Көктем лебі - 1954

деп журш берген сэгте, гу1лдеген халык арасынан борж- тер ненке де лактырылды, жолаушылар жакка саусак бастары мен орамалдар да алтешп жатты. Эршмшд-ак аузындарысы: — Ауылра кел1ндер, эй, ауылга! Жолаушылар узасьшен Шэр;п атка конды. Бет алысы кырлык. Сонау Памошпай жактан камыс тарткан бес-ал- * ты арба шумагы да Шэрш багытыиа ойысып барады. За­ ды, кырлыктан кой корасын салмак болса керек. Тан. ат- калы камыс тиеген туйе арбанын талайы сол барытка узап кетш жатты. Кун едкейгенше езге отарлар мекенш аралап Балман кыстауына таяу келгенде катты-катты сойлеген бфеудщ даусы Шэрш куларына шалынды. — Салма деймш, салма! Жыйнап кой! Балманныд оз айрайы ед1 бул. Шал шаршады ма, эл- де уялды ма, эйтеуф Шэр1п таяу келгенде айгай басыла калды. Балман ушлгеи камыстыд шуак жагында берк1Н1д сыртына жабыскан камыс улд1р1Г1н шымшып алып жер- ге тастап унс13 отыр ед1. — Аксакал, ренжус*13 бе, калай? — Жок-ау, Т1птен кора саламыз деп келедд де, мен’щ муртымнан сирек б1рдемен! селд1рет1п кете бармак, туге. Колхоз беи колхоз жарыска туст1К дейм1з, оз дейм1з, жунд1 коп бер дейм1з. Кыс бойы быксу базга тыга берсем келш, тыга берсем кел1п, ыктасыны мол ашык ауланы буйыртпасам, сонда анау «1-Майдагы» Эшен баласы Сул- тангерей шопан алгалы отырган жун маран кайда?! Ка- лырыкта жун алмак турмак, сем]’з саулырыд котыр ток- тышак болып кетер эуелк Курылыс бригадасыныд Ж1пттер1 «аксакал-ау!» деп председатель алдында Балман сез1н текке шырармак бо­ лып ентелеп ед1, Шэр1*п од колын акырын кетер1п томен тастады. Жым-жырт. — Бшген абзал,— дед1 Шэр1п Ж1п*ттерге,— ал, 61л- мегеи сод б!лген Т1Л1Н алран абзал. Сеидер колдамасаддар не шара, карттыд айтып тургаидарым гылым аиык кол- дайды. Кайта бастаадар! — Кдрагым, Шэр1п, шылым шегел1К, бипаразыдныд бфеуш маган да бер!—деп, Балман шал бешпет11пд ар- тын кага-С1*лке ориынан гурды. Бул екеу! узап, койга та- ман барды, турып та, аяк уел’ отырып та коп шрласты. Председатель бул отардан кун батарда аттандьт. О л узай 101

бергепде карт «Шорш-ау,— дед»,— элплер ауылга кел- С1н!» Колхоз орталыгыма Шорт келгенде ымырт уйфшп, ор уйдщ терезесшде шам жылтырап «калган-ды. Бокс.ак жак шеттеп шагын рана бф жапырак уйге токтады ол. — Кеш жарык! —деп Шорт юрт келгенде кара шай- нек жаныидагы жас эйел де, дастарканныц тор жак ше- тшде жантайып жаткан сары жшгг'те орыидарынан уша- уша тура келд!. Тепнде уй адамдарынын жана председа­ тель былайша юрт келе кояды дегеи ойы болмаса керек, екеуч де абыржып калды. — Копакка карсылык жок шыгар-ау?—дед1 Шо­ рт, жылы шыраймен. — Е, о не дегешндз, с!з келуге 613 жарасак болды да. — Ендеше осы шайдан б?з де шелж. Шорт шешшт торге отырысымен, шай жабдыктары бфаз жангырды, тагам турлершщ бгр! есепт1 арак та келд!. — Муны,— дед1 Шорт,— буг*ш кеш, колын бос кой, 631Н гана б!р алып жюер, келш 1шсе огам да куй («жо... жок!» деп томен карады ойел),- ал, мен тыгыз шаруага байланысты бул жолы бас тартамын. Алдымызда емф КОП КОЙ ЭЛ1. Бул отыргандар Балманный тарыда 1'стейтш баласы— Сер!к, оныц эйел1 /Кора. «Шал картайды, бф1гт турмыс шепндер!» деуиплерге бул екеуппц бф! консе, б!р! тай- кып журетш. Комсомол уйымы ресми турде де араласып Т1Л таппаган-ды. Бес-он минут айтылган шыи агалык, жолдастык соз- ден кешн: — Сол отарга озщ ага шопан бол, Жора карт сыак­ ты катардагы болсын. Бул мешц шюрш гана емес, ке­ ше кешю баскарма уйгарымы,— дед1 Шорт Сершке ка­ рата. — Колдан келсе... — Колдан келедк Себеб1, сен де, келш де ецбек суй- пш адамдардан, оныц устше касыцда кудды академик окец бар. Ал, оныц уелне барлыгымыз да бармыз. Эпеуп жыйналыста жумысты угынысып, кадфлесш 1стей!к де­ ген пжцимпзбен бупн, мше, бетпе-бет кездесш отырмыз. -у- Эдеш уйге келш агай айткан сон тартыну ретс!з, д^д1 Жора- Сер1кт'н кут1п ошргаиы да Жора- НЫЦ ОСЫ бф С031. 1 — Сонда кашан? 102

— Сонда тура ертед. Кора салу бф сагат кутпейд‘1, мерзшшен кеипккеншгз тары бар. Кун кабагы жабыл- май турып бггсш. «Кегалды куып эн салган шегфткешдЬ кеб1 болмасын. I Бул уйде кеп аялдамай, тещз жагасындагы камыс ша- бушыларга, колхоздарга сатпак артык шшендерд1 квруге аттанран Шорт жолшыбай сут-товарлы ферманыд окшау бф белепне секты. Кора куши, тунп кезекии жумысын байкай ету де ойында бар. Тегирек жым-жырт. Б!р уйдщ терезесшен эйелдщ эш кулакка ем1С-ем1с шалынады. Фонарь оты жылтылдап, баздан-базга етумен бфеу жур. Катар-катар турран сы- йырлар алдында жана рана еселеп салыиган барырлай шео! тынымсыз сыбдырлайды. Элп фонарьды жогары устап Шэр'ш бетше уд1лд1 61- реу. Нуртаза келш! Эсия екен. Сауыншылардыд бутил кезекш1С1 осы -болды. Екеу1 бузау кораны да, сыйыр сауа- тым базды да, швп твдфегш де аралап шыкты. Кора га К6ЦЛ1 толмаса да, тэртшке ризалыгын жасыра алмады Шэрш. — Сауыншыларга сарай сал демейм13 (оны 613 салу- га ТИ1СП13). Слздерден колда барды дэл осылайша таза устауды Т1лейм1з,— дед! ол. — Мынау эгшллер кшдер? — ©31М13Д1Н сауыншылар рой. Бф баланыд тугаи кун! деп жыйналганымыз едк — 1штер1*нде бфеущ орасан эгпш гой тштН — Кэдшп сауыншы Шэмшия гой. Ол вз! кудды па­ тефон,— дед! Эсия. Председатель ат жалын кармап узецпге аягын сала бергенде: «Шоке,— дед1 ол,— ез'ицз бшетш шыгарсыз, анау ДэрЬкан жедешем екеулп’з агайынды ек1 жттпд ой- ел1 ед1К кой. Сотые екеули’здщ де ерш13Д1 жок епт. Ба- рып-кагып отыргаи балаларымыз да бар дегендей... 61- р1М13ге-бфШ1з акылшы да суйешш. Бф жердей ютесек деп ед1К. Былтыр айткамымызда макул делшд) де умыт каллы. Мет’ сол женешем базына аударсацыз кайтер ед*1? — Эбден болады,— дед1 Шэрш атына мшш жатып. — Сонда кашаи? — Сонда тура ертед. Сюдщ орныдызга ол жактаи мунда бфеу ауысар. Сауып журген сыйьпрларыдызды ала кешераз. — Эрине, в31 де солай болмак. юз

Жумыс, турмыс бабына карай адамдардыд орнын ауыстыруы же\\ист1 нэтиже берерше коз жетшзгеи соц колхоз баскармасы Т1лектерд1 ею етпеуге уйгарды. Коп узамай кзр! ата-аналары баккан кой-ешю отарларыиа ага шопан болып Курма, Ыскак, Накыш деген комсомо- лецтер де тагайындалды. *$ Жерге кар тускел1 коп болды. Шаруашылыктыд бар- лык саласында жумыс канша кызу журсе де сонау жаз- дагы нашар даярлыктын. селбеу1 эл1 сезшедо. Баздардыд кв61 кезшде кайта жабылмай жупыны калган, силос та болса корадан кош жерге комьлген. Туар сыйыр аузына тоса коярлык отруб да колда жок. Ауданга бупнп бары- сында Шэрш осылардык бфазын шешш кайтты. Гурьев- тен курылыс материалдары келмек, ауданнаи отруб, жмых та ертед ертемен тиелмек. «Госзакупка» берюгеи ет есебш сыйыр сауатын электр машинасын алу да осы сапарда бфжола шеш1ЛД1 десе болгандай. Бугаи бай- ланысты Бупл бойыиан орын даярлау проблемасы туды. МЖС-Т1Ц Сталинградтан келген жада директоры Ауба- кирова жолдаспен бупнп узакэдпме колхоз емфше тагы да талай жаналык енпзетш тур! байкалды. Ноябрь кор- тындысы бойынша аулам да малды шыгынсыз есдрил, рес­ публика келемшде озык шыкты. Ауданга Казакстан КП Орталык Комитет! мен Казак ССР Министрлер Советник К0шпел1 Кызыл туы тапсырылды. Осынык барлыгынан эсерл1, кещлд! кайткан Шорт аттан тускен сагатта колхоз активш тугел жыйнады. Журт одеттепше жыйналыс куткён едд олай болмады. Кецседе жалгыз-ак айтканы: «колхозаралык жарыс- тыд кортындысын шыгарамыз. Б1збен жарыска тус­ кен «1-Май» колхозынан ертен тадертек адамдар кс- лед!. Олардыц болт отыргандары жылкы фермасыныд мецгеруш‘1С! Есжан Есенбергенов, кой фермасыныд бри­ гадир! Камка Орынбаева, есешш ©тспбергенов кершсдк Даяр болындар!» /Кыйиалган активп содына тугел ертт1 де, Шор!п сы­ йыр баздарыд аралады. Кайсы бгр!нс бас сукеа «1-Май» кораларынан элдекайда томен! даусыз. 1штсп сыйырдыд буымеи ерден карлар эр тустан-ак тамшылайды. Мулдем каикаиып кулауга жакын тургаи Ябелерден сумелек муз- дар мацдайга согып, берштеи туртш те журпзбейдк 104

Осындай аса жудеу баздардыц бфше юрт жем астауы- ньщ сапасын керуге шогырланрап сэтте курылыс брига- дирпйн жагасына улкен бф сумелек муз тешп тур ед1. 0лг1 муздын, ушк1*р тумсыгын Шорт акырыи карып сын- дырды. Муз жагасынан юрт жалацаш аркасына кеткеи бригадир канкан ете калган-ды. Слз,— дед1 оран Шорт,— бф юргенде муиша кай- кавдайсыз, сыйырлар кушне неше рет сейтед! екен? Активтер кулуш кулсе де кызарды. — Агаш бугш кештетип болса да келш калар. Кайта жабу керек,— дед! Шэрш. — Ойбай-ау, декабрь шшде ме? — Декабрь болса нес*1 бар?..Ызге муны «кайта жап!» деп турран да сол декабрьдщ оз*1 емес пе?! Ала жаздай «кегалды куып эн салган» декабрь ме, 6*13 бе? Кайта шо- лак тонды сыпьфып тастап жулкына жумыс 1стеуге де­ кабрь аязы К0н1лд1*рек болады. Булар бузау «базра юргенде кеш’л куш езгеше тол- кыды. Баз 1Ш1 кургак та жумсак, сьфттагыдай жарык. Б1р енкей ак бас кызыл бузаулар, булдфшшдей, бэр! де сеюрш ойнап тенерепнен кетпейдк Осылар ДэрБкаи- ныц пешаз корада еарш отьфран бузаулары. — Коз карасымыз тэжрибеде дэлелденедь Иггп булар пец^ тубшдепдей емес, тамак та жепш, ауьфып та коргеп емес, суыкка твзшдклер нарыз оздер1 болмак. Баягы ме­ нт де каксап жургеш'м осы рой. Дэрнкан булай деп мактанса, Шорт те соиау жазда берген оз нускауьшын дурыстыгьпга сауыпшыдан кем суйсйпп турган жок. Тшт! бул екеуше журттыц да риза- лыры к©р1*1Нп тур. «Сэгп жумысынан КеЙ1И Дэкецш'н тойы бар» деп те жатыр бфеулер. Осыдан ею-уш кун сон-ак сыйыр баздары ексесш ке- тер!*п тура келд!, «Кен сарай» атандьг. Жарысты тексеруге келген «1-Май» еюлдер1* баскарма кецсесше юргенде ку­ рылыс манынан к©31 шалып калгандар турлпис айтып жатты. Есенбергеновты керген 61‘реу «Эне бф юшкене К1С1 былтыр да келген, кудайдыц бф пысыгы, бэр!и топ- тештейдЬ деп те койды. — «1-Майдын» кораларын жазда бф кергенш бар ед1, артык ед1,— дейд! енд! 61'реу. — Е, оныц председател! элп Рахметолла Жунюбаев емес пе? Жоктаи жонып бар жасайтынныц нагыз ©31 емес пе?! 106

— Анадары бгр тексеруде олардын. суттершщ майлы- лыры да б13Д1К1нен артык шырыпты рой, шептер1 журым- ды болды ма екен?.. Тшт1 олар суттпб&ден гер1 коп алып- ты деп те жур рой. — Эй,— дед1 ДэрЬканнын, экес*1 Султаш карт, касьш- дагы коранын еагш жасап, астау жамап жаткандарга,— сендер бар-ау, барзы уакытта ертеден кешке дейш сыйыр соцында журген мына жетшстег1 мен курлы бшмей, бф- демеш айта саласындар. К1с1 баска колхоздыц бастырына шелдегенше езше ущлмес болар ма?! Мыкты «басшы ке- рек болса, ал, мше саран да келдк Одан да бастыкка халык кемег1 кушейе береги десендл. Ал, анау колхоз сутл коп берд! дейспщер. Дурьгс-ак. О неге? Олар 6Ь кусап сауыншыларын ала жаздай шоп шабура куалагаи жок, малдарын мезплшен сауды. Ал, б1зде болса, кан- ша сут бузау аузына кегп?! Б1здщ Дэршан ауданда «эр сыйырдан 1000 литр сут алам» деп келулк Онш рас, былтыр жаздагыдай жупршд! болмаса алмаганда кайтс- д*1?! Мына «Алатай», «Сартай», «Сара» деген сыйырлар багуы кел1ссе кудды булак емес пе?! Дэл осы сэтте аудандык аткару комитетшщ «ГАЗ-67» маркалы женил машинасы селенит шетше таяиып калгаи- ды. Шофер жанына отырган совет председател*1 Жайыков екеш анык кершдь Ол тура келш шуактагы сыйырлар денхейше токтадьг. Оный. машинадаи тускен бойда аса 61р коз токтаткан кызыл сыйырына уйден шыга ДэрБкан да карап ед1, ею «бет1 сэл швиржкендей болды: элг1 сый- .ырдыц жанбасы таза емес, бугГи бф жайсыз орынга ту- негеи кершедь — Амансыз ба, жецгей? Бул калай болтан? Капел1мде жауап бола коймагаинан ДэрБканга осы сурактык 031 де жеткшкп жук екенш ссзд*1 де, Жайыков энпменщ бетш баска жакка аударды. Ол шаруашылык жайлы шюрлескеннен кейш Дэр1жаниыц турмыс жаг- дайыи, армиядагы, окудагы улдары туралы да сурады. — Киш жагыцыз жеткБпкп ме? Рахмет,— дед1 Дэр'шан,— уйдеп барды киш шык- сам б!р басшынын, эйелшеи жупыны коршбеепш деймш. 031ЛД1Н. б1р шет*1 озше де тигенш тусьне койгаи Жайы­ ков кул’ш жгбердг. ?уршт^Р жецгей! Тап солай болтаны жаксы. Хош 108 ‘

