Ж.Нәжімеденов 1

|/\\31 РГ1 ■\\ КАЗАК ПОЭЗИЯСЫ Жумекен Нэж1меленов Ет томдык, шыгармалар жинагы Бфшип том ©лецлер ш Алматы «Жазушы» 2005

ББК 84 Кдз 7-5 Н 32 К,азак,стан Республикасы Мэдениет, аппарат жэне спорт министрлтн'щ багдарламасы бойынша шыгарылды С в г? 1 Мз Нэжймеденов Ж. Н 32 Ею томдык шыгармалар жинагы. 1 -том. ©лендер Алматы: Жазушы, 2005. — 296 бет., портр. 18ВН 9965-746-29-Х Корнекп акын Ж. Ножшеденовтщ ею томдык шыгармалар жинагыныц шршш1 томына бурынгы ютаптарындагы “Балауса”, “Сыбызгы сыры”, “Оз кезшмсн”, “Жарык пен жылу”, “Куй ютабы”, “Мезгш оуендерГ’, “Улым, саган айтам” атты жыр- топтамалары ендь п 4702250202-050 ББК 84 Каз 7-5 402 (05)—05 15ВЫ 9965-746-29-Х-(т. 1) © “Жазушы” баспасы, 2005 18ВЫ 9965-746-28-1

МЕН1Ц КАЗАХСТАНЫМ (Эн1 бар) Алтын кун аспаны, Алтын дэн даласы. Думанды бастады, Далама к,арашы. Кед екен Жер деген, Жерге дэн шык,ты гой, Дэн егш терлеген, Кдзагым мыкды гой. Кдйырмасы: Менщ елш, мен'щ елш, Гулщ болып егтемт. Жырыц болып тогыемш, елш, Тугаи жерш метр — Куазарстанъш. Айнала карасам, Асыкты журепм. Заманга жарасам, Жарасып тур елш. 3

Бодщ ел Орденд1 Кетерд1 туларын, Елмен ол тербелдц Тербеле жырладым. К,айырмасы. Сагымды далам бар, Сабырлы К0Л1М бар. Кдрандар, жарандар, Осындай елш бар. Кдрсы алган уак.ытты, Ежелп досындай, БЬдщ ел бакытты, Бодщ ел осындай. К,айырмасы.

1961 Балауса АЛМАТЫ Жатыр жадпар... Кдрагайды аралайды жел ескен, Жапырадтар, жапырадтар сыбыр-сыбыр кедескен. Тау сулары таусылмады, сыдсып турып агады, К,ыз толдындар бфгн-бфх шымшып кулш барады, Айдалада адбоз мшген Алатау бф ад батьф, Айналада тал-дайындар, тал-дайындар сапта тур. К,ызыл гулдер “узщдж дер” баяула жел, баяула, К,ызыл гулдер, дызыл гулдер уйдыда ма, ояу ма? Бар табигат — бхр тфшшк, бф тфшш1к баягы, Тартады урлап тамьфдан нэр шфкш шыбыд баягы. Тастыд ез1 нур шашады, бупн даты, кеше де, Б13ДЩ мынау Алматыда, кун жайлаган кошеде. Тас балдыткан талма тусте — балкимыз 613 кунге усап, К,ызуынан алма П1СТ1 — айкасканда мыд душад. Трамваймен журе алмаймын, жаяулаймын — коп дызыд, Коп дызыдты дапылыста алмайыншы отюзхп! Жулдыз кормей кундхз кердш, кудщз керем, эрине, Тунде корсем уддемес ем тусш гой деп борх де. ...Жуз толдындар бфхн-бфх туншыдтырып агады, К,ыз толдындар бфш-бф1 шымшып кулхп барады. Мше, 613Д1Д Алматы осы, Алма тес1 бултиып, Алма тоске жас бутаныд саусадтары тур ти1п. Журил, жаным, дьщьфайыд, негыласыд жалгыз дап, Апатаудыд ад дарынан эперейхн балмуздад! *** Жалындап барды да батты кун, Оньщ да уадыты болып дап. Жуйрхк жел баса алмай аптыгын, Бутага суйенд! солыдтап. 5

Жапырак дф етш басылды, К,алын кау калды уйып — жабагы. Бояулар кызылды-жасылды Аспанда дыбыссыз агады. Жабыркап ой ерте, дон, ерте, Узын бел баурынан жарады. Сайлардан каптаган коленке Тауларды кусырып барады. Бф ымьфт пердесш туарш, Мулгцц, мызгыды кор1 агаш. Ак, булак; керпесш ысьфып, Кок таска уйыктады жалацаш... *** Сэу1р туды, булттар аппак, су аппак, Шулгиды алкап элдеюодй куаттап. Жайрап жатты осынау улы дуние Юп-кйикентай кун коз!не шуактап. Жолдьщ тугел ашылуын кутпел1к: Секф, толкын, шьщ басынан тж келш! Дэл касымда ем1с-ем1с сыбдьф бар, Жамбасымда шалгын жатьф буктелш. Мен де титтей бф шыбык боп коктедхм. Кектем, кектем, оленшд1 тек менщ! Мойындамай Алатау тур жалгыз-ак Баурындаш Алматыньщ кектем1н. *** Шыгыс жактан келсе даты тан кулш, Шыгыс жакта сурапыл б1р шайкас бар: Урды шапак кара бултты кан кылып, К,ызыл гауЬар сыкылданды жай тастар. Аслан, суга алтын тенге сал бурюп — Неткен дэулет! Текшелеп тек жия алсак! Жето, мше, жтт-самал албыртып, Бойжеткен-гул бола калды уялшак. 6

Мезгш-оже котерд1 кун табагын, Кесп сэуле жапыракты пышактап. КУР кумартып турды балкып ала гул ала канат кобелекп кушактап. Сал сайранды, жел, табигат еркесд Гул, отф1к албыртпа бетшдь.. Шоп калтырап, дф-дф етп жер тош Будан бурын жел кормеген секйш... *** Баурай булты жана копт баяулап, Медеу-сайдан самал есп жаяулап. Кекжиекке барып капты Ай аунап, Осы бф кез, осы б!р шак аяулы-ак. Бал-балауса, байтак олке, кед мекен, Бала гулд1 им оятты, жел ме екен? Сен кетпепп шынды тастап, акша булт, Кету керек болса туб1 — мен кетем! Жатыр ашык дария-дала далиып, Далиганды — даркандык деп таниык! Булттар жузд1 каршыга боп кызыл тос, Булттар жузд1 кьфан болып ак иык- Негып турсыд, сыбдырамай кара агаш, Жупр, самал, жапырагын ала каш! Негып турсыд, махаббатшыл дуние, Келе жатыр сэуле-сулу жаладаш. Сонге тастап кос бурымын шолпы ор1п, Су-булакты шым ж1бекпен комкерш; Алып кел!П уылжыган аспанын Тобем13ге коя салды тодкер1п... Осы бф сот кызарды да жаиды жуз, Осы бф сот туст! жерге жалгыз 13. Кун коз1мен жалт етт1 де, кушты кеп, Алатаудай кор! шалды олп кыз. *** Кок балауса егшер, Когерер-ау тал, шынар. 7

Тал, шынардан тендер Моншак-моншак тамшылар. Сол моншакдай молдфеп, Сол тамшыдай дф кагып. Мен караймын елжфеп, Сен карайсыд урланып. Булттар, булттар, ак, булттар Жайлайды гой тау басын. Дауыл да бар, дакпырт бар — Булттар к,айтып жаумасын! АЯЗ-ЖЕЦГЕМ Аяз, аяз! Бозарды бет шымырлап, Улпек карда шм калды кыбырлап. К,ыс келгешн, муз басканын даланы, суык жел тур кулагыма сыбырлап. “Бурынгьщай иыгынды керме!”— деп, он бойыма ызгар шыкты ермелеп: кешке жакын жанай отш корме деп, боз кырау тур кыз эйнепн перделеп. Аяз-женгем кориды сол кызды анык, 031М ТуГШ Козшнен кур кызганып; Куйеу1 бар — умыткан гой кудайды — К,улагымды жазыксыз К,ызартканша бурайды... *** Доц де жаца, бел де жана, сай жаца, Желкем13 — шан,, мандайымыз — жел ескен. Жасылдана жатыр дала айнала, Кеше, дала, кула дала емес пе ед?! Елед кагып айналаны тыддаймын, ойга кулап, кыраттарга асылып: Мотор, мотор гушдейд1, тынбайды ун, Торт додгелек — тортеу! де асыгып. 8

