Көктем лебі - 1954

- -X - \\ *К. ) & т ЛЕБ1 * : ; АЛ МАТЫ-1054 . г Ж&Ш т

в (Л9 ы-л шар^р атылыгына сознал га н ис ы и н а к,) ■ I ..... ... ........... ^аза ктын .Мемл. екеж *п 1к СКв^зке*» д&ебием Э^аспасы АЛМАТЫ -1954

Сдбит Муранов БАКЫТТЫ УКРАИНА I. Орман б е л д е у л е р 1 1953 жыл. Октябрьдщ 8-1. Одессадан терКкейге бетгеген жол белестенген, орман- сыз, жалац далага карай тартты. Кара тедНдщ бул жак бетшде сентябрьд1 орталаран кодыржай зделп шуак, бу- гш де кулшсфеген кескшш езгертпей, сарымданран кед далага шырайлана карайды. Жана гада сонау арттары белеске жасырынран ырраладкы кара кек тендз, б1р ай бойына жанды ракатка белеп, толкыны тербей уйктаткан, тербей ояткан мейршш еске туаргю келгендей, сол жак,- ( тан ескен жумсак самалмеп, саумалдау исш желпе жум- I сайды... КНркш, Кара тендз, демщ ракат-ау! — Слз, бурым Украина даласын аралап па едпйз? — деп сурады медей, Одесса обкомыпыд эдебиет жэне ис­ кусство бельмШ1'д медгеруш1С1 Виталий Зиновьевич Нес­ теренко жолдас. — Жок,— дед!м мен,— тек поездыд терезссшеп керге- нш болмаса, машинамен булай аралаган емен. Алгаш ауылшаруашылык техникумын бтрт, кешн Одесса университетнйд тьл-эдебиет факультетш бтрген Виталий Зиновьевичтщ тарихтаи да бфаз мэлшет! барын сезшеи адрарганмыи. Оиыд мшезшде, Украина халкына тэуелд! ойнакылык жэне калжыдкойлык та бар. Сол мшезше баккан ол, мурны кодкактау келген кескшш ку- лшарете маран бф карап ап: — Ендеше, б)'з азд1 бул далада ед кемшде бф ай ус- таймыз,— дедь Шынында ксд-байтак Украинаны аралап шыру уилн бф ай емес, элденеше айлар керек болар сдь Нестеренко 1* 3

жолдаска соны айтып ем, ол калжынды тусш еалмак,- тандырып алды да: — Кара тендздщ бул бетш мекендеген б!здщ кунгей славяндардыд жер! мен ел!н мына жары тевандардан, мына жагы татарлардан коррап, карулы колдары талай жорткан даласы осы!—дед!. — Кеп гасырларра созылран тэуелаздщ курсе!,— дедт ол Украинаньщ еткен тарихын кыскаша шола келш,— будан 299 жыл бурын, Украинаньщ туыскан орыс халды на ерюмен барынып, мызрьшас панасына шрушен тынды да, кед Россияныд тардырына 61'рлесе жауап беретш кушт'1 елкешд бгр! болды. Сонда ес1ме тустк Богдан Хмельницкийдщ бастауы- мен Украина халкыныц Россияра косылуына 1954 жылы уш жуз жыл толады екен, бул иг!л!кт! датаны, Украина халкы 1954 жылдьщ басында зор мерекемен втк1зуге озтр- лешп жатыр екен. Тарпхы сонша кед болганмен Украинаньщ Кара те- Д13 жак даласына Социалист Улы Октябрь революция- сына дейш кут б!тпеген кершедт, сондагы бф себеот — су- сыздык. Тенлзге кеп тфелген бул кед елкеищ ©зен!, кел1 жоктыд касы екен, жер астыныд дымы алыста жатады екен де, кудыкты теред казбаса, су шыкпайды екен. «От арык, су сем1з» болуы атам заманнан бузылмай келе жат- кан шыидык. «Су кайда болса, кут сонда. Сусыз жердщ оты арам». Осы зад 613 сыйпаттап отыргаи Украина да­ ласына да мерит басып, шелейт далага, совета'к дэуфге детин женд1 ел мекендемептй Бфак, бул олкенщ топырарыныд куиарлыгы гажап екен: 613 журш келе жаткам асфальтт! шоссенщ еш бе- ттндег! жыртылгаи егшдтк жерд!д кара топырагы, сол куш аспаннатт жаркырап караган куншд сэулесше ша- гылысканда кара паибархыттай кулпырады. Бул — Укра­ ина даласыныц каз'фг1 бейнесП.. Одессадан 50—60 километр шыга, жол бтзд! Курисово- Покровское аталатын сслога экелд1. Украина селоларына тэуелдт тткпил ктшкене ак уйлердщ орта тусында, бурыш- тарында жэне твбесшде тшейген мунаралары бар, сургылт туст1 б!р бшк уй кезге ерекше шалынды. Сурастырсам ол Нестеренко жас кезшде окып бтретш ауылшаруашы- лык техникумы екен. Уйдщ тедфегшде жемтсттк жэтге сэулеттш агаштардыд соид1 бау бакшасы... Нестеренко бтздт уйдщ де, бау-бакшаныд да тарихы- 4

мен таныстырды, Х1Х-гасырдыц бас кезшде, дворян ту- кымды Курисов сол кезде болтам б!р согыста ерлж кер- сеткеид1'п* ушш сыйга осы арадан кец жер алады. Сол туста коктемде су агатын сай бар екен. Курисов крепос- тьщ крестъяндарыиа осы сайды бегетед! де, фюлген судам кол жасап, баркынына бакдна ©ареди Ауыз суды ол осы арадан цаздырган терец цудыцтан алады. Курисов кызык адам екен. Б1з сыйпаттап отырран тех- никумныц уйш, откен расырдыц орта кезшде белгш князь Вороицовтыц Кырым жарты аралындаты атацты сара- йына уксатып Мавритан стилшде салдырады. Колем жа- рынан элдецайда К1Ш1 болранмен, квркемдш жарынан, Курисовтыц сарайы Воронцов сарайына бер1се де цоймай- ды. Б1р кезде юрпиш крепостыц крестьяидардыц коз жасымён каланран бул коркем сарай советик дэу1рде ецбекш! халыктыц мэдениет ошарына айналып, Отанра орта 61Л1МД1 жуздеген агрономдар мен зоотехниктер бе- рш келед! екен. Курисово-Покровскоеден шыра, 613 аудан орталыры Березовкара келд1к, 1918 жылы Украина халкыныц атац- ты батыры, большевик Котовскийд1ц нелис басцыншыла- рына катты соццы берген б!р жер1 осы екен. Березовка аудандык партия комитет!Н1ц секретары Хамко жолдас б!зд1 жылы шыраймен карсы алды да, аудан жардайымен таныстыра бастады. Сонда, оныц ерек- ше ауыз толтыра ататаны Тарас Шевченко атындары МТС-пеи сол' МТС-Т1Ц кара.марындары Буденный жоне Сталин атындары ею колхоз. Хамко жолдастыц айтуынша Шевченко МТС-1 бук!л Совет Одагыида ец алгаш ку- рылран МТС-терд1Ц жоме ец кушт1 МТС-терд1ц цатарына жатады, Буденный атындары колхоз да «карт» жэие куцгп колхоздардыц б1р1, ал Сталии атындары колхоздыц ку- рылуы ерте болранмен, еркендеу! кеш басталады. Оныц жайына кей!н ораламыз. Аталган МТС лен колхоздардыц жай-жапсарын кыс- цаша таныстыра келе Хамко жолдас егжей-тегжегп'н бай- кауды ©з К031М13Д1Ц сыбарасына цалдырып, бф рана мэсе- леге К0ЦЛ1М13Д1 ерекше б©лд1. — Улы Октябрь рсволюциясы купдер 1 Ленин кол кой- ган декретте,— дед! ол салмацты уимси,— жер ецбекил крестьяндард!К1 деген едг гой. Осы декрегпц куш!не суйе- 1пп жерге ие болтан Украинаныц колхозшы крестьяпда- ры жерд! цалай кутелш’н кер^ш'з. Баратыи МТС-Т1Ц кара- 5

магынан, аз агротехниканын занына барынбаган б:р суйем де жер таба алмайсыз. БНдщ бул елкеде су азын керш келеаз. Колдан суаратын егш бул арада сирек, кейб1'р жылдары рана болмаса, жанбыр да бул елкеде аз жауады. Су жайымыз солай бола тура, б1здщ жерге егш шыкпай коймайды, ейткеш', 613 агротехниками ойдагыдай колданамыз. — Бфак, мэселе агротехникада рана емес,— дейд1 Нестеренко,— жерд1 канша баптаганыцмен жацбыр жау- маса, онык устше анызак жел есш турса, не береке кала' ды онда? Топыракты анызак, кургатып кетсе оран спи ене ме? Бвдщ бул елкешн анызак жел1 болады, кей жылдары жаз бойына еседк.. Ерте кезде елдщ бул мацайра аз мекендеуше бф себеп — анызак желдщ ег1н ес1рмеу1... — Сонгы жылдары,— дейд1 Нестеренко,— 613/ин укн мет анызакты далаларда желд1 бегеу уш1н орман белдеу- лер1н егу шарасын долга катты алды рой. Б1зд1н Украи- нада, зс1‘ресе осы манайда орман белдеулершде ег1н ос1ру 1С1Н село шаруалары колхозданумен катар бастады. Дэл осы ауданда ол 1СТ1Н калай еркеидегенш С1зге Хамко жол- дас баяндап бере алады... — Оны,— дед1 Хамко кул1мс»реп ап,— кезбен кор1п багалагап дурыс болар... Ауызша айтуымыз мактаныш сыякты кершер... Козбен кер!п таныссак Шевченко МТСнрйн карамагын- дагы жерге ес1р)лген орман белдеулер1 расында да мак- таута турады екен. Березовкадан Шевченко МТС-1 аркы- ды, жогарыда аталган колхоздарра беттесен, кен далага жал-жал боп ескен жпишке енд1 орман, б1р1мен-б1'р1 элде- кайда терт бурыштана туй1С1‘п, кен сарайдын белмел ер 1 сыякты торкезденш кетед1 екен. МТС-т1'и директоры Пан­ ков жолдастын айтуынша бул торкездерд1н 1ШК1 келелп: отыз, алпые, жуз жыйырма гектардан, одам артыры да, кем1 де жок. Отыз гектарлы торкездер ертерек кезде жа- салган екен. Кейш зор тракторлардын айналымына бул келем тарлык 1стегеи сон, берт1и ег1лген орман белдсуле- рйпн 1ШК1 алабы алпые пей жуз жыйырма гектардан алы- ныпты. Егш шыгарраи агаштарды МТС-те, колхоздарда аса баппен куткенд1ктеи, аз жылда зэульм агаш боп тура келген. Оньщ 1'ш1нде тал да, терек те, кайын да, карагай да, далалык уйенк1 де, Т1кендерд1н эр тур! де бар. Солар- дын 1'шшде Ж1ц1шкелеу узынша жапырагы коргасыи тус- 6

тент б1здщ Сырдария бойындагы жыдрылдар да есед! екен. Б1з аралап коле жаткан елкеде орман белдеулерйцк кен торкездершщ ушы-кыйыры жок екен!.. Кай жагына карасан да, жанапайлап жарысып барып, элдекайдагы келденен белдеуге туйюкен орман... Сол белдеулердщ арасындары аладдардыд жер1 тугел жыртылып, топырары майдаланып, кузп епннщ калыддап кеп шыра бастаран. Соларра карап: — Алдары жылдын. бай астыры осы,— дейд1 Панков мастанрандай. — Ол епннщ ойдагыдай оперт кайдан б!лес1з? — де­ ген сураура: — Оран ешбф куманым жок,— дейд*1 Панков.— Кай­ дан болады ондай куман?..— Жердщ жыртылуы да, бо- раналауы да, тукымньщ себьпу! де бабында. Эдетте, жад- быр аз жылы епнд1 жазгы адызак жел курратып кетед!. Б1зде ондай адызакка журер жол жок. Оныд жолын б!з орман белдеулер1мен бек1Т1п тастарамыз. Бул сезше дэлел рет1нде Панков жолдас орман бел- деу1 бар жер мен жок жердщ жыл сайынгы епн шырымын салыстырады да, белдеу1 бар жерлерде ег1и шыкпай коймауын талассыз фактшермен ыспаттап беред1... Ол мадайдыд жолдары орман белдеулер1н жиектей /куредк Сондай жолдармен жуйтк1ген 613Д1Д машинамыз- дыд ашыктерезес1нен, мана панасыз далада уйткыран жел енд! талыксыран масаныд канатыиыд элс!з ызыдындай болып, кулакка эред сез1лед1... Соган карап «ппрк1н, б!з- Д1Д Казакстанныд кед даласына да осындай айкыш-уй- кыш орман белдеулер1*н ес1арер ме ед1!.. Сонда ол елкен!ц де адызак жел! осылай тусалар ед1-ау!..» деп арман ете- С1Д. Ол арманныд алдагы аз жылдыд 1*ш1нде 1ске асуына сенес1Д, ейткен1, орман белдеулер1н егуге туыскан Украи- нада бар жардай б1зде де толык кой... И. Кушт1 колхоздар Бф кызык жайды умытып барады екем1з. Б1з арала- ган орман белдеулершщ арасындагы торкездерде мезг!л! эл1 ертерек кез болганмен не шеп, не егш жыйнаудыд тук белг1С1 жок, ойткен1 бул мадайда не шабылран, не уй1ялген ег1н, шоп жок!.. Кай жагына карасан да епн, 7

щеп шыкпагандай жып-жылмагай!.. Кайда ол егш, шептер?!. Торкездердщ арасьшда кыбырлаган малдар да сез!л- мейдк.. Бфак, бул ел коныстанганнан алые жер емес!.. 8не колхоз фермаларыныц уйлер1 орман белдеулерпйц арасынан ага ранда п кершш те тур. Ендеше ол ферлгалар- дыц, мынадай коцырсыган эдехп кузде жайылымга шык- кан мал гулистер! кайда? Осы сурауды берсец, сапарлас боп келе жаткан Петр Алексеевич Панков жолдас жымыйып алады да: — Бул арадагы колхоздардыц малдары корада,— дейдк — Осындай жылы кузде ме? — Куз тупл жазда да бул колхоздардыц малдары корада куп'лед!... — Неге? — Малды жайылымга оттату, сем1 рту ушш шыгармай- мыз ба? Сол оты — журымды оты малга корадан табы- лып турса, жанын кыйнап, аярьшан жаятын не акымыз бар. Козгалмай оттаган мал сем!з де болады, оныц сыйы- ры сутп, койы жунд1 жайылымдагы малдан элдекайда кеп беред1. — Ол дурыс кой,— дейм1н мен,— бфак жыл тэул1Г1- не колда куту уш!н, саны аз мал керек кой. Кеп малга не жем так келед!?.. — Мэселе сол жемд1 даярлауда,— дейд1 Панков,— егер колдагы малга канта жем кереп'н кун бурын жос- парлап, кажетт! мелшерде даярлауга кам жасаса, жет- пейт1н иес1 бар?.. Арры жарын колхозга барып, кезбен керуге уйрардык. Боге алгаш Сталин атындагы колхоз кездест1. Жакын- даган такта Панков б]'з;и бул колхоздыц тарихымен кыс- каша таныстырып етп'. Кергш'лес колхоздармен катар уйымдаса тура, бул колхоз соцры бес-алты жылга дей1н темен колхоздардыц катарыида болды. Расы ма, элде топшылау ма, Папковтыц айтуынша, драматург Алек­ сандр Корнейчуктщ «Украина даласында» атты пьесасыи- дагы Галушка бастык болатын мешеу колхоз — осы-мыс. Чеснок бастык болатын алдагы колхоз Будеиный-мыс... Сталин атындагы колхоздыц ол еткен тарихы, ал, ка- з 1 р ше?.. Соцгы бес-алты жылда и бер1 бул колхозга Яков Сте­ панович Анохин жолдас председатель болып ютсп келедк 8

Колхозшылардьщ ецбегш уйымдастыра бкпген ол, аз жыл- да колхоз шаруасын кызу каркынмен алга экетш, епн- нен де, малдан да (сан жагынан да, сапа жагынан да) букш Украинаныц мандай алды колхозына саналатын Буденный атындагы колхозбен коп жагдайда катарласа бастайды. Курылыс жумысыи да ол осы каркынмен экетедь 1080 сыйыры, 296 жылкысы, 1500 койы, 1702 шошкасы, 7487 кусы бар бул колхоздын соларра арналгаи, кора- копсысы кайраи каларлыктай: шп-сыртын акпен майла- ран, каз-катар кеше боп салынраи, бэрш косканда зор селодай орын алып турган, туркы узын, 1ш! кен, бул са- райлардьщ бэршщ де кабырралары куйген юршштен ка- ланран, С0К1С1 мен потологше тактай тоселген, тобес1 канылтырмен жабылран, эр малдыц ез1не меннпкт! уйнп- Г1 бар, онын 1нл’нде жем салынатын науасы, су 1шетш астауы бар. Расы ма, ойыны ма, мал фермасындары есеп- Ш1 боп кызмет аткаратын Декусар жолдастыц айтуынша эр мал вз уйипгш жаксы б1лед1, баска уйш1кке айдамасац т'рмейдП.. — Бул сарайлардын. 1Ш1мен 61зд1 агроном Каминский Вячеслав Бориславич таныстырды. Каминскийд1ц бастауы- мен бузаулар сарайына К1'рген б!зд1 карсы алган кузет- ш1 эйелд1н усп'иде кфнпказ ак халат, езге ки1мдер1 де таза... Ол 61'зден аягымызды жэшжке салган элде бф дэр1ге суртш к1руд1 ет1нд1. — Тазалык ушш, аякпен корага инфекция к1рмеу ушш,— дейд1 эйел, аныктай тус!п. Сарайга кфсек оныц 1ш1ндег1 уйшн<терде, жондары тенкерген астаудай жуп-жумыр бозгыл немесе кызрылт туст1 сем1з бузауларды. кутуш1лер сутке суарып жатыр екен. Ересек, бойшан, сем1з бузаулар шумекД шелектен астауга кеш’рши тегиген к1рш1кс1з сутт1, таиаулары шу- рылдап, урттарын толтыра сораптай тартады да, эукелер1 булк1лдеп б1раз жутып ап, сусыны каиран кезде жогаргы ер1ндер1не жуккан кеб1кт1 жалагаидай, суйрсндегеи т1л- дерш, жалпак танауында сырырайран мурыи тес1ктер1не кезек-кезек жуп'рт1п алады... Бул бузаулар калай канып 1шсе де, колхоздын, суД жет|'п жатыр. ©ткен жылы мемлекетке жарты миллион литр сут берген колхозда сутке тарыишылык бола ма!.. Колхоздын соцгы ек1-уш жылдагы ец алдыцры сауыи- шысы Мария Степановна Гурская екен. 23 жастагы бул я

аккуба, керкем кыздыц мшез1 буйырылау, ол тек сурау- га уялшактык бейнемен кыскаша тана дэл жауап бередГ де, ез бет1мен сезуарланбайды... бткен жылы ол кара- магындагы 9 сыйырдан орта есеппен жыл тэултне 4 600 литрден сут алыпты (мшдет1 4000, жоспары 3000). Бы- йылры 9 айда ол элп 9 сыйырдан орта есеппен 3700 литр- дек сут сауыпты, осы 9 айда «Головка» аталатыи сыйыр — 4 800 литр сут берген... Сталин атындагы колхоздыц мал кораларын тугел сыйпаттаура орын да кеп керек болар ед1 жэне оный, бул сыякты кыска очеркке кажет1 де жок. Окушыларга тек кана ескертерппз,— тек малра арналып салынган осы сарайлардын балансалык куны ею жарым миллион сом- дык екешн рана ескертш кеткБпз келедн 1ргелес отырран Сталин жэне Буденный атындагы колхоздар сонры бфнеше жылда, езара социалиспк жа- рыста екен. Буденный атындагы колхозга 30 жыл узджаз пред­ седатель болып келе жаткан, ССРО Жогаргы Советниц депутаты Макар Пос.митный жолдас 613 барган кезде Киевке Украина Коммунист партиясынын Орталык Ко- митетппц Пленумына журш кеткен екен. Посмитный жолдасты онын орынбасары Коваленко жоктаткан да жок. Коваленко да осы колхозды еркенде- зтсш келе жаткан алдыцры катардагы карт колхозшынын бф1 екен. Солай бола турса да, бул колхоздыц тарихын сурасан, ез1 айтудыц орнына ол, одан да карт колхозшы Иван Гаврилович Шевченкога сштейдн Быйыл 71 жаска шыккан бул карт Буденный атындагы колхоздыц тцм та- рихы кыйсапты. Шевчеикопыц айтуынша бул колхоздыц орнында ре- волюциядан бурый отставкадагы генерал, эр! помещик Раух атты нем1с жайлаган екен, ол аздап егш септ1ред! екен, аздап асыл тукымды мал бактырады екен. Ол кез- де, бул туе жалацаш дала. Ег!н егНге жег1лет1н сокамен себ1лед|'. 0су тагдыры жацбырга байланысты болгандык- тан шыгымды жылдары сирек болады. Революция кундер! Раух шет мемлекетке кашады да, шаруасы бытырап, мецен! кулазып калады. Осы орынга жэне бул мацайдагы бос жерлерге кеп мекеи салу туралы 1923 жылы газстте жарнама шыгады. Согап кулак тур1п бфшнп келген крестьяндардыц 1Ш1ндег1 Иван Гаврило­ вич Шевченко карт Киев облысындагы «Сиильна обровка ю

земли» аталатын артельде муше екен, ез: 1914 жылы бас- талатын империалиста сорыстыц, одаи кешн азамат соры- сынын ветераны Семен Михайлович Буденныйдын. атты армиясында болтан. Буденный атындары артель 1923 жылы 40 уйден ку- рылады, 1927 жылы колхозга айналады, сондары бар ма­ лы: 32 сыйыр, 400 кой, 42 шошка, 71 жылкы. Колхозга председатель боп Макар Посмитный сайланады. Ол да С. М. Будениыймен хат алысып, хат бер1с1 п туратым май- дандас жолдасы екен. Колхоздын есу жолында кездескен кыйыншылыктар- ды Шевченко да, баскалары да жасырмайды. Сейте тура жылдан жыл колхоздын жогары ерлеу1н колхозшылар Макар Посмитныйдыд халыкпен б!рлес1п, халыкка белсе- не енбек аткарта биушен деседй Буденный атындары колхозда 326 уй бар. Жер мел- шер1 3 429 гектар. Мал саны 3 020, кусы 5 358. Тарас Шев- ченконын атындары МТС-тщ директоры Панков жолдас айткандай, «Буденный» колхозыньщ жогарыда аталган мелшерл1 жер1нде шаруашылыктын кунделж пайдасына аспайтын б1р суйем де орын жок. Мал мен кус атаулы бул колхозда да жыл бойына колда купледк Бул колхоздын барлык 1с1 тугелшен механикаланган. Колхозда механизмд! куатпен камта.масыз ететж, езшдж кушт1 электр станциясы бар. Б1рак, механика механика да, адам адам рой. Адам- сыз механика кайда барады? Бул колхоздын кунгплт — мол механиканы пайдага асыра бклушде, адамдарыиын жнерлшп мен ынтымактылыгында. Бул колхозда, эрбф жумыска жарамды ада.мнын енбектег1 орны дэл керсе- п'лген. Партия, комсомол уйымдары жэне баскарма муше- лер1 кепш1л1к кызмеп'н ойдарыдай аткаргандыктан эрб1р енбек иео' адам бул колхозда ез1 аткаруга м1ндетт1 1ске жауапкершкш'кт! де катты сезшед1 жэне ойдарыдай атка- рады... Кепш1Л1'кке булай кызмет аткаруда колхозшылар да, баскарушылар да Макар Посмитный жолдасты уне.дп улп‘ кыла сойлейдк.. — Кезшше айтса, мактау болар ед1, сыртыиан айту- га болады,— дейд! бурый колхозда партия уйымдастыру- шысы эр! председательд1'н орынбасары болган, казф Одессадагы колхоз председэтапьдерIи111. сш жылдык мек- тсб1нде окып журген Чечуков Василий Максимович, Пос- митный туралы б!раз факп'лерд! айта кеп,— Макар Ани- п

симович ецалдымен, партияныц Уставын калткысыз Кке ! асыратын, ярни «озим б!лем» демей, ктщ салмагын ком- мунистерге жуктейтон, толек, ойын колхозшыларра солар- дыц басшылырымен орындататым адам... Колхозды жаксы баскарып,. мол дэулетке жеткозгендо- п ушо'н, Макар Анисимович Посмитный жолдаска уюмет Социалисток Ецбек Ер1 атарын берген. Мемлекегпк мэно зор 1'стерд! ойдарыдай аткара алатын болрандыктан, ха- лык оган сешм бшдфш, ССРО Жорарры Советниц де­ путаты етт сайлаган. Мундай зор аброй мен курметл данкка жеткен адам Буденный атындагы колхозда Пос­ митный рана емес. Социалиста Енбек Ер! дацкына бул колхозда он бф адам жеткен, солардыц бесеуо эйел. Посмитный баскаратын колхоздан тэртшсоз 1СТ1, не- месе кезшде орындалмаган 1стх табуга болмайды. Бш ол колхозрэ еткен октябрь айыныц сегЫ кун! бардык. Бул кезде онын, кыскы жабдыры тугел реттелш болран: шеи жоспары артырымен орындалып, шабылран шеи тугело- мен кора теопрегшдег! албарларра мая-мая боп уйкпген. Егшдер орылып, сорылып б1ткен, мемлекетпен колхоз тугел есептескен, ег!нн!н. сабаны да тугел жыйналып, кора мацына тасылган; шетт сурлеу !с1 де аякталган... Кора- копсыныц ремонты б1ткен... Бар жуйеден де мал жоспары асыра орыидалран. Кутни жаксы болрандыктан, мал атаулы да, кус атаулы да куйлк.. Тек колхоздын, кырык гектардай рана жуз1М1 тег1с жыйпалып болтан жок екеи. Ол салактыктан, не куш жетпеуден емес, жуз!м сортта- рыпыц кейбф! кеипрек шсушен... Жуз1м туралы б!р-ек1 сез: Кара тещздщ бул жак бетц соныц ошнгде Одесса облысы жузом оскош жерге санала- ды. Одесса ныц касында Бушлодактык жуз ом зерттеудщ Таиров атындагы рылми институты бар. Институт мецге- рет1н алапта 600 дей жузш сорты есо’ролед! екен. Солар­ дыц бфсыпырасы Буденный атындагы колхозда да бар. Колхоздын шарап даярлайтын подвалы бар. Быйыл жый- налган жузшнен алгаол агызган шарап колхоздын, подва- лында жузден аса бвшкеде лык тола, быжылдап ашып тур, эр бешкеде 750 литрден... Сталин атындагы колхозда эзфге мундай байлык жок. Жузш егу жумысына ол бер- тонде гаиа К1р!се бастапты. — Мал корасын салу жагынан да б)'з Сталии атын­ дагы колхоздан алдаракпыз,— дейдо Коваленко жолдас жарыстагы ею колхоздын, кайсысында не озыктыгы сез 12

боп отырранда,— бодщ кораларымыздын. балансалык ку­ ны ею есеге жакын артык... — Ол рас,— дейд1 Сталин атындагы колхоздьщ агро­ номы Вячеслав Каминский,— сан жагынан 613 сЬдерд! ол 1 куып жете алран жокпыз. Ал сапа жагынан ше? «Одан неменец бар ед1?» — деп Коваленко таласа ал- майды, ©йткеш 613 коршап отырган столдын, устшде Одес­ са обкомыныц органы «Черноморская Коммуна» газетшщ 7 октябрь кунп саны жатыр. Оныц 1ШК1 бетшде бул кол­ хоз быйыл салып бтрген, малга жем даярлайтын кец, керкем сарайдын сурет1 жоне сол сарайра арналган б!р бет макала тур. Мал жемш турау, асыл-жасыгын аралас- тырып дэмдк дэнд1 концентрат турше келтфу жагынан бул сарай Березов аудаиында рана емес, Одесса облы- сында рана емес, буюл Украинада ек улгш сарай екен. Осы 1СТ1Н борI тугелшен механикалаиган. Бвдщ аз-ак алдымызда, бул сарайды Украина Коммунист партия- сыныц Орталык Комитет!ш-н. бфшнп секретары Киричен­ ко жолдас кеп керш, ©те риза болтан екен, баспасоз бетшде колхоздарга улп етш тартуга усынган екен. «Чер­ номорская Коммуна» ныц бетшдеп материал нускаудаи кейш жарияланыпты. Сарайдын. балансалык куны жарты миллион сом. Корген адамдардыц б!р ауыздан багалауын- ша бул тек сарай рана емес, мал жемш рылым жолымен даярлап берет!н фабрика!.. III. Модениетт1 тур м ы с 1ргес! ертерек беюп, купи коп жылдардыц бойына тынымсыз артып келе жаткаи Буденный атындагы кол­ хоз, Сталин атындагы колхоздан кейбф жагдайда алда дед!к кой. Мысалы, мэдениет жэне уй курылысы. Соцры жылдар- да колхоздар фшенд! гой. Бурынры Буденный атындагы колхозга сол кезде юьшрек ею колхоз косылып, ©з мекеи- дершде бригада боп отырып калган. Буденный атындагы колхозды уй жэне коше курылысы жагынан, мэдениет курылысы жагынан, буюл Совет Одагындагы ец мэде- ниегп колхоздар катарында деуге болады. Сталин атында- ры колхозда кездесетш тапалтак, шатырсыз юшкене шым уйлер ана колхоз орталыгында жок. Буныц барлык уй- лер1 не агаштан, не саманнан салынган. Барлык уйдщ тебес! не кацылтырмен, не черепицамеи жабылган, сырт- 13

тары акпен сыланган, титтср! сэнмен боялган, уй тещ'реп ! шарбакпен коршалган, эр кор ада жем!с бакшасы, гул газондары... кешелерде калыд ©скен сэулет агаштары ■ К0П кешел! селонын ортасында — «калалык бакша».. Когамдык. уйлерден: колхоздыц сепз белмелI баскар- маеы, 20 орындык конак уй, оныц касында кен асхана оО балалык ясли, 300 балага арналган он жылдык, мек- теп, касында 130 балалык интернат, жуырда салынып болган 4 белмел1 ресторан, еш этажды, сег1з пэтерл1 ма- мандар уГп, залына 600 к!с! сыятын клуб, оныц 1шшде толып жаткан мэдениепчк уйфмелер, ютапхана... Мше, осыларды атаура болады. Колхоздыц бухгалтер! Болотен- ко жолдастыц айтуынша, тек клуб пен мектеп уйш салура колхоз 4.800.000 сом каражат жумсаган! Уйлерд!ц сырты осындай болса, енд1 шине уцшешк. Бригадаларды аралап журш, б1з Социалиста Ецбек Ер- дер! Павел Фнлипович жэне Евфросинья Ивановна Веду- талардыц ушне шре калдык. Ёрльзайыпты бул ею адам бала-шагалары, С!б1'рден келген б!рер конагымен сэскелш тамактыц устшде екен. Олар аска б!здI де отыррызды. Кец ею белмел! уйдщ алдыцры бел.мес!не жасалган стол- дыц устшде шашакты мол дастаркан, оныц устше сэнд1 жаца клеенка жабылыпты. ...Эр к!с!н 1 ц алдында кымбат сервиздщ тарелкалары, касык, вилка, пышак, салфетка... картоп араластыра куырран уйрек пен тауыктыц ет1, ар- шылган жумырткалар, аз туздалган капуста, кыярлар... графинда курен шарап... Бшк, толык денелц сулу, кызыл шырайлы, кесю'шц Двфросииья Ивановна конак жайлы к!с! окен. Ол бурын- гы конактарыиа да, бЬге де «алыцыздар!» ды устемелете айтып, тамакты тарслкаларра толтыра туседк.. Астан кежн торг! белмеге юрсек, сонд! жыйналгаи екен. Ондагы мулштер, бурынгы кедей тугит, бай крестьян- дарда да болмайтын. Баягыда кулактардыц уйше юре калсан, колдан жасалран турпайы мебельдер мен колдан токылган турпайы юлсмдер мен шекпендерд! керет!нс'щ. Ведутаныц уйшде кымбат к!лемдср, кымбат мебельдер. Никельд1 кроваттын тусыпда ерл!-зайыиты Ведуталардыц бояумен жасалган керкем портреттер!... ек! портрегпц де кеудесшде Социалист!к Ецбек Ерйпц алтын жулдызы... Бул уйде де, баска уйлерде де радиоприемник, бэршде репродуктор, бэршде элвктр жарыгы, бэршде водопро­ вод. (Сталин атындагы колхозда да сондай). Жыйырма- 14

дан астам юс1де менипкп автомашина, жузге тарта юаде мотоцикл, уй басы дерлж велосипед... Макар Посмитный- да бгр «Победа», -б1р «Зим» бар. Сталии атындагы колхозда эзфге кшкентай рана клуб - бар. Улкен клубты ол колхоз 1954 жылы сала бастап, 1955 жылы бгпрмек, жумсайтын каражаты 4 миллион сом. Жоспар бойынша, ол колхоз клубы Буденный атын- дары колхоздык клубынан артык болмак,. Оны кезшде керермю, эзфге даяр клубтыц 1шше кфешк. Б1р белыеде колхоз суретш1лер1 жасаган бояулы жэне мус1нд1 суреттер... 61 р белмеде колхоз оркестршщ эртурл1 куралдары... б1р белмеде колхоз артистершщ кшмдерй.. бф белмеде спорт саймандары, тары-тарылар... клуб ка- сында кгтапхана, оныц корында бес мыц томра жакын кггап, устпздеп жылда кггапхана 13 газет, 14 журнал жаздырып алган... еткен кыста бул кггапхападай 1 300 колхозшы кггатт жэне журнал алып окыран... Б1зге мэльч Ведутаныц б!р ез1 еткен кыс, 48 рет клуб к1тапханасы- нан К1тап алран, олардыц кеб1 калын, романдар... К1тап жыйнау, жеке колхозшылардыц да салтына К1- р1пт1, мысалра Социалист1к Ецбек Ер1 Елизавета Ануфе- рьевна Чернякты алайык. Онын. сэнд1 белмес1ндег1 к1тап- ка толы шкафында Смолич пен Панченконын Украина тшнде шыккан романдарымен катар Фадеевтыц, Баба- евскийд1н, немесе Гузавичус пен Кербабаевтыц романда- ры тур... Корнейчукт1ц немесе Совконыц пьесаларымен катар Шекспирд1'н, Лавреновтыц, Каххардыц пьесалары, Тычинаньщ немесе Бажанныц елевдер жыннагымен катар /Кароковтын, Кулешовтыц елец жыйиактары тары баска кггаптар тур... Барлыры жузге тарта к1тап, кеб1 керкем эдебиет... ал, ез1 овощь бригадасыида звено бастыры... осы сыякты к1тапхана Ведутада да бар. Бала кезшде мектептен 3-ак кластык б1л1м алган Ведута, сырттан окып, алдагы жылда ауылшаруашылык техникумын бтред1 екен. Ол сыякты б1л1м1н кетеру жолындагы адамдар бул колхозда толып жатыр. Буденный атындагы колхозда етшзген кен,1лд1 сагат- тар, кешке концерт тындаумеи аякталды. 0здер11Йн, ай- туынша бундай концерт эр кезде болып турады. Украинаныц кеш'лд!, энш1, куний, биш1 халык скен1И 613 жаксы б1лем1з. 1947 жылы Украина республикасына 30 жыл толу курмет|'не юбилей жасалганы бел гмл I. Юби- 15

леи концертшщ бф кеипнде Киевте опера театрында кон- * церт берппдк Хореа 1000 га жакын юа катынасты. Берн бетте музыка мектептершде окыйтын жас талаптар тш- I лш турды. Одан эр1 колхозшылар мен жумысшылар клубынан келген енерпаздар катары тЫлдк.. одан эр! с профессионал артистер... одан эр! Совет Армиясынын ан­ самбль.. Осы 1000 шакты К1С1 косыла Украинанын, тамаша халык эндерш шыркаган. Киев театрында керген концергп бшк керкем арашка санасак, осы колхоздары концерт сол агаштын, керкем бутаты сыяктанды... концергпн, програм>масында Украина халкыныц бурын-сонды сушп жырлайтын эндер!мен ка­ тар, суйш керетш билер1мен катар, орыстыц жэне Совет Одарындагы туыскан баска елдердщ кеп эндер1, билер1 бар екен. Солардын аты да, орындалуы да Совет Одагын- дары халыктар достырынын. жаркын бейнеа сыяктанып турды... хор мен жеке эндердц жеке жэне жалпы билерд! шеберлжпен орындаушыларды, орындалран эн-билерд1 суйсше тындап караушыларды кергенде келген ой — «бул не деген бакытты ел!..» г

Иван Шухов АЛЫСТАРЫ СТАНИЦАДА (Жазушыньщ дэптершен) Станнцаныц сыртында, кекжиекпен белпаз астасып, калындыры жарты метр кар жамылган, елшеуаз созыл- ган алабына суды бояумен калай болса, солай сала сал- рандай, устшен торай мен сирек агаштардыд ускыны кершетш, дэл осы мезплде жым-жырт боп, кед дала жа- тыр. Кыскы дала, жазды кунп теките, ез кершсш куш- не злденеше кубылтады. Ол тадсэр1де кызгылт тартып турса, тусте не кудпрт-кек, не жасыл-кек келед1 де, кыс- тын кыска кунппд кеш1нде уст1нен гул-гул кек сэуле ойнай бастайды. Сонан сод осы кеилспкке мулпген канатын салбыра- тып унс13 карадгылык кел1П, эр дыбыска сергек, эр сыб- дырдан сактангыш, кырары кез даншыд каскырша жа- кындап кеп, кыс тун1 туседк Тунш'д осы гажайып кер1Н1- с1н, тшп’, баска ешнэрсемен тедеуге де болмас! Быйылры кыс жайында станицамыздыд карттары тандаиа да, курметтей де сейлейд1: — Э, жаксы-аксыд-ау! Э, какап-ак турсыд! Булар — ата-бабасыиан бер1 карай вмфД1Д 031 уйрет- кен еп'нил'лер, табигат кубылысын оз тэжрибелерше суйе- Н1п, мадактап, не жа манда уга жасынан эдеттенгендер. ©з едбеп'не жан-тэш'мен бер|'ле суйс1нет1Н колхозшылар- дыд расырлык тэжрибес1 табигаттыд кундел1кт1 кубылы- сьш тез эр! жылдам таный б1лу|'не эбден уйреткеи. Сон- дыктан да олардыд коб] — б!р! кеп жылдар бойы бакылап жазрандарьгна, бф1 соншалык жадысына сактай аларлык зерекп'п'не суйеш'п, еткен кузге карап, кектемш’д капдай болатынын, кыстыд тусуше карап, келес1 жаздыд капдай 2—Кэктем леб! 17

болатынын кебше булжытпай, дурыс айтып береди Бф- * дщ каРт егшгшлерЬпздщ айтуына Караганда, еткен жьп- 6 дьщ куз1 — ете сирек келетш жаксы куз. Б!р жарым ай ооиына жакбыр несерлеп куйды да турды, куйды да тур- > ды. л\\ер аяз тусер алдында мулдем езшп жатты, жолдар- мен журуге де, етуге де болмайды. Сойтт облыс орталы- гынан жуз алпыс, ец такау жердеп тем!р жол станциясы- нан сексен шакырым туратын бшдщ алыстагы станицамыз, егер Совет Одарынын. кай туктршен болса да, байланыс жасаура болатын телеграф-телефонды есепке алмаганда, непзшде, б!р ай бойыпа «Улкен жердей» байланыссыз калды. — Мыпа куннщ тупке жетш турганын караты! Не боларын сайтанын, б1ле ме! — деп, налыйтын болды, куз- де не алга, не артка тырп ете алмай, астык арткан маши- налардыц журпзуиилерк — Куз емес — нагыз береке гой бул 031! Топырак быйыл суга эбден канады, буныц пайдасы тиед1 эл!,— дейд1 кузп жакбырдык мол жаугаиына куанган карт диханшылар. М1не енд1 быйылгы кыс туралы да осы кезде журттыц сол сыякты мадактайтын да, жамандайтын да С93дер1И естис]'ц. Тым ерте тускен, Т1ПТ1 Солтуст!к Казакстан ушш ете катты суык, кары соншалык мол тускен, ноябрьд^к б!р!нш1 жартысыньщ ез1нде суыгы кырык градуска жетш, декабрьде тутеген бораны кулак тундырып, аягынды бас- тырмагаи, аяз кырауыиыц ез! орманды аппак кып ж1бер- ген январьд1ц сары аязды ашык кундер! болтан быйыл- ры кыс, онсыз да тыным кермейт1н колхоз малшыларыныц тун уйкысын бузатын болды. Эйткеш'мен бул кыс ата-ба- басынан бер1 карай ег1н кэс1б1пдег1лерге дем бергендей, ездер1Н1Н айтуынша, бул кайткенде мол жауыннын, белг1С1, ег1нш1лерд1ц косегес1и кегертед!: кенкад! кэктем б1рден ерте келед1, ег1Н алгаш кектегенде, кун курюреп, жылы жакбыр жауады, ег1н басталарда шык кап болады, жаз- да да жауынды, нурлы ашык кундер аз болмайды... Кыстык алгашкы кары, жел кетершп боратпагандык- тан, б!р метрдей калык тускен калпыида, арктика аязы кудды куйылган болаттай бфтепс шыныктырып, каты- рып тастады. Сейтш декабрь айыньщ борасын жел! кат­ ты кар жамылран кузг1 егшке де жыртылган пар мен зябьке ешбф кау1п тенд!ре алмады, ацыздагы карды да боратып окете алган жок. 18

Кыстыц аилы ашык тушнде, тутсп турраи боранды куцпрт куншде окапты, ойдым-ойдым трассапьщ бойымен гурклдеген жук машнналар колоннасы ешбф кедерпге к!Д1*р.мей, агылып етш жатады. Олар калара епниллер мен урш-бутарынан бер1 мал ©сгр1п келе жаткан малшы- лардын, шебер май булраушы, жалыкпас-талмас ацшы- лардын сыйлыктары: янтарьдай (карагай комфппц майы) тырыз, ауыр салмакты 1р1 бидай дэт мен майы турьлген ет, жорары сортты сары май бешкелерш, биязы ^кун тендер1 мен ац теркгерш артып-тартып келедк Кала да деревнянын, астыгы мен шик! затыныц кару- ын кайтару ухшн сапалы ендф1С товары мен мултжаз ауыл шаруашылык машиналары, гастроиомиялык тагам- нын. тур-тур1, эсем жасалган парфюмерия (жупар шсп заттар), жанармай мен техникалык май, совхоздар мел МТС-тердщ механикалык мастерскойларына арналран металл вндеуип станоктер, алыстагы аудаиымыздагы каптаган жук машиналары мен тракторларга, комбайн- дарра керект! басы артык белшектер Ж1берш жатады... Талдау жасап дардыланран адамдар — экономистер рчеи плановиктер сезден цифр элдекайда осерл! дейдк Тур- мыстыц ракаты, кызыры, куанышы мен поэзиясынан соншалык улкен орын алран цифрларра суйенбей отыра алмайсыц. Бухгалтерияныц улкен, калыц к!таптары ста- иицанын ецбекпп халкы— мешц жерлестершнщ эконо- микалык турмыс дэрежеа мен ©скелец ткпегш сыйпат- тайтын бултартпас Т1лмен свилей бастаганда, С13Д1 ерпгаз езше тартып экетедь Тшт! бