мына жерге шотланд вискиш койган сиякты едш. Корген жоксын ба? Елена (ас уйден юрт келе жатып). Менщ шпмдж мэселесшен айналыспайтынымды бшесщ гой. Оган ие бо- латын езщ. Шнловскнн. Ах, сайтан алгыр, кайда курып кеттП Менщ туган кунше арнап агылшын эскери атташесшщ бф кызметкер1 алдьщ куш шотланд вискиш сыйлап едь Елена. Бэлкш, оны кабинет1нде умытый кеткен шыгар- сьщ. Шиловский. Жо-ок, ол мумкш емес. Тура осы шкафтьщ бурышына экеп койганмын. Шотландыктар секшд! ол да бфденеш алдын ала сезш турады гой деймш. 0икей орыс офицерлершш ортасына тусетшш бшп, корыкканынан баска жерге тыгылып калган шыгар. Елена. Тек офицерлер гана емес, бупн келетш конактардьщ копнилнт эйгш драматургтер мен жазушылар, артистер. Шиловский. Соган Караганда, муныц бэр! Ольга Сергеевнаныд бастамасы болар. Елена. Жок, эдебиетшшер мен артистерд! дастарканга шакырып туру Шиловскийлердщ ежелп дэстурк Шиловский. Акылды эйелещ сен, Елена! (Бетшен суйедч). Бщцщ ата- дэстурд1 умытпайтыньща ризамын. Буп'н кшдер келед]? Мэдениет майданынан? Елена. Анна Ахматова, Жуховицкий, Эрдман, езшнш бастыгын генерал Уборевич. Жэне... Булгаков, эйелшен. Шиловский. Булгаков? Ол женшде маган айтпап едШ гой. 20

Елена. Саган сюрприз жасагым келш едт Шкловский. Ии-ээ. Шынында да бул кутпеген жаналык болгалы тур екен. Булгаков! Булгаков! Ол укшетпен кайшылыкта журген адам гой... Ольга (ас уйден дауыстаи). Леночка! Кдздыц шше алма салмаймыз ба, элде умытып кегли бе? Елена. Оны менен несш сурайсын? Кдсында Матильда журген жок па? Шиловскин. (Бурынгы коцш куштц взгерген/ байца- лады). Матильда! Матильда! Алжащышына цолын суртт Матильда к1ред1. Матиль­ да - осы уйди/ ас тс\\руийс1. Оныц аиасыиыц да олпр/ осы босагада откен. Матильда. Меш жай шакырдыцыз ба, Евгений Алексан­ дрович? Шиловскин. Сен... Сп мына жердей сыртында корабы бар виски корген жоксыз ба? Матильда. Мен оны... мен оныц корабыи сыпырып, столга койгам. М1не, мында тур... Шнловский. Бекер-ак болды-ау, Матильда! Мен оны конактардыц кез1нше сюрприз гып шыгарайын деп ед1м. Б13Д1Ц елде оныц корабыныц 031 сувенир сек1лд1 кабылда- нады емес пе! Булгаковтыц атын ес'т 'т, куйеутщ коц!л куштц озгер- геиш байцагаи Елена аздап бэйек болгаидай сыцай таныта- ды. Матильда шыгып кетеди Елена. Ол... меншше, укьметке карсы адам емес, жеке- леген адамдармен гана т)л табыса алмайды. Осы кезге шеЙ1н 613 олармен араласып келд1к кой. Олар жоншде п1К1р1цн1ц озгерген1н маган бурынырак неге айтпадыц? Шиловскин. Коц1лдеп куд1ктщ бэр1н айта беру шарт емес шыгар деп ойлаймын, кымбаттым мешц. Елена (паузадаи соц). Б13Д1Ц столда ак гвардияшылар да конакта болган... Шиловскин. Сонымен не айткыц кеп тур? Елена (ктэл! адалпиа жасцацтап). Ол - бупнп тацдагы ец айтулы драматург! Шиловский комод уст1ней «Известия» газепйн алады. Ольга Сергеевна кулис табацшамен муз желт столга цойып жатады. Ольга. Шотланд вискише муз болмаса блины П1С1р1лме- ген орыстыц маслен ицасы сек1ЛД1 болар едк 21

Шиловский. Дэл айтасыз, Ольга Сергеевна. Рахмет! : Ал енд! бупнп «Известия» газетшдеп мына хабарга кулак сальщыздар. I «...Театр суйер кауым бул маусымда Булгаковтыц б!рде- ! бф пьесасын кере алмайды. Булгаков пьесаларыньщ барлык сахнадан алынып тасталуы репертуар саясатыньщ оцала ■ басталганыньщ бастамасы...» Шиловский ею эйелге сынай царайды. Ольга мен Елена бул тосын хабардан бгршама абдырап цалады. Ольга. Кудайым-ай, не боп барады б.у дуние. Мандель­ штам жер аударылды. Пастернак ек1 ай камауда отырып шыкты. Ахматованьщ уш жуз беглк кггабы отыз-ак бет боп шыкты. Енд1 - Булгаков. Тверь кошесшен бастап Те­ атр аланына дешн «Турбиндер кундерше» артык билет сурап жарты Мэскеудщ сабылып жургеш кеше ед1 гой. Уш жыл бойы карапайым корермен де, укшет адамдары да тжелершен т1к турып кол соккан, шымылдыкты он рет жап- тырып, он рет аштырган, «бвдщ заманньщ улы драматург! - Булгаков!» деп театр шш жарып жШерердей жацгырта айгай сап турган керермендерд1 узд!к шыгармаларынан каулымен ажырату деген!.. Шиловский. Спдерге бул хабар аса жайсыз тид1 б1лем. Есенин атылып елгенде де спдер буйтш кайгырмап ед11пздер. Театр б]р гана автордан турмайды гой. Ольга. Иэ. Театр б!р гана автордан турмайды... Ол рас... Раскольников бар, Борис Эрдман бар... Кала берд1 Афи­ ногенов бар. Театр авторсыз болмайды, тек, Булгаковсыз калады. Елена (жадырап). Бул такырыпты конактар келген сон жалгастырайык. Генерал Уборевичт1н жубайы - бурынгы актриса гой. Ол бул мэселеде б1зден гер1 сауаттырак. Шиловский (бурынгыдан сэл коцшденген боп). С1з вз апайьщыз жайлы тым карапайым ойлайды екенс13, суй!кт1 Елена Сергеевна. Театр элемшде бул к1с!ден еткен сауатты адам жок. Солай ма, Ольга Сергеевна? Ольга. Иэ!.. Оный бэр! куйеуге шыккаи сон умытылды гой. Шиловский. МХАТ - МХАТ емес, жай гана МХТ ооп турган кезде бул К1С1 театрда секретарь-машинистка ооп кызмет аткарды. Сонам сон узак жылдар Немирович- Данченконьщ хатшысы болды. Ольга. Евгений Александрович!.. 22

Шкловский. Сонан сон... сонан сон Михаил Афанасьевич Булгаковтыц «Театр романы» атты эйгйп шыгармаларындагы Поликсена Торопецкаянын прототиш болды деген соз бар. Титл, Константин Сергеевич Станиславский «Онердеп емдеш» атты атакты енбепн бвдщ Ольга Сергеевнага дик­ товка жасаган. Ольга. Евгений Александрович!.. Шкловский. Койдым, койдым! Театртруппасымеи бфге Америкага барган сапарларьщыз жайлы айтпай-ак кояйын. (Стол мацында журген Матильдага). Сонымен, вискидщ корабын сол бойы таппадыныз ба, Матильда? Матильда. Мен оны жогалткан жокпын. Балам ойнасын деп уйыктайтын белмеге апарып тыгып койгам. Казф алып келе кояйын. Шкловский. Ай, Матильда, Матильда! Пысыктыгыц калмайды-ау! (Ол стол усппндег/ вискид/ алып, жазуына уцтед1). Ольга мен Елена шеткер/ шыгып сойлесеЫ. Ольга. Бфплш боп К1М келер екен? Елена. Эскери тэртш бойынша Уборевичтер келетш шыгар. Ольга. Сен... сен... байка. Евгений Александрович элденеден куд!ктенетш сиякты. Булгаковтын мацына коп жолай берме. Елена. Шынымды айтсам, журепм кеудеме сыймай лупьлдеп барады. Ол - мен уш1н аныз-адам. Оны оз уЙ1мде кут1п алатын болганыма, Т1ПТ1, оньщ калай ас 1шш, адам- дармен калай сейлесетшш корет1н болганыма эл1 сенбей турмын. Ольга. Егер Уборевичт1Ц жубайы Нина Владимировна болмаганда Булгаковтын келмеу1 де мумкш ед1. Бул жолгы конактардын 1Ш1нде жазушылар мен актерлардын да бола- тынын ес1Т1п, мумк1НД1П болса Шиловскийлер Булгаков™ косып шакырсыншы деп киыла ет1нген де сол болатын. Елена. Демек... Мен... Булгаковтарды езшнщ калауым бойынша емес, Нина Уборевичтщ калауы бойынша шакырып отыр екенмш гой. Егер ол Булгаковка соншалыкты ынтык болса оз уЙ1не неге шакырмайды? Олардыц алгаи уй! б.удан да кен, патша сарайындай. Ай, Ольга, Оленька!.. Ольга. Ол ушш куй1п-п1спей-ак кой, Люси! Нина Вла­ димировна бурынгы актриса рет1нде атакты драматургпен катар отырып, п1К1р алысуды гана калайды. Мегйн Михаил 23