Омырауымнын бар туймесш агыттым, ой-хой ийрюн, алдан ескен самал-ай! Екшдте барып капты агып кун Кызыл сэуле жамылды алап жагалай. Кун де батты акыргы рет топп нур, Мен ацсадым дамыл алар торшдк Ошак басын тутш жайлап когйщф, “тугеншекец” ауылы да коршдь.. ** Бала бггкен шаттанды, Томенде — олар, торде — 613, Кебежеш актарды Табак алып жен.ге\\пз. Ес1к алдында жазык бар, жазыкта екен кип уй. Жагал теке казыкка, К,асып турды муйЫн. Табалдырык тактайлы, Коздер соны кузетш1: эрл1-берл1 аттайды ак балтырлар, 613 окше. Аяккапка умсынып, улдф1кке бгр барып, кыз карайды кымсынып, 613 караймыз урланып. Корюу гой эуелп, соз таппадык “емге” 613. Дей бергенде “ал, енд1...” сезш койды жецгехйз. Айыкты ойлар б1рт1ндеп... Ымырт жапты алкапты. Уй сыртына дуб1рлеп, келш калды салт атты. Иттер тосты жолынан, ит уре ме “ур” лесе. Ал, уйде кыз колынан, тус1п кетт! бф кесе... 9

*** Бауырына ап тау мен дырды тун дызганды, тыныштыд талды айнала дамады кеп. Тедпде ашыд жатдан жулдыздарды Толдындар умтылады жабамын деп. Талыдсып ескен самал баяулайды, сайларга бозгыл сагым далады уйып. Кэр1 аспан тосепнде ай аунайды, жабысып жамбасына жабагы булт. *** Ушдыр болсад, кара булт, шыц кабагын баспас ед! Кек тесшде жаралып калай кондыд тасда сен? Кдйсар десе сенем бе, уялмайсыд жылаудан. 1рмелесщ тобемде керуендей жуп ауган. ЖурГ131П ЖеЛ ЭМфШ койныда енд1 кеуледь Бердьау сатан эуелден журен жок кеудеш! Аттай алмай тау-кырдан, шушлш кеп тенесщ. 031Д дашып дауылдан ЮМД1 куып келесгд?! *** Осы ма карашаныд айы деген, Не болды, кулмегендей жадырап кун?! Су кетт мойынынан кайыд, емен, устшде тамшы аунайды жапырадтыд. Тау мен булт кок жузшде дидарласып, сусылдап тастан сыргып агады сел. К,ыс пен куз бф-бфшен турды арбасып, арада уйтдып журд1 эзозш жел. 10

ТАУ БАУРАЙЫНДА Жасыл-жасыл жагалай жал, Жагалай жал, саган айтам! Жылан к,абык, шубар шындар, Сендер де тас шыгарсындар? Содан да дацк-атак ушш кур лиренш жатамысын? Шубар шындар! Жагалай тал, жагалай тал, саган айтам! Шубар тынный балагына шубар тасты ала кулап, буркыраган бала-булак, Саган айтам, Саган айтам: Мунша екпшдг кайдан алдьщ, кайдан алдьщ — ойга калдым. Кок толкыннын Т0С1Н кордш: тупнденген, секши ол бф жулынган шаш кэр1 бастан — эр1 0КШ1Ш, эр1 дастан... Тауды бф куш жатты тфеп, сай кудфенд1, тас ттреп. Тас табаны терец откел, бф сикьфлык — кереметпен, буыркана тепт1 булак кара еменд1 калтыратып... К,ара тасты кар туратын толкын урып барады айдап, Ак кайыц тур кара байлап. Жагалай тал, жагалай жар, калды бугып карагайлар, К,айтара алмай белн бэр1 — ала булак секфД! эр1. Аслан гана жаткан унс1з бул дуниен!Ц мактанысыз. 11

Ауык-ауык. бултын фкш, к,ояды тек буркш-буркш. Тамшыны, аспан, кайдан алдьщ, кайдан алдьщ — ойга калдым. Элде удай мае сайтан жылап — Коз жасын сен пайдаландьщ?! Жагалай жал, жагалай тал, жасыл элем, сатан айтам. Кдйсар булттар, дар жалатан, бф жауынынды арна матан! Бала гулдей кулшынайын, К,улшынайын, бф шытайын. Деп ем — дуние тындамайды, Жылап аддан жылтадай бф ылай-сазды былгалаймын, Шыд басына бф дараймын, булт астынан сыгалаймын кумбезше салынбатан, камалыма алынбатан. Табаным — сыз, тобемде кун, алып кашып кобед-кодт бфесе сэл жогарьшап, бфесе сэл томендедш. Ойга к,арап олед курып, 0рге дарап келем журш... МЕНЩ ЕЛ1М Кекфепмн1д умт мед тшеп Куй боп тулеп, кун боп шыгып кулед1. Кун астында кок тобелер тулед! — Менщ ел1м, мен1д елш — гул елП Айтпагым бф агыл-тегш сыр ед1 — Шежхреде ол ©лед болып к1ред1. Мендеп онер сен деп омф суред1 Мен1д елш, менщ елш — жыр елй 12

Канат комдап тан атканда шыгыстан Торгайым бар кыраныцмен бф ушкан. Журепм бар журегщмен угыскан, Менщ елш, менщ елш — гулстан! *** Салкындап саясында самал-колдщ, була ескен баягыдан балан менмш. Сшфе саумалынды, бул жолы да, Сабылып, сагымды олке, сатан келдш. Таты да топырагында жанарды шм, Сен десем бал-бул жайнап жанар жузш. Бф пейш, бф ыкылас — колда бары, экелген базарлытым — сол болады. ...Тпсенге балтырымды талатып ем, ал казф дала баркыт, дала — кшем. Кетхп ем сол даладан шыбык М1Н1П, Оралдым бф талаптьщ канатымен. Сырым бар тередхмде коршбеген, жьфым бар шебер колмен оршмеген. Эйтеуф бфеу!М1н коп балацныд 0зщд1 ельм деген, жер1м деген! ДАЛА Дала, дала, сайран дала, сал-дала, Кейде сатан караймын мен тандана. Коз Т1гей1н кокжиектен орфек — Дала, дала, сатымыдмен алдама. Сатымынды, мунарынды желге айдат, Шыктым, шыктым неге болсын, бел байлап. Керем, корем канша жасыртаныдмен бэрш, бэр1Н, бэрш мен... Жур1п келем кара жолда асыгып, (Осы жолдыд аяты — арман, басы — ум1т) Мен дайынмын 13