...Жешл машина кексе алдьша кеп аялдамаи Балмап аулына тартты, шшде парторг Жасмагамбетов пен Шо- рш те бар. Балман, кемшр1 мен келпи Жора, баласы Се­ рж тугел карсы алды буларды. Жайгасып отырысымен Жайыков жолдас ноябрь аи- ында 600 койдык б1р1н де шетшетпей куГш баккаи отар- дын ага шопаиы Балман баласына акшалай еыйлык тан- сырды. Ыр кезде «тутш1 белек тартты-ау, колгабыс бер- мед!-ау!» деген улы бупи ез уйшде озык шыкканы ушш Балман мактанды. Куш* кеше конга келерде «колдан кел- се...»деп Шор1*п алдында кумэнд! сойлегеи Серж ещи аудан басшысынын колын кысып турганы оиын езшс, Л^орага да мактан. Анада Серж ушне одеш барып айт- кан б‘ф ауыз сез*1 муишалык уытты, жем1СТ1 Шорт жопе де мактанады. Кешлд1 жолдастар мына ецкей сем13 койлар шетше келгенде шалкак, жай аттайды. Балман енд1 «Л^етш'с бе- С1НД1* танымаймын, атыца ыргып мшемш» деуд1 шыгарып алыпты. «Кыста ашык далага тунеген кой жундес келедк дала- га тунеу ушш мал аркасы май болу шарт» дейтш Бал­ ман кекеа журттык кез алдында, мынау койлар устшде кершедк Машина журер алдында Жайыков Балманга: «Акса­ кал,— дед1,— кандай Т1лепшз бар?» Балман ак буырыл сакалын сыйпаган куш темей карап бграз ойланып отыр- ды да: — Шырагым, Уоли! —дед1,— мамапдарга, эаресе жастарга айтыадар: ауылга келсш! Менщ баска Т1лепм жок. ...Жака гы салемш океткен машина кез ушына узаган сотте де ауыл карты баягы орнында М13 бакпай турды. Кайрылып карагаи шаге сол кершюшщ 031* «Сэлемшд! умытпай айтындар!» дел тургапдай едК

Цайнекей Жармагамбетов БЕТПАК ДАЛА ДЭПТЕР1НЕН 1. Ж о л б о й ы н д а : Б]’з Бетпак дала сапарына шыккалы екшпп кун. Кеше- ден бер1 кушагынан шырармай, бауыр басып калган Мой- ынкумньщ сексеуш орманы бфте-бфте селдф тартып барады. К©г1лд*ф жапырак жамылган бозгыл бутактар, кыйыса алмаган танысын. тэр13Д1, сеншен кош айтысып, алые Бетпакка сэлемш жалдап тургандай. Кум тебе, кыякты колтыктар да сиреп калыпты. Еспе кумнан жана рана сытылып шыккан жет'л машина коянша жалтарып, куйынша уйткып келедк Кош И1СТ1 кектем таны кекфект! ашып, кец1ЛД1 серггге тусть Юршкке уялаган тацгы уйкы да тарап кетп. Ашык аспанпын ушар бшп’нде калыктагап акшарбы булттар, акша кар жамылып тебециен тент туратын Алатау шын- дарын елестеткендей. Коктемнщ жасыл желегш. жамыл- ран жер бусана тершш, жана рана жалынга оранып кете- рьлген кун шурыласын ем1*рене жутып жатыр. Далаиын алып пердесшдей толкып, алые шокылардын басынан са- рым кетершп калыпты. Жолаушылар энпмеа Бетпак такырыбыиа тугелдей кешкен едк Бфеу кергешн, б!реу есттенш айтып келедк Бетпак сырын бклмейтш К1С1, онын атын есттенде жуй- РIк кыялмен ускынсыз елкеш шолып етедк Онын кез ал- дына топырарын куйыи суырраи, бетшдег1 бедерш анызак ктеукырОгоарна,нжуалзыдраанк,аркаулдаазуыыгалисшайерланддаалпа,, кыс боны ак ту- жолсыз жондар, асу бермес аскарлар елестейдк Бетшде жалгыз тамшы ылгалы жок, каиын 1шше тартып сурлаиа тускен сараи Бе?паЕГеКяймШ Кадаи сУстана тускендей болады. Ьетпак жаиындары нелер кыйлы адыздар еске тусед!. 108

Куба жонда адасып, жол таба алмай, жалгыз тамшы сура зар боп ындыны кеучп, ерш кезерш, тш аузына сыймай арпалыскан азапты адам, нурсыз кездерш сагам кадап, тарамысы тартылып калган икемшз саусактарын алдына тосып кемек дэметкендей болып елестейдк «Бетпак — кара курт пен улы жыланнын, сары шаян мен бушшц уясы. Ол елкеге жанкешпелер рана барады» деп желд!*рте сейлейтш бфеулердщ де энпмесш еске ала- сын. Калтавдагы Бетпак дала картасын тагы б1р шолып ет!П, «Ер елген» дейтш молалы тебе, «Барса келмес» дей­ тш кен ангар, «Курмаи шейт» дейтш тау туйешн комын, аттын жалын кушып барып, шел азабыида мерт болтан ежет адамдардын, мурасы болар-ау деп туйесщ. Тыкыр бетеге, кара жусан, томарлы баялыш ескен ещрге кгргп, каская жаткан кара жолдын бойына кез Ж1бергенде, Бет- пакты улкен емфге коскан, асаудыц мойнына бугалык болып оралран осы жол, бшдщ жол деп, еткен емфдщ ауыр суреттер1*нен ойынды аршып алгандай боласыц... Сонау кыргыз тауларынан бас алып, мын километрлш узак жолынын уштен бфшде Мойыикумды капталдай арып, жолындагы езектер мен езекшелерд1 кен ариасыиа талгамай алып, корлана келеп’н Шу езеш, осы б!р туста кейде кос арна, кейде уш арнага тус1п олденеше кубы- лады. Бшк куздардан арындай кулагам езен тасты копа- рып, журген жолын шулата келгеншен, Бетпакка жете бере момакансый агып, батыска ойысады да, су аягы курдымда—Ащы кел, Копалы кел, Сасык сорта С1Н1П жок болады. Сол Шу езеш'мен ек1* куп бойы жарысып келедпз. Мойынкум жиепндеп «ветрянка» орнатылган Бот1ш кудыгынан ете бергеш'.лпзде: — ЛИне Улан бел! — дед! шофер жтт. Б1з ентелей алга карастык. Бшк белесей уст1иде, бу- алдыр сагымга оранып соулетп’ кала турды. Он жагы- мызда жарыса агып, жалтара толкып Шу езеш’ш'ц кос арнасы жатты. 2. У л а н б е л д е 1 Талай гасыр анкау ак бокешпц ойнагы атанган Улан бел еткелйи'ц аузына салынган к|‘шксне каланыц аты да Улан бел. Бул сезд!Ц магнасыи оркнм эртурл! жорыйды. юп

«Самоварды» — «самауырын» деп сездщ ецш айиалдыра I езгортуге шебер журттыц «Улан бел» деп жургеш «Кулан бел», болмаса «Кылац бел» болар деунплер де бар. Сел талдагыш бф жшгг «Улан» монгол тишде «кызыл» деген сез. Кала турган тебенщ топырагы да, жер бетшдеп кыйыршык тастары да кызыл. Бугаи Караганда «Улан бел» — «Кызыл бел» деген нагнаны беред1 деп топшы- лайды. Енд1 бфеулер: ерте заманда казак пен жоцгар калмактары осы жерде согыскан екен, осы тебенщ басын канга бояган керемет кыргын болыпты, сол себетт бул жерд! «Канды тебе», «Кызыл бел»,— «Улан бел» деп ата- ган деседк Бул жорамалдыц да орайы бар. ©йткегп Улан белдщ касындагы «Кызыл корган» дейп'н, тастаи жасал- ган беш'шс сол ерте за.маидагы согыстыц айгакшысы. Бул жорамалдыц барлыгы да Улан белдщ «Кызыл бел» деген магнадагы сез екешн дэлелдейдк Бв сол Улан белге келгеи бетте конак уйден орын алдык та, каланы аралауга шыктык. взен жагасынан ерге карай салынгап шагын калада Шудыц улкеи арна- сы.мен жарыса тартылгаи алты кеше бар. Жетшип кеше— каракуль койын еаретш совхоздын тургын уйлер1 тебенщ баурына карай келбей кетер1Л1п, каланыц жалпы жоба- сына огаштау келш косылады. Бул кала салыиар жылы туган сэби балалар аланына быйыл гама барды, Улан бел ешбф карта бет1'не тус1п улпрген жок. Дегенмен кала шаруашылыгын зерттейт1н гылыми станция кызметкерле- рIи1 н. бесеут осы уакыттыц 1Ш1нде Бстпак далаиы зерттеу такырыбына гылымнын. бес саласыида монография жазып, гылым кандидаты атагын алды. Былыми станцияиыц директоры, ауыл шаруашылык гылы.мыныц кандидаты Александр Антонович Завада ка­ ла халкыиыц табыстарын баяндаганда эцг1мен1 тул бая- лыштын, ку томарын батырлата басып, осы ецфге алгаш рет келгсн бес машинаныц соцында калган болашак ул­ кен жолдыц сорабынан бастайды. Ол жасы елуд> каусы- рып калганына карамастан кулд1ре сейлеуд! суйст1Н, акжаркын к!С1. Орыс, казак, украии Т1лдер1не б1рдей жуйр1к. Улан бел тургындары оны Элскец деп атайды. Бул атак Александр Аитоповичт1ц ер тулгасы мен бурыл шашына, жайдары мшезше жарасымды да сыякты. МЕ не, сол Элскец 61 зге кала жайын эцг!мелеп кслс/ц. — Б13Д1Ц Улан белге алгаш келгендсп уЙ1М1'з мыиау,— деп, жер бег1ндеп кабыргасы б1р метрдей гана, уш терс- 110

зес1 бар, жермен жексеи болып жаткам Кызыл баракты керсегп.— Бул бюдщ музеш\\из. Бетпакка келгсм жылгы станция кызметкерлерппц лаббраториясы да, потср1 дс, кенсеа де осы болатын. Ал мына уйлер соцгы еш-уш жыл- да салынды.— Ол жуан саусактарымен пускам, кем. ке- шешц бойымдары ецсеа бшк, кызыл шатырлы, еспчтерР шц алдына терраса орнатылган ак уйлерге журтшылык назарын аудара сейледк Б1з жас каланыц октай тузу тартылган кец кешслс- рше, зр уйд1ц алдыма еп'лген жасыл шыбыктарына суйа- не карастык. Улан бел жершщ де есшдж есер кыртысы бер1с! отыз, ор 1с1 алпыс сантиметрден аспайды, омам арры жары кол- дан куйып калыптастыргаидай коцыр тас болады. Бул ерекшелж буккп Бетпак далага том. Колында суймеш бар К1С1 Бетпактыц кез келген жершен уй калап ала бс- ред1*. Улан бел уйлер1 де сол тастан каланрап. Тас ун/ц калау зр1 оцай, эр! арзан. Улан бел уйлер1*н жылылыгы мен берпспп женшен айтулы деуге болады. Кеше бойында ескен кек шыбыктардыц да тарн.хы бар. Эр уйдщ кабыррасыиа калангап тастын. орнына Шу бойынын куиарлы кыртысы теплед1 де, тыц кыртысы те­ рец шуцкырга араш еплед1. Рылымн станция мен кара­ куль совхозыныц партия жзне баска уйымдарыиыц уй- гаруымен калара араш егу мэселеа колга алыныпты. Шу арнасынан кала уйлер!*не су енпзу унп'и, гараж, сарай, склад салатып тастарды езен жагасынаи ерге карай тар- тылгаи улкен канал бойынаи алады екен. Жас каланыц бупнп емф! болашагымен тырыз байланыса журш жат- канына тац каласыц да, куанасыц да. — Калага су тут) пн журлзу, араш егу мэселеа кол­ га алынгалы мен де жйошкере бастадым,— дсп, Алек­ сандр Антонович касыидагы тертбактау келген, шуйдеа мен бугагы буккл денес1*мен тутасып кеткеи, карпы кабак- тай, бет! быттыйган кысык козд1 асхана директорына карап кулш койды. Карынды езбек бар денеамен шецке- рьле бурылып, оныц бетше кызарандай карады да, зсшп коярлык жауап кайыра алмай: — Элеке, меш калжывдаудан жалыкпайсыз-ау!—дсй салды. Кеше бойында келе жаткам журттыц, оарссс, жаца гана жолдан келген юалердщ кецлш ек1* директордыц калжыцы белген жок, олар мацдайшасында «Рылымн 111

лабораториялар» деген жазуы бар, терезелершщ алдына шешек атып гулдеген, сирень агаштары отыррызылган улкен ак уйге карасты. Александр Антонович сол уйдщ ес!пн ашты. 2 Узын коридордын. бойымен солга бурылып, он, жакта- гы б!ршнп белмеге к!рд1. Бел.ме шп'нде ак, халат киген, самайы кылауланып калган буйра шашты, эжш1 кеп аккуба енД1, кою кара кастары канаттаса ескен мурны етжендклеу келген суцгак, Ж1пт б!р колжазбага ун.шп тур екен. Терезе алдындагы узынша столдьщ устшде шагын гана микроскоп пен хирургияда колданылатын бфнеше усак аспап, ею-уш шыны сауыт, орта кезшен ашылган калык дэптер, уштаулы карындаш жатыр. Оц жактагы какпагы шынылы, катар койылган ею сэры шкафтыц бар серес1 шн тфескен шыны сауытка толы екен. Сол шкаф- тарга таяу бурышка юшкене жазу столы койылыпты. Сол жак кабыргадагы диаграммалардыц теменп жагында терт-бес орындык тур. Белые 1Ш1не юрт келгешшзде араласып кеткен элденеше дэр1Н1ц конырсык ис1н сезген- дей боласын. Аккуба Ж1Г1Т келгеидерге карсы журдк «Р» дыбысына муд1р1цк1реп сейлед1. — К,ош келд1н,1здер, сэлематсыздар ма? Карабаев! — деп, кол бер1п амандасты да, бос орындыктарды усынды. — Ветеринария гылымынын. кандидаты, гельментолог, паразиттерд1 зерттейт1н лабораторияныи бастыгы, стан- циядагы бастауыш партия уйымыныц секретары ЖумаД>л Карабаев жолдас,— деп Александр Антонович оныц бар лауазымыи казбалай таиыстырды. ВАСХНИЛ-дын, Алматыдагы институттарыиыц бфюен келген зоотехник лабораториядагы шкафтарга ушле ка- рап турды да: — Бетпактыц бар гельмент1н шыны сауытка сялып койыпсыздар гой,— дедк — Булардыд кеб1 Бетпакка сырттаи келген «меймап- дар»,— деп Карабаев кулдк — Бул «конакжайлыктыц» белг1С1 ме? — деп зоотех­ ник те кулд1. — Гельменттер уип'н «конакжай» болгымыз келмей* д!,— дед! де Карабаев сабырлы ш'нпнмеи байсалды сой- леп, талай шыны сауыггыц )'ш1ндеп гельмепттсрд|н, тари- хын баяндап кетт1. 112

Онык «сырттан келген меймандар» дегеи сезийц аста- ры барлыгын кешн уктык... Баска шелдерге Караганда Бетпактыц жер кыртысы каткыл, тасты болып келед*1. Ауа райы тым катты езгс- рюке ушырап отырады. Жазда: кундю кырык градус ыссы болса, тунп температурасы он градуска шейш кулдырайды. Кыстагы туракты температурасы кырык градус аяз. Жыл бойына жер бетше тусетш ылган 7—15 сантиметрден аспайды. Ш061 тым сирек те, кеп жердеп суы кермек. Осы ерекшелжтерше байланысты Бетпакта кеп гельменттщ тфшшк етуше мумк1нд1к жок. Былыми станцияньщ зерттеулерк малдык екпесшде болатыи дик- тиокаулез, бауырга тусетш фасциолез, ащы шекте болатын буностомоз курттарыньщ Бетпакта жок екендшш дэлел- деген. Карабаев талай тэжрибелернпц кортыидысым айта кел!*п, алматылык зоотехмикке Кызыл мукабалы калыц колжазбаны усынды. Бул онык кандидаттык диссертация- сы екен. Монографиянык бфшил бетш ашканда, бул ецбектщ кундылыгы женшде жазган атакты академик К. И. Скрябиннщ хатыыа тап болдык. — Бетпакты зерттеудег1 алгашкы адымнык б!р! осы енбек,— деп Александр Антонович алматылык жттке карап койды. Сол сэтте есжтен ашац >кузд1, сулу мус1НД1, кос ерш шашын аркасына бос тастаган, кул1м кезд1 картандау ойел к1 рД1* де, лабораторияда отырган журтпен сыпайы рана амандасып, Карабаевка калыц К1'тапты усынды. — Академик Скрябиннщ аз сураган К1’табы б1зде жок екен. Алматыдан алдырып берейш,— деген сездерд1 де эйел сыцгырлай шыккан эдем1 унмен, сыпайылык салтын сактай турып айтты. — Жокка жуйр1*к жете ме. Керек ед1*. Кутуге тура келед1. Тездетуге болмас па, Сюзанна Михайловна? — Я ерте, я кеш келу1 магаи байланысты емес кой. — Оздщ маган екпел! ексн1’щ‘зд1* сеземш. Б1*рак, ол жагдай к1тап алдыруга бегет болмайтыи шыгар? — Кара­ баев кулшдеп директорга карады. Александр Антонович оныц не туралы айтып турганыи тус1‘ие койды да: — С13, Сюзанна Михайловна, бекер ренжиаз. Жол- барыстыц буйрепиен шыккан диктофимоз куртып керсе- Н13, Карабаев жолдаска алгыс айтар ед1Ц!з,— дедн Карабаев улкен баиканы стол устше койды. Б13 шыны ^“■Кектем леб! 113