Афанасьевичпен араласып туратынымды бшген соц жасаган дТШЙШ гой. Шиловскин. Матильда! Кайда жогалып кетпщз? Матильда. Мше, мше, келе жатырмын. Койтан жерщд1 ез1м умытый каппын... Ес/'к коцырауы цагылады. Шиловский. Эне, 613 абыр-сабыр боп жургенде конактар да кеп калды. Матильда, меймандарды кутш ал. Елена. Жок, мен озш карсы алайын. Еакке царай беттейдг. Коммуналдьщ тургын уйдег/ Булгаковтардыц шагын ек\\ бв.гмеа. Уй оте жупыны. Юре бергсте еск\\ стшъдегг киш- игпи, одан жогарырацта диван-кереует, оц жан; бурышта - жазу столы жэне цара телефон. Уйде Булгаковтыц эйел1 Любовь Евгеньевна жалгыз. Ол уй ппрлтмен айналысып, жазу столындагы шашылган цагаздарды жинастырып жур. К^абыргада Булгаков ньесаларыныц афишалары. Люба. Туншен жазу жазып едц тан атпастан кайда кетш калды екен? (Стол усттде жанщан к;агазды к;олына алады. Ок,иды). «Гоголь. «0Л1 жандар». Инсценировка». Кудайым-ау, сонда ол инсценировкага кфюпек болтаны ма? «Инсцени­ ровка жазганда сен бфеудщ кулысьщ. Ал менщ кул болгым келмейдЬ) деп кептеген театрлардын етцпштерше келюпей келш ед1 той. 0лде, жокшылык алкымнан алып бара жаткан сон амалсыз конешн дед1 ме екен? Ест к,оцырауы цагылады. Люба ес'тт'1 аищанда пике коз'ше козшдфт киген, цара плащты, к,ара кепкалы, турк,ы ортадан жогарылау, цыры/рпар шамасындагы шетелЫк пен Жуховицкий коршеЫ. Жуховицкий — сол кездегь агымга сай эр1 пысьщ, эр1 сезЫш'ш, эр/ дос, эр/ к;ас, озт эр1 6/лшЫ, эр1 кгаб1летт1 санайтын онер мацында журген жартылай дарын, шалагай экш. - О-о, к|мд1 керш турмын десещш! Павел Серафимович Жуховицкий! Келщп, торлетпнз! Бупнп кездесудщ жолы болып журген адаммен басталуы жаксы ырым. 0сюесе, Бул- гаковтар отбасы ушш. Жуховицкий. Ал, жендеп амандасып кояйык (Любаныц цолынан суиед'1). Спдерд1 аман-ссен коргешм ушш, ал СЬдь ю овь вгеньевна, тацты раушан гулшдей кулпырып турганыцызда кергенш ушш аса куаныштымын! 24

Люба. Слздщ С03Щ13ДЩ расы кайсы, эжуасы кайсы, адам бшп болмайды. Эйтпесе, ас уйде ыдыс жуып журген ойелде алып бара жаткан кандай корж болады дейсв. Люба оларга орындыц усынады. Жуховицкнй. Айтпакшы, мына юсн-й эл1 таныстырмап- пын гой. Американын Нью-Хевен каласындагы театрдьщ режиссер! - Вельс мырза. Бул кю1 «Турбиндер кунш» сахнага шыгарып, афишасын ала келтть Люба. О-о, оте куаныштымын! (К,ол алысып тапысады). Любовь Евгеньевна. Орыс фамилиясын айту свдерге киын, сондыктан Люба дей берпЛз. Вельс (шала орысшасымен тт курмеле свйлеп. Бэлкт, бул жерде цазак ттнде де сол ерекшезйют сактаган жоп болар). От-тте жж-жаксы. Куа-ныш-ти-мин! Ал, мен... Вельс. Ричард Вельс. Мен... ш-м... Биз... Булга-ковты суйемв. Онин пьеса-лари, во-о, класс! Люба. Пшрщвге рахмет. Афишаны цолына алады. «Ак гвардия». - Свдер пьесаньщ атын озгертт, «Ак гвардия» деп койган екенсвдер гой? Вельс. Ия, ия.(Жуховицкийге царайды). Жуховицкнй. Жо-жок! Жазушынын эйелше унамай калды деп корыкпай-ак койыцыз. Тек, бвдщ елде «Ак гвардияга» карсы дэл казф уакытша компания журш жатыр. Вельс. Бизде олай емес. Компания жок. Публика, халик... Бис! Ура! Люба. Ал, бвде олай емес. Долой Булгаков! Жуховицкнй. Любовь Евгеньевна! Ол жагыи айтып кайтесв. Бугш даггап жатса, ертен кайта мактап шыга келедь Нагыз драматург ешкашан олмейд1 гой. Михаил Афанасье­ вич тан атпай кайда кеткеи? Люба. Казф кеп калар. Бупн шетелдж паспорт алатын кун ед1... св ол женшде естшеп пе едщв? Жуховицкнй ацырып турып цалады. Вельс цабыргадагы афишаларды цызыга царап тур. Жуховицкнй. Ия, шет жагасын ест!гем. Бфак талантты адамныц ашуы келгенде айткаи соз1 шыгар деп мэн бермеп едш. Солай-солай дешз. Св де кетесв бе? Люба. Куйеушнен калып мунда не бтрем? Жуховицкнй. Саясат деген каунт ойын, Любовь Ев­ геньевна. Байкацыз... Жарайды, ботен кюпйн козшше оз 25

1шш1здеп купияны актара бермешк. Ол жоншде кешшрек ! сойлесермп. Люба шыгып кетеди Жуховицкий мен Вепьс элдецалай б1р цагаздарды реттей бастайды. Люба юредй Екеуте кофе экечедх. Люба. Мэртебел! конактар, кане, кофе алып отырыцыз- дар. Жуховицкий (кофеден урттап цойып). Бул кю1 ертец Лондонка ушады. Михаил Афанасьевичтщ сондагы койылып жаткан «Зойканын пэтерЬ> спектаклш керш кетпекип. Егер уакыты калып жатса Парижге де сокпак ойы бар. Олар «Тур- биндер кундерш» сахнага шыгаруды осы кгсщен отшш от- ырса керек. Люба. Бпдщ жазушылар шетелде танымал болган са- йын оз шшпде шеттетше беретш1 бар гой. Осыньщ бэр1 Михаил Афанасьевичтщ онсыз да жукарып журген жуйкесш бфжолата куртып тынбаса жарар едт Ест крцырауы цагылады. - Мте, Мишаныц 031 де келдь Люба жугфт барып естпи ашады. Булгаков кфед\\. Ол узыи бойлы, ашац жузЫ, цыр мурынды, жузтде уайым-цайгыныц табы бар, коз! терец, муцлы, бет тиши мен дене бтшй жазушыдан гор/ Путилов заводыныц инженерш еске салатын царапайым жан. К1рт келгенде Жуховицкий мен коз'хлдфтнп бейтаныс- ты корт, аздап ацырып цалады да, узын плащы мен цара гиляпасын гиеше бастайды. Люба оныц кишдерт киттгште \\лед\\. Булгаковты корт, ею цонацтыц екеун де орындарынан турады. Оз'те тэн Ьетттхкпен Жуховицкий Вельске уй иест ресми таныстырады. Жуховицкий. Михаил Афанасьевич Булгаков! Оныц бул даусы котер'щт шыццаны сонша, Булгаков ирониямен басын изейд'х. Вельс оныц цолын альт амандасады. - Михаил Афанасьевич! Бул юс1 спдщ талантыцыздьш табынушысы. Америкада спдщ пьесацызды койган осы кхс! - Вельс мырза. Булгаков. О-о, оте куаныштымын! Павел, сен бул юсшш келетпп жайлы сэл бурыныракайтып койсан кайтер едь Узак кутш калдьщыздар ма? 26

Жуховицкий. Окасы жок. Бф шыны кофеш енд1 гана 1ШШ бгГПК. Булгаков олардыц цатарына кеп жайгасады. Булгаков. Вельс мырза, мен шздщ премьерага шакырган кагазынызды оте кеш алдым. БЬдщ ресми адамдар жумыс бас- ты боп журш «умытып» кеттть Бара алмаганым ушш жэне келес1 жолы да бара алмайтыным ушш кенпрш сураймын. Вельс (култ). Неге келесГ жолы да? Булгаков. Бшесв бе? Бпде жумыс коп. Б1з ылги да бф нэрсеш жанадан бастап жатамыз. Ол б1ткен соц бузып тас- тап баскасын кайта бастаймыз. Осындай карбалас шакта шакыру кагазды иесше табыс ету деген тым усак тфлж боп коршед1 де, коп кагаздьщ арасында умытылып кала береди Жуховицкий ( к,арцылдай култ). Тауып айттыцыз, Ми­ хаил Афанасьевич! Тамаша! Вельс. Есту1мше, Сиз шет ельге документ жи-нап жа- тирсыз, солай ма? Булгаков. Торт ай болды. Кунде ертец... Буг1н паспорт беретш кыз аяк астынан ауырып уй1не кет1п капты. Люба, конактарга ек! шыны кофеден баска беретшщ бар ма? Люба (ас уй жацтан дауыстап). Каз^р, к;аз1р! Сэл эцгшелесетурындар! (Ыдыс-аяцтыц салдыраганы еатлед'к Б1р шыны ыдыс жерге туст быт-шыт болады). Жуховицкий. Бакыт екеу болсын десеьнз тагы б1реу1И сындырыныз! Ас уй жацтан тагы б/р шыны ыдыстыц сынганы есттеди Уйде отыргандар ду кулвд'к Булгаков. Любовь Евгеньевна бакыт ушш уйдег! барлык шыны ыдыстарын шагып тастаудаи тайынбайды. Вельс. Рэшн конак жайли-лик. Булгаков. Иэ, орыс конакжайльшыгында шек жок, кой, ШфК1н! Жуховицкий. Вельс мырза, бастаныз эцпмец13Д1. Вельс. Сиз, сиз айти-низ. Сиз ба-рин билесиз. Жуховицкий. Михаил Афанасьевич! Свдщ пьесацыз Америкада, Францияда, Англияда койылып жатыр. Вельс мырза Нью-Хевенде «Турбиндердт койды. Енд1 оны Па- рижге апарып коймак. М1не, Америкадагы афиша. Булгаков орнынан турып, афишага узак, к,арайды. Булгаков (толк,ып). Рахмет! Рахмет, Вельс мырза! Жуховицкий. Ал мынау... (пакеттщ орауын ашып) романыцыздыц Америкада басылып шыккан нускасы (к;олына ктапты устатады). 27