Тауык болып теруге 93 тагдырым тары болса шашылып. Алдым — алан., кдлжыраган жок денем, Жумсак ауа леп есед1 окпеден. Турды жолда от боп жанып б!р тал гул, Мешн бф тал умтмдей коктеген. К,иял — канат, котершем, конамын, Жарып шыккан осы олкенщ озепн, Кейде 031МД1 бф шыбык. деп сеземш, К,онган такта Мен де топырак боламын... Дала, дала, тагдырына ортакпын, Куй-жырынды, сыйлыгынды мол таттым. ... Ай адасып салды бултта “жортакты”, Мен де адасып, енд! гана жол таптым. *** Туйс1п бар тастын да, тас та кейде жулкынар... Мына кабак астында кошкен елд1н журты бар. Анау емен туб1нде курап,ушып, угшген жапырак бар бупнде — Жупрме, жел, жупрме! Тунп аспаннын оршде жулдыз деймхз жангандар — акыл, ойдьщ тор!нде ардакталган арман бар. Сонау куннщ козхнде тогшмеген жалын бар. Мына жерд1Н оз1нде бэр1 де бар — алындар! Кдйрат, шыдам, устам бар, салмакталган сабыр бар — тандап б1рш устандар, 1здендер де табындар. Анау таудьщ басына К,арашы, булт тию1н. Булттар, булттар, жасырма Табигаттын би1пн... 14

КОШШШч Жатырмысьщ, самалды сай, сырлы алап, жусаньщнан сынап-шыктар сырганап. К,ум-шагылдан ост шыккан шокыда, жолаушыдай оте алмадым бф карап. Жыдгылынды коледкелеп коз шдш, коз шдш мен тосепнде сезшнщ. Саган тарткан оз улыдмын, озщмш: туда бойым тутас куйган тозшмш! Сен секшд1 мен де кунге куЙ1пп1н, сен секщц1 жупар жуттым, суй1п гул. Сен секшд1 аласамын тап-тайпак;, Сен секйвд!, таласамын — бигкп1н! Уа, туган жер, сенде шыд да, кол де жок;, ойым да жок сеш оледмен “ондемек”. Дол 031ддей карапайым болам мен, дол оз!дцей! Маган, ара, сол керек! ТУГАН ЖЕР Сенде откен эрбф кунш сайран маган, Сайран керек асауга байланбаган. Суьфсад кынабыднан кылышыдмын, балтадмын тот баспаган, кайралмаган. взщнен озге асылдар — маган тепн, бзщмен келем толып — сол орта ед1м. К,иналсам котере алмай ауьфыдды, К,ойныда тамар менщ адал тер1М. УСТАЗ Муз жамылып жатпасын деп кыста мен — жылы жел боп маддайымнан суй^п ед. Б1р гажайып кузар-шыдцы нускап ед, 03Ш13Д1Д Алатаудай бшк ол... 15

Сен бф улкен езен едщ мол сулы, толкыньщнын, жалы жатьф Ай к,агып, Мен — жас булак, уйретш ен толкуды, келем ЭЛ1 белпаздеу сайда агып. *** Шомылып мелдф озенге, серпп те кап ем оянып, жауапты б!р кезенге, Келш те кдппын таянып. Ражайып к,ьфлар гулденген, кызылды-жасыл боялып. Бояуы кеппеген кундерден, Куанып калдым ой алып. Болмайтын сынды токталсам, жетпейд1 ак.ыл-к,иялым: Куйдфем неш — от болсам, су болсам — кайда куямын? Уакыт куып барады — асыгып келем, асыгып. Сьфындай мына даланьщ ашылып келем, ашылып. СОЛ УЙДЕ Сенде менщ умтм бар бф мыск,ал, талабым бар орден-орге тырмыскан. Ес бшмеген, естшмеген куй де коп, нота-сызыктарга конган уймелеп. Танымалдар, тарлан бар — бфте-бфте бшктеген армандар, Менщ жарым сыкылданган бф ару Кесте тшп жаткан шыгар — бармандар! Емеуршмен еркщ шыкпай ест ун, аулай алмай бф эшнщ шешшш, Рояльда композитор отьф ма? Бармандаршы, какпандаршы есшн.. 16

Болмепп ойын, сез1мдердщ гул1 ушш, Куй жазады ол, жасырады мунысын. Сол бф уйден тынымсыздык сезем мен, тынымсыздык, тынымсыздык,— тынысым! ...Кун — элемге, жер де кунге бф мыкты, Мыктылыктар алды суды, курлыкты. жыр кылам мен сол б!р уйд1 тынымсыз, Тынымсыздык жасайды гой тфлжтй ТфЛ1К, ТфЛ1К, беЙНвТЩНЩ бэр1 ип, Кайратымды кара таска жанимын. Муржасынан тутш шыкса, сол уйдщ, Бф отымныд жанганы деп танимын. *** Ак саусак билейдг, билейд1 кэдшп ак мата уст1нде. Кок жшт! сур ине суйрейд1, кок ала кестелер туст1 де — Кестелер кенеттен Т1рш1П, ну орман ост1 де жетшд1. Кок жиек сол нуга сурхнхп, асып кеп кулаган секйтд! — Кол уйыктап когалдьщ шет1нде, Мандайын жартаска т1репт1. Осынау айдынньщ бет1нде Тастар да толкыды, Д1р етт1. Кестелер кок ала, ак ала... тары бф караты, байыптым. Тобемде ушкандай шагала, жагасын еске алдым Жайыктыд... Кестелер, кестелер тфшген! Жарымныд колына карадым: кестен1 жап-жада тдтген кер-дала жамылып барады. Кестелер когер1П туст1 де, сур ине кок жшт1 суйрейд1. ...Осылай туган жер уст1нде Саусактар билейдд билейд!. 2-12% 17

ЖАРТАС Баягы мусш бф калып, тапжылмайсын. орныннан. Кектендш, кшге сурланып, им екен сен! кор кылган. Тунердщ мунша сен неге? Аспан тур гой мелдфеп. Элде 0К1НД1Н- “Кеудеме жапалак коп конды”,— деп. ...Ызгар кетпес жузщнен, 131 калмас жыл айдын,. Колд! корт кулш ем, сеш корт мун,айдым. *** Аспанда кун барда, элемде сыр барда адамдар мандайын жуган тер к.ургар ма! Берем1н барымды, аламын жогымды ек1 кол, бф кеуде оз!мде турганда. Дайын соз, тецеумен, бояумен бф туне! Ойга орта кеуделер жарайды кулк1ге. Арманда, журт, ойлан, орманда нур тайган Аю ма, каскыр ма, бшмеймш тулк! ме? Торгай да, торгай да конбейд1 ыркьща Кок булак, олме сен конбесен, — буркыра! 0Л1м деп нен! айткан—укпаймын, жок кайгым. Элде ол омфД1н, тоздырган журты ма? Аспанда кун барда, жерде ауа барында ак булак, ак кулап, арында, арында. Аласа шынында шыньщ да, жарьщ да — Аламын бэрш де, журтым, тек тарылма! *** Анау келген им болды екен, бшп келш1 К1М екен? Батырлык па? — 0з тор1мде кутт алам, тунетем. 18

Байлык болса кулау болар, тура кара козше, Кш де болса алдамасын, алданбасын оз1 де. К,айгы болса, артында оныд куанышы бар шыгар, бф1 юрлеп, бф! жуып кеудем менщ аршылар. Бакыт болса, денем элс1з котере алман (оз ойым) арман болса, омф-баки аркалайын, тозейш... Адалым боп арнап келсе — барым эзф, коды хош, тусф жылдам, атын байла, кырауын как,, тонын шеш. Шындык болса, юлем тосе, дастарканым жаямын, жалгандык па — тулак таста, суртш шыксын аягын! ** Болашакка деген 1зп бф тшек, арман, ум1т кун кешш ед бос кащып. Соз алганда сен ансаган бостандык, 0з арнанда олец акты куркфеп. 0М1Р — МЭН.П, МЭНГ1Л1К КОЙ, ЖЬф, бЭЙГЩ! Мочгй11кке айналганнын, бэр1 лугат. 0р рухтыд, киял, муцныд, табигат бэр1н косып жасапты гой бф Байрон. *** Ш1рк1н соз-ай, кудфетт! ед сен неткен! Мыктысыд сед болаттан, Осалсыд сед шолмектен. Сезд1д касиет1Н сол соз еткед тек мен деп пе ед! ...Албырт жандар куюп-жанып, алаулап, сол алаудан куй доме етш, он аулап, естшгенде б!р гажайып жыр ун1 Тынып капты булактардыд гурш. Булт карапты каЬарланып, тулданып, Жерге жарык тус1рд1 екен кун нагып? Сол бф куннен кызулырак журекп Акын депт1, акын депт! бул халык- Аскар шындар жасырыпты бойларын, асыгыпты акылга арман, ойга муд. 19