1Ш1 иде он оралып жаткан, жалпактыры 61 р ел1дей, узын- ♦ дыгы бф жарым метрге жуык шубатылгаи ак куртка сителей карастык. Курт ит буйрегппц шли кеулеп жеп, тек каймыжыктай кабыгын рана калдырыпты. Бул курт- тыц жукпалы екенш бклетш сымбатты эйелдщ жаца рана кулшдсп турран кездерше урей елес1 уялай калыпты. Ол «мыпа тор!зд1 курт мешк де буйреггмде жаткан жок па» дегендей, бфесе шыныдары куртка, бфесе ез бушрше кезек карап турраидырын ез1 де сезбей калды. Рылыми кггапхана мецгеруилспнц тым шурыл езгергаи алгаш керген болса керек, Александр Антонович указ рана жы- мыйып кояды. 0з1не кадалран кездердщ кебейш бара жатканын сезгендей, эйелдщ бетше Кызыл рек панда бола калды, ол жылдам басып тыска шырып кегп. Болме 1'шш- деплер бфше-бф! карап жымындасты, ешкш эйед жа- йында оцп'ме козгаган жок... Б5з екшнл б5р лабораторияра беттей бергеиь\\пзде: — «Шел — елш, су — емф» деген уранымыз бар. Бет- пактык су корын зерттеуиплерге баралык, — дсп гидро­ техник Рауткин ез белмесше бастады.— Б13 Бетпактыц онтуспп’нен Шу езенш, батысынан Сары су езенш, терш- т1Г1нен Шажагай арнасы мен Кентарлау езепн, Ак дала алкабы мен Топам ангары аркылы Атасу езенш шелге экелш тегем13. Бетпактыц сол кездег! керппсш кыялмсн бугш де шолуга болады... — Б13Д1Н Рауткин жолдас улкен романтик,— деп, оныц сез1н Александр Антонович белш кегп. — Аскак романтикасыз улкен арманга талап етуге де бол м а иды. Бетпактыц болашагыи ойлагаи К1С1 романтика- дан да, лирикадан да кашпайды... Рауткин мен Александр Антонович эцпмеш осылайша бастады да, б1зге Бетпактыц су корыиа байланысты та- лай жацалыкты баян еттк Бетпакты ширек гасыр бойыиа узджаз зерттеп келс жаткам Ленинград профессоры Д. И. Яковлевтщ айтуын- ша, казфп Бетпак дала картасына тусетш уш жузре жуык бул ак, мыцнан астам кудык бар. Егер де сап мен езектер бойынап шыцрау кудыктар казу мэселса кол га алыиса, Бетпактыц батыс жагында отыз метр, шыгысын- да он бес жыйырма метр тсренджтен су табуга болады. миллион гектар Бетпактыц куш* бупиге шейш жап бас- Пгнан жерлер! кеп. Бугаи дэлсл болатын б!р факт — Бет- 114

пакка мал жайып шыккан малшылардыц жыл самый I жана булактар мен кудыктар тауып келук Тек капа Улан бел — Болат тау жолыныц бойында соцры уш жылдын I шйнде бфнеше жана суат табылады. «Телеген казгап», : «Тэжч тапкан», «Сэрсен булагы», «Кебен кудыгы», «Ма- ханбай кашкан» деген жер атаулары Бетпак картасына соцгы ек1 жылдын 1шшде гама к!рд!. Жылкышы Телеген мен Маханбай да, туне фермасыныц бастыгы Тэж*1 де, койшы Сэрсен мен Кебен де жыл самым Бетпакка барып келш жур. ©ткен кектемде осы шсшердщ {шеуш мен Бетпакта кердш... Жасы он сег*1зге быйыл гама толган, талдырмаш дене- лI, бойшавдау келгеи, ашан жузд1, балалык мшездершен в эл1 кунге арылып болмаган Маханбай, ез атына койылгаи булак басында кездестк «Бул булакты калай таптыц?» дегеи суракка, Маханбай бфазга шейш тура жауап бе- руден жалтарып, «эшейш 6\\р кездейсок уакыйга едЬ, де- д[. Б1*з утылай берген сон. ол шынын айтты. ...1949 жылдын кектемк Мешц бала кезш. Бшдщ окей койшы ед1 де, мен сакпаншы болып Бетпакка бф1нип шыккан жылым. Епнд1 булактан кешш Кеп кудык дейтш жерге жет1п кону ушш елен-аланда малды ерпздж. Сол б/р кун аспан айналып жерге тускендей, керемет ысып кетп*. Кара кулак болып отыгып калган козы да койга ере алмай, кез келген баялыштын тубше жатып кала бе- ред1*. Мен оларды туррызып алып какпалап отырып енесше косамын. 0зш13 де кажыдык- Бф жолы экей соцымызда келе жаткан туйел! арбадаи сусын 1шш келе жатып, улкен баялыштын тубшде жатып калган козыга кездес1*пт1*. Ол козыны мен ангармаппын, егер экей кер­ месе сол бетшен далада калмак. Б1здщ экей томырык мшездк шарт етш тез ашуланатын К1с1. Ол козыны кол- тыгына кысып, койга жеткен бонда мсш’н касыма келш: «Сен онбаган не багып келес1*ц?!» деп, камшысымен ту сыртымнан салып Ж1берд1. Жуире тусш артыма карасам, экей камшыны ушрш келед1 екен. Мен бетш ауган жак- ка каша жвнелдкм, экей куа женелдь Мен каша бердкм, ол К1С1 куа берд1*. Шр кезде мен кара узш кетсем керек, онык «токта!» деген айгайы кулагыма талым жегп*. Кан­ та жупргеш’мд! ешм де бшмеймш, эйтеуф екнем аузыма тыгылып, тацдайым кеуш, буындарым дфклдеп отыра кеттш. Ент1Г1мд1 басып жан-жагыма карасам кыбыр ет- кен жан жок. Алдымда 61'р туп ши тур. Отырган жерш 8* 1 !Г,

жпишке рана ©зек тэр1здк «Адасып кеткенш ое. » дсп, карсы кабакка карай жуп’рш ксле жатсам, жал-жал рып жел муж1п кеткен кызыл тастыц арасыиаи меп-мелдф булак арып жатыр. Суыктыры шекеден етедк Мешрш канганша штш. Тебе басына шыксам, арбага тфкеул1 актотык кунанга жайдак мшт, ек1 аягы салактап экем шауып келед1 екен. Булак тапкандыктан ба, олде шелш каигандыктан ба, болмаса экейдщ енд1 меш жогалттым деп шошынранын ацгардым ба, эйтеуф бул жолы кашка- •3 ным жок. Эке мен бала тез табыстык. Жака булактыц басында б5р кун ерулед1к. Сондагы булак осы. Соидагы бф туп ши мынау. Бул булактыц табылуына б13Д1ц экей- Д1ц томырык мшез! себетш болтан едк Бфак меш и, каш- канымды косып «Маханбай кашкан» деп кетштк..» Бетпак жершщ кеп сыры осындай кездейсок жардай- да ашылады. Маханбайдыц кашып журш булак тапканы тэр1зд1, Тэж1 бурын белгюз еск1 кудыкка, келсре тусш жарап журген лект1 куып бара жатып кездеспгп. Жыл- кышы Телеген жол карап ке,пе жатып, б!р ©зеккс тунейд1 де? бел1ндег1 курепмен туш бойы кудык казады. Жолау- шыныц «ермегЬ> еш кетпей бф жарым метр жердей су шыгыпты. Ол казф Бстпактагы суы тущы, ец куиарлы кудыктыц 61 р! болып саналады. Бетпактыц булактары жайыидагы энпмелердщ ез1 бф сала. Шудыц шил арнасыныц аржарындары кабакты асып туссешз, алдынызда улкен ацгар жатады. Сол жагыцыз- дагы Шу езешн обырдай обып жаткан курдымныц б1р1 Тузды кел квк жойкын тещ'з сыякты болып квршедк Оц жагынызда «Бетпактыц жалгыз меш» деп аталатын кур* ман шей!т тауы турады. Жазыктары жалгыз тебе сол елкешц бас батыры меи дегендей тым аскак, тым тока и пар болып танылады. Осы кернпстен кез аударып теменге ка- расацыз, ацгарга кулар кабакта, аягыцныц астында «Кы­ зыл кудык» дейтш кызыл кыйыршык тас арасыиаи ыткып агып жаткан булак кездесе кетедк Булак басынаи диа­ метр! он бес — жыйырма сантиметр шамасы, узындыгы Ф метрдей, бф!*не-бф1 уксас, колдан куйгаидай жуп- жумыр кызыл собык тастарды квреаз. Мше, сол кызыл со ык тастыц 61 р1 Рауткин белмесшде тур. Гидротехник пп[«п тастыц тарихып айта келш, Бетпак бу- актарыиыц тары бф ерекшелшш есксртейь чг#ьпп«»ЫЛ КУДЫК бУлары,1ык аузыиан б1р жарым метр У рден гидР°геологтар бургы салыпты. 273 метр тереи- ПС

Д1кке шешн бургыла^анда осы Кызыл собык тастан баска дэнеме кездеспеген. Булай болуы занды. Бетпак бф за- мандарда тещз туб1 болтан. Жойкын тешз тартылгамда бшк шынды тас таулар калган. Бетпактьщ удере сора- тын долы жел1, дуниенщ апшысын куыра шакыраятын ыстык куш, несердщ кара жауыиы талай замай тас тау- ларды бфте-бфте мужш, бузып тег1с далага айналдырып Ж1берген. Бетпак жерппц асты тас болуы — осыдан. Ал мундагы булактар жакпар-жакпар тас кыртыстьщ ара- сындагы куыс, жаркыншак, сацлауларды куалап узак са- пар кешш, алые арналардан келедк Соидыктан да Бет­ пак булактарынык кезш табу, етш келген жолын дол басу ©те кыйын... Бетпакты араларан кюшщ талайына таные, касында- ры адамга тура жауап беруд1 оз бойына мш керетшдей унем1 кыныр сейлейтш Кырыкбай дейтш койшы бар. Шрак, сол кьщырдыц айткан сез1 ойыныд дурыстыгын аныктап отырады. Оран «багар кебейсш?» десен, «осы койды мен азайткалы жур деймющ» дейдк Ол ыссы куп­ ле сецсен тумак, сырмак шалбар, аярыиа саптама етж киш журедк «Аксакал, кишпиз калын рой, пысынамай- сыз ба?» десещ'з, «аясан кшм1ЦД1 шеш, айырбастайык» деп, езще тарпа бассалады. Бетпактагы кездесетш кыйын- шылык жайларды эдгшелеп отырган 61‘реуге, сол Кырык­ бай: «Бетпак шел емес, кел. Бетпак дала емес, кала», деген ед1. Сол койшы осы лабораторияныц зерттегешн кезбен кер!*п айтыпты. Койшы сез1шц растыгын Бетпак картасын ашканда кердж... 3 Б1з директор кабинетшдем1’з. Жалпак столдыц устш алып жаткан улкен картага уцшее карап отырмыз. Бай- так елкешд бетш айкыш-уйкыш жол тораптары кесш ет!пт1*. Кудык пен булактардыц атына кез суршедк Бо- лат тау мен Шажагай езендершщ боны одтуспктеп ау- даидарга белшш, олардыц шекарасы кызыл сызыктармеи коршалыпты. Картаныц кей жер1 кара тушпеи сызылып, ней жазуы жай сыямен жазылыпты. Асыгыс тускеи ка- рындаш 131 де бар. Александр Антонович эцпмеге кф!с- пес бурын койын доптерше карады да, быйылгы кектемде табылраи ею булактыц атын карта белне туардь Бшин 117

калтамыздагы есьл карта мен директор алдыидагы жаца ! картаньщ айырмасын сезбеп баяпдау кыйыи едк — Бугш апрельдщ жыйырма беек К,азф Бетпак. кек- тем маусымыныц дер шагыида,—деп бастады Александр Антонович, картадан кез алмай турып.— Куац далапын жасыл желект! кундер! кепке созылмайды. Бугшдер оц- тустштен Арка жайлауыиа беттеген кальщ мал Бетпакка келш к1 рд!. Тасты жолынын бойында Созак аудаиыныц малдары, Шшкп жолынын. бойында Кектерек, Мерке, Шу ауданы колхоздарынын малы кетш барады. «Мойыи- кум» совхозыныц койлары Камкалы — Болат тау жо­ лынын бойына шыкты. Б13Д1Н станция мен каракуль совхозы, Луговой мен Свердлов аудандарыныц малы Улан бел — Болдт тау жолында. Байтак Бетпактыц кабырга- сын кайыстыра каптаган малдыц кеб1 — кой мен жылкы. Туйе фермасы тым сирек кездеседк Соцры терт-бес жыл- дыц 1Ш1нде Бетпа,ктыц терютшше барып кайткам мал- шынын саны 1кебейд1. Бул сапарды жатсынып, Бетпакка урейлене карайтын к!сIтп бул малшылардыц арасынан таба алмайсыз... Александр Антонович Бетпактыц су корыи, онда есс- Т1Н шеп турлер1Н, кейб1р булактар басыпдагы табигат- тыц тамаша суреттер1н, ол жерлерге кыстау салу мумк1н- Д1Г1Н эцгшелеп кетт1. Сан салалы сурактарга ОЛ асыкпай-саспай, баппеи сейлеп, ралымдардыц зерттеу1нс суйене турып жауап кайырады. Бетпак картасына карап турган алып денсл! адам сырт караушыга майдан дала- сын кеш'нен шолып, улкеи шайкасты сабырмен баскаргаи командарм сыякты болып кершедк Оныц эцп'мелер|н тыцдаганнан кеЙ1н, Бетпакты шел дала деген угыммеп бфжола кош айтысасыц да, енд| Бетпактагы кайпагап ем1'рге араласуды арман етеац. ...Жарык айлы кектем туш'. Б1з Шу езен1Н1Ц улкен ариасына, бурым Улан бел еткел! аталатыи кылга салын- ган тактам кеп1р устшде турмыз. Толгаиа аккан терец езсшпц туцгыйык туб1иен букш аспан элемш керес13. Жагага тенген жас каланыц электр шамдары аспан жулдыздары мен езен арпасында табысыпты. Су туб1нде- Г1 аспан жулдыздары жер бетйши жанган нурлы шугыла- пыц астында жатыр. Кала шет!нде, кыр басыида серуспгс шыккан жастар он шыркайды. Алыстан талып жсткеп ас- как он кыялды тербеп, ойыцды тун кушагыпыц олде- кайдагы алые кец1ст1Г)нс алып кеткендей болады. Сол 118

бф эн бфте-бфте кушейе тусед! де, жазгы театрдан кино г керш шыккандардын. эсерл! кулю, кызу энлмелерше кс- Л1п тогысады. С13 конак уйге карай беттегенде: ! «Хороша страна Болгария. м А Россия лучше всех» .. деген эн сездер1 кулакка айкын ест1лед1 де, нитей сен де косылып кетесщ... 1 Кетерщю кешл т!л орамына кенбес сезьмдерд1 оятады I да, бф кездег! тас бауыр Бетпакты дулаткан улкен емф- ге ойыцды да, сезшнцц де, езнци де ержаз торытып Ж1- ;! бергендей болады. .1 3. Д а л а д а жазылгаи д и п л о м 1 1 :{ Бетпактын. жер ортасы. Бэйшешег! мен кызралдары гулI*и ашып, балкурайы мен Кызыл тобылрысы жасыл г жапырак жамылып, кыяры мен шш де бурилк атып тур- гаи Ж1ц1шке езектщ бойы. Кыйыршык тастар жамылган, Иа андагайлай ескен кэр1 баялыш пей таткыл кара жусаннан баска кылтанагы жок коцыр кыраттардьщ баурында ш жаткан осы бф езек, кене кишнщ жаца жамауы тэрюд! . алыстан-ак» кез тартады. Сагым кетср1лгеи такта айдын ;[|| кел сыякты болып кершетш, аймагы ат шаптырымдай улкен такырга карай созылган жасыл езеклт б!р заман- I дардагьг езен ацгары ма деп топшылайсыц. ! III Сол езектщ басында,— цементпен шегенделгеп жал- I гыз кудыктыц басында шолак жецд1 коныр кейлек кигеи, : аягында аласа екшел1 конетоз сары туфлш бар, басыиа ак орамал тарткан, суцрактау келгеи сулу денел!, кара •I торы келшшек кауга тартып турды. Терегдап* уш метр кудыктан, кендф арканга байлапгап су толы улкен ак Л шелект! кулашын кере ею тартканда тым еркш кетерш алады. Сол сэтте орамал астыиан шашау шырып калган г:1. бф тал шашы мандайына тус!*п шыйратыла кояды. Кун сэулесш коп спирт курецдене тускен ашац жузшеп кый- 4И налу белп'сш сезе кою да кыйын. Ол жолаушылармеи алраш амандасканда кырындау турран калпын озгертпей, тек кез кыйыгын рана тастаган едк Кудык басыиа Алек­ сандр Антонович келгепде кольш усыиып, келбетш айкы- нырак таныткандай болды. 119