Булгаков. О-о, бупн менщ кунш болды гой. Аса куаныштымын! Спдерге мьщ да бгр рахмет. Жуховицкий. Сэл тура турьщыз, рахметп соцынан бф- ак айтасыз. (Жан-жагына ссщтыцпен царап, даусыи бэсец- детй1)Мыт конверттщ шшде... спге тиесш каламакы бар. Булгаков бойын ттпеп, Жуховищийге сескене царайды. -Жасканатын ештеце жок... Ол спдщ ецбегщп. Алыцыз. Булгаков. Павел, бпдщ елде шетелден каламакы алудьщ жолы булай емес екенщ сен жаксы бшесщ гой. Жуховицкий. Бшем, бшем. Авторлар когамы аркылы арзымайтын тиын алар едщп. Булгаков. Вельс мырза баспаныц да атынан келш отьф ма? Жуховицкий. Солай сиякты. (Вельс олардыц созт тустп, басын изейЫ). Баспа кожайыны колжазбаны Вельс мырзадан алган кер1нед1. Бул жактагы спдщ... каржыдан мукгаж боп журген1щзден олар да хабардар коршедь Булгаков. Жарылкаушыларга жалтактап уйренген кайран орыс жазушылары-ай! Неткен корлык! Жуховицкий (култ). Сп эл1 еск1ше ойлайсыз, Миха­ ил Афанасьевич, ескше! Му.нда турган ешкандай корлык жок, карапайым ттмен айтканда бул - С13Д1Ц енбек акыцыз! Егер С13 шетелде турсацыз элдекашан миллионер боп кетер еД1Н13. Булгаков. Киевте мединститутта окып журген кезшде б1р кэн1П аншымен жакын танысып ед!м. ©31н1ц улты казак, аты не Есентай, не Сантай, сондай бфдеце болатын. Ондай улттыц ектлш б1р1нш1 рет керу1м. Кенес укшетшщ алгашкы жылдарында элдекалай б1р бул1кке косылгандыгы уш1Н С1б1рге айдалып, мерзшш етеген сон айдауда жур1П косылган украии эйел1Н1ц соцынан ер1п, Киевтен 70-80 шакырым жердег1 б1р деревняда турактап капты. Б1з картоп жинауга барганбыз. 031мен сонда таныстым. Капсагай денел1, кою кара мурты бар, алпысты алкымдап калса да жузшен нуры таймаган, жаиары ызгарлы, кез келген бул1кке каз1рд1ц оз1нде ойланбай койып кетуге дайын, кыцыр мшездшеу адам ед1. Сол адам айтатын: «жуйр1к тазы тойып тамак йипеу1 керек. Ол аш жургенде гана тазы, ал, карны тойса тулю алмайды. Иес1Н1Ц буйрыгына пыскырып та карамайды», - деп. Орыс жазушылары да элп тазыдай аш журу1 керек. Ток жазу- шы - тэуелсп адам. Ол буйрыкты орындамайды, айтакка жупрмейд!. Ол — кау1пт1. 28

Вельс (орнынан ушып турып). Браво! Браво! Кан-дай ке-ре-мет! Жуховицкий. Иэ-иэ, С03Щ13ДЩ жаны бар. Орыс жазу- шылары токтыкка уйренбеген. Карны токтьщ уайымы жок. Уайым жок жерде шыгарма да жок. Ас уйден тагы 5\\р ыдыс сынады. Булар тагы кулед/. Булгаков. Жарайсын, жарайсьщ Люба! Сындыр стакан- дарды. Жазушыны саясаттан алып шыгудыц тоте жолы - стакан сындыру! Люба тред/. Столга подноспен экеп жеурл-оюелт таиещтарын цоя бастайды. Люба. Кенлрщвдер! Не болганын бшмеймш, бугш тацертецнен бер! колыма устаган нэрсем жерге тусе береди Жуховицкий. Бэр1 де жаксылыктьщ нышаны, Любовь Евгеньевна. Ушщзге беймезпл конактар сау ете тускенге асып-сасып журген шыгарсыз. Люба (конвертпп корт). Мынау не конверт? Жуховицкий. Ол спге, Любовь Евгеньевна. Б13 кеткен сон ашып корерс1з. Люба конвертпй алып шкаф уст'те к;оя бергенде теле­ фон шырылдайды. Ол жугфт барып трубканы котереЫ. Люба. Сэлеметсп бе! Иэ-иэ. Бар. Кдзф шакырайыи. (Булгаковой). Миша, сеш шакырады. Булгаков трубканы цулагына тосады. -Телефон согып турган - Елена Сергеевна, Ш иловскийд1 ц жубайы. Булгаков. Иэ, мен. Э-э, С13 бе едйцз? Айып етпещз. Баруга колымыз тимей калды. Коркамын (куледО. Иэ, бейта- ныс адамдардыц арасында отыра алмаймын. Иэ, жазбайтын кун бола ма. Б1рдене-бфдецен1 туртк1леп жатырмын. Оныц шге кажет! канша... «0л1 жандар!», «Мольер!» Тагы сон- дай усак-туйек. Кайда? 1м-м... Кайдам. Егер уакыт тапсам... (сагатына царап цояды). Сау болыцыз! Трубканы орнына к;ояды. Люба. Ол К1м? Булгаков. Елена Сергеевна! Люба. Иэ, ол не дейд1? Булгаков. Откен жолы конакка бармай калганымызга катты ренжлп жатыр. Люба. Решили маган айтпай неге саган айтады? Булгаков. Оны оз1нен сурау керек шыгар... Ал, курметт! 29

конактар! Любадан аман калган бокалдарды мухитгьщ ар ( жагынан келген жанашырымыз, жарылкаушымыз Вельс мырзанын денсаулыгы ушш котерешк! Люба, сен де ) согыстыр! ( Вельс. Спдин жана шигармалариниз ушш! Виз кутемиз. Иэ. Будан да коп акта беремиз. I БэрI бока.7 согыстырады. ** * Патриарши тогайыныц мацындагы ежи Ше- бер мен Маргаританыц осы аттас раманда кездесетт символиксшьщ орны. Бул шыгармага Булгаков эл1 трюкен жоц, тек циялында гана бар. Сонымен, сдК1 мацында - Елена. Ол осы жерге ке- лер алдында шаштаразга барын, иыгын жартылай жауып туратын табиги цоцыр гиашын алтын туске боятып, цасы-квзт сурмелеп, куйеуп Шнловскийдщ агылшын эскеры атташесгнщ дукешнен жен сыйлаган номадамен дурдиген суйктд'1 ертдерт эдентен озбай жарасымды жагын, жасы отыздыц ортасындагы эйел емес, жиырмага ендг питан жас цыз сияцты журегг лутлдеп, ек\\ цолын цайда сыйгызарын битей, сэкх мацында сабырсыздана кутгп жур еди Б1р бурыштан Булгаков квртеди Елена тал тубме жа- сырына цалады. Булгаков сагатына царап цойып, сж'1 мацына жацындайды. Елена жасырынган жермен гиыгып, Булгаковтыц ту сыртынан келт дауыстайды. Елена. Михаил Афанасьевич! Булгаков жалт цараганда взте култс/рей царап турган суреттеггдей сулу эйелдг корт, сол эсемЫкке туншыгын, сойлей алмай оган цадала царап турып цалады. - Св. Св меш танымай турсыз ба? Булгаков. Св... полковник Шиловскийдщ жубайы... Елена. Мен бул жерге кшнщ эйел! екеншд1 бшп алгалы келген жокпын... Айтыцызшы, еткен жолы неге келмедшЬ? Булгаков. Телефонмен айттым гой, бейтаные ортада отыра алмаймын. Елена. Ал 613 свд1 кутешк кеп. Есж коцырауы басылган саиын св екен деп ауызгы уйге атып шыгамын. Св емес екенщвд! корт алып-ушкан коцшм су сепкендей басыла- 30

ды. Куте-куте екл козш терт болып, конактар тарап кеткен- ше ес1к жакка карап аландаумен болдым. Булгаков. Бпден басканыи бэр! болтан шыгар... Елена. Анна Ахматова кеш боны жумган аузын ашпай унс13 отырды. Тек тост бершгенде гана бф-ак соз айтты. Сои- да не дед1 дейсп гой? «Михаил Булгаков - улы драматург. Арамызда отырса мен буйтш айта алмас едш. Булгаковтын келмегеш учли!» деп журттьщ бэрш С1з ушш орындарынан тургызды. Булгаков. Барлык пьесалары барлык театрдан б!р кунде алынып тасталган, барлык баспалардан барлык колжазбасы бф кунде кер1 кайтарылган адамды улы жазушы деп мадактау - табалау мен мукатудьщ классикалык улпш сиякты боп естшед! екен. Елена. Бшесв бе? Энкей еркектер карта ойнап, домино согып отырганда Уборевичт1ц эйел1 екеум1з ас уйде оцаша с1з туралы коп сейлест1к. Булгаков. Не айткандарьщызды сураудыц да кажет1 бол- мае. Елена. Оньщ букш энг1мес1нен байкаганым - Нина Владимировна с1зге сырттай гашык- Орысша айтканда «не­ ровно дышит!» Мен С13Д1 одан елердей кызганып отырдым. С1здер б1р-б1рлер1Н13Д1 жаксы кор1п пе едпнздер? Булгаков. Кедей адамда махаббат болмайды. Елена. ©Т1р1к! Махаббат кедейде гана болады. ойткен1 оньщ журепнен баска жулып берер ештенес1 жок! Булгаков (щрк, ет'т б1р кул'т алып). Тамаша айтылган соз!| Елена. Сп тура жауаптан кашпацыз. Сонымеи, Нина екеу1щзд1н араларьщызда б1рдене болып па ед1? Булгаков. Жай... Эуеской сез1м гана. Елена. Эуеской сезш? Сонда... Эуеской махаббат деген де бола ма? Булгаков. Демек, болтаны гой. Елена. Кдшан? Булгаков. «Турбиндер кундерппц» уш1нш1 премьерасы- нан сод. Елена. Тура театрда ма? Булгаков. Премьерадан соц Анна Ахматованын уйше барганбыз... Елена. Анна Андреевнанын? Булгаков. Иэ. 31