Акын — мунды, толды жаны ызага, Ол ызаны, мен мынаны ойладым: “...Сол адамды жасаганда акын гып Кудайга да бхткен шыгар батылдык!” ТЕЦ13 Тещз, мше. Тещз менщ не тещм, Тещм менщ — табынумен етемш! Толкын тулап жаганы асты, жарды асты, Молт-мелт етш кебгк-кездер арбасты. Неткен гажап, неткен гажап бул тед1з! Бул тещз бен аспан епз, булт епз. Жатыр шекс1з кас1ретс1з шалкып ол Улылыктьщ, сулулыктьщ данкымен. Бас нем мен сол данкка амалсыз. Амалсызбын — ол кушт! де, мен элс1з. Уа, улылык! Атыд юмд! бузбаган, Дол ОЗЩД1 тещзден де кызганам! Тещз,тещз, данк-атактьщ кулы кеп, шынында да сен не тындырдьщ улы боп?! Толкын, тулап жарга каргып, ал, шык, ал, жаралганынды умытпа тек тамшыдан. Тебфен тещз, Тебфенгенщ — далбаса, басьщ суйеп кулайтын К,ара жерщ болмаса. БАЙРОНГА Уа, керемет! Буыркана туды елец Сол гасырда осек-гайбат гулеген. “Азаматгар” азап атгы, тас атты, аткан тастан Байрон букет жасапты. Осы екен гой, осы екен гой ой деген, Осы екен гой акын болып сейлеген! Кез алдымда от куреген алакан... Ойхой менщ британдык дана атам! 20

Кш-ишкентай Британия аралын тарсындыд сен, жер шарына кдрадыд. Арыстандай агылшындык журекпен асындьщ сен грек дару-жарагын... Толкын болып дуладыд сен бф керш, Шалшык, болды тедшм деп жургенщ. Алые жага коршбек ед, коршбек... Бггп акьфы дадкты бф олш боп. Чайльд Гарольд коз салмайды кемеден, Чайльд Гарольд, Чайльд Гарольд — коп олен,. Кдйда, кайда, махаббатыц, улы жан, “Журепмд! мунда комдш”,— деген ед. *** Байып калдым, диялга да жарыдым, бэрШф сол таркамады бф кумар. Бфеу менщ, мен бфеудщ жарымын — Не жон1М бар муны С1зге сыр кылар? К,ай жуйр1КТ1 жаяу к,уып жетемгн, Маган омф босагасы тшпть Суйем деймш, сую менщ не тедш, 0зш бола алмаган сод суййсп! *** Бул не саган! Тук емес, Шындык, емес, сыр емес. Коргендерщ ощнде, тусте корсе — бф елее. Бердш саган келюш, Сен де келю мен ушш. Шалшыкта, эне, жузш жур Кдлпагым мен кебюш. Болюемш кайгымды Куйбедшмен жай кудп: КуЙШ ОЛГеН К1С1 жод, — 21

Кулмей-ад дой юсшеп. Соган бола мен егер, азап шедсем — сене бер. Кебю жузген шалшыдта Жузе алмады кемелер. Сенш, жалгыз журегщ, Менщ жалгыз бьлерш: едеумпде ею жол, бфЭД бэр1 — бф 0Мф. Кеттш дедщ — кете бер, отпм дедщ — оте бер. Оюншнм болса егер озш бармын котерер! * ** Айык,паган дезш ед1 ол — додш мае, амандасуга созган долынды устап “дош” дедш. Сендфгенше умгшш сенщ жас, озш неге сол арада ошпедш!.. Кенпр, далдам! Кеилрерсщ — бтемш, табарсыд сен уюмш де шешшш. Бфад сенд1к менщ мына журепм, Журепмнен ала алмаспын деинрш! *** ...Бф коктем пайда болды мадайымда, Су 1штш колд1 шайдап, балдырын ап. Куз откен, дыс та детп... Самайында Ад шашы дэршердщ далды бфад. Айнала сагымданды, сидырланды, Тау жатты дара бултты дадтап емш. Тун дети — тосепмнен уйды урланды, самал жел дьщырып жур бадда делш. Келед1 желмен бфге эн дурмеп, Мен гана уйде отырмын дуйбед-куйбец. 22

Жалгыздык, кормесш деп тагдыр меш олец деген б!р кызга “уйлендфген”. Ол менщ коп М1Н1МД1 сезд1ред1, Отырмын тар болмеш ыза кернеп. Урлейд1 лебшен мезпл озг: “Дол кдзф жанбасацда кыза бер!” деп. Табигат тещзше сьф батырып, ой алсам ондй созбен — бэр! унатты. Басыма оссе де орман бф к,апьфык; кокеЙ1М сьф мен шуга жарымапты. Журег1м тап-таза булак тунып, Куй ак,ты сай-жьфамды толтьфгалы. Жартысын сен1М1МН1Ц лактьфып, кайтадан кагып алды толкындары. Ел1ктеу табигатк,а жацалык, па, Колбендеп кол еркес1 копмде жур. Мен саган уксамаймын, маган укса — Уксастык керек болса тепнде бгр!.. МЕНЩ К0РШ1М Мен гашыкпын, маган гашык емес ол, Бшмейд! олде жек кор1п те, сушп те? Мен сияк.ты бойы аласа демесец, ойы, сфа, менен гор! би!кте. Мэз болсам да к,иялдагы елеске, Жас баладай кокке карап куанып. Конш ш1рк1н, тозбес мундай егеске, Уй алдынан отсе ол кунде су алып. Жастык, тактыи, бакшасына туст1 алдап, Жылы сез1м баурай берд! мегй ептеп. Шыдамымды урлайды да ол мыскалдап, Экетед! кунде уй1не шелектеп... 23

*** Сенщ шашьщ тун десем, адасумен ©тем гой. Кулш турган кун десем — сенщ кулкщ екен гой. Сьщсып кетсе ну орман сенщ лебщ екен гой. Шолдеп едш, суарган сенщ колщ екен гой. Жапырагы гулдердщ алаканьщ екен гой. Мандайында жузген нур дала тацы екен гой. Булт туйшсе кэрленш... Бшмей журген екем гой. Бпдщ жерде бар корш сенде де бар екен гой. *** ...Сол бф кеш тшге келгенде серт!НД1 сезгем мен сенгц- Кемес1 — сенш кеудемде, кетерш1, бакыт желкешн! Ондагы шоптер курады сан жылдыц аштык ес1Г1Н. 9нер мен озщ туралы тербейм1н ойдьщ бес1пн. Жас омф гулдей коктед1, булбулдай сайрап уш, олец. ...Болсам да жулдыз коктеп сен уш1н жерге тусер ем! *** Кдрайды кара коз гана айнасына да наздана. 24

Элдене туска, элдене жетпейтш сынды азгана. Колбетш кодыр бурымды 0ред1 кайта таркатып, Айнага кайта бурылды: коюрек — би1К, арка — Т1К. Алдында жатыр шар-айна, желкесхнде тагы айна. Уйхршп шашы самайта буйра боп тур калай да. “Не болды маган соншама”— вз ойын 031 куптады... Айна канша болса да, Бф кыздын жанын уклады. *** Жарастык-ау анык 613 бф буылган гулге усап. Уйкас бола калыппыз епз уйкас жьфга усап. Мен караймын елжфеп, сешд К0зщ керемет. ЕкеумЬде бф журек, ею кеуде не керек! Кереп не ендх урюп, кодыр бултпын, ак айым: Сен бф К03СЩ, мен — юршк, К,алги койшы — жабайын. *** Ой салган хз де не турлх орютхд шары сеюлдх, 25