Рылыми станцияньщ директоры кеин-кон жайын, кол- хоздан канша отар мал шыкканын сурастыра бастады. Ол кей сурагын орыс тшнде, кей сурагын казак, тшнде конып, 6311-пн ацрырт сейлейтш эдетше тарткан ед1. Кау- гашы келшшек оньщ ынрайына кешш, сурак койылраи Т1'лде ерк!н сейлеп, катес!з жауап кайырып турды. Эцп- меге аландаган келшшек бфте-бфте каура тартуды си- рет1*п Ж1берд1*. Б1р1не-б1р1 темф тут1кпен жалгаскан, ор- кайсысына отыз телек су кететш, туркы узын, ермеу! би1К, ен! тар ек1 цемент астау шамалы уакытта толатыи емес. Рылыми станцияда лаборант болып 1стейтш жас Ж1пт астаура угилд! де, каура тартуды б1ржолата токтаткан кел!ншект1н касына кеш’п: — С13, о1*здщ Элекецмен сойлесе турыцыз, кауганы мен тартайын,— деп басындагы шляпасын алып, уст1*нде- Г1 пальтосын шеше бастады. — Ракмет. Кауганыц сабы жок. Кара жумыска жат- тыкпаран алаканыцыз кенд1р арканды жатсынып журср,— кел1ншек Ж1п'тке карап жымыйып ед1, оныц жебес1ндег! м©лд1*рдей кара мет* коз уйренш калган орнынан козга- лып кетт1. — Ол да койшыиыц баласы. Кауганы талай тарткан Ж1пт. Колкасына карсылык етпен.13, —деп Александр Антонович казак сез!Н1н 61 р дыбысыи да бузбай свйлсдп Кел1ншек каураны лаборант Ж1птке усынды. Кауганы кабылдагаи Ж1п*т алгашкы б1р телек суды астауга куйып жатып, б31нен-ез1 езу тартып кулд1 де: — Курбым, танысып коялык, атыцыз К1М ? — дед1. — Атымнан бурый кес1б1.мд'1 айтайын. Кой багамыз. Ондай К1С1Н1 казак койшы демей ме? Еидеше, меш'ц атым сол. — Сонымен С13Д1 койшы кел1ншек деймЬ бе? — К1С1 ез атына арлана ма, солай деген1шз жен. — Койшы келшшек, алые Бетпакка сапсыз каугамен шыкканыцыз калай? — Ж*пттщ узак сонарлы, турлау- сыз эз1Л бастагысы келгегпн сезе койган кел1ишек, огам ту- ра жауап беруден жалтарып: — С13Д1Ц эз1Л1Н13деи гор! каура тартуыныз жатык екен. Баскара аландамай, ыкласыцызды каугага аударса- ныз кайтед1,—деп салды. — Орынды айтылды... — 0з 1 н де осыны куткен боларсыц... — Созд! догар да, каугацды тарт... 120

Кудык басында туркандар келшшек сезш коштаи, ла­ борант Ж1птп ажуалап кулштк Журтпен б1рге каркыл- ; дай кулген каурашы ж!ггг колы колына жукпай кыимыл- дап, су толы шелектердщ бфшен сон б!р5н улкен астауга I шапшан тенкерш жатты. 2 . Ж'шшке езектщ ер кабагында туркам шагын гама боз г уйд!н алдында жер ошактан баялыштын ащы тутйп бу- дак-будагымен шыгып, ашык аспаннык шыркау бипйне : шаншыла кетершп жатыр. Уй сыртында терт аяк арба, оран байлаулы Кызыл бузау тур. ©зек бойында еш ат, бф туйе, б'ф сыйыр жайылып жур. ©зектщ айдын такыр жак етегшен ерге карай жайылган калыц кой кудыкка кашык жатыр ед1. Кун уясына карай ецкешп калган кез болатын. Жолаушылар койшы келшшёкпен энп'.мелесе турып тещ- рекке кез тастайды. Батар куншц кызрылт шурыласы- на беленген жазык алкаптагы кектемшн жасыл кернма кущйзгганен де бетер кулпыра тускендей. Сол сэтте боз уйдем шыккаи тетелес ек1 бала бф'ийц колында камшы, ек]нш!ст ак таякты ат мшген бойда ку- дык басына карай жугфе женелдк Даладагы журттыц назары тугелдей ек1 балара ауды. Каурашы жнйт те ацы- рып калды. Ол келшшекке бурылып: — Мыналар кшш'н баласы? — дед!. — Менщ балаларым. — Б улар да койшы ма? — Болмаса болады дары. Жарыскан ею бала «мамалап» оныц кушагына кел)'п к|рд1. «Болатик, Муратик!» деп екеуш де кушагына кыс- ты. Жолак бумазиден шапан, шалбар киген, аяктарында тумсыры ак жем болтан ботиикасы бар, бфшен-бф! ау- майтын ею баланыц улкен1 тертте, типа уш жасар екен. Екеуй ана бауырьшда турып жат меймандарга жатыркай карасады. Аиасы сол жекше кыстыра салкам шаршы ка­ па кек орамалмен екеушщ мурнын суртш жатыр. Алек­ сандр Антонович кабимадакы сумкасынан кос уысын тол- тыра конфета алып келдк Ол конфетасыи усынып ед1, кез- Дср1 каншама кызыкса да бфден кол соза коймады. «Ата- ныц сыйлырын алу керек» дегеи ана сезш еспгепиен кей- 111 гама Болат пен Мурат ак шашты, алып денол), жар- 121

кын жузд1 К1С1Н1Ц дасына келдп Александр Антонович екеуппд де маддайынан сыйпап, сыйлырын далталарына салып жатты. Бетпадтын, куш мен желше эбден тотыддан ек! кара бала, коздер! кулшдеп, анасы мен Александр Антоновичке кезек дараса турып, «Р» дыбысынын орны- па «Л» дыбысын дойып, жщпнке дауыстарын зып «ладмет» дед! де, бул жолы апа рудсатын эндете со- уйге дарай дайта жарысты. кутпестен, Ек1 баламын эдептшпне разы болван журт, унс13 тур- ган бонда оларды уйге шеГпн коздершен узатып салды да, келшшекке жабырласа сурад доя бастады. — Буларды Бетпадда неге алып шыдтыцыз? — Кайда тастап кетпекпш? — Бетпад дыйыншылыгына тезе ала ма? Ауыртып алсаныз кайтесв? — Ауырмайды. Ауырса емдейм13, езшюбен бфге шыд- дан дэршер бар. Бетпадтыц болашад дожалары да, бо- лашад койшылары да осылар емес пе. Осы бастан шыны- га берсж. — Ауыл балаларын ансамай ма? — Б13Д1Н колхоздыц кеп баласы осы Бетпадта. 031- М1збен бфге кош1п келдй Ертек 61'р жайлауга орныдкаи сон, достарына кездесеп'н болады. Эз1'рге б1р1не-б1р1 сер1К. К0Ш1-дон ойларыиа К1'р1п те шыгатыи емес. — Слз сауатты кIсI коршеа'з. Колхоздын басда жумы- сына ауысып орталыдта неге далмадыцыз? Балаларыцыз тым жас екен. Канта даутаз болганымен унем! удере кешуге жас бала тезе бере ме? —деп агроном аяныш 61л- лзре сейлед!. — Меш'к датарымдагы колхозшыиын сауатсызы жод. Хат б!лет1н к1С1ге кедсе жу.мысы жете 'бере аде. Оиыц сыр- тында мен уием1 мал соцыида ескен адаммын. Колхоз жайын жадсы б1лсен1з С1з маган бул сурадты доймаган да болар ед1Н13. Б1зд1Ц аудаиымызда он мыннан кем дойы бар колхоз жод. Мал саны жыл санап ©С1п барады да, оны багатыи юсппн саны кем1П барады. Б!р мысал кел- Т1рей1н. Былтырдаи бер1 бодщ колхозымыздыц ©31нде дои саны бф жарым есе ост!. Ал кой багатыи юалерден ск1 бала ФЗО мектеб!не одуга кетт!. Кырык жыл кой баддан Сэрсен дейт1Н шалымыз откеи дыста дайтыс болды. Ал дои фермасыиа былтырдаи бер1 61'р кю косылган жод. Осы жагдайды коре отырып мал багудаи бой тарту улкен кылмыс болар едд—деп даугашы кел1ншек журт- 122

ка ой сала тушндей сейлеп, ез 1С1н жаксы керетмпн г танытты. ! — Б1зде мал шаруашылырынын. шепплмегеи мэселе- ! !_ лер! кеп кой... — Колхоздардын кебжде тжелей мал багатым юсшщ саны аз екеш рас. Жастардап мамам малшылар дайын- дау мэселеа енд1 колра алынатын болар... — Крйшылар, бакташылар, жылкышылар даныида 11- тын уГпрме, кыска мерзшд! курстар ашуды котеру ке- рек,— деп эркш эркыйлы усыныстар жасап, мал шаруа- шылырыныц соны «мэселелер! жайында ткчек-шкфлерш б1ЛДф1СТ1. ., 3 Бетпактын кара отына жайылып, каталап келгеи кой- лардын алгашкы бф белеп* а стауда ры сура шуш'рлесе бас койды. Кенереден орыи тимегеи жас козыиыц таланы ас- тау 1*плнде жур. Койшы кел1ншек кактырыскан шар сау- лыктардын арасын ашып козыларра астау жиеп'неи орын алып оеруге К1р1СТ1. Лаборант Ж1п’т пен шо- ферд1ц 61 рI каура тартып, б5р! шелект! кудыктан шык- кан бонда кагып алып астауга тоцкерш тур. Суга карай каптай жайылран калым койдык алдын кер1 кайырып тас- тап, салт атты койшы кудык басына келд|. Сакал-мурты- ныц карасынан агы басым, кысык кбзд1, тортбак деиел!, тэпелтек кара к\\с\\ жолаушылармен салкын амаидасты. Александр Антоновичт1Ц «батар кобейс1‘м» дегеи соз1‘и де жауапсыз калдырды. Ол атын б!р туп жыцгылга байлады да, сырмалы шолак шапаны мен елт1’р1 бвркш шеш1п, ажым жауып «кеткен аласа мамдайын мокал саусактары- мен б1р сыйпап тастады. — Шырагым, уст1НД1 сулап аларсыц, кауганы магам бер,— дед! ол лаборант жтттщ касына кел1*п. — Бф кеш колыныздыц ауыртпалыгыи алгалы тур- мын. — Колкабыс тип'зе келгеи кутты меймаи болдыцыз гой... Александр Антонович койшыныц касына кел;и де: — Аксакал, койыцыз канша? — деп сурады. Саулыгы бес жуз, козысы жет1 жуздей, опшакты бондары бар. — Бул отардын бас койшысы аз бе? — Мундары бас койшы да, жай койшы да, сак- 123

паншы да, сауыншы да, суарушы да — бгр уйдег! уш кК : С1М13: мен, мына келш, ана уйдег! кемшр. Колхозымызда : мал кеп, барушы аз. Жастар малга жоламайды. Мал ба- ' руды б1здер сыякты шал-шабанга беретш салт шыкты 1, РОЙ... ) Ол кейбф эмлдер мен кездескенде айтып дардылангап жаттамалы сэздершщ бфазын ладылдата тускендей едк оны баска б!р зцпменщ арнасына Александр Антонович бурып экегп. — Койларыцызга бонитировка1 жургшлмешп рой. Биязы жунд1 койдыц кай турш есфеаздер? — Шырарым, алрашкы сэзвд! укпадым. Ал колхозы- 'мызда «мытыстын.» элденеше тур1 бар. — С13дпр «мытые» дегеш'ш'зге мен де туешбедш. Екеушвге им тктмаш болар екен? — Александр Антоно­ вич кулшдеген жузбен койшы келшшекке карады. — Бшде бонитировка жургШлген емес. Ал мына шп­ риц «мытые» дегеш «метис» болуы керек,— дед1 келшшек. Сонры сезш есплер-есллместей дэрежеде тым баяу унмен айтты. — Солай дещ'з. Мен койдын б!з бьлмейтш жаца ту- кымы шыгып калган екен деп ойлаган едш.— Ол бул сэз- Д1 орыс тшнде айтса да, алрашкы кулш'сш тыя алмаган ед1. Оныц кулвдеш койшы унаткаи жок. — Шырарым, б\\з карацгы юшпз. Ферма бастыгы кан- дай койды бак десе, соныц сонында журуд! б1лем13.— Карт койшыньщ М1нез1 кщшеу екенш Александр Антоно­ вич ещц рана укты. Бфак оны жубатудыц орайыи келлре алмады. Сондыктан да: — Слзбен бфге анау койларды аралап кайтсак кай- тед1?—дегепд1 келшшекке тары да орысшылап айтты. Олар кыр уетшде жаткаи кэп койга карай беттегеиде: — Келш шырарым, койдыц бф болегш сура кулат,— дед‘1 карт. — Жарайды. — Б13 де комсктесешк. Дулаттыц дэцгелек куйрык, сыйда сыйрак ак ауыз койын; буй5р 1 нхц жабагысы туеш калган, тацкы куйрык Каргалы койын; жагыныц жуш урпшп туратын прекос койын; сыйрагы кыска, жугп тыгыз, суйег! шагыи казак* р1не карай сурыптауК 3 ЫаЛДЫ шаРУашылыкка пайдалы белпле- 124

тын бнпзы жунд1 меринос койын корт, Александр Анто- • новнч: I — Колхозыцыз койдын талай тукымын жанган екен! Осыны асылдандыру деп урасыздар ма? — дегемде, келш- ; шек бфден жауап кайыра алмай, кысылынкырап калды. ) — Мал асылдандыру жайын жаксы бкамеймш рой. I Оз жада бонитировка жайын сурадыныз. Ол мэселе бш- де ауызра алынган емес. Тек былтыр рана куйек алу науканын дурыс етазздж деп ойлаймын. Быйылры козы- ларымыз тегюшен казактык биязы жуид1 кошкарынап туран тел. — Свдерде архар-меринос койы да бар ма? — Бул отарда уш саулыгы болуы керек. — Олардын жуш калан? — Нашар. Асыл тукымды койра жем беру керек. Ондай эдет 61'зде жок. Прекос, архар-мерииос, меринос койларын кысы-жазы жайылымда бара мыз, жем бермей- М13. Сондыктан болуы керек, олардын жундестж касмет1 бфте-бфте кемш кеттк Солардын К061 кылшык жунд! ка­ заны койлардык дэрежеанен аспай жур... Александр Антонович енд|'п' экгшешк дешн бонити- розка тэртюш баяндаура бурды, оны калай жургНу, асыл тукымды койларды калай куту, асылдандыру ережелерш калай юке асыру жайында коптеген п 1 кIр айтты. К,ойшы келшшек онын эр сезш есшде сактап ’калрысы келш, ку- ныра тывдап келедк.. Батыстан кетеркаген бф шекш кара булт бфте-бфте каиатын жая ормелеп, .аспаи элемш алыстан торлап келедк Машина тешрегше жыйналран жолаушылар 1лгер1 журу камын энгшелей бастады. Сура каигап койларын езек бойымен уйше карай врпз.а.1 де, карт койшы жолау- шыларра оралды. — Кеш болып калды. Жауын-шашында далара тумеу- ге болмас. Бюдпр уйь\\пзге журпиздер, копыныздар,— дед! ол. Александр Антонович сумкасындары барометрд! алып: — Мыиа булт жауса да алыска жауады. Бул манда жауыи болмайтын тэрвдк 1лгер 1 барып конган жоп болар. Шз коп КЮ1.М13, аздс-рд! мазаламасак кайтедк— дедк Карт оз сезш кайталап, шайга шакырды. Машина кш'з уйге карай беттедк 125