Елена. Калай сушстшпдер? (Ол Булгакову э/сацындай тусеЫ). Булгаков. Мен онын ерншен гана суйдш. Елена. А-а, солай ма? Мен онын колынан суйд1 екен деп коркып отырсам... Ерншен сую деген тук емес. Ол... шынын- да да эуеской махаббат! Булгаков (мырс етт). Со меш б.ул жерге тергеу журпзу утшн шакырдыныз ба? Елена. Сшердщ сушскендерщ13Д1 Анна корд1 ме? Булгаков. Коргенде кандай! Б1з сушсш болганша бока- лын устап кутш отырды. Елена. Сонан сон? Булгаков. Слздер ушш деп Анна бокал согыстырды. Елена. Эр1 карай не болды? Булгаков. Ол жылады. Елена. Жылады? Не, оны жын какты ма, неге жылай- ды? Булгаков. «Енд1 маган ештеценщ де, ешкшнщ де кажет1 жок, вмфшнщ сонына деЙ1н осы сэттщ лэззатымен кун кешем1н»,-дед1. Елена. НПркш, жаны кандай нэз1к едП Сонан сон? Булгаков. Ол кетш калды. Елена. Бэ-се-е! Откен жолгы энпмесшен б^рдененх сез1п ем-ау! Нина! Ох, тулк1 бикеш! Ахматова оган кал деген жок па? Булгаков. Аннанын мшезш б1лес1н гой. Ол кел демейд! де, кет демейд1 де. Тек ол шыгып кеткен ес1ктен коз алмай карап отырды да: «БэрШф Еленадан акылды емес» дед1. Елена. Анна Андреевна шынымен солай дед1 ме? Булгаков. Элде, маган солай ест!лд1 ме екен? Елена. Сп б1реуд1н сез1мдер1н эжуалаганды унатасыз... Булгаков. Сезш!.. Сез1м!.. (Ары-бер/ жур'т). Каз1р сез1мге бер1лет1н уакыт па!.. Елена жыламсырагандай озшеи-оз1 бон терю к,арап отырды да кенет жалт б.урылып, оныц н;арсы алдына кеп, жузше тесше к,арайды. Елена. Бфаздан бер1 жасырынбак ойнагаиымыз жетер, Булгаков! Булгаков селт ете кщады. - Сен неге маган тура караудан тайсакгай берес1н? Маган тура карашы! Булгаков бетш бурып, Еленаныц жузше к,арайды. Оныц 32

квзтдегг молптдеген жасты корт, не айтарын бымей турып цалады. Булгаков. Мэссаган керек болса!.. Ещцп менщ кермегенш сенщ коз жасын едП.. Мунын не, Люси? Елена. Мен сеншз тура алмаймын, Миша! Жатсам тусшнен, оянсам ойымнан бф кетпейсщ. Мен сеш кермей турып-ак, алгаш рет атынды естшен сэттен бастап саган гашык болганмын. Сет бфпшп рет театрда кордш. Дэл сенщ желке тусында Ольга екеу\\пз отырдык. Содан бер1 сен меншен бфгесщ. Меншен бфге кыдырасын, меншен бфге жумыска барасын, меншен катар отырып тамак шесщ, меншен 61р... бф тесекте жатасьщ!.. Булгаков. Ал... Шиловский? Елена. Бшмеймш... Оныц ешкандай да жазыгы жок. Мен дегенде барын ушп-топп, курак ушып, асты-устше тусш жургеш. Бфак, екеумп ею белек адамбыз. Мен одан кун сайын алыстап барам. Кудайым-ай, озшдьозш куштеп, сеш умытуга канша тырыссам да колымнан келмей койды. Со- нан сон ар-уятты белге тушп, уйще телефон соктым. Мунын арты не боларын озш де бшмеймш, эйтеуф ерекше бф сезш ерк1мд1 алып, жатсам-турсам озшмен кездесудк осылай жакын турып тшдесущ гана армандаумен болдым. Булгаков. Мен мундай улкен сезшге лайык емесшн, Люси. Мен онсыз да сергелдецге тусш журген жанмын. Елена. Сен шынынды айтып турган жоксыц, Миша. Сен меш суйесщ. Рас па? Рас кой? Иэ, рас! Рас! Маган деген шю дуниендеп барлык шынайы сезшдер1НД1 коздерщ эшкерелеп тур. Сен еткен жолы бпге конакка келмей койганда бейта- ныс ортадан корыккандыктан емес, сезшш жасыра алмай- тын оз козщнен корыкканнаи келмедщ, солай ма? Менщ ай­ тып турганым рас кой? Булгаков оган узок; царап турып иыгына цолын салады. Алацаны жайлап жогары котертп, Ленаныц иыща тус'т турган шашына жацындайды. Булгаков. Дуниедеп ен есуас эйел сенсщ, Люси! Елена. Эрине, эриие! Сен соны енд1 гана бшдщ бе, адам жанынын сантехнип, Булгаков! Булгаков оныц шашынан сипайды. Елена коз жасын тоцтата алмай оныц омырауына ба- сын цояды. 33

* * 5?! I Булгаковтыц уйм. Жазу стапында Булгаков отыр. ; Люба тред!. Булгаков оны ау’ыз уйдем царсы алады да, естт мщият жауып огам аса б!р цупия жайды хабарламак, * болгандай «тс-с!» деп саусагын ернте апарады. I Люба ештеце тустбей ац-тац. Булгаков. Мен саган ерекше бф хабар айтайын ба? Люба (куанып). Айтшы тезфек! Ол не? Булгаков. Мен Мольер жайлы пьеса жазуга отырдым. Люба. Ой, Миша! Мен сенщ уК1 метке жазган хатыца жауап келген екен десем... Мольер? Булгаков. Иэ. Люба. Сен «Де Мольер мырзаныц емфЬ> деп бурын да роман-эссе жазып едщ гой. Булгаков. Жаздым. Бфак, бул жолы - пьеса. Люба шеипнт, свмкесш диванга цояды. Люба. Ох, Миша! Михаил Афанасьевич! Мольер! Мо­ льер! Ол француз гой. Ал бЬдщ Ресейде ез проблемамыз бастан асып жаткан жок па! Булгаков. Мольер - маган ете жакын! Люба. Ертец сыншыларыц жан-жактан: «Булгаков ез елшдеп окигаларга ун каткысы келмей, айдаладагы француз драматурпнщ емфш дэрштеп кегп. Оган бвден гер! фран- цуздар жакын» деп тагы шулайды десецш1. Булгаков. Мольер - маган гана емес Россияга да жакын, Люба! Ол бпге ете кажет! Мен оган мшдетп турде юрюемш. Люба. Не жазып, не коюды саган уйретуден аулакпын, Миша. Барлык баспасез б1р1нен соц б1р1 сеш жерден ап, жер- ге сап жаткан туста байкаганыц жен болар едк Ест цоцырауы к;агылады. Люба естт ашкушда погита к,ызметкер! б/р пакетт! устатып кетед\\. Булгаков. Ол юм? Люба. Почтальон гой. Бул кайдан келген хат екен? Ашып квред/. - Киевтен. Э-э, сенен жаца пьеса сурамак болган гой. Кане, окып керелж (ок;иды). «Курмегп Михаил Афанасьевич! 031Ц13деи мыц мэртебе кеш1р1м сурай отырып, мыиа темендепш хабарлауга мэжбур болып отырмыз. «РосГлавлиттщ» руксаты болмагандыктан, Харьков драма театрынын сахнасында жур1п жаткан 34

«Зойканыц пэтерЬ> атты пьесацыз репертуардан алынып тас- талды. Осыган байланысты театр басшылыгы озщйге будан бф жыл б.урын бершген ею мын б!р жуз отыз сом кырык бес тиын каламакыны кайтаруга тшс екешщзд1 есщпге саламыз. Эзнйзден жаца пьесалар кутем1з. Сэлеммен - театр директоры Керженцев». Хатты тыцдап болып Булгаков царцылдай кулеЫ. Булгаков. «Тэцфден буйрык болмай жапырак та жерге туспейдЬ) деген осы. «Сатамыз ба, сатпаймыз ба?» деп осы уакка дешн ею ойлы болып кеп едж, енд1 ойланбай юрюемп. Тусф люстраны суЙ1ктш! Люба. Сен не деп турсыц, Миша. Ес1нд1 жи! Булгаков. Менщ ес1м орнында (тагы кулед/). Люба! Тек, люстра гана орнында турган жок. Оныц бостан-боска сал- бырап турганын Харьков театры дер кезшде ес1М13ге салды. Люба. Оны сатуга болмайды, Миша! Ол - атадан келе жаткан мура! Булгаков. Бпдщ елде бэр! сатылады, Люба, бэр!! Харь­ ков театрыньщ карызынан кутылу уш1н, «МольердЬ> жазып 01Т1ру1м уш1н, американдыктардыц авансын актау уш1н люстраны сатуга тура келедц Люба. Вересаевтан кашангы карыз сурай берем1з? Люба. Сен ашу-ызага бершме. Сен - улы драматургсыц. Каз1рг1 танда дуние жуз1Н1ц сахналарында орыс жазушы- ларынын 1Ш1нен сенен баска кеп койылып жаткан ешкш жок. Сен - Россиянын мактаиышысыц! Булгаков. Б13Д1Ц ел елген жазушыны гана жаксы коред1, Люба. Негурлым тез1рек елсец, солгурлым суйк1мд1рекс1ц, бшпрексщ, ал тф1Н1ц кад1р1 жок! Осы кезде ес1к кенет ашылып, былгары куртеше, к;ара шляпа кигеп уш адам уйге к\\р\\п келед'к Олар ай-шай жок; столдарды а^тарып, шкафтарды пинте бастайды. Булгаков пен Люба ацырып турып к;алады. Булгаков. Кешфйпздер, спдер кш боласыздар? Олар э/сауап бермейд/. Люба. Бул деген коргенспдж кой. Мен казф милиция шакырам! Ол телефонга жугф т’ барып, трубканы кошере берген- де оган жацын турган бф к,ара шляпалы ундеместен оныц цолынан трубканы алып орпына цояды. 35