Сондай бф жолга тус1п ем — жан-жакда кдшып кутылды. Телмгрш алые караймын, шегше козш жетпед! — алдымда жатыр ак, айдын, кдйда екен муньщ откел!? Аз бтем эсте мен жерд1, тапсыншы анам мык,ты гып, Экетпе, тец1з, кеудемд1 Салынды шоптей ык,тырып. Ал, жуздш батсам суга мен Дедбекш!, толк,ын, ылайлан. Сурауга комек тумап ем, Адамнан яки кудайдан! *** Кдндай М1ндет артар ед1д, жаца кун, Коктемеде бур жарсам мен ашылып. Б1р гажайып бэйтерек боп талабым, бутагына уя салар жас умгг. Жолаушы ед1м, умтмд1 куган ем, меш сен1м, сен1мд1 мен элдилеп, Шаршармын мен, сонда дагы, туган ел, б1р бутана суйенерм1н калги кеп... Жортармын мен кун-тун катып сабылып, калар алые буйра тозад булдырап. Тыныстармын аспан бултын жамылып, Ай астында ад булак боп сылдырап. *** Самал, самал, сер1 самал, сал самал, самал жутып, сана жутып тамсанам. Бул омфде кайгылы екен канша адам, бул емфде бак,ытты екен к,анша адам! 26

Соныд бгр! — мен емес пе, мен екем, Едбек, бейнет болды менщ мерекем. К,удайга да, адамга да — бф тфлхк, Бф тфлхгсп бэрщмед де тед етем. Мен бфеудг, менх бфеу тербетп, Жер-адага озге онерд1 берметт. Адамзаттын. рахатын, бакытын багзы бфеу кинап аккад тер дептх. Самал, самал, кулак, салшы созше, кепт!рмеш1, тер куйылсын коз1ме. ©згелерге кешфетхн кшэш кешфмеймхн (кайгым осы) оз!ме! *** Юс1 бола калганым жок мен демде, вз ойымнан озхм талай айньщым. Шын айтсац да сын айтуга келгенде керек екен парасаттыд байлыгы. Кей сэттер1 камалып кеп Ш1рк1н ой жадсак алтан адымыдды айыптар. Су бетшде жузш кортх... кули гой, ескегщ жок, таягыд жок, кайык бар. Сол кайыктай шыр кобелек айдалып, иге КОД1П, ифхмге б1р шыгып, Буралкы жел кетедх деп кайда алып, жагалауга карап коям курсшш. Кейде аякты дыктап кел1П тхреймш, кейде алыска уреЙ1МД1 ап жад ушып. Судыд бет1Н алакадмен куреймш, толкыддардыд сакалыда жабысып... *** Тагы да, тагы да бф жыр бастайыд, тыддашы, курдас терек, сырлас кайыд: ©лед бар эр бутакта жуз жапырак, омф бар жуз драма бф бас сайын. Пердесш ашады одыд тш мед кодш, 27

осы ма, тш мен кощл, бшгещЦгщ?! Ролш артист-сездер ойнай алмай, ак,ылдын. жылап берд1 кулген жерш. К,ай жакда, ещц кайда бурыла алам, жаным бар шындык дарып, жыр унаган. Осы бф кеудемдег1 кшкене бас Уп-улкен дуниенщ сырына алан... *** Жалк,ы досым, келсе меш шын ук,к;ын,: менщ дагы коп мшш бар, жаным бар. Кекфепмнен коре калсан, бф ушк;ын урлендер де маздатындар, жагындар. Бул куйбецмен отер екен жыл канша, ушамын деп ойламаймын желхце. Ал, егерде кеудем толы кул болса сол кулдей гып ош1р1ндер менг де. Мен 031МД1 байлай алам кдтерге, сол катерд1 жецемш де ендеше. Бар айтарым: арзан атак, эперме, озщ де арзан, досым, болгьщ келмесе. 28

1962 Сыбызгы сыры КДРТ ЖАУЫНГЕР С031 ...К,ара дауыл, кулагымда тур унщ, К,ара тутш, кез алдымда бурымьщ. Найзагайлар сермегенде сырыгын, Тф1 кэлдым, Тф1 калдым — тфшш! Жат елкенщ найзасынан андаган далды емфш, к,алды Отаным —калды аман. Алды бфак, кеп досымды кор жутып, Сол ол1Мдер шашыратты кан маган. Сонд1 талай адам деген шын шырак, Мезпл турды сол адамга к,ун сурап. 0шкен коздер жанарынын, тубшде Ак,ыргы ум1Т катып к,алды жылтырап. КдЬарлы кун, каЬарлы кун... откещц Еске аламын, корген сайын коктемдь Согыс, согыс! Керек емес мылтыгыд, Мылтык; устар колым да жок,... жетп ендИ Мезпл — жаксы... шын айтуга келгенде Жаман ойга орын далмас кеуденде. К,ус атуга рудсат етпен бул кунде, Ол кундер! адам атдан мергенге!.. *** Бул жердщ ойга боккен ор бутасы, Бул жердщ гул1 уялшад, арлы тасы... Ар кермей жьфа тугш, жарды тагы Кейбфеу мэстек мшш даргытады. Сен бфак, даргымай от, секфме де, Зынданда журген жодсыд не турмеде. 29

Асыкпа бул олкеден аттануга, Олмейсщ — мен берейш кепшдеме. Асыкпа барынды айдап жаратуга Козщ бар — туган жерге кара тура. Кдлгыма, кара деймш, карап уйрен Шаттыкка, кайгыга да кара киген.) Болсын деп аспан асты ала-кула Туган жер кол куйыпты табагына — К,ос колдап бф котерцн, дана-жердщ 0Ж1М1 туссш сенщ кабагьща! Сен ексен, жер бет!не бф шыбыкты, Ол ос1п бф булбулды жыршы гыпты. Эр бута тамырлары жер астынан Суйрелеп шышп жатыр тфшш1кт1. Ей, досым, ойлан, ойлан! Ерлегенщ Уакытты кур мактанга бермегенщ. Уян, бол — гулш корт бул олкенщ, К,айсар бол — дауыл кунп кор де еменш. Супреттер турсын солай кон,й11нде! Кеппесш табаньщньщ кон1 мулде. Тер1цмен жзбпг жерд1, сонда гана Хакьщ бар туган жерге комшуге. *** Тобемде булттар жарысты, Томенде оттар жанады. Онан ушкан эр ушкын Кошрепме конады. Булак-мезгйг сыргыса, Мен тамырга тараймын. Сынып туссе бф бута, К,абыргама караймын. Уа, туган жер, шукфсщ! Топырагына киел1 бф есуас тумрсе, Ол — бетше тиед1... 30

ЕГ1Н Жер бетшде букш адам еккенш “Епн!” дейд1 — бул гажайып неткен ун! Сары бауырдай топырагына олкемнщ Батырыпты эр заман оз кетпешн. Кетпен, Кетпен, тозды маркам,, тай алые, Кетпен 1сх ошмекз хс — баягы 1С. Трактордьщ табанына тапталды Кетпен, Кетпен, саган деген аяныш!.. Осы жермен бабам кошкен, кум кошкен, Кошкен кумга умгг, арман мшгескен. К,ум шоккенде бфге шоккен коп кеуде, Коп тфшшгк умтмен бфге ошкен. Ошкен жерден ост омф кайтадан, Жер — бф уя балапанын шайкаган. Эр тобеге уялаган тарихты Бабам еккен епш деп айта алам!.. Епн дейд1 кымбаттатып алтынды, Епн атты аспаныма данк Й1Д1. Бф жылылык баурап алып салкынды, Кунге карай, кунге карай талпынды. Ей кок аспан, жердщ данкын паналат! Сойлемейд! журек жансак, жан агат: Тойымсыздык жасап жатса бакытты, Неге керек, неге керек канагат! Аттандырып жай калмадык кун лег1Н, Жалкау аяк аса ала ма жыл бел^н — Аякты адам канат бтп уша алса, Акыл-ойдан тст шыкк,ан бул да епн. О не деген жер бетшде коп ед1 Ы Анау таулар, мынау 61ЗД1Н тобемхз. Терт алсын келер кундер — келем13, Туган жерге бхз де б\\р дон себемп! 31