4 I Жолаушылар уй касыпа жеткенде, кимешек кигсн жу- I аи бэйб!ше сары самаурынга шок сал'ып койып, кызыл каска сыйырдын. бауырыиа отыррам едк Мурат пен Болат I арба устшеи сешрт тускен бонда жугшш келш атасыиыц мойнына асылды. 1\\арт койшы ек1 немересш ертш, койды \\ котанга карай кайыруга кегп. Келшшек даладагы шай жабдыгына кфютк Шофер машинасын белдеуге окоп т1- ред1 де, аккумулятордан от алып, шацракган электр лам- пасын тусфД1. Уйдщ 1Ш1 де, еактщ алды да кущцзпдей жап-жарык болып кегп. Терт канат уйдщ 1'шшдеп шарын мул1к соншалыкты ретпен жыйналыпты. Оц жактагы ке­ лшшек тесенищ тусына юшкене шлем 1Л1Н1ПТ1 де, берп жагына торт буктелгеи улкен текемет теселштк Тосектщ бас жарыпдагы кара чемоданный. устшде оншакты кггап * тур. Александр Антонович солардык б 1 р 1 н алды да касып- дагыларга керсетп*. «Овцеводство» деген окулык екеи. «Учебник младшего ветеринарного фельдшера», «Частное животноводство», «Опыт знатных животноводов» дсгеи кггаптарга ущ'лген журт, олардыц ор бетждеп кызыл ка- рындаштыц Ыне коз жупрти. Александр Антонович ко- лындагы ютаптыц арасыиаи дэптер кагазыпа тым жш жазылган колжазбага кездестй «Козыпы ая'ктандыру, ку- тудеп койшылар тэжрибес!» деген келемд! макаланык алгашкы жолдарына коз жупртш шолып огп де, шай куя баста гаи келшшектеи: — Мына макаланы с!з жаздыцыз ба?—деп сурады. — Менщ веттехникумге жюеретш дипломдык жумы- сым ед1. — С13 техникумда окыйсыз ба? — Осыдан уш жыл бурый веттехиикумнык бфпиш курсына тускен едьм. К.ЭС161М13 мал мен байлапысты бол- ран сои. мал мамандыгын сырттан окый жургеи/и жоп кор- д!М. Быйыл кыс бпт'ремш бе дегеи умтм бар... Уйде отыррандардыц барлыгы да колдарындагы кгпш- тарды жауып, келшшектщ бетше карасты. Олардыц жу- З1нен койшы келшшектщ жацалыгын нитей колдагандык сезктгендей. Александр Антонович «муныцыз оте дурыс, талай койшыга улп болатын бастама» деген сыякты соз- дерд*1 шын кешлмен айтты. Ол колыидагы макалага кан­ та ун1лд1 де: 1-'0

— Мына ецбепндзд! окуга бола ма? — деген тшек 65л- ! ;; ДфДЬ I — Окыныз. Бфак, алгашкы варианты ед1, кемшшк- терш ангара отырарсыз. I Александр Антонович маналаныц эр тарауын опытам 1 сайын бурын-сонды ез1 назар аударматан койшылар тож- рибесшде кездесетш талай жацалынты корт отыр. Ол 1 алдына келгеи алгашкы кеседен бф урттады да: «магам карамацыздар» деп кеипрш сурап, нолжазбаны куныга : оный тустк «Улкен галым кандай катесш табар екен» дегендей макала авторы онын. жузше карауга да кысы- латын тор!зд1. Бул сезшд! «кецестер де берш кетер» деген ум гг бфте-бфте женет’ш де сыякты. Александр Антоно­ вич шай жыйнала бастагапда макаланы тугел окып шыкты. — Муиыныз бтп турган жумыс екен. Студеиттш дипломы рана емес, баспа бетшде де жариялауга бола- тыи енбек. — Техникумнын дипломдык жумысына жараса бол­ таны да. «Зачтено» деген белп алып берсе, баспага шыккандай корер едш. — Бшген к1С1ге «б'ымеймш» жарасады. Дегенмен бул сыякты кепке керек дуниеш уйде сактауга болмайды. Аздатан кемшшпн тузетш баспасез орындарына усыиу керек. Б1р данасын б1здщ станцията матан ж1берераз... — Жарайды. С13Д1Н шкфМз улкен кемек болар едк Кемшшктерш айтыныз...— Ол кагаз бен карыидашын алып жазуга эзфлендк Александр Антонович макалаиыц жеке беттерше кез токтата отырып сейлсп кетть — ...С1з козысынан жершеи койды жагыстырудагы еск1 тэжрибелерше кеп кешл белшаз. Крйдын аузына керпш салып кажыту, кезж байлап есш тандыру, таса жерге ит байлап кацсылату аркылы урегпи ушыру сы­ якты эд1стерд1 казбалай жазыпсыз. Бфак, сол эдштерд! сынамапсыз. С\\з куаттап отыргаи жана гылымга иепз- делген эдштерге журтшылык назарын шугыл аудару унпн, еск1* тэжрибеш'н керексЫн катал сыиау кажет... Жершен койдын козысын минералды суга шомылдыру, козынын устше тузды су бурку тэр!ЗД1 тэжрибеш куат- тапсыз. Бфак., бул эдт, Бетпак дала тэр&д! кара отты, шеб| туздыкты жсрде ойдатыдай нотиже бермеу1 мумкш. С13 осы сыякты, эр тэжрибеш'н осал жерш де аша оты- рыцыз... 127

Александр Антоновичтщ кеп пшрш касында отыр- ган жолдастары да колдады. Диплом авторы галым юа- нщ пшрлерш кагаз бетше асыгыс туарш отыр, оньщ б!р соз1н де калдыррысы келмейдк Сырттан карап турран кюгге алые Бетпактьщ орта- сында турран койшы уГпгпн, дастаркан басы — рылыми советтщ мэжл1С1, койшы келшшек—диссертант, ак, шаш- ты талым — катал аппонент тэр1зд1 едк Тунг1 сагат оннын, шамасында жолаушылар шгер1 журт, баска бф булактьщ басына жет1п тунеуге уйра- рысты. Шофер машинара от бергенде котаида жаткан койлардын. кез1 айсыз тунде аспаи би1пнде жалтылдаран жулдыздай ушкын шашып, жер бет1нде есепслз шырак жарылгандай болып кетт1. 1\\ойшы карттыц айтары мен мац тобетп'н арсылы жолаушьтларды туп жамылган Бет- пактын. алые карларына аттаидырып салды. Далада жа- зылган диплом, онын авторы койшы келшшек Маржан сездер1, машина уст1ндег1лерд1н. жол бойыидагы энг1ме- Ине аркау бол ран ед1*. 4. Арпалыстагы а д а м 1 Бетпак дала тургыидарында сырттан келген К1С1Н1Ц назарын аударатын б!р ерекшел1к бар. Ондагы ралым да, койшы да, окушы бала да, дэршер де эцг1мес1н ©31 куз болран б1р уакыйрадан, Бетпакта керген бф жаналыгы- нан бастайды. Олардын. с©31нде бояу аз болады, б1рак тьщдаушыны ержаз ерте женелед!. Солардын бф! Тшеул! Сарымсаков. Онын маманды- гы агроном, богде созге уЙ1рл1Г1 жок, 1СТ1Ц адамы. Б13Д1Н Т1леул1мен таныека-нымызга уш1нпп кун. Ол бф кеш ацшылырын оцп’мелед! де, бф кеш елец1 жок эндер1н айтты. У1111НШ1 кеш алдымызда. Баска бф уа- кыйга ки1П кетпесе, Тшеулшщ тары б\\р ерекшел1ггн ащамыз дест1К. Б13 «Серке кырган» булагына жете бер^гепде, терштж- тен котер1Лген бф шекш кара булт тас тобеге ойиап шы- ра келд] де, жарым сагаттай кара носер куйып отт1. Бу- лак басындагы ек* кппкеитай уйд1ц касьша кел!П токта- дык. Б13дщ токтауымызды куткендей жауын ашылып, кун К031 шакырая калды. Аслан бшпнде кер!лген кемгпр- 123

косак бфте-бфте кемесю тартып, ош1п те барады. Жо- } лаушылар шуакка кшмдерш кептцлсш жатыр. Бфеуле- I р! ек! уЙД1Ц 1Ш1-ТЫСЫН корт: : »! — Буларды шм салган?—дедк ! — Бул менщ уЙ1м. Осында жет1 ай турып, Бетпак- тын б!р кыс, бтр кузш осы уйде ©тюздш,—дед! де 74леул! I шошак тебел1 жалрыз моланын ой жарыпдары жазыкка карай аяцдады. Мен ере кеттш. Ол есю анызра шыккан : жасыл шоптердщ талайын устап керш, сабары мен жа- пырагын, тамырыньщ кандай терецджте жатканын сурап мазалай берсем керек, ол когал устше плащын тосеп, екеум1аз жайлапып отырганнан кейш, калтасынан жиег1 жыртык, тысы да тоза бастаган калын кара дэптерш ал- ды. Кепкасын шешш, самайы кылауланып калган буйра шашын саусагымен бф кайырып тастады. Ашан жуз1 мен жазык мандайына жарасымды 61'ткен улкен коздершен тбшрект] бф шолып ©та* де, койыи дэптердщ бфшнп бе- Т1*Не УН1ЛД1. — Жалыкпай тыцдайтын болсаныз, дэптер бетшде 1*31* калган алрашкы кундерден бастаймын. Атап айтка- ныма да кенлрш етеаз. — Басынан бастаныз. — С13 жазатын болсаныз, бояуды оз жаныныздан коса береаз рой. Меи жылтыр созге жок юсшш. Олак- тырыма да кенлрш етеаз. — Шындыктын бояуы ©31*нде болады, оны сылап-сый- паудын кажет! жок. — Эрине мен шындыкты рана айтамын... 2 ...Бетпактыц удере согатын дауылы басталып калган кез. Оцтусп'кке карай кешкен малшылармен кош айты- сып калганымызга бф жетщен асып барады. ©зМзше кыс жабдыгын камдап болтан сыяктымыз. Бзр рана мо- селе шешуаз калып тур. Рылыми станция басшылары маган рация ориатып бермек ед1. Б1ЗДЩ Бетпакты кыс- тауымыз ш©ш1лгел! еткен ею ай йлшде соныц орайын келтчре алмады. Бетпакты кыстайтын* алты юсЫз. Эр- кайсымыздыц белгш жумысы-мыз бар. Жасы алпысты кусырып калган Елец карт ею ат, бф сыйырдмц кыс- тыц шоб! мен ею уйдщ отынын 031*рлсуде. Мегпц жолда- сым Улбосын мен Елекец бэйбпнеа Шэрбан жецгей уй ^ Кектем лсб! 120

шаруасынан босагап уакытын мал корасыи калауга бо- лед|. Мен кундй егшдж жерд! зерттеймш, еслк алдыи- даты булак суыи дала га жайып Ж1бермес ушш, ксн жа- зыкка шыгатым Ж1шшке ©зектщ бойынан арык, казып, кенересше тас калаймын. Бкшн ею жасар К,амк,алы мен Елексшпк алты жасар Жотабайы к©з1 уйкыга б'арганша б!здщ касымызда журедк Бв баламыздьщ атын Бетпакта- гы Камкалы келшщ басын кыстаран жылы тугандыктан, Камкалы койганбыз. Жотабай да Бетпак, кырларынын бфшде тугаи. Жас айырмашылыгына карамастан ею бала тэтп, тэту, бфшаз бф1 ас та шлпейдк Бугш октябрьдщ он алтысы. Тацертсн кум кулакта- нып шыкты да, терштжтен соккан ызгырык, жел 61 рдей кушеГпп кеттк Талай гасыр Бетпакты ерюн сайраидагаи дулей, бвге жатсына туйшп, сусын кадай тускендей. Даланын, кыйыршык, тастарыи уыстап алып тереземвге атады. Эйнек кэздерййн кобше акау салып та улгфдк Тыста жургенш13Д1 кеудеден кагып, тобыктан урып |'л- гер1 бастыргысы келмейдк Елен карттын бф арба шобш теккерш тастап, эр талым аспанга катер ш, не блр алыс- тарга дода-додасымен экетш жатыр. Долы дауыл бвге су да берг1С1 келмейдк Булак козше ыткып шыккаи су- дын, аялдар аламына жыйналган корын, даланын уйт- кымалы куйыны октын-октын «урттан» алып ала каша- ды да, ыкка карай шашып жшсредк Сол куйындар бшин юшкене уйлерш1зд1 де теккерш тастагысы «еледк Бфак, кабыргасы тастан каланып, табеа сэры сазбен сылапган уй долыныи ыркына кенбейдк Аспаииын алые бшгшде ка­ тар тузеп кайткан караша каздар да, ушюлдешп уша алмай, тогысып кете бередт Оларды да оцтуетшке карай Бетпактын кара дауылы ерп<аз куып бара жаткандай. Ангар бойында ушр-уйф акбекем етш жатыр. Желмен жарыскан ку туяк тагынын желшше коз иеспейдк Уйт- кып соккан сурапыл пештш кернешнсн шыккаи тутшдг уййпзге кайта куып тыгып, мс-згшмси от жактыруды да койды. Кун боны бебеу каккаи долы дауыл куп бата дс- М!нен уск1 р 1 к тейп, кар ушкыпдата бастады. Эйткенмен бул ушкым кыстын басы емес, тек алгашкы хабаршысы, алые белг1С1 гама .-болатын. Мен косауызды бантам, ок жасап, приемники айналдырумсн журмш. Эйелдер ас эзфлеу эрекеи мен балалардыц тшегш орындаудан ауы- сатын емес. Елекеи карт баялыштын ку томарын бутан алаулатып коридорга от жагысып, бф жагыиаи сары 130

самауырды байтам жур. Бфак онын. эрекеттершде эдетте- п'ден тыс абыржу бар сеюлдк Бетпактьщ катал кузш бу­ рым кормегемдпчтен болар деймш, уйдеплердщ кабакта- ры жабыркау едк Алгашкы кар ушкыйын керген Елекец коркынышты жайларды энпмелей бастады. Мен сыр бер- меске тырыстым. — Ажалды карра буркггпен ойнайды дегеидей Бет- пакты багындыру бйдщ не тещмю едк Бетпактьщ кезек- Т1 курбаны б!з болармыз. Керек десе пешще от та жак- тырмайды, бул сумдык емес пе? — деген создерд1 Еле­ кец вз бэйб1шесше ариай айтып жур. Щэрбан жецгей де бфдемелерд! айтып куцк ете калады. «Буйтпесе Бетпак бола ма? Мен*щ байкауымша, с*13 пештщ кериейш тым аласа жасагаисыз. Ертец кун ашылгаи сон кернейд! узартып, аузын ыкка карай бурынкырап жасау керек», деген сыякты свздермен жубатпак болдым. Эйткенмен, Елекец ез бетшен кайта коймайды, уйдеплердщ урейш коюлата тусп... Сол дауыл уш кун, уш туи сокты. Азынаган уйде ыс- тык шайдыц ©з1н зорга кайнатып 1шем13. Берекемю кетш калды. Кец1лс1з кубIр де кебейш барады. Кузде ютеле- тш жумыстыц о!р 1 де колга алынган жок. Рылыми стан­ ция басшылары мен партия уйымында келюшген жумыс жоспарыныц бф.тарауы да 1ске аскан жок. Ертец журт- ка не демекшз? Дауылдан коркып уйден шыкпадык де­ мекшз бе? Бетпактьщ катал табигатынаи хабарсыз едщ, сол себемт! бас саугаладык дегеншк* долел бола ма?.. Меи осы тэр13Д1, ойлардыц ушы-кыйырына жете ал- май, ез дэрменс13Д1п'мд1 63ш кшалап, тун боны юршк каккаиым жок. Даладагы ыскырык тартып, мазасцз ызындаган жел эл! басылар емес. Кум ашылган сагаттан бастап 1стелет1н жумыс жобасын ойыма эбден орныктыр- ган сыяктымыи. Бф кездерде дауыл да бэсецдеп калган сыякты болып сез!лед1а. Эбден калжырасам керек, там б'\\- лше квзге уялагаи уйкыга ер!к бершгпн. Болмеге куле сойлел юрген Елекец даусынан оямып кеттш. Жалма-жан кжнш далага шыксам, дунне тым- тырыс, КЭД1МГ1 куздщ жаймашуак куш* екен. Уйдеплердщ бэр! де жадырадкы ш'шшде. Ерте туркам Елекец ею пеш­ тщ кернешн оцдап койымты. Эйелдер кора кабыргасын калап жатыр. Камкалы мен Жотабай булак басында жур. Малдар да жайылымга шырыпты. Осы кунд| бос 6ТК131П алмайык деген оймеи ею атты парлап сокага О* 131

жектж те, Елекец екеумю куздш жыртуга кегпк. Жуыр- да тана сурарылып, кыртыстагы ылралды бойына тарт- кан жердщ бет! кешеп карасуыдта едэуф тоцазып кал- гаи екен. Алгашкы бетте сока туреш батпай, бороздадан тайкып шыга бердк Соданын кылышын терецдетш, ту- ренд! Т1ке салып, куларынан кол босатпай жыртуга ту­ ра келдк Кешке шешн б!р жарым гектар жерд1 озер жырттык. Келес1 куш жыртылган жерд1 тырмалап, шар- шы метрден атыз жасап, топырагын тагы да майдалау- мен болдыд. Мен эр атыздыц жобасын да раз бетше тусЬ р1п, кайсысына дандай дэн еплетшш жаздым. Сол жоба бойынша ек1 куннщ 1Ш1нде жоцышка, арпа, кара бидай, люцерн, суданка тэр1зд1 кыска тезшд1 дакылдардын отыз турш ект1К... Сура канган жердщ дымкыл топыра- гы кабыршактанып бфер тунп салкында каткалданып беки тусп. Бос кыртысты себшген дэнмен коса суырып кететш улкен дауыл эзфге бола да койган жок, бюдщ ол жайындары даушмю де азайган тэрюдк Кузд1к егуд! аяктасымен Елекец шоп тасуга бфжола- та шыгып кетп, мен кора салуга араластым. Тым сура- пыл болмаса, шамалы дауылда уйге Кфуд1 койдык. Еак алдындагы езектщ ею кабагындары жакпар тастарды мен оямын да, бэршю жабылып тасыймыз. Кора тобеа жабылган куш булак суын токтатып богет салуга жу- мылдык. Октябрь айы кыстыц дайындыгымен егп. Бупн соцры арба шебш ор! бшк, эр1 кец кораныц бос дуыста- рына ныгарлай лактырып жатып, Елекец кещлдене сой- леп кетт1. Оныц «шындап белдессец Бетпак та жыгыла- ды» дегеш алрашкы кундердщ урейш тугелдей сершлт- кем ед1. Осы жерге орныккалы ец кешлд! откен кешшю де бугшп кеш. 3 Сол бф туи кезге туртсе керпаз дарадры едк Бет- пактыц кайда барсац жагаласа журетш суык жел1 бонды муздатып, бегл шымшып келед|. Елекец екеум!здщ Бо- лат тау бауырындагы булактарды барлай шыдданымызра ушй-иш кун. Бул мандаты он сепз буладтан твшрепндеп СГ1НД1К, шабындык жерлердщ мелшерш шамамен кагаз бетше тус1р1п, жер кыртысын зерттеп, 61'раз ойларды нитей дорытдан тэр&дшш. Мешц шамалауымша Болат тау бойына мал кыстатып, коныс салу моселеа долга алынса, бул теилректеп буладтар басына *мыц гектар епн егуте 132

болады да, сол мацнан ек1 мыц гектардай шурайлы ша- бындык жер табура мумкшдш бар. Булактар басыныц кыртысы кара топыракты. Мерзшш етшзбей ег1п, жаз айларында су берсе, дэндд дакылдыц кай тур! болса да каулап шыруы даусыз. Бетпакта агаш еспеЩзд дегеи шюр де агат. «Сары торангы» езегшде ест турган жуз он сепз торангы арашын ешюм еккен де, куткен де жок. Бул ка­ тал табираттын, талай сынынан еткен «шел орманы» Бетпактыц долы бораны мен жалын демд1 ацызарына бой бермей, мейрпмаз табигаттык ектем кушшен жараласа ескен шел торанрысынын баска араштаи айырмасы да бар. Оныц кабыгы калыц, езег1 катты, бутактары ор1 кыс- ка, эр1 бер1к, жапырагы К1шкентай болып келедк Ол та- мырын терецнен тартады, тамырыныц кей тарамы жак- пар тастарды жарып етедк Егер осы торацгыпыц тукы- мын Бетпактагы баска булактардьщ басыиа егш еарсе, бул елке ойдым-ойдым орманга айиалатын болады. Бет- пак торанрысын зерттейтш мамандар келгенше, б!з оз у/тпздщ касына сол агаштык да урырын ег1п керелиз... Мен осы ойлардын арбауында келе жатый денемгйн кат­ ты муздараиын да сезбеппш, каранры тунде адасармыз дегенд1 де ескермепп1Н. Мен1Ц ойларымды Елекен. серг'пти — Тшеул1 карагым, сен! б!лмейм1н, мен эбден жау- радым. /Кер багдарын да болжай алмай калдым. Тек Т13- Г1НД1 бос койып, атты ыркына жюер1п келемш. «Адаскан- ныц алды жоп, арты сокпак» дегендей адассак та алга журе берелп'з бе? Ыр жерге аялдап, от жарып, жылы- нып алсак кайтед1?.. Бфак 01*з адаспаппыз. Елекешп'ц карагер аты жерш1л мал болатын. Желге карсы шулгый жортып, 61ЗД1 «Теле­ ген казган» кудыкка тун ортасы ауа жетк13Д1. Бул кезде жел б!*раз саябырлап, тебеден тунере тонгеи калыц булт коюлана тускен-Д1. Б13 далада жур1п ацшылык та жаса- ранбыз. Уш дуадагымыз бар. Аттарды суарып, шщерлеп отка койдык та, ку баялышты колмен жулып, б1р тастын ыгына от жактык. Юшкеие котелекке шай кайматып 1 ш 1 гг бой жылыттык. Елекец куырдак та куырып ж|'бсрд1. Маз­ дага н оттыц кызуына денем1з балкып, ептеп мызгып та алдык. Ояна кетсек кар жауыл тур екен, тац да саз берш калыпты. «Бупн иагыз кансоиар болады екен!»—деп Елекешп'ц ацшылык жасагысы кел!П ед1, мен карсылык б]лд]рд1м. Меш'ц булай деуше ек! жагдай себепип болды. Б1р1нш1ден, Бетпактыц уйрснш!кт1 жел! согып кетсе, 133

алан-тулей боран болады да бш далада кала мыз, адаса- I мыз. Екшилден, кузджке кар токтату керек. Бкз кыстау- ымызга бет алган кезде кун де ашылды. Улпа кар ат то- I ларсагынан келедк 1\\ар устшде жака рапа журш откен каскыр мен тулкппк 131 жш кездеседк 1\\асымызга ергеп ек1 кумай тазы кездескен 1здерд| куалай жонеледк Б?з бурыла коима ран сон, алые кырлардыц тобелерше шы- рып, жан-жактарына каранып, Сизден буйрык куткендей анырысып калады. Ею тазы 61зд1ц аншылыкка бурыл- майтынымызды эбден сезген сон уйге карай шыккан 13- дерге рана тусетш болды. Кунд13Г1 сагат бфде уйге жеттж. Кун ашык, аздагап гаиа аяз бар. Б13 кар токтатуга кцметж. Сусып жаткан коб!к карды жал-жал гып атыздар уетше уйем!3 де, усп- нен аякпен таптап, иырарлап кетелпз. Кшжеие балалар да 613Д1Н касымызда жур. Коз жетсе кундш жердей корше- Т1Н шетс13-шекс1з ангар бойында ешбф будыр жок, Бст- пактын бет1 аппак, кара сур онд1 кэр1 елке ак кебш киш, монпл1к уйкыга кеткен тэрвдк Б13 уйге кун бата оралдык. Елекен мен Шэрбан жеи- гей дуадактарды бутарлаура К1р1ст!. Кыскы согымга са- тып алган торт койды октябрьде сойып алганбыз. Ксз- дейсок келген жана согым Шэрбан женгейдщ дастарка- нын молырак жаюына мумкшдж берген сыякты. Табам астында ашуланып кала беретш, шырт етпе мшездщ бел- Г1С1Н б5з келгеннен бер! бф де сездфген жок. Елекен екеуппн оеындай кезде рана айтылатын шп-какпа эзш де жарасып калыпты. «Тептек суыцнан ештеце калган жок па ед!, бэйб!ше?» деген Елекен эзшне: «сен шалга куле сойлесем де бэлеге каламын. Мазамды ала берме- сен...» деп сезнпц аягына 31л тастап, кульмдеген шшшмеи жауап кайырады. Бгадщ бул кентпз де кошлаз откен жок. Кулакты жегеи бф ызынга елепзи ояисам, далада ыз- гырык боран согып тур екеи. Калта фонарымды жагып есж алдына шыктым. Дуние алай-тулей, есж алдына едо- уIр кар жыйналып калыпты да, уйдщ жел жагына уйлык- каи кар тобемен тутасып кетштк Бул — Бетпактын 613 келгеннен берп тунгыш бораны. Келеа куш* де 613/11 дала- га шыгармады. Жандэрмеи гып есж алдын аршумеи бол- дык. Боран екшнйпн каталдыгы сошиалык, ею уйдш арасыидагы бес метр жердей откенше талай рет ыгып ба- рып, колга 1Л1ккен дуниеден жармаса устап арен жетеац. 134

Мал корана да бф-ак рет барып кайттык. Аттардьщ ал- дына кар ойып койдык. Сыйырга арнап уйден жылытып ап шыккан судыц бет1 «корана жеткенше кабыршыктанып катып та улпрдк Елекен даладагы кармен бастырып койнан шоптерш уайымдап жур. Кунд13 ап-айкын сойлеп турнан радиоприемник кенет токтап калды. Тыска шынып байкасам антенна жалнанан шыршаны дауыл кыйратып кетштк Боран басталнаннан кейшп екшпп куншн тацып- да таны да ес1к алдын аршумен болдык. Туе кезшде жел толастап, Елекен малдарды суару эрекетше К1р1ст! де, мен барометр, градусник тор1зд1 прнборларымды бакы- лап, ауа жайынданы мэлшеттершд1 кагаз бетше туардш. Бупнп аяз кырык бгр градус екен. К1с1н1н тукф1П жерге туспейдь Аузьнмурныиды шалмамен тумшалап алмасац емш-еркш дем де алдырмайды. Меи булак басыида жур- ген Елекене барсам, богетке жыйналган су тубше шешн музна айналыпты. Муз ойган суймен ушы кара жерге ба­ рып бф-ак токтайды. Булактыц к©31 шынып жаткам жер­ ге барсак, бет1 гана кабыршыктанып катып, муз астынан жылап аккан судын буы буркырап жатыр екен. Осыиша- лык катты аязда катпанаи булакты коргенде, мегпц оиыма, «су анасы — булак, соз анасы — кулак, жол ана- сы—туяк» дейт1н халык мэтел1 сап ете калды. Табигат купи каншама долы, каншалык тоцмойын болса да ©М!рд1 ©Ш1ре алмайды. Дуниедег1 ©М1рд1н кайнар буланы — адамныц эрекет!. Олай болса Бетпакты да б!з женемЬ. Солтусп’к муз теш’зшен жол салгаи, солтуст1к полюске совет туын Т1*ккен, бедеу тайганыц сырыи ашкандар б&дщ замандастарымыз бен отандастарымыз. Мен осы ойла- ры.мды шет жагалатып каиа айтып ед1м, Елекен мегй пос­ та п, Бетпактын тораннысы мен кшктерйпн т!рш1Л1пн энг1мелеп кетп‘. Жолдасымиыц осы дорежеге жетп! калпа- нына, алнашкы бф сары уайымшылдыктан кол узе баста- ганына 1штей катты куандым. Сол себепт1 де, оныц кейбф агат айтылган пжфлерше де карсылык етпед!м. Екеум1*з епн даласына келеек, езЫз токтаткаи кар­ дан дэнеме калмапты. Сусыи жаткам улпа карды жел ай- дагг кеп'нт!. Кузд!КТ1Ц коп жер! жалацаш жатыр. Сфесе каткан калыц тоцныц арасындагы тукымиан не онед! дей- С13, ец болмаса уст1‘нде жаткам кар да жок, ецбек еш бол- ды, умгг акталмады, тукым шыныи болды дегеи ойлар ме- Н1ц ©зег1МД1 ©ртеп еткеидей. Бфак мацымданыларга сыр бергешм жок. Жалма-жан колымызга курал-саймаи алым, 135

баялыш тубше, жылга-жырага жел ныгарлап тыклан I ашулы аяз катыргам куртпс карларды ойып, аныз устшё кушактап тасып каластыруга кф1спк. Эр атыздын устшен ;■ бшк-бшк курт1к орнаттык. Куп батып, кас карапганша Кармен арпалысып уйге катты кажып кайттык,- Энткенмен енбек еш болды-ау деген он маган тыным бермедк Суык соргап эрбф дэн, мешц коз алдымда, бгр шет1 бозарып, ка­ быгына сыймай баржыйып туррандан. Кектем шыгып, тод Ж!б'1ген куш солардьщ 1шшдег1 дэш 1 р 1гг, сыртындагы да- унзы кара кошкылданып гшрш кеткен шарыи осы б'ф мн- нуттарда корш турпан сыяктымын. Рылыми станцнядагы коп айтыстар мен пшр таластарында Бетпакка куздйг егуге болады деген пшрлерше де осы бгр сэтте рана ессп бергендеймш. Академик Лысенконын. кггабына тары да ущле бастадым. Туйгендершд! капаз беЛне тус1рген бол- дым. Коп отырып калсам керек, ушил жатып, уйкыга ке- т'штг Тыстары омфге кулак тосып ед1м, эдеттег1 ызьщ ес- Т1ЛД1. Тары да дауыл турыпты, тары да боран улыпты, да- ланьщ тушрипк карларын уйткыта уГпрш, тары да бвдщ есп-стщ алдына айдап тырыпты. Бетпакпен келгамге келе алатын емесшз. Ол туГйлсе, 613 арпалыска шыгамыз. Ол туласа, б5з буралык тастанмыз. Элаздщ ашуы катты бо­ лады. Ол шамданса, б\\з сабыр шакырамыз. Курестег! ккм- гс куш керек. ©зше-езш, сен де тынык дедш де.тесекке кы йсандым... 4 Декабрьдщ сонгы кунДёрк Боран толастапан. Егш жайга кар токтатумен болдык. Алгашкы сэтспдш кайта- лай койран жок. Елекен екеухпз кары ашылып калган кы- раттардан баялыш шауып окелем13. Кешеден берI прнем- НИКТ1Ц антеннасын керетш шыршаны кыйып шегелеп, жан-жагыиа кардан т1рсу5ш орнатып, канта сыпдырып ал- мастын ка.мында журмп. Бул кундер! ею уши жан 613Д1- К1не кешш алганбыз. ©йтксш, б1зд!ц Улбосынныц аягы ауырлап, ыккыл-сынкылы кобешп кегп. Оныцсыртында, бораиды туидердс белек-белек елепзгеншс бэрЫз бирсе бол алык деген де ссеп бар. Жуырда Елекен скеумга Ша- жагай бойындары б1здщ рылыми стаицияныц базына ба- рып, жай-жапсарымызды Улан белге хабарладык. Сонаи сон кен жазыкты Акдала алкабына шыгып аншылык жа- садык. Олжамыз жет1 коян. Шэрбан жедгей сол кояпдар- ды бузбастан калжага, шылдакаиага сактап отыр. Еле- 136

( кен: «калжага коян сойсан, бала коркак болады» деп те калжывдайды. Мен жумыс арасында дэр1-дэрмепмд1 эзф- леп, «алгашкы кемек» дейтш кггапшага карап коямын. Жвпшенд1 сыркатын сездфмейтш, ауыр шнезд1 Улбосын б!здI урейлепдфпсп келмегендей шшш керсетш, Шэрбан женгейд! калжындауга да араласып кояды, бойын да тым шыйрак устайды. Бэр1М1зге кептен ортак, энгшешн туййп бупн шеипл- мек. Тун ортасы ауган кезде Улбосын бебеу кагып кетти Балалар да урпшсе оянысты. Мен Шэрбан жецгейд! «аку­ шерка курсынан» тым шурыл еткЫп, дэрг-дэрмект1 эзф- леп, окыгандарымды сапырлыстыра айтып жатырмын. Торп уйге ею эйелд! онаша калдырып, 613 балалармен ауыз белмеге шыктык. Арадагы елнтпз Шэрбан жецгей. Ол К1С1 кетш калган кезде 613 тым-тырыс отырамыз. Ондай кезде К1С1НЩ аузыиа ерел1 сез де оралмайтын коршедь Мен элсш-элсш сагатыма караймыи, дэл осы сэтте сагат Т1Л1 де бурынгысынаи шабандап калган тэрвдк ©мфге келер жас нэресте, Бетпактагы бас котерер торт юсппц б1р 1н ауыр азапка салып, онын эмфш кауш дейтш туц- рыйыктын жар жагасына такап тур. Б1ЗД1 де урей кама- лай бастады. Далага шыктык. Баягы дауыл, баягы улы- ган боран. Байтак Бетпакты керемет б!р толгак кысып тургандай. Тан атты. Ауыз белмеге Шэрбан жецгей «Шуйшип- леп!» шыкты. Б13 Улбосыннын халш сурастык. Торп бол- меге юрсек дуние еа'пн жака рана ашкаи нэресте емфге ез ектемдшн журпзбек больгп, катты дауыстап жатыр екен. К1С1 елиргекелгенде ез сыбагасын талап ете кфедк Кшжене сэбидщ уш каншалык нэзш болса, оньщ кыймы- лы каншалык элаз болса да даладагы сарынды долыныц уш’нен де, кыймылынаи да басым жаткандай болып сез1Л- д\\. Бупнп Бетпактагы жет1 юсйпц б1р! — Бетпак пер- зенть Улбосын катты кыйналса керек, ош кукыл тартып, су- лык жатыр. Бфак, соншалык ауыр халдеп ананыц ойыи бвлетш, ец иэзп< сезшдерш оятатын бф рана унбартэрп- Д1, ол ун—сонау жаткан сэбидш уш. Ол Шэрбан жецгейд) кабагымен гана шакырып, эр сознин арасыи узш сойлеп, ест1лер-ест1лмес дэрежеде: «юшкентай... жылап... калды... гой... Емшейш бе?..» дейдь Ана жанын жалынды созбен баяндагаи талай шыгарманы окыган сдш. Бфак, солар- дын жан терберлш касиетш дэл осы бф ммнуттерде гана 137

суйг!-\\Гкелед! КЗЖЫП Калгаи анапы «ушактап турып Ертсц жана жыл. Елу бфонош жылдыц соцгы сагат- тары Ьэрьм13 стол басында отырмыз. Кецеам13 бопеге ат кою. Ьетпацта ер бала туса койылатын «Бораи», «Дауыл» «.Аяз» I•эр!здI аттар квпекен. Бфак, булардыц 61 р1 де боз- Л'Н' °эпеге лаооыксыз. Б!р5мрзге унаганы екй-юшмоздоц коц- .пне коноайды. Алгашында балага ат вдеу ермек корпу­ се де бораздан кешн кажыдык. Елекец мыиадай усыпыс жасады: Радионы сейлетелок. Ец алгаш аталгам омел атьш бепеге коялык. Б13 бул пIк!рд! тугелден колдадык. Мен прнемншт сой- летоп Ж1берген1мде, Алматы дикторы: «Социалисток ецбек Ер! Райхан Асанова жолдас микрофон алдында», дед:. «Бепеноц аты Райхан! Райхан!» десш уйдеплер ду сте тус- то. Ранхандьо ат койылуымен куттыктаи бфсыпыра куло- сш, мэз-майрам болып калдык. Бор кезде Москва дикторы: «,.Л\\азф Кызыл алац... Кремль мунарасындаты сагат уно...» деп хабарлады. Бу- к!л елмен 61'рге, суйоош астанадан алые Бетпакка жеткен таные унге кулак, тосгык. Сагат он ек1 сокканда «Суопкто достар, совет азаматтары, ецбек майданыныц ерлеро, жа­ на жылда жаца табыстарга жетелок!» деген куттыктаулар айтылып жатты. Отан журеп Москвадан шыккан осы 61 р ен жылы, ец асыл, ец ардакты сез аркайсымызга арналып айтылгандай болып естолдо. Бетпактыц перзепт!, кулазы- гаи елсоз елкеоп кыстаган жетоншо кос!, кундактагы Райхам да козон ашып, осы бор куттыктауга мен ортак деген то- р1зд1. Дэл осы б5р минуттар ушш сактаган жартылыгын Шэрбан жецгей де кош’лдене ашып жатыр. «Б1зд|ц бэйбР шеиоц сараидыгы да пайдага шыгады» дсп, Елекец бурыл муртын сымпап койып, кошкеоое коздерои сыгырайта кулш- дейдо. Балалар конфетага карык больно калыпты. Бадер бор1моздо боргмоз жаца жылмеоо куттыктасып жатырло ыз. Алгашкы бокалды советик Отан ушш котердш... Боздпо, Бетпактагы жаца жылымыздыц алгашкы сагаттары осы- лай отто. 5 Тунде кар жауды да, тацертец кун булыцгырлау бол- ды. Ашык кундердеп одет!м бойыооша епспк далаиы ара- лап кайтуга, кар калыоодыгын, жер кыртысыныц темпера- 133

турасын бакылауга шыктым. Оресе каткам куртж карлар К1С1Н1 еркш кетерш кетедк Тумде жауган улпа кар гама курпктердщ бетшде сусып жатыр. Аяз бугш де катал. Iш- тен шыккаи жылы дем кеудеце кырау болып ката ка- лады. Менщ богелгам аз болса керек, 1лгер1 карай журе бер1пп1Н. Бойым муздагандыктан тым шапшац жургенш- Д1 де ацгармаппын. Ушм&ден ею километрдей кашыктап кеткен1МД1 аягымнын. астынан жаяу жорга журе бастаган- да рана байкадым. Мен кейш карай беттегеншде уск!р!к демд1 суык жел устшдеп калым. кишнщ кез келген жерь нен шаншыла кадалган суык найзадай ©те шыкты. Сура- пыл борам басталганша уйге жетш калрым келш, бар пэр- меншмен жугфе жонелдш. Суык шекеден ©тш барады. 1шш тарта сорып, удей тускем усюрж 1лгер1 баскам аягым- ды кейш кетфш, кеудемнен сусырам кеуек карды уйткыта уй1р1п аспан астын карлы куйын кезш кетт!. Тек бвдщ ес1кт1н. алдынан ©тетш ©зек бойыма жеткеншд1 бьлемш. Боранра карсы караудан да калдым, шегшндектеп долыга арка тосып келемш. Желкеден элд1 бфеу тушп калгандай, кейде дауыл екпйй ыкка карай дедектете жонеледк Ем;и етпелеп жатып, енбектеп жылжуга кештьм. Крйын-кои- шыма толган кар азап унлн артылган косымша жук тэргз- Д1*. Шын арпалыс енд1 басталды. Шамалауымша уй мем арамыз бес жуз метрдей. Бфак, манайы.мда ен.1тем.е кврш- бейд1, алра созран ©з колымнын. ушын еркш болжай ал- маймын. Айрайлаган ун1НД1 ©з кулагына да типзбен долы дауыл кемейще кайта куып тыгады. Уйдегшердеп кемек кутуге де болмайды. Олардын далага шыккамы кайтып уГп'н таба алмайтымы да кумансыз. Арынды борам меш ул­ па карра орап, Бетпактыц алые адрарларына ала кашкы- сы келедк Азу т!сш аксыйтып, борамга косылып, азамын. жырым жьузлап, дол касымда ажал дерем камдыбалактур- гаидай. 1лгер1 карай екбектей тусемш де, бетьмд! койпыма тырып дем аламым. Сол сэтте мешк жел жагыма уйлык- кан кар тобемнем сыйпап кетедь Жаидэрмем рым бас кв- теремш де, алдымдагы куртжтш уетше куламггай кулай- мын,дем!.м таусылып дем1ккенм1е 1лгер1 карай енбектеймш. Егер желге бара жатып ашык ауада демпци 1 шIне тарт- сац, уск!р!к кен.Сф1КТ1 жарып Ж1бере жаздайды. Сол се- бептен бауыр жазып енбектеушнен, басыммем карды су- 31п мардымсыз жылжуым коп. Кун екенш де, туп екенш Де айырудан калдым. Б1р кезде алдымдагы бип< карга кн- 130

жыиып, калыцныц кушарынан ззер шыктым. Жан-жагым- ды сыипалап алга умтылганымда колым бф кабыргага ти- гендеи болды.Унге жеткеншд! енд1 бшдш. Бфак уйдщ кай жарындамын? Есж кайда? Уйге суйешп орнымнан тура берщ сд1м, уиткый соккан карлы куйын кайтадан алып урды. Кайтадан басымды котергенде козш терезенщ жа- рык сэулесш шалып калгандай болды. Бул б 1зд1 н, уйд1ц шырыс жактары терезесшен тускен сэуле едк Енд1 есжке карай енбектедш. Жана рана езшд1 жутып коя жаздаган карлы таура тап болдым. Еспсп кар басып калыпты. Енд1 сол куртжтщ кенересшен кеулей кфдш де, ею колыммен ш казуга юрнгпм. Бф замаидарда ш туб1 тактай еспже келш тфелдк Бар кушшд1 ею жудырыкка жыйып, еспсп сабалай бердш. Меш жоралтып урпшсш отырран журт ауыз белмеден шам алып жабырласа коридорга шыкты. Менен баска б!реу осы бораида, байтак Бетпактьщ орта- сында, мезп'лшз уакытта есж кагатындай, Елекек «бул кш?» дед1, «К1М1НД1 кой, тезфек ашсайшы!» деген Шэр- бан жекгейдщ уш кулагыма емю-емК кана келедй Табал- дырык тубшде, кар астында жаткан меш коре сала Ул- босын колымнан тарта бастады. Осыдан кешнг! уакыйра- ны мен бйтмеймш. Бойым салрырт тартып, уйктап кеткен сыяктымын. Кун1 бойы арпалыскан ен кайрат меш тас- тап кегп. Сенерщ мен суйенерпин коргенде бонда барын- ды жыя алмайды екенсщ. Бфеуге иек арту — озпгде бар­ ды ешфш, масыл деп аталатын жан иесше айналу екен деп туйдш... Коз!мдI ашсам тосскте жатыр екеимш. Уй шпндеплер урпглсе мешц бетше карап отыр. Куларымда ызындаган айбарлы ун тур. Канша уйктаганымды, пеше тэулж сан- дырактаганымды, канша кесе су ппкешмд!, неше тун ку- шп-жанранымды ©зш де бшмеймш. Кфгнпмде ауыр бф- деме туррандай, кайта жабылып кетл. Коз ту61 суырып ба- рады, шекеден кадалраи ине кезшшц карашыгына кел1П шаншылраидай. Тобемнен коргасып куйып туррандай, ба- сым мэнплж котерклмес батпан тэршдй Саусактарым мен аяктарымиыц басы эр! жылы, эр1 жумсак бфдемеге ора- лыпты. Елекек колыиан б1р кесе салкын суды сшфй! са- лып, коз жумулы куйде тосекке кайта жаттым. Бораимен арпалыскан сагаттардын слеш коз алдыма бфтшдеп келе 140

бастагандай. Касымдагыларга бфдемелерд! айткым да не­ дель б]рак. сойлеуге ткддщ нке\\п жок, козгаларга дзрмеи де жок... Мше, осы халде, сол тосекте табаны куректей жыйыр- ма бес кун жаттым. Боранга аяк пен колда гы тыриактар- дык ек!С1Н берш, ек1 бет пен мурын ушын тулетш, бас аягы б!р айдай тосек туткыпы болып, бугш рана тыска шыктым. Алдымнан Бетпактын колбей жататып жазык даласы кездескен жок. Есжтен шыккан бонда тобеа де, кабыргасы да аппак кар, кара коленке туннельге шрдш. Елекен уйше де, мал кор а га да кар астымен катмасатын болыппыз. Туннельдщ буланка карай шыгатын ес1Г1 жыл- тырап кана коршедк оны да унткый соккан бораи злсш-эл- сш бггеп тастайды. Ек! уйдег1 бас котерер уш К1с! ещи сол бфкшжене санлау уипн, Бетпактын даласы мен бЬдщуй- 1м 13 арасындагы жалгыз есж ушш арпалысып жатыр екен. Осы арпалыс февраль мен март бойына дамылсыз журт жатты. Тыкая келе оган мен де араластым. Туннельдщ туркы созыла келе сырткы ес1ПМ1*з булак басынаи ашыла- тын болды. Боран толастаран кездерде тыска шырып, уй- 1М13Д1 басып калган куртжтщ тебесшде турып тощрект! шоламыз. Бетпактын байтак даласындагы барлык карды ашулы боран бвдщ уйжпздщ устше экеп уйе салыпты. Уск1р1к долынын октемдтпен ыгыр болтан кар атаулы 613- Д1 паналаган сыякты. Манайымыздагы кыркалар мен док- дердщ тебеа жап-жалакаш, октустшке карай колбей жат- кан кен ацгардын'бойында б1здщ егш-жайдаи баска жерге кар турактамапты. Б!з терезе тустарынан да туннель каз- дык, оларды ашык кундерде тыска шырып кана аршый- мыз. Ун маньшдары ашык кыраттардаи баялыш пен кара жусан шауып кайтатын да кундерппз бар. Эйткенмен уй- ден узап шыруды тыйдык. Орталыкпен байланыс узшгеише тортпшл ай. Б1зд1 ул- кеп емфмен уштастырып турран тек радиоприемник. К,ар астында калгандыктан баска каушмж жок. Ауык-ауык удере согатын бораннын кашам тынары мэлшаз. Меищ ермегш кггап оку. Елекен туннельдщ талай кабыргасып унги казып злденеше куыс жасап ж1бердк Ат кора, ИТ кора, кен кора дегендердщ саны коп. Б1з туннель бойьш аралап шыккаида: «Бул Елекен мет])осы» дейм13. I ыстагы боран енд1 алты ай сокса да абыржыйтын емесшз. Тек кар ерненде не болары белгшЬ. Бетпак тургыпдарынын М1

еиД1П энлмесппц азекпа де осы рана. «Б|зд! топай суы оасар дешпс1з? Куншц к©31 жылт еткен куш бул кар Бет- пактын жумырына жук та болмаиды» деп Елекец оз бол- жауын ортага салады. Су астында калмаймыз дегенд! мен де колданмын. Каншама каИар токсен де жещлесщ, арсыздыгын мен айласыздырынды мойында, Бетпак* дей.\\нз. 6 „.Бурынгы болжауларымызра караранда Бетпак, кокте- М1 быпыл ерте шыкты. Апрел ьд1 к торт-сестер 1 нде кар курт ер1Д1 де, маужыраган кектем кундер! куак дал а га да жан КфГ13Ш Ж!берд1. КуЗД1Г1М13 ДурКфСЙ КОТерШДК Коктемде жыртылран жерге де егш ектш. Не бары уш гектардай жерге донд1 дакыл, мал азыгы, бакша жемштерш кос- канда, жеттс уш есшджтщ тукымын ащрдж. Булак суы ег!СТ1Г)М13Д1 суарып турура еркш жететш. Мен узак кунге ог1с басында боламын. Бетпакка туцгыш рет егш шыгар- ?ан эрбф кек сабак пен эрбф жасыл жапырак мен ушш соншалык кунды тэрНдк Олардыц бэрш де анызакка куй- дфп'м келмейд]'. Бз'р сабактын балакына тускен саргыш тацбаны корсем, уйкы, кулю дегеннен бфжола безшетш болдым. Эр атызра баратын су жолын аршуды да аякта- дык. Майдын беа кути бфшни рет егшге су бердш. Сол куш кешке таман оцтустжтен келетш жол бойын- да бIр машина кершдк Жет1 айдаи берг1 бждщ мекенЫз- ге келген тукгыш конак осы. Бетпак туррыидары машина- нын алдынан шырып карсы алдык. Сол куннен бастап Бетпакка шабуылга шыккаи достар тобыиа кайта косыл- дык,- Б13Д1Н кыс бойындагы корген азабымыз Улан бел мен Алматыдан келген достарды кергеиде мулдем умыт 60ЛЫП К0ТТ1... Мендеп калындэптер бетше тускен уакыйгалардын же- Л1С1 осы гана екен. Достар тобыиа косылган сои кунделж жазуга да салаксып кетсем керек. Доптер бетше туспеген, тек есшде калган соцгы уакыйга мыпау. Кузде егш шсть Тожрибемкз сэгп болып аякталды. Ек- бегЕшдш жемкнн Улан белге талай машинамен аттандыр- дык. Дол осы жерде отырып бетпакта оскеи ала карбыздык алгаш шскен бфеуш тклдж. Юшкеие сэры кауындарды Камкалы мен Жотабай уйге тасып журдк Алгашкы кар- быздыц дэмш таткаи такта, Елекец мерейлене кулш: 142 !