- Акша вдеп эуре болмай-ак койьщдар, бвде акша жок. 031М13 люстраны саткалы жатырмыз. Булгаков Любага «ундеме» дегендей белг! берег)I. К,ара куртешелшер уйд! ппнтт болады да: - Бул Костылевскийлердщ пэтер1 ме? - деп сурайды. Люба. Кайдагы Костылевский?! Бул - жазушы Булгаков- тын уЙ1. -А-а, солай ма? Бв кателескен екенбв. Кенпрщвдер! Олар тез-тез басып шыгып кетеЫ. Булгаков. Кап! Кайдан гана Булгаков бола калып едш! Костылевский болсам олар меншен сойлесетш ед! (олардыц соцынан айгайлайды). Е-ей, мен Булгаков емесп1н, мен Костылевским1н! Костылевский! Олар жауап бермейд/. Узап кетсе керек. Сырттан енпйгт /Луховицкий тред!. Жуховицкий. Элплер С1здерд1ц уйлер1Ц13ден шыкты ма? Булгаков. Костылевскийд1н. Жуховицкий. Ондай К0рш1лер1щз бар ма ед1? Булгаков. Оларды эуре кылмай Костылевский бола са- луым керек ед1, байгустар эуреге туа гг коп 1здейт1н болды гой. Люба. Дегенмен, тан каларлык жай. Жуховицкий. Михаил Афанасьевич! Кайгылы хабар. МаЯКОВСКИЙ 03Ш-031 0ЛТ1р1ПТ1. Екеуп шошып кетеЫ. Люба. Не дейд1, кудай-ау! Кашан? Жуховицкий. 0ткен тунде. Булгаков. Кеше Есенин. Бугш Маяковский. Енд1Г1 кезек К1МД1К1 екен? Жуховицкий. Пастернак, Ильф пен Петров театр алацында кутщ турамыз деген. Мен С13Д1 ертш шыгу уш1Н келд1м. Тез кшнщвдер. Люба. Мен уйде кала берейш. Коштасуга б1р-ак барар- мын. Уйд1 мына калпында калай тастап кетпекп1и. Булгаков . Оныц да жон шыгар. Сахна улкеи кабинет сияцты жабдьщталган. Ортада узын стол. Басрепертком Федор Федорович Расколышков- тыц «Рооеспьер» атты пьесасын талцылау журш жатыр- Талцылауга сол кездег/ белгш режиссерлар жзие актерлар цатысып отыр. Ол адамдардыц аттарыи дэл атамау уш'ш шартты турде Иванов, Петров, Сидоров деп аламыз. 36

Раскольников ортага шыгады. Ол озте сеншд!, сондъщтан да жайдары, култ сошейд'и Раскольников. Мше, жолдастар, пьеса окылып бггп. СЬдердщ кол шапалактарыныздан кулагым эл1 бтп тур. Калай, талкылауды бастаймыз ба? Иванов. Эрине, эрине шкфШ13Д1 айтамыз, Федор Федо­ рович. Егер мен айтар болсам... Пьесаньщ эсершен толкып турганымды карашы... Егер мен айтар болсам - казф тана окылып бНкен «Робеспьер» пьесасы - улы шыгарма (Рас­ кольников риза кейитен басын изеп цояды). Мен оз емфшде талай пьесалар окып едш, бфак, ешкашан муншалыкты жан рахатына баткан емеспш. Бул деген гажайып пьеса! Осындай шыгарма жазганыныз ушш СНге мыц да бф рахмет, Федор Федорович. Мен спдщ талантьщыздын алдында бас иемш! (тагзым етед\\). Журт ду цол согады. Раскольников. Иэ-иэ! Кдюылмацыздар жолдастар, пшрлерщНд! ашык айта берулерщНге болады. Петров (жиналысты жургЬуиа). Келес1 кш? Э-э, аса курметп Александр Яковлевич Сидоров! Сидоров. Иэ, жолдастар, мынадай пьесаны тындау бакытына ие болтаным ушш шексН ризамын. ШексН ри- замын. Мен де Иванов жолдас сиякты ерекше эсердеи эл1 айыга алмай отырмын. Мен де емфшде талай пьеса окыган адаммын. Шекспир, Еврипид, Софокл, Мольер.. Иэ, олардьщ бэр1 тамаша дуниелер. Бфак, бэр1 бНдщ омфшНдеи алые, тым алые жататын. Ал, мына пьеса... ол да бНден алые, бфак... Федор Федоровичтщ кудфеттшп сол - ол Робе­ спьер заманын бНдщ заманымызта шеберлшпен алып келе бшген. Франциядагы революциялык рух менщ кеудеме енш кеткен секшдк Мен езшд1 француз сиякты сезппп отырдым. Мундай пьесаны кою - эрб1р режиссердщ арманы! Петров. Келес! юм? О-о, жолдастар, шуламацыздар! Бэрщнщ де сейлеплерщ келш отырганын б1лемш. Келеш! Шетте отырган Булгаков орнынан турады. - Э-э, Михаил Афанасьевич.. 1м-м... СИ де пшр айтасыз ба? Булгаков. Айтсам айтайын. (Дал Расколышковтыц жа- нына барып ток,тайды. Ол сойлей бастаганда журт ты- ныштала к;алады). - И-иэ! Мен курметп Иванов пен аса кадфЛ! Сидоров жолдастардыц шюрш мукият тындадым. Иванов жолдастыц 37

айтуына Караганда ол кю осы уакка дешн Раскольниковтьщ I пьесасынан аскан шыгарма окып кермептг Ол емф бойы театрда актер боп та, режиссер бои та, коркемдж жетекин боп та кызмет аткарып келедг Егер оныц осы кезге дешн окыгандарыньщ бэр1 осы пьесадан аспаган болса, кешфщп, ол ккпшц омф1 бекер откен екен. Оюшпт-ак! Раскольников сурланып, одан коз алмай царап отыр. Квзэйнег/' жалт-жулт етт, элгтдег! жайдары, мешрбан типт цатыгез де кекшйг кешпке ауысцан. - Ал, аса кадфЛ1 Александр Яковлевич болса Расколь­ ников жолдасты Шекспирмен, Мольермен салыстырды. Мен Мольерд1 кеп зерттеген адаммын. Ол - .улы драматург. Онда бфде-бф артык кимыл, б1рде-б1р артык соз жок. Элпнде бгр шешен шыгарманьщ тшн кудфетп тш деп жер-кокке сыйгызбай мактады. Сол кудфетп тглден жазып улпрген бф сейлемд1 окып берешн: « Ол жоргекте жаткан кезшде революцияньщ кызыл отын анасыныц ак сутшен косып емш, тула бойына тараткан»... Анасыньщ сутшен косып революцияньщ кызыл отын емген бейшара сэби-ай! Кдлскасы, пьеса шыкпаган, сын кетермейдп.. Шуылдап отырган журт унсп цалды. Булгаков шыгып кетедг. Раскольников оны ызбарлы жузбен, атып ж/берердей оцты козбен шыгарып салады. К,алтасына цол салады. Пистолеты шыгарып, цайта салады. Иванов. «Мольерд1» бижке кетеру ушш оныц «Робеспьерд!» эдеш кудьжка кулатпак болганы гой. Петров. Оньщ осыпай еаруше ездерщвдщ де улестерпиз бар, Федор Федорович. Чеховтыц бф гана «Шагаласын» койган МХАТ Булгаковтыц уш бфдей шыгармасын койды. Оныц атын дурл1ктфш дуниеге таратты. Раскольников (тют цайрай сойлеп). Жа-рай-ды! Б1з де оган карыздар боп калмаспыз! Ак гвардия! Булгаковтыц уш. Булгаков пен Елена. Елена маишнкада отыр. Булгаков укшетке хат мэттш баяндап жур. Булгаков. Кенес социалистж республикалар одагынын укшетше. Сталин жолдаска (театрдыц шартты жагдайы бойынша Булгаков мэтЫЫ ежелемей, монолог сияцты са- бырмен оциды). «...Мен, Михаил Булгаков, ешкашан саясатпен айналыс- 38

кан жан емеспш, мен бар-жогы жазушы ганамын. Пар­ тия катарында болмасам да букш саналы омфшд! совет эдебиетше, совет сахнасына арнап келемш. Бфак, соцгы жылдары барлык пьесаларым сахнадан туст, кнаптарым баспадан аласталып отыр. «ЦЛркш, осы адамдардан шеге жасар ма едП» деп армандайтын адам мен емес екем, шеге жасауга болмайтын ет пен суйектен, тозган жуйкеден, кан кысымы кетершп туратын аурушан гана адаммын. Барлык куш-ж1герш шыгарма жазуга емес, коршбейтш кастарыммен арпалысуга, кызганыштьщ кызыл итшен ырылдасуга, одан калган кайратымды адамдык, жазушылык намысынды корлайтын кун кору камымен эр басшыга жалтактап, алакан жайып емф суруге мэжбурмш. Егер бул елге акыл мен да- рын кажет болмаса, онда, олардын алдында ею-ак тандау калады: кабшеНщд жузеге асыра алмай 1ш куса боп олу, не шетелге кету. Кедес укшетшщ гуманиопк козкарасына сене отырып, эр! меш дурыс тусшед1 деген умилен мына- дай ет1н1ш б1лдфГ1м келед1. Маган жэне зайыбым Любовь Евгеньевна Булгаковага Кенестер Одагынан тыскары жерге кету1М1зге руксат берулер11-цзд1 сураймын...» Осылай, Елена Сергеевна. Кане, содгы сойлемд1 кайтадан 01р ОКЫП ШЫКШЫ. Елена (оциды). ... Кедесук1мет1Н1нгуманист1ккозкарасы­ на сене отырып, эр1 мен: дурыс тусшед! деген ум1тпен мы- надай 0Т1ШШ б1лд1рг1м келед1: маган жэне зайыбым Елена Сергеевна Булгаковага Кенестер Одагынан тыскары жерге кетушпге руксат берулерщпд1 сураймын!.. Булгаков мынадай озгергстен ес1 кет'т сшешп турып цалады. Лена да оган унсп кррап тур. Булгаков. Бул - уюметке жазылган ресми хат, Люси! Елена. Бшемш. Булгаков. Бул хатты Сталиннш озх окуы мумк1н. Елена. Т1пт1 тамаша! Бхр елд1н косем1не катес1 тузетшмеген хат ж1берген!М13 уят еме пе? Косемд1 аяуымыз керек кой. Булгаков. Сен журек жуткан эйелсщ, Люси. Онын уст! не 613... екеум1з... некелеспеген адамдармыз гой. Елена. Неке? Бар болганы жуз:к салынган кеседеп су ма неке деп турганын? Сонда гана бэр1 занды бола ма? Мен он- дай суды будан бурын ек! рет шкенмш. Кане иекегпн занмеи, 39