Епн, епн, мандайыца сыйгыздыц КуДфвТШ жыршы Ж1Г1Т, куй-к.ыздьщ. Жер катпары ми катпарына ук.сайды, О, не деген к.унарлы едщ ми бпдщ! *** Осы жерде, осы жерде, откен жыл Керш едш тунгыш кунш кектемнщ — Осы жерде уш бар-ды досымньщ, Мезгш, мезгш, оны кайда кеийрдщ? Ком к,уды екен белме толы кулкш1, Сол кулкшщ тиген маган бф тун1. Сол орында — кек шептер тур, оянган мына жерде — кектеменщ шуагы, Кара жерде толк,ынды жел куады. Шептен ушып улгермепп бу эл1, Сол будай боп ой да булдыр туады. ойлар, ойлар, булдырама — кун ашык., Дала жатыр кек жиекпен уласып. Одан ерь.. жакын дейд1 келешек, (Келешекке бер1п жатыр ел есеп), Келешекке караймын мен бас изеп! Шел сылдырап—кайтты толкын таси кеп. Кенет... Мше, карсы алдымда тур досым, Сонау сайга аударыпты ол фгесш. Оз колымен бузыпты да еск1 уйш, Салыпты экеп миллиардтьщ эскизш: Басым турса жаналык,тыц салмагы “Бф леззат табады екен жан даты!”— Дос п1К1р1н костай берд1м бас изеп, Жасыл толкын кайтып жатты таси кеп. Сол толк,ынга бф батамын, б1р шыгып, Нагыз епн — екен гой деп тфшшк! 32

*** Откерш сез1МД1 кун, тозйш айды, Ьдесем табар едш соз ьщгайлы; Созд1 емес, отырып-ак, оз тоанде, Туган жер, ойланамын озщ жэшй. Баягы жубатам деп бф умггп Журектщ жиып-терген жыры бпгп. Бггкен жок ойлар Шрак, Сфйдала Котерш жатканнан сон пр1 жукп: Ол жупн... кулщЬ Жер, жыладыз, Жер, Ол жупн — мына бйдер, мына бЬдер; Уншд1, уюм1МД1 тындатам деп, Басынан Алатаудьщ кулак; 1здер. Бфак та тында демен саган меш, Тек кана меш улым деп санар ма едк Сонау бф К,ошалактьщ кум шагылы — Уа, менщ коз жасымнын тамар жерп Бултты жэй айдаганда самал леп, Кун кулсе — ол мейршщ маган ба ед1? Тобенде тудым сонда нуктедей боп, Уа, менщ бакытымньщ жанар жерй Бул жерге коп карайлап коз улгайды, Коншге тезфек куат, тозш — кайгы. Албьфтам, асыгамын аз омфде Туган жер, ойлайын деп озщ жэйл1. Кетсе де кайгы жыгып, кьфсык урып, Жырлаймын — жараттын той жьфшы кылып. Жьфларым сен туралы, о туган жер, Даланнын кьфтысына жур суршш... *** Ей, туган жер! Бшсен екен бас маган, Сол басыммен оз кеудещй жастанам. •Ч-Шб 33

Сар кумьщнын. бф мыскалын кос маган, Уакыттын дауылы айдап тастаган. Сол дауыльщ мет де алып отсш де, Орта жаткан сай-жырын,а токеш де... *** Тербетшш жатыр дала алдымда, Толкын болып аунайды жел шалгынга. Жасыл жалын уйткып жанып ормелеп, Бутактарын орап апты талдьщ да. Жасыл майса — жасыл жалын алаулап, Тур тутанып анау бута, анау бак- Тас тобеде кызыл сары кун жатты 0з отына ез1 кызып манаурап. Пай, пай, анау шындар кандай, жар кандай, Бул шбид1 бфш-бф1 тарта алмай. Ал, теменде шубатылып жол жатты балаусага батып калган аркандай. Алатаудан булак болып сут акты, Сут акканда “Боз шгенге” усапты. Кек жалынмен жанып жатыр туган жер, Кектем махаббатымен от тутапты... *** Кекжиектен котерд1 кун кфшпн. Ерке суду куле оянды курбысы-ау. Шэльбулттыц мойнына шш жыртыгын Кун сэулесш кабыл алып турды тау. Кун келед1, кун келед!, тыска шык, Мезгш келд1 суйреп алтын шылбырын. Сагым жатты кок орманмен устасып, Арбасты олар экетем деп бф-бфш. Кун солдаты, нур солдаты — соулелер Кузетш тур менщ байтак жер1мд1! 34

Котерш тур КуМ1СШД1-К0ПМД1, Сэуле бултка бвдщ туды байлады. Сэуле, сэуле, сэуле коктен топдщ, Сэуле мына жер-элемд! жайлады. Сол сэулеш кызга тецеу — жарлы угым, Котер, журек, дуниеш шабыт кып. К,уйып ап тур сулулыкдъщ барлыгын Кол шарасы жер тосшде ауыткып... *** Кэр1 шьщ риза боп озше-оз1, Кушактап киял, мувды коз 1лед1. Тесше котершсе колецке-булт Тау оны туе кордш деп сез1нед1. Конш-ай, алданумен кун отюзген, Кез1нде коп сезшд1 д1р етклзген. (К,ара тас уйретед1 к,айсарлык,к,а, Кайсарлык кашып кетер журеюлзден). Топьфлап томен карай булак-ки1К, Табаны таска эр жерден бф-ак тиш, Асыгыс шыга келд1 ай далага, Аягын эр бутаньщ кулап суйш. Дэм татып коп ум1ттен, аз арманнан, Туган жер, ол да керш базарланган. Мшпзд1 мьщ алгысын б\\р толкыига, Шандагы кеудес!Н1н тазарган жан. Сулу ед Алатаудыц булты неткен! Болса да менен жакын тун-тунекпен. К,араймын карбаласта кабагына 0зш мен оган аян б1р тшекпен. Бултгай боп, кальщ аташ тур кедес1П, Ражайып сьфшьшдыкпен фгелес1П. Тесшен коп шокыньщ коналкы 1здер Кок булты жер бултымен бфге кошш... 35

*** К,ызыгам: тау устшен алтын арай Тускенде кэлге сыргып калтырады-ай. Котерш кек етегш кун келедк Тау кары калай жатсын жалтырамай! К,ызыгам: твзбесе тас балкымаска, Меншен журты бфге, салты баска. Алдынан акыл-ойдыц шыга келд! Алатау ак каска емес, алтын каска. Не шара сулулыкка талпынбаска, Кеудеде сулулыксыз жан турмас та. К,ара кез денбекшид1 малтып жаска, Кецшде — ой, алда — сурет, эн тур баста. К.ИЯЛДЫ кызыктырып кулактагы ун, 9рпздш Алатаудьщ булактарын. Дуниеде канша сурет болса даты Келедх дэл осыган турактагым. К,ызыгам: табигаттьщ керкемше, Осьш-ау тхр! турган ертепге. Тесше бала таудын, булттан сырып, 0з колым жапкандайын керпеш де. К,ызыгам: тунык сурет бузылар ма, Элемде суретшшщ ш барда. ...Эр затка кещл цпркш кызыгарда Кэк бурлйк боп кершер кызыл алма. 36 Йк

жайык; ЖАГЛСЫНДА Ак Жайык, жарга бас урып, Асыгып кейщ кайтады. Толкынды толк,ын асырып, Жасырып сырлар айтады. Мунарлы арна ьщкылдап, Жабагы жалдар уйысып; Кулед1 тагы сьщкылдап, Толкын мен толкын суйюш. Жуз1нде кошш жыл леи, Кдрайып барып тутылды. Жылаганы, кулгеш — Бэр! жалган сыкылды. “Мен — Жайыкпын, туманмын, Жок шыгар-ау, таласьщ. Тазартып кдннан жуганмын Махамбет ердш, жарасын. Йемене? Тан кдласьщ! Демхндх ауыр аласьщ — Жалгыз сен бе жан ашыр? Баласьщ-ау, баласьщ!” Бф салмак туей сезшге, Аумады К031М елестен: “Жарасын жуып, озш де Жуткдн 031Н емес пе ед!”— Депм келд1 мен кенет, Жайыкка жардан унте. Тарих тунды дедгелеп Жанарымньщ тубше. Агады Жайык, карайлап. К0ршд1 катпар бф мандай,— Батырды еске ап бар аймак Бериссю, унс13 тургандай. 37

МАХАМБЕТКЕ Дамылда, жыр, дамылда! Сондагы мунды аймак,та, Кдраган булттар дауылга Куасыц деп кай жак,к,а. Кднды коз тагдыр — бф кунсыз Хандардьщ махаббаты гой. Замана-тунек турды унс13, Жер жастанды акыл-ой. Боталар боздап тузде олт, Тапталды жауга жаралы ер. КдЬарлар катты муз болып, Кдрманып жатты кара жер. Мактанып айтпас жьф несш? — Жаданыц толкынды айбары, Ескшщ музды фгесш Сен, кыльш бузды, айдады. Сокты гой сонда бф дауыл, Салмактар кетп азайып. К,акты гой сонда жыр дабыл, О, гажайып, гажайып!.. Шамданган жерден шад шыгып, Шашты булттар пушпагын. Найзагайды камшы гып Айдады акын душпанын. “Ереуш атка” белдеме Батырдьщ махаббаты гой. Нарында — улкен кеудеде Котерд! басын акыл-ой... *** Жьф келедх жылды аттап, жьфларга жыл жол ашкан. Акылды арман кундактап, Тербетш тур кок аспан! Тербелш тур шуак жак, Тербелед! келедке. К,ызык кой омф сьщар жак — Жьфы тф1, Ол олсе... 38

Кордщ бе анау кодеш, ; Жапырылган к,оганы; Махамбеттщ елещ Зшзала боп согады. Жата алмайды жыр текке, жыр да жазда коктейль Бул аспаннан булт отсе Бф жыламай отпейдь Адызы да коп журттын, — Ескен желдщ ермеп. Коз жасымен сол булттын, Гул жылайды жердеп. *** Буйыгып отпек кундерге, Туййпп отпек тундерге, Курмелш шыкпак тшдерге, Шешеннщ конд! б1тпед1. Муч болды сонда мунарткан, Жылдардьщ мудын кун артк,ан, Муцсыз б!р кунге кумарткан Косемнщ коч1Л1 бггпедь 0К1Н1Ш етш ай-кунш, Котерш жупн кайгыныч, Корсетпей мидыц байлыгын Дананыц конд! бггпедь Келгенде мезгш таты алдай, Сарандык, берген татамдай, Сураганын ала алмай Баланыч кочд! бггпедь Бф тауын бермей коне жьф, Сылтауын бердх сол омф, Желкенсо, желсп кеме жур — АК.ЫННЫЧ КОНД1 б1ТПеД1. 39

Иф1лш алдап жш ушы, I Кеудеге сыймай тынысы, Крлына тимей кылышы Батырдын, К9НЛ1 б1тпед1. Ол бф заман — заман-ды, заманга бэр! камалды, Кдмалмаган адамды Табанга салып буктедк К,ЫЗГЫШ бОП К,ОрЫП К0ЛЩД1, К,ызык. боп кезш ел1нд1, К,аптатып кара сел1нд1 Сенщ де К0НД1Ц бппедь.. *** Агарган Жайыкка К,онды аспан ак-ала. Анау не, кайык па, Кдрайган жагада — Сур булттан болшген Коленке сыкылды: ЖШек-су тогшген Бф сушп кутылды. Дф етш ол тынды Тынып-ак тосады. Толкын мен толкынды Кш айдап косады?— Эне, олар келед1 Тыныштыкты урктп. Махаббат дегенд1 К,ос ескек тур кутш. К,ос ескек, ©31 ем бе — Жастыктыц ауды есь Жылжыган озенде Кегп гул сэулеск 40

Акты су, тасты к,ан 0з сайын куалап; Жапырак, астынан Шык-коздер сыгалап, Сыбдырын сырга гып Жел есп бф окпек. Кдйыкта — бф калып, Ойнайды журек тек. Аз умгг —далбаса, Менде де сенде ме? Арманга толмаса Кеуде де — кеуде ме! Сол ум!Т колдаса Былай дер олар кеп: “Ею ескек болмаса Б1з екеу болар ма ек!” *** Тун. Тымырсык, тымык, тун, Сыбдырга — сырына куныктым. Шайкаган талдын жас бутагын, Самалын, самалын жутамын. О, менщ кок1рек-кездер1м, К,анша ауа жуттым мен — сезбед1М. Д1рйщеп алады тун дем1Н, Тун дем1 — ез демш. Тымык тун, калкыса ай коктен, К,арауды унатам эйнектен. Тун. Айлы тун, тымык, тун, 0зще аз ук,сап туыппын! Унайды-ау, унайды тунп ызгар, Тунп ызгар туады жулдыздар. Жулдыздар аспанда жайылар, Ортада ак, марал айы бар. Тунп аспан тур берер еленге, Тур, солай тамылжып тобемде. 41

Аспанга к,ызык,к,ыш кондлдер Туспесш теменге. Тун! Менде де жулдыз бар, ол — умгг, Сэулелер калады жолыгып. Менде де арман бар, айым бар— Кдрангы атаулы, тайындар! Тайындар, тайындар, тайындар,— Менщ де жулдызым, айым бар! Ал, бфак, шынына келгенде, Жулдызым кекте емес, кеудемде — (Ой-толк.ын, малтиды айым да,) Мше, осы бшеп айырма. Тун. Ашык, тун, тымык; тун, 0зще коп ук,сап туыппын. Туыппын сол тунде, уксан, ал Мен саган бутшдей ук,сагам. Тун! Сен менщ тынысым — Туган жер тунющ! *** Тау тунерд1 — мен де мше тунердш, Су кулед1 — мен де к,азф кулемш. Булт жылайды — мен де жылай бшемш, Бул мшезд! озгеге де ттедш. Тау кдрайды — мен караймын тук ойсыз, С13 де к,азф элденеш тшейаз. Тшейсп де курсшеаз, жудейсю, Жудемейд1 бфак, анау дулей к,уз. Кдндай кеуде жутып тауса алады! Тау — кен,шй, самал желшп кдлады, Кдрандайды туннщ макпал балагы, Балагында “кус жолыньщ” жолагы. Тау сезбейд1, кдламайды сез1МД1, Сезбеу ушш ол моцгшк коз шдк 42

Тау тозед1 — мен де унатам тозшд1, Эйтпегенде жек корер ем озшдг *** Жылжиды ТуН1М, жылжиды, Бу-айдында гул жуздь Кокжиек-обыр кылгиды Тобемнен откен жулдызды; Батады жулдыз, кэр1 аспан Батыска аунап тус-п 61р. Кдрадгы, жарык, таласк,ан — Томенде оттар, усте пдр... Кетед! ой кейде тундлтш, Алдайды кейде арманмен. Бтрмесем бупн тук, Уяламын-ау таднан мен... *** Келед! атып тагы да, Ражап кой дала тандары. Уялап жатыр жаныма УМ1ТТ1Д балапандары. Кутхп ап дала таддарын, Жолды андап байкайыд деп ем. Сол умд балапандарын Арман гып шайкайын деп ем! Саргайма, шыгыс, саргайма, Кутем деп сен де кун едш. Бутадан ушкан торгайга Сапардыд сот! — тшепм. Бф сапар бар гой менде де, Жанымда ойлар жур 1зп. Туган жер, сешд кеудеде Салайын деп ем бф Ьд1... 43

*** Болса да алап — ойлы алап, Агады езен адк,ылдап. К,ыздардьщ жолы кайдалап, Жэудфеп карайд салкын бак,. Даланын жанын жылткан кун Аспанда емес, мунда тур. Сабылып еткен булттардын, Саркыты кусап шык жатыр. Шыгынды, кектем, булдама, Шынынды угар жан кайда: Боразда салса, бул дала Уксайды катпар мандайга. Эр бута тынып жасырды ун, Жасыруы мумкхн киянат? Осынау жерде гасырдын, Акылы жатыр уялап. Не керек акыл, ой маган, 0з басыма конбаса ол. Табан ба кейде таймаган, Узййп калса —жол ма сол!.. К,асиет1нд1 сезем, жер, Эр бутан, болды баспана. Ь1лайсыз акса езендер Сэулес! тусер таска да. Айналды таска кейб1реу, Мезгшн сез1п жыгылар. К,олынан келсе елжфеу Тас болып не жыны бар?! ...Крчыркай дала, баспалап 0сед1 гулдер — салкын бак. К,ум жутынып, тас жалап Агады езен анкылдап. 44

Колбейд! аспан козшде — Ойлану солай басталар. О, дала сенщ оз1нде Тастар да бар, бас та бар... ДОМБЫРА Майысып кос шегщнен куй откенде, Ой туар журек тупл, суйектен де. Домбырам кайран метц, кайран менщ, Ризамын сеш маган сый еткенге. Колтыктап квктем келсе жыр-сулуды, 1зше жыр сулудын, гул шыгулы... Меш де койдыц акыр жумбак кылып, Кулу мен уйретпц де курсшудг Сырласам кекхрепме суйеп турып, Жанымнын жазыгына куй ектфш. Ой, арман — ек1 шегщ болсын сен1Н Берей1н журепмд! тиек кылып. ... Куй екен мынау аккан булак десек, Булактар таудан гана туад десек, Ал, кэне, бф тындайык домбыраны, Твсше туган жерд1д кулак тосеп... *** Акта булт аспан каймагы, Тыныштык балкып турды ойда. Ойларды жиды кайдагы Коирек деген бф койма. Акша булт аспан таскыны, 0тед1 ай, кун оны аттап. 0мфД1Н мынау жас куш Кекфектерге конактап. Акша булт аспан тубт Ушады желмен буркьфап. Осынау гасыр Ж1гт, 45

К,урыганда, болар бф шырак. Акша булт аспан конагы, Несер боп ©лен, тогедь Осынау жерге конады Оныд да коледкелер1. Акта булт аспад седдерд Кешед1 кулш, курюреп. Мешка дед1... мед дедг Адамга бггкед бф ттек. Акша булт... атса тад егер К,ып-к,ызыл болып боялар. Таш да дара... жеде кер, Коз керсе — басыд ой алар. Боялса ак, бул —эдем1, Улгерд1 бар куд сушп те. Кдрайды адам элема Б13Д1Д де туга — бшкке. Акша булт — аспан кабагы, (Кдбагыдды бер маган.) Б1р жадьфап калады Жадсылык кылса Жерде адам... *** 0з мулкшнщ бф салмагын укса жан, Одан сайын ауьфлата жук салам. Ойхой, менщ канагатым тойымсыз Кдйыршыныд дорбасына уксаган. Алу керек, алу керек, коп керек, Акысына квкфепмнен от толеп, Алдагымды арман кылам алганша, Ал, алган сод, тагы калам окпелеп. Таты журек... акыл — кызу, ой — аптык, Талай ойды еспс кагып ояттык. : Таты журем... суйенермш шаршасам, Тутан жердщ ор бутасын таяк кып... МЕНЩ ЭЖЕМ Мше, мше, менщ эжем казан асып от койды. Онда тагам аз ба, коп пе — ешкш оны сокпейдь 46 к.

Жалгыз-ак, тек: “аск,а кара” деген созге журт уйьш, Жата кетер кусжастыкты шынтагымен бф туШп. Сол куаныш жетер ед1 бар галамга более де! Сонда эжем жузг жайнап калмас шаттык, турге енбей, Бул даланыц барлык отын оз! жагып жургендей. Сонда к,айран коюректе бф кун туар кулшдей, Басар жецш, тюесшщ сарсуы да бйпнбей. “Уйде — конак,..!”— деген сезш, коп куаныш — олшеме, Дастаркан да жайылар тез, шепщпрш конакты, Жомарт колдьщ елпшдеген алаканы сиякты... Крныр табак босанады коп колдардан кеппкпей, Алгыс айткан журттын созш турар эжем ееггпей. “Рахмет!” керек емес, керек емес сфэ оган, Онсыз да эжем бакытты гой конак болса бф адам “К,арактарым келе берегн, келсш дейд! ол, бэрг де”, Шыга бер1п кулемЬ-ау осынау бхр кэргге!.. ЕСКЕРТК1ШКЕ Сен гана унехз бул аспаннын, астында, УнсЬсщ сен, унс13С1д гой, тас тулга. Коп караумен, жыл лепне — таекынга Картайдын ба, элде эл1, жассыц ба? Не карайсьщ, нен1 угады оз басын,, 0з омфщ, оз дэурен1Н озгасын. Суп-суык тас жанарыднын, ушында К,айнап-кайнап катып капты-ау коз жасыц... Ек1-уш гасыр бершед1 пендеге Бул заманда, тез олмекш1 ер неге?! Бузылар ед тас коцшц талкан боп, Бул журектх салып кореец кеудеце... Ажал сеш эр1 тартты — бермед1к, Табанынды жапсырдык та жерге нык- Осыган-ак риза бол, тулганды Туган жердщ алаканымен тербед1к! 47

■ч *** Кезектесш бф куаныш, б!р кайгы, Бф! сипап, бф1 жанды тьфнайды. Б1р1 жьфтып, бгрг жамап кеудемдц Осы жаска аман-есен келгем-дк.. СУЫРТПАЦ ...Мандайы оньщ откен емф колжазбасы — бэр1 мун, Сол жазуга жетшк шам туаретш жарыгын. Сенер сэуле калтылдайтын, калтылдайтын эжем де, Кдлтылдаумен откшгт ол емфшщ жарымын. Кдткан шерш жШпуге коятын ол су урттап, Су урттап ап элсш-элсш суыратын суыртпак- Ала шыттьщ жьфтындысы ала жштер туатын, Бугарейген саусадтардын, саркып барып куатын. Кэрх кабак, бф жадырап, бф жадырап, бф сынып, Кэр1 кеуде тыныстайтын б!р басылып, б!р шыгып. Ала жштер кебейетш, сол ала шыт шетшде Отыргандай сезшетш Дстескен бф тфшшк. О, тфшшк... сол адамдар журш откен жолдармен Журем мен де бет1мде эзф ежшш аз болганмен. Кещшмнен сол бф шьптай суыртпактап тартам жьф, Кдрттык емес, сарандыктан калтыраган кол- дармен!.. *** Менш гой, менш гой бул аспан, Кекжиеп келешекпен уласкан. Мына жаздьщ кызгалдагы — умтм, Улы жердщ кеудесшде гул ашкан. Шьщ басына турсын мешп кар куйып, Дуниеде нелер бшк — Ар бшк. Кек жалгызы — ай да менщ арманым, Арманым гой элемдеп бар бшк. 48