— Бетпактыц карбызын гапа канагат етемш бе? Му- .1 ;: ныц алмасы мен жузшш кашан жеймйз? —деген едк Б13 енд1 Бетпакка алма мен ерж, жузш мен шпе агаш- ; тарын ес1-руд1 долга алдык. Мен енд! С1зге «Ак арал» де­ ! ген жерд! корсетейш. I •; — Ол кайда? ;: — Шу бойында... !' : ! Г ; ; ■ { |

Сафуан Шаймерденов АЛРАШКЫ СЭЛ ЕМ (Очерк) Ецбек суйпш халкымен, астыгымеи данкы кеткен кед де бай Кубаньда картадан унем1 атаусыз калар Тбилис­ ская дейтш белпаз бхр станица бар. Быйылры кеш келгеи тын. кектемнщ тым ерте бф шарында сол юшкене станица- дан аудандык комсомол комитет!не уш кыйыкты б!р хат келш тустк Сыя карындашпен батыра тартылраи кок сы- зыктын астында «Тбилис МТС, № 19 трактор бригадасы- нан» деген аныктама тур. Арыз иеа де жеке бф адам емес, сол № 19 трактор бригадасыныц 031 екен. «Б1ЗД1 Казакстанга ж1берулернизд1 сураймыз. Кайда журсек те мундагы аброй данкымызга дак, шалдырмай- мыз. М 19 трактор бригадасы» делшген ол хатта. Содан кейш жет1 адамныц колы кой- ылган: Бригадир — Н. П. Павленко. Бригадирдщ кемекшю — И. А. Семенец. Комсорг — 10. М. Кудахтин. Тракторшылар — В. В. Шумаиович. Н. И. Лагутин. И. В. Примаков В. С. Мясищев. Плек кабыл алынды. № 19 трактор бригадасы кара- уындагы бар техниканы МТС-ке ©тшздь 0зпмц улкеи семьясындагы ушп-барандысы мен бойдак.тарыи, бала- шагаларын алый алые сапарга аттаиды. Осы семьянык кенже кслйп болгалы журген красио- дарлык к'цикеие Люба заводтан ек! кунгс руксат алый кел- 144

Д1. Жацагыларды ек!-уш станция бойына шыгарып сал- | ды. Айтар С03 таусылып, жас кыз сыры семьяра танык 1 болса да, Люба Виктор Шумановичт1 оцашалап тамборга алып шыга бередк Ец эуел1 кок кездерш Викторра сонша- ! лыкты ерке де нэзж кадап сэл турды. Содан кейш Люба- нын онсыз бшк екшеа котеркле бердк Узын ж'нтгпц мой- нынан айкаскан ак бшектер Виктордыц басын томен ец- кейттк Ыстык ершге ыстык ерш басылды. — Кут. Кеш1кпей мен де барамын,— болды Любанын оны онашалап алганда бар айткан созК Суйген кызыныц ыстык лебше шарпылган жас Ж1пт толкына сейлсдк — Люба, Любочка, келер болсац, кеп куттфмей тез1- рек кел! Дал осы сэтте булар отырган купеде ерл’1-зайыпты ере- сек ек1 адам бф-бфше кезек кол созысып отырды. — Вере туршы, езш окыйын,— дейд1 кексе ойел. Со­ дан сон телеграмманы бфесе тумсыгына таяп, бфесе ко- лын 1лгер1 т1к созып алыстан суз1ле карайды. Жасаураган К031Н суртедк— Кез1 куррырдыц квмю1-ай. — Айттым рой, кормейсщ деп. Бер*1 экел, езш окып бе- решн,—дед1 Илья Артемович Семенец. Жубайына кыр корсете сейлегеншен, оныц 031 де телеграмманы бфде К931НЩ алдына экелш тесше карайды. Бфде алыстатып К631Н1Ц эр кырын салып азап болады. Ерл1-зайыпты адамдар б1р1нен-б1р1 кызганып отырган бул телеграмма Кыйыр Шыгыста армияда кызмет етш журген баласынан келген болатын. Ол да мерзшд1 жылыи отегеп соц, Казакстанга, эке-шешесйин, колына келетнпн айтыпты. Ал, узын бойлы, атжакты Николай Лагутин терезеге карап, сырнайын алдына койган калпында уназ отыр. Те­ леграф баганалары зырлап кейш калып барады. Оныц ойы да, жас журел де алые болашакка асыга та рта бере- д'к Мумкш оны суйген эзфше бейтаные эдем1 кыз сол алые Казакстаида мунын келуш асыгыс купп журген болар? Кш б1ЛСШ!.. *** Казакстанныц солтустшнде жаткаи еск! Петропавел каласы жайлы, жалпы казак халкы жайлы олардыц маг- луматтары тым кедей болып шыкты. Жол боны бфеу рсс- 10—Коктсм лсб! 145

пиИ'пллаАа шыгатын газеттерге, екшила улкен сонет эн циклопедияшндаш «Казак ССР-ы» деге,, такырыпка ...Поезд улкен кешрден ©тть 0зен оратытып кеткен жалпак жаркабакта кед аумакты камтып жатка н кала ко- ршд1.1\\ала устшен шаншыла шыккан жшдебшк лардан тутш будактайды. муржа- — Онша К1шкене кала емес екеи той,— дед! терезеге ушлгендердщ бфк Кейбфеу Т1ПТ1 бул ещрде гул осед1 деп те ойламапты. Пешее де оларды каланын. жас урпактары карсы алды. Бес-алты жылда б!р рет болса да осы б!р кектем шагыпда аяк, астынан дурл!ге, копарыла тулап, оцай ашулаиар, ал ■ жаз айларында кез келген жершен кез келтенге еткел бе- рш, он.ай жуасыр тшкене Ескч езеншщ табаиы эл1 де коз- талмай, кыс демш эл1 де езшше, кысша кец алып жатса да, кыздар жауказын гулш кушактай келдь Б5рш-бф1 бу­ рый кермесе де, ецбекте таные, жылы да етене колдар ай- касты. Журекке тым ыстык легт, дэмд1 сездер сейлемдь Жастар кубаньдыктарта оз каласынык ец жаксы жер- лерш аралатты. Улкен стадионын, салынып жаткан мако- рон фабрикасын, данкты сыра заводы мен алып ет комби­ наты» корсет'. Театр мен музейге апарды. Булы моно]а да умыт калган жок. Жаксы демалыстан кешн бригаданын кайда баратыиы да мальм болды. *** Тын туралы айтылган тын сездер де кеп. Копарылода- гап сол жосатты тындардын 631 идей айтылмаган тын ой- лар да кеп. Тынга байланысты эркш ез келешепн езшше кургысы келдк Б!р!н!н, ойы отбасындын шагыи болса, екйшлешш сол кен даланыц ез1 идей кеиге, теренге тарт- ты. Шалкый тартты. Петропавлда сол бригаданын бригадир! Николай Пав- ленко сырттан келгендер туралы жайлы, жайсыз кеп сез- дер ест1Д1. Букьлхалыктык улы козгалыстын атын жам 131- лып, 631Н1Н не бф кемтар да, арамза муддесш куып кел­ гендер де, немесе адам дегеи атна лайыгы жок бурынгы хайуан юдерш жасыру ушш келгендер де бфеи-сараи бар екен. Тш бетен болса да, ойы тогысар, журен бф жергшк- Т1 халыктын олдеб]'реу1 алдебф ажуа кулкшен «алп Ку- баньиан келгендер ме, эй, соларды койшы!» десе, кандай Мб

I I ауыр. Мумкш, бул сырттаи, онашада айтылар, мумкш Павленко оны ез кулагымен естшес те. Б 1рак, оцпме кш- Н1Ц естш, кшшн, еетшеушде е.мес, экгше сол создщ шы- руына Т13Г1Н боларлык. жагдайда. Николай осьшы онлады. I бл 031Н1Н кемекшю Семенец пен комсорг Кудахтнп/Ц онашалап алды: — Осы тын деген 1М13 не? — деп туйеден тускендей етш ол кенет сурак, койды. Ересек Илья Артемович пен жасосшрьм Юрий унсН рана бф б1р!не карасты. — Тьщ дегенЫз миллиопдаран пут астык,—дед! Илья Артемович бфаздан кешн. Оны Юрий де костады. — Жок,— дед! Николай Павленко.— Тын. дегеш.\\пз эрг астык, эрг достык. Бьз осыпы урынуы-мыз керек. 1\\у- ‘ баньдык атымызды, данкымызды сактауымыз керек. — Сез бар ма!—дед! жас пен кор! катарынан. *** Осы ойды олар темф жол бойыидагы соцры Мамлют стапциясына келгенде айтыспай-ак бекгге тусти Тын. де- гемн'щ не екенш де енд1 рана туешгендей. Ол жайындагы бурынгы самрагыш ой-арман, кезге елестеудщ бэр! де еи- д» кемеск1, ала шэугш тартып калды. I Осы б1*р к!Ш1Г1рьм станцияныц будан ею-уш ай бурын­ гы жагдайын айтса, кермегеи адам танымас та еди Келш жаткан адам мен техниканыц кыян-шеп жок. \\стше кыянчкыйлы жук тиеген эшелоидар бф-бгрже май­ дан тфесе тур. Улы кытай корганысы сыякты темф жол бойын бойлап козс!з алыска кете береди Курамалы унлер, кошпел1 асханалар мен палаткалар, ур жаца тракторлар мен машиналар, сока-саймандар осы станцияда алып шо- гыр жасаган. Сол шогыр жан-жактагы тын далаларга жайыла тарала шырып, шубам, кете ‘береди Алды кек жмектен эр5 асып кершбейд1 де. Тыц даласыныц етек-женд де кец. Адамды да, техниканы да жутып койып жатыр. Жен-жосыгы жок курдым жутыс емес, бфак. Сол куш коз алдында кек жиекке батып жатса да, сол даланыц эл- де б!р нуктесшде жаца шатыр тшшп, жаца тутимштсри Л1п жатканын жаксы тусшесщ, кезщ жетпесс де ойша ту­ сшесщ. Кубаньнан шыккан № 19 трактор бригадасы да сол улы аукымныц шлиде кек жиектси ор! асып, тыцга бет 10* 1 17

алып барады. Буп'п болмаса ертон бф кел жагасында, не шр агащ койнауында олардыц да косы кетершп, тутпи будактанды. **$ Преснов МТС-Н1Ц орталыгынан шыккан бес жаца ма­ шина туе кезшде «Сталин жолы» колхозына кел1 п жетп’. Павленко мен Кудахтин отырран алдынгы машинаныц мандайына жалау шнген. Кектем желшен ойнап желшл- дейдк /КелП1лдеген сайын бормен жазылран торыз цифры Н1Д бфде тай туякты таякшасы, бфде имек сыйракты шен- бер1 кершш калады да усак толкындарга сунлп кете бередк Эртурл1 кшнген ауыл адамдары жаца келгендерд! кор- шап алды. Бара-бара топ курамы кобейе бердк Ашытпай шарген таба нандарын, жумырткаларын алып усынып жаткандар да бар. Кеб1 орысша сейлеп куттыктап жатыр. Басына ак жаулык салран бф картандау эйел келш, Т1ПТ1: — Тын. конысы кутты болсын!—деп орысша сейлеп Павленконыц колын кысты. Улкен-шпп бэрпйн де ез ой- ларын орысша, украииша сейлеп еркш жетшзш туррап- дарыиа келунплер тым тацыркап, тым риза болып калыс- ты. «Тег1 бул тещректег1 орыс, украин селендершен база­ ры, шаруашылыры араласып кеткен рой ездершщ» деп ойлады олар. Сол сэтте астына сулу жирен ат мшген желкел 1 б!р жуан келдь Кушагын аша, куле келдн — Э, кош келдйиздер, бауырлар, кеше сорыс кезшде халык басына ауыртпалык тускеиде бН, казактар, шздер- ге, кубаньдыктарра, украиндыктарра барып, ез топырагы- мызды жау табанынан коррасып едш, енд1 мше Ыздер бей- бгг кунде кемекке бшдерге келш жатырсыздар. «Карыз- дар» болып калмайык деп етегел! келгеназдер рой, жарайды, ерлерш,—деп эзшдеп шешен сейледь — \"Мше, мундай адаммен жу.мыс штеуге эбден бола- ды>—деп койды ез тустасыныц сезше риза болран Ильи Семенец. Жирен атты осы «Сталин жолы» колхозыныц предсе- дат-ел! Жолмуханов Мухаметжаи екен. Мухаметжан кыска, кещлд! таныстыктан коп!и тше шаруашыльщ мэселесше квит. Куш бурый белплеигеи 148

': тфкеущ1лерд1 экеп таныстырды. Содан кейш трактор бригадасын жада мекенге бастады. Кала шетше жакындаганда кадылтыр шатырлы бшк уйдщ алдында турган Кызыл койлект! бгр жас кызга Ла- ? гутиншд кез1 тусп. Ол бф сэтте машинасын токтатты да секфш тусе калды. Енд1 караса кыз жок. Райып болып кеткендей. 'Лагутин еркш басып уйге беттедк Есж 1штеи жабылып алынран екен. — Ашьщыз,— дед1 Николай акырын рана. Таза орыс тшнде сейлеген кыздьщ жЫшке даусы шыкты. — Озге не керек ед1? — Болса, сусын берсендз... — Сусын жок. т Лагутин ес1кт1 канша какса да, енд1 кайтып кыз ун катпады. Ан-тад болтан Николай машинасыиа оралды. Жол боны ол райып болып кеткен Кызыл койлект1 казак кызы туралы ойлаумен болды. г *** Тыц палаткасы Сарыбай сорыныд децшен кетерши. Каракшылар койылран кед жазыкка колхоз председател! салмакпен колын алтедк — Кектемде улестерйизге тигеш осы рана. Комсын- сацыздар тары да косамыз. Кубань астыкка бай болса, Казакстан тыдра бай екенш бмеаздер рой. Уэделесш дос болмаспыз, достастырар едбек болар. Кажет нэрсеш уа- кытымен табармьгз. Шын табысты болыдыздар. Жана келгендер бул свзд1 калткысыз кабылдады. Сол такта ауыл жактан ауыр жукт1 бф келж келш жегп. Тыц коныска деген азык-тулж туаршп алынды. Кед да- лада кед дастаркан жайылды. Тургын адамдармен жак- сы эдгше басталды. Колхоз председател! колхоз жа- йын, агроном жер жайын айтты. Казактар домбырасын шергп. Кубаньдыктар сырнайын ойнатты. Тыд даланыд тесшде ерюн куанышты би кетп. Улттык тамактаи кейш улкен сырлы аяктарга куйылып кымыз экелшдк Ш©лдеп отырган Лагутин эуел1 тусше алмай калды. «Осыишама улкен ыдыстарды толтырып сут бергеш неа, бузау деп отыр ма ездер!?» деп ойлады. Сонда да эдет сактап, сыр­ лы аяктыд шетше ерши типздк «Жок, сут емес, ашкыл- тым бфдеме.» Ол аякты еппен алдыиа койды да касыида отырган ©з 149

•пркеуина бужыр бет Ыурахметов Тургынныц кулагына 1 енкейд1: I — Бул нендей 1шшд1к? — Бул кымыз. Биешн суть ) Николай туане алмай калды. А — Кмус дейсщ бе? — Кмус емес, кымыз. Кэдушл кала сырасы бар рой, сондай. Лагутин аякты кайта кетерд1 де кымыздын дэмш кай- та татты. Содан сон «жаксы йшмдж шыгар езЬ> деп ок­ лады. — Мае ныл тастайтын болар? Тургын кулд1: — Ею-уш шелепн 1*шсец, эрике, мае етедк Ал, бф-ею аягы ештене де болмайды. 1шш кой. Николай «етф1к айтып отырган жок па екен?» деген- дей Тургыниын кескйпне б!р карады да, кудпт ештене бшшбеген сон, шара аякты басыиа бф-ак кетердт — Жаксы сусын екен. Сонымен бул дала сырасы рой, солай ма, Туррын? Туррын кулдк — Я, дала сырасы. Николай туррын халыктын жатыркау дегенд1 бкпмей- Т1Н тым конагуар халык екенш осы алрашкы кездесудщ езшен-ак ангарды. Сол ниетше кайшы жалгасып, манаты Кызыл К9йлект1 кыз тары кез алдына келдк «Элде казак кыздарынын жтттерге кер-шбейтш салты бар ма екен?» деп ойлады. Кыз жайын тары да жанагы неш болса, со- ны кажымай туешд'фе берпш, аккещл Туррынына айтты. Туррын ойланып калды. — Мумкш емес ол кыздын жасырынуы. Ол б1зд1ц атаулы мугалшииз. Орталау мектепте сабак бередк Окытушылар институтын бтрш келген кыз, мэдениегп кыз. — Кудай акына, шин айтам. Сусын сурайын деп сс- кфш тусе калдьгм. Енд! карасам кыз жок. Райып болгап. Ес1Г1н де ашпады. Туррын енд1 арынан жарыла сейледк Жасыратыны жок, эдепюде сырттан келгендер- д*1Н кейбфеулер1 бейбастактык жасады деп естщж кой. Сеш солардын бф| болар деп терю туешш калган болар. Асыкпа, К1МН1Ц кш екеш енбекте квршбей ме! Енбек адамына угынысу кыйып да емес. 150