рэсшмен бек1ген1? Саган деген сезшш бурынгы кеселердщ бэрш тенкерд! де тастады. Ол свмкеанен жузт алып, ею кесеге салып су цуяды. - Казф, казф. Булгаков. Сен не ютейш деп жатсыд, Елена? Елена. Бвдщ елде нйркеудщ бэр1 коймага айналып, дщ кызметкерлер1 атеист болып кеткен сод эулие окейлердщ мшдетш аткаргалы турмын. Мше, неке суы, Булгаков (оган оз! дайындаган неке суын усынады.) Булгаков. Бул суга дем салынбагад. Бул - рэсшд1 корлау гой. Елена. Кудайсыз елде эркш езше кудай. 1ш, Булгаков! Кррланбай, зорланбай оз еркщмен 1ш. Ол священникт'щ дауюына салып, оз цолындагы кесемен Булгаковтын басынан айналдырады. - «...Эке мен Баланыд жэне касиетт! рухтардыд аты- мен...» Булгаков кесет ершне апара бергенде уйге Люба юрт кепеЫ. Булгаковтыц к,олынан кесес1 туст кетт быт-шыт бо- лады. Елена «неке суын» шпп улгеред'с Люба. Бул кандай спектакль? Булгаков (взше-в31 эл1 толъщ келе алмай). Б1з... Елена Сергеевна екеумй... укшетке хат жазайык деп... Люба. Ия-ия! Елена Сергеевнаныд жогаргы жакка хат жазуга маган Караганда кабшет1 зор. Ол машинканы катесп басады. (Ленага бетпе-бет кеп). Иэ, мен Ыздщ бул ерекше кабшетщ1зд1 мойындаймын. Жогары багалаймын. Елена (еш нэрсен/ тусшбеген боп). Рахмет!.. Ушеуч унсп турып к,алады. ЕК1Н1Ш Б0Л1М Апалы-сщл1 Ольга мен Елена. Корш1с даудан бастала- ды. Ортада Елена тур. есщнен адасып барасын, Елена! Ольга. Сен мулдем Кайт бул ниетщнен тезфек! Елена. Кбайта алмаймын, сушют Оленька, кайта алмаи мын! Кбайтам деп ойланбаймын да! 40

Ольга. Элде де болса кеш емес, тагы ойлан! Елена. Мен эбден ойланып болганмын, эпкетай! Енд1 ойлануга мулдем муршам жок. Будан эр1 ойлана берсем жынданып кететш гурш бар. Ольга. Сен осы турысында саумын деп турсыц ба? Сенщ мына тфлхпн барып турган жындыньщ 1сП Елена. Оны озш де бшемш, Оленька! Сен маган мундай создерд1 кайталап айта берме. Ольга. Мен сенщ эпкецмщ, саган менен баска ешкшнщ шындап жаны ашымайды. Елена. Бэр1бф ол создерщнен келер пайда жок. Мен он- дай создерд! тындайтын кезден етш кеткенмщ. Ольга. Сен озщ гана жынданып коймай меш де жын- дандыратын турщ бар. Сумдык-ай, бул хабар Париждеп эке- шешем1зге, Михаилдыц агасы Николайдьщ кулагына жетсе олардын жагдайы не болар екен? Мына кылыгыцмен сен алыс-жакын туыстардан сау адам калдырмассьщ. Елена. Олар меш тусшедП Ерте ме, кеш пе, эйтеуф бхр тусшедх! Кезшде олардын ездер! де махаббаттьщ туткыны боп керген. Ольга. Жас кездерхнде! Ал сен Джульеттаньщ жасынан элдекашан от1п кеткенсщ. Ес1нде болсын, махаббат отына сен уш)нш1 рет жалындап жангалы турсыц. Бул тым коп емес пе? Елена (сщырлана култ). Акылшымныц айтып турган соз1н карай гор! взщ де сол отка ек1 рет тусш шыккан жок па едщ! Б1р рет артык тускел! тур екен деп меш сонша неге юнэлайсыц! Ольга. Айтшы, Елена! Шиловский сеш олердей жаксы коред1. 031 эр1 жас, зр\\ сымбатты, эр! акылды, болашагы зор. Ол саган кай кылыгымен жакпай жур? Елена. Сол жагын ойлаганда 031мн1н де сай-суйепм сыркырайды. Мен1Н алдымда оныц тарыдай да к1мзс1 жок. Бфак, енд1 онымен бхр шанырактын астында тура алатын емеспхн. Уят та болса айтайын, екеум13Д1Н тосекте басымыз косылмагалы терт айдын жуз1 болды. Ольга. Мунда сен1н кен сарайдай уши бар, ек1 балан бар. Булгаковтын аядай пэтер!не тортеу1н калай сыймаксындар? Елена. Сен де К0ПШ1Л1КТ1Н созш айтып кетт1н, Оля! Бэр1не бшктен карайтын кешег! аксуйект1и кызы емес, сана- сын турмыс кана шырмаган тогышарга уксап кетт1Н- Ольга. Айтып турганымньщ бэр1 - сехпц камьщ. Сен|н ертенг! кун1н. Ал, сен болсан оз басынды шырмаган сезшнщ 41

шырмауынан шыга алмай басын, айналып калган. Басыцдагы туман бгр сэтке айыккан кезде Булгаковтьщ эйелщщ жайын ойлап, оны езщнщ орнына бхр сэтке койып кердщ бе? Елена. Жок! Ольга. Сен - эгоист эйелсщ! 0з дегенще жету ушщ басканын тагдырын аякка таптап, бакытын балшыкка баты- рып кетуден тайынбайсын. Елена (кенет ызаланып). Жегп, догар енд1 Ольга Ка­ лужская! Ольга Бокшанская! Сен ешкашан гашык боп кермеген эйелсщ! Ольга. Не дедьщ? Бул сенщ ек1 куйеуге тидщ деп меш табалап турганьщ ба? Эмигранттьщ кызы деп меш бфшпл куйеуш ею жасар баламмен бас саугалап тастап кашканда, маган косылып ещреп жылаган сен едщ гой. Больше- виктер ушмвд1 тартып алган соц далада калган екеумв Калужскийщ опасыз, су журек деп каргап-сшемеп пе ед1к. Егер мен ек1нш1 куйеуге тимесем, екеумвдщ ертецг1 кун1М13 не болар ед1? «Гашык болып кормегенсщ!» Иэ, мен гашык боп керген жокпын! Кудай мен1н мандайыма ондай бакытты жазбаган! Отыра кеппп жылайды. Елена кеп оны цуша^тайды. К/осылып ол да жылайды. Елена. Кеппр меш, Оленька! Кепир! Б1рак, бэрШф мен алган бет1мнен кайтпаймын. Ольга. Любаны аясан етт1, Еля! Ол да вз1цдей эйел гой! Елена. Аяганнан енд1 пайда жок. Бв неке суын 1Ш1П койганбыз... Ольга тацданып орнынан турады. Ольга. Кдшан? НПркеуге барып па ед!ндер? Мен оны неге бшмеймш? Елена (култ). Булгаковтьщ ушнде. Ешкандай ш1ркеусв, ешкандай эулие атайсыз, ешкандай куэс13. Иеке суына ез1М дем салдым. Айтпакшы, касымызда куэ болган б1р адам бар екен гой... Ольга. Ол К1м? Елена. Любовь Евгеньевна. Булгаковтьщ эйел1... Ольга. Не дейд1 кудай-ау?! Осыньщ бэр1н сен рас ай- тып турсьщ ба? (Басын устайды). Шынында мен жынданып кетет1н шыгармын. Елена. Эпкетай, жындану дегенд1 эзфше коя тур. Бф жет1ден сон бв ЗАГС-ке барамыз. Сол кезде деш сау адам- дар бвге ете кажет болады. Ольга орындыща сылк, ет 'т отыра кетед '1. 42

*** Жуховицкии жэне Булгаков. Жуховицкий. Михаил Афанасьевич, естшен кулакта жазык жок, С13Д1Н Шиловскийдщ эйелше уйленгел) жургешщз рас па, элде, спд1 коре алмаушылардьщ эдеш шыгарып журген есеп ме? Булгаков, вктшшке орай, рас Паша. Жуховицкий. Тусшсем буйырмасын! Елдщ аласапыран болып жатысы мынау. Кун сайын белгш адамдар топ-топ бои усталып жатыр. Кеше тунде Ахматованыц куйеу1 мен баласын косактап уГпнен алып кетттг Булгаков. Солай ма? Байгус Анна! Уакытыц болса тустен кейш уГпне к1р!п шыгайык. Жуховицкий. Були ол уйшде болмайды. Тагы бф сумдык хабар: Анна Андреевна Орталык Комитетке хат жазу уипн акылдаспак боп Уборевичтщ ушне барса соныц алдында гана, тура бхр сагат бурын Иероним Петрович™ кара куртешелшер алып кетшть Ал, Тухачевскийд1 тура кабинетше юре берген кезде туткындапты. Олар Уборевич екеу1 дос ед1 гой. Булгаков. Муснын бэр1 не уипн? Жуховицкий. Ондай суракты эзфге коя турыцыз, Ми­ хаил Афанасьевич, менщ айтпагым ол емес. Мше, елдщ жагдайы осылай астан-кестен боп жатканда, озвдздщ де тагдырыцыз кыл устщде турган шакта бф эйелден ажы- рап, еюнпп эйелге уйленгел1 жургенщп кай балалыгыцыз? Оньщ устше, денсаулыгьщыз да бурынгыдай емес. Бфеуге кеншщз куласа мшдегп турде соган уйлену керек пе? Булгаков. Менде коцшдес деген болмайды. Жуховицкий. Па, цпркш-ай! Сонда немене, коцшдес болмаймын деп козщп тускен эйелдщ бэр)не уйлене бересв бе? Одан да жазумен айналыссацызшы. Булгаков. Ол кшге керек? Эсфесе, бупнп танда! Жуховицкий. Кдзф керек болмаса ертец керек. Булга­ ков сиякты талантты адамнын каламы токтап калса эдебиет ушш орасан шыгын гой. Слз осыиы тусшеаз бе? Булгаков. Россияга казф улкен эдебиеттщ кажет1 жок- Россияга т1пт1, ештеце де кажет емес. Бул елде акылды, юкер, кабшетп, адал адам болган сайын оньщ куны да томендей бермек. Россияга казф басын тж котерш журетш адамдар емес, ецкешп журетш, калай бурыл десе солай бурылатын, калай озгер десе солай езгере салатын, баспен емес аякпен 43

ойлайтын, журекпен емес карынмен сезшетш, Отанды I сую дегенд1 б1р адамды марапаттай беру деп угатын сокыр туйшктщ адамдары кажет. Жуховицкий. Михаил Афанасьевич! Мынадай создерд1 естп турган - баска емес, свдщ талантьщызды жогары багалаушы, Любовь Евгеньевна екеущодщ байыргы достарыныз - Жуховицкий екенше куаныцыз (пауза)... Со- нымен, Елена Сергеевнага уйленбек болган ниетщвден кайтасыз ба? Тусшетш адам ушш - мен С13Д1 сондай кю1 деп жогары багалаймын, Михаил Афанасьевич, жеткшп айттым гой деймш. Ол Булгаковой сынай царайды. Булгаков (курант). Мен туралы жогары ойлайтыньщ ушш рахмет! Бфак, бэр1 де кеш, Павел! Жуховицкий.Оны калай тусшуге болады? Булгаков. Бв неке суын шш койганбыз... Жуховицкий. Калай? (Элдене есше тускендей кенет булыга култ). Э-э... И-иэ! Елена Сергеевнаныц жасанды неке суы ма? Ха-ха-ха! Кайран, балалык шактьщ балдай тэтт1 фантазиясы-ай! Булгаков. Сен оны кайдан б1лес1ц? Жуховицкий. Ел кулагы елу, каз1р соз жерде жатпайды, Михаил Афанасьевич! Булгаков. Тус1нсем буйырмасын! Оны Елена екеум1зден баска жан адам б1лмеуш1 ед1 гой. Жуховицкий. Жел айтады, Михаил Афанасьевич, жел! Казф жел де бурынгыдай боска ызындай бермейт1Н болган. Сак болыцыз. Каз^р С1зде менен баска дос жок! Булгаков. Б1лем, Павел, бшем. Сен айтсац маган шын жаныц ашыгандыктан айтасыц (сагатыпа, ветке царап к,ойып). Люба кайда жур? Б1р жумысым бар деп Ленинградка кеше тацертец кет1п ед1, эл1 жок. Тунде келу керек болатын. Жуховицкий. Ол жактагы туыстарыныц телефонын бшупп ме ед1Ц1з? Булгаков. Жок. Кшнщ уй1не кеткен1н де б1лмейм1Н. Ше- телден б1р немере агайым кети, соган жолыгып калуым ке­ рек деп кеткен. Жуховицкий. Ол Еленамен екеущпдщ араларыцыздагы жагдайды б1луш1 ме ед1? Булгаков. Б]з оган ез шеш1М1М13д1 эл1 айткаи жокпыз. Жуховицкий. 1м-м... Солай децв!... Шатаскан дуиие! 44

(длденет айпщысы келгендей ары-бер/ журед/. Тсщтап, цойта цозгалады). Шиловский - окыган, жан-жакты мэдениегп адам. Эр1 бфаздан бер1 араласып та турасыздар. Бфак , омыц эскери адам екешн умытпагайсыз, Михаил Афанасьевич. Бул хабар онын кулагына тисе намысын аякка таптатып койып карап отыра бермейтпн белгш. Булгаков. Жан-жагымнан коршаган су алкымыма кеп кептелш тур екен дэ. Булгаковка жазуга болмаса, койылуга руксат бершмесе, шыгаруга тыйым салынса, жош тузу бас- панасы жок болса, (жогары карайды) люстрасыныц орнын- да картой коймасындагыдай жаланаш лампа шул1 турса, бзр1 менщ ун!мд1 оппруге тырысса, шетелдерде шыккан кггаптарымнын каламакысын алуга тыйым салса, ец арысы адам ретшде суюге, гашык болуга, уйленуге мумкшдж бол­ маса... озщ айтшы, Павел, олуден баска не калды? Жуховицкнй. Жазу калды, Михаил Афанасьевич! Жазу! Елена Сергеевнага уйленбесешз олуши керек пе? Сиге ынтызар эйелдер коп, ттт1, студент кыздардын арасын- да да спге гашыктары толып жатыр! Журйпз, кыдырыныз. Каласаныз мен С13Д1 бупн бхр топ перштенщ ортасына сунгтп жчберешн. Булгаков. Сен шрэ, ешкашан гашык боп кормеген шыгарсын, Павел. Жуховицкнй. Еркек ешкашан гашык болмайды, Михаил Афанасьевич. Олардыц махаббаты баска бф сулуды коргенге деГпн. Гашыгыныц терезесшщ тубшде танга шешн серенада айтып туратын уакыт элдекашан откен. (Пауза). Айтпакшы, бупн кешке спдщ уйге композитор Соловьев-Седой мен ди­ рижер Самосуд келедй Булгаков. Бул кутпегеи жацалык екен! Олар не ушш келмек? Жуховицкнй. Спдщ каржы жагынан киналып журген!Ц1зд1 Улкен театрдагылар жаксы бшедь С\\з кол­ хоз такырыбына арнап либретто жазуга шартка отырасыз. Каламакысын шартка кол койган куш' береди Булгаков. Павел, сен жазушы адамсыц, эр) ет1^ т!р) мэдениет кызметкерющ. Бфак осынын бэрш шын айтып турсыц ба? Колхоз омфшен... Мен оган дайын смеспш гой. Жуховицкнй. Либретто жазудын еш киыидыгы жок. Бас-аягы оншакты-ак бет. Каламакысы пьеса/дан коп. Оиера- да мазмун емес, мазмуннын идеясы кымбат. Мэселсн, сопра- 45

но алады да былай деп эндете беред! (ол ерекше коцшЫ куйге ! туей), ыцылдап эн айтады): «Ля-ля-ли-ля! О, Миша-а. Ми­ хаил А-а-фа-на-сье-вич! Мен С13-дй суй-емш... Схз-сю... омф I су-ре алмай-мын». Михаил Афанасьевич айтады: (тенормен) О, Елена-а, о, суй-ж-т1 сэу-ле-мм... мен де С13-Д1 суй-емйн. Эй-ел1м-Д1 тас-та-ап спге кайт-сем-де уй-ле-не-мш!» Бфак, бул некеге парторг карсы. Акыр соцында махаббат жецш шыгып, екеу! косылды. Бфеу! тракторшы, бгреух сауыншы. Операга будан баска сюжеттщ кереп жок. Булгаков (тын ыцыласымен кулгп). Рахмет саган, Па­ вел! Мен кептен бер! булай кулмеп едш. Сен барып турган артист екенещ! Эр! тенор, эр! сопрано (кулут жалгастыра берт). Сен... сен жаз... мен уетшен карап шыгайын. Жуховицкий. Фамилиядызды коймайсыз ба? Булгаков. Жок. Мен фамилиямды койсам сен отпей каласын. Афишада каскайып езщнщ гана аты-жонщ турады, Жуховицкий! Жуховицкий. Егер аз аты-жонццзд1 коймаймын десешз кыршацкы Самосуд кынырайып конбей коюы мумкш. Булгаков. Б1з оларга премьерага дейш ештеце демеймп. Жуховицкий кетуге ыцгайлана бастайды. Жуховицкий (шыгып бара жатып). Дегенмен, жаца ом1рд1 колдап бф шыгарма жазганыныз дурыс болар ед1, Михаил Афанасьевич! Булгаков. Жазамын! Жуховицкий. Рас па? Не туралы? Булгаков. Сталин туралы. Жуховицкий. О-о, бул тамаша болар едц Михаил Афа­ насьевич! Ол С13Д1Ц барлык шыгармаларыцызга бостандык эперер ед!, жауларьщыздыц аузына кум куяр едй Оган кашан юрюпеказ? Булгаков. Бупннен бастап. Кешеден бер1 жоспарын жа- сап койдым. Жуховицкий. 1ске сэт, Михаил Афанасьевич! Меи б!р айналып согам. Сау болыцыз! Ол шыгып кетедй Булгаков ойланып турып куглады. Бграздан бер1 айналдырып журген цап цысымы котерЫЫ ме, ол басын устап тецсел'т турып цалады. Булгаков. Денем турцппп барады. Куз жакындап калган- ау шамасы, элде басымныц сакинасы устагалы тур ма? Шай коятын уйде Люба да жок. Халатымды кит алайыншы. 46

Шкафтарды ошоды. Оны тез жауып, ектиа еагш аша- ды. Асыгыс комодтыц тартпаларын царайды. - Бул не сумдык? Любаныц б1рде-б!р кишдер1 жок кой! Айна алдында турган заттары да кершбейдк Кешеден бер1 мен муны калай баикамаганмын? (Ес1 кепип уй тин гиарлст шыгады). - Бф кунге бола ол барлык кшмдер1 мен заттарын алып кеткеш ме? Муны калай туешуге болады? Сол кезде барып ол комод усттде, б1р шеппн к,ара шка- тулкамен бастырып цойган тйгдей цагазга коз/' тусед/. К,олына алып оциды. «Миша! Меш 1здеп эуре болма. Мен де оз жолымды тап- тым. Касымда «немере агайым» бар. Мен сен1 де, Елена Сер- геевнаны да кшэламаймын. «Ак гвардияны» маган арнадын. Сол ушш еле-елгенше ризамын. 0з-оз1ме келген сон, Оль­ га Сергеевна аркылы бф хабарымды б1лд1рем1н. Бакытты больщдар. Бурынгы жубайын, енд1Г1 досьщ - Лю (Люба)». - Сен бэрш де сезш журген екенс1н гой... Сен кандай устамды эйел ед1н, Лю! Кенпр, кеш1р мен1 суй1кт1м, эр! ец жакын досым! (Пауза). Ал, Булгаков! Басьщ босады, жалгыз калдьщ. Жаз енд1 кес1Л1п! Ашу-ызан мен 1ШК1 шер1НД1 ак кагазга аямай актара жаз! Оныц денеа турийг 'т, цымтапа тусед/. Басы шуга толып, тус-тусынан эр турл! дауыстар, элдекшдердщ айгайлап сойлегендер! еатлгендей болады. Дауыстар. - Сенсация! Сенсация! Михаил Булгаков Сталин туралы жана пьеса жазуга юрютИ - Булгаков пьесаларыныц эр1 бес1п, эр1 моласы болган МХАТ бул пьесаны ек1 айдыц 1Ш1нде сахнага шыгармак! - Пьесаны кою ушш Станиславский, Немирович- Данченко, Таиров, Сахновский тагы баска режиссерлар кулшына тшек б1лд1руде. -Америка, Англия, Австрия, Франция, Италия театрлары пьесаны сатып алу уш1н пьеса авторына миллион доллардан астам каржы усынып отыр. Б1зд1Ц елдеп зац бойынша буш усыные жуык арада Сырткы 1стер министрл1г1нш арнайы мэж1Л1С1нде каралмак. - Булгаков пьесаларыныц сахнадан тусуше себеп болган белпл1 мэдениет кайраткерлернпц Раскольников бастаган б\\р тобы эйпл1 драматур1тыц алдына барып кеш1р1м сурады. - Улкен театрдыц 0Т11ПШ1 бойынша Михаил Булгаков 47

Павел Жуховицкиймен бф1пп бупнп колхоз омфшен жаца операнын либреттосын жазуга шартка отьфды. Булгаков. Акьфы сындьщ ба сен, Булгаков! Кдптап жур- ген коп пенделердщ катарына барып ез еркщмен косылганьщ ба? Киындык пен жокшылык курсауына тозе алмай адалдык пен шындык жолынан тайганыц ба? Ертецп урпак, не демек? Олар сеш кеннре ме? Эрине кеннрмейдц сенщ оз емфщ олар ушш кок тиын, олар сенщ шыгармаларынды гама бшедг Кылышынан кан тамып турган Кесем жайлы калай жазбаксын? Оны сахнада кш ойнамак, калай ойнамак? Бас кешпкер кшмен куресед!, немен жагаласады, кшд1 жещп, кшнен жещлед1? Басынды бэйгеге Т1пп, кеудещц окка озщ барып тосед1н, Булгаков! Мейл1, жаз, жаз! 0з самайыца оз1н тапанша т1регенше, басканьщ тапаншасы Т1релс1н. Жаз! Шындыкты жаз, акикаттын бет1не тура карап жаз! Булгаков монологыныц ортасында цолында ек1 улкен к;ара шамадаиы бар Елена уйге юрт, заттарын еденге цойып, одан коз алмай царап турады. Булгаков басын котерт, жазу столына отыра бергенде Елена оган к;арай журедх. Ак,ылы мен ашуы шарпысып, ызага булыгып, асыгыс жазуга к'хр'гскен Булгаковтыц жанына кеп оныц цолыныц устте алацанын цояды. Булгаковтац-тамаша бон, оз козхне оз! сенбей цалшылдап орнынан котерхледх. - Бул... сен бе? Елена. Иэ, Миха... Мен келдш (ххсхуза). Бфжолата! Булгаков. Сен есуас эйелсщ, Люси! Есуас эйелсщ... (Оныц алдына барып турады. Шашыххан сипайды). Бфак... Нес1 бар... Жападан-жалгыз жабыгып отырганда караигы К0Н1Л1МД1 жарк еткЫп жаксы келд1ц, Люси! (Оны цушацтап, басын кеудесхне басып узок, турады). Мен саган... улкен сыйлык дайындап койдым. Каз1р, каз1р! Ол тартпасынан цолжазба ихыгарады. - Мше, сыйлыгым мынау! Шыгарманы басынан емес, ортасынан бастадым. Екеум1з Патриарши тоганында алгаш кездескен сэтт1 туп-тугел кагазга тус1рд1м. Елена бхр буда кухгазды цолына алып аударысхпырьхп царайды. Елена. «Мастер мен Маргарита». Бул не, жаца роман ба? Булгаков. Иэ. Бул мегпц ец суЙ1кт1, ец сонгы романым болады, аяулы Люси! 48

Елена. «Сонгы» деген сезд1 айтушы болма! Сен эл1 элемд! мойындаткан талай шыгармалар жазасыц. Маган будан кымбат сыйлык жок. Миха! Меш осындай сыйлыкпен карсы алганына мейлшше куаныштымын! Олар цушацтаса бергепде ест цоцырауы согылады. -Э-э, Жуховицкий! Кеп калдын ба? Каре бер, есж ашык! кике Жуховицкий емес, Шиловский юредк Ол зскери форма- да. Елена. Женя?! Ол цорыщаннан Булгаковтыц артына барып тыгы- лады. Шиловский. Корыкпа, Елена, бер1 шык. Егер сеш жазалагым келсе жазушынын жауырыны бэргбгр саган пана бола алмайды. Ол кобурасынан тапаншасын шыгарып, цолыида ары- бер1 аунацшытып цояды. Елена бер1 шыгып, Булгаковтьп\\ жанына кеп турады. - Есен-сау бармысыз, Михаил Афанасьевич! Уйге келген адаммен амандаспайтын болгансыз ба, танымайтын адам- дай арест турып алганыныз не? Булгаков. Кдлай дегенмен де Жуховицкий эулие екен. Шиловский. К1м дедщп? Жуховицкий? Э-э, менщ коршш гой? Иэ, ол кандай сэуегейлж айтып ед1? Булгаков. Ол аздщ осында келетшпцзд! бугш гана ескертш едк ■ Шиловский. Саскан ел сайтанды софы деп таниды деген! Менщ осында келетшшд1 бшу ушш пэлеидей эулие болудыц кажет1 жок. Демек, эр уйдщ жанашыры боп журетш, зиялы ортада не боп жатканын буге-нпгесше дешн бшп журетш менщ кудайы коршш спдердщ араларыныздагы жагдайды да алаканындагыдай бшетш болганы гой. Елена. Сен бул уйге неге келдщ, Евгений?! Мен саган бэрщ ТуСШДфЩ айтып едш гой. Шиловский. Кергел1 келдш (уйЫ козшеи шолып шыгып). Бес жыл отаскан зайыбымныц кшмен, кай жерде, кандай жагдайда турып жатканын оз козшмен коруш керек кой. Булгаков. Б1зде люстра да жок. Елена. Сондагы тапканыц осы ма деп табалап турсыц ба? Ал, кордщ менщ кайда келгешмд!. Ещн бпд1 мазалама. Шиловский. Сендерд1 мазалай беретш менде уакытжок, Сергеевна! (Булгаковой). Бфеудщ эйелшщ кайда жургенш 49

куйеушен сурау ьщгайсыз болар, сонда да болса айтьщызшы, I эйелшз уйде ме? Булгаков. Ол кеше кетш калган, «немере агайымен». Бфжола. Шиловский. Ол кеше кетсе... (Еленага царап) бупн менщ эйел1мд1 юрпзш алган екенсв гой. Эйелаз б!р кун де тура алмайды екеназ-ау, Михаил Афанасьевич. Слзге оцай, зрине: б1реу1 кетп, екшпна келдк Ал, мен... (цолын жайып курстед1). Байтал тугш бас кайгы... Елена. Эйелшз калады екем деп уайымдамай-ак кой, Женя! Басьщ бос, сен ым каксан болды, жарты Мэскеу жа- пырылып аягыннын астында жатады. Шиловский. Оюшшке орай б!р адам жарты Мэскеуге уйлене алмайды, бф-ак эйелге уйлене алады, Сергеевна! Елена. Талгамьщ бар, тандап журш бфеуше уйленерсщ. Шиловский. Менщ камымды ойлап басывды катырмай- ак кой, Лена. Маган уйлену емес, ек1 баланын, ертец1 катты батады. Елена. Ол екеу1Н де оз колььма алам. Шиловский. Жок, сушктш, ол ойьщ бола коймас. Ек1 бала менде калады. Елена. Олар анасыз калай ом1р сурмек? Шиловский. Оны буг1Н емес, кеше ойлау керек едк Б1рак, мен оларды туган анасынан безд1рмейм1Н, корг1лер1 келсе керш туруына карсы емесп1н. Ал, эз1рге, элг1 оз1н айткандай, жарты Мэскеудщ б1реу!не уйленгеншше ана орнына ана боп Ольга Сергеевна, спдщ туган эпкенв кут1п-багады. Елена. Сонда, Калужскийлер б1зге... а... сендерге кошш келе ме? Шиловский. Ол жагын казбалай беруд1Ц кажет1 жок. Ал, Михаил Афанасьевич, энпмеге араласа алмай зершш калган шыгарсыз. Устаныз (цолындагы тапатианы Булгаковой усынады). Урке караманыз, устаныз. Тапанша с1зге тан емес, Украинада, Владикавказда болып талай-талай шайкасты бастан еткерген адамсыз. Каруды калай пайдалануды эл1 умытпаган шыгарсыз. Булгаков. Колыма кару устамагалы жиырма жылдан асыпты. Б1зд1н кез1М1здей емес, бэр1 жанарган. Шиловский. Кару канша жанарса да адам олт1рет1Н непзп мшдетшен айныган жок. Каз1р осы тапаншамен екеум1з атысамыз. Елена шошып кетеЫ. - Шошыма, Елена! Бурынгы дэрнер, бурынгы эскери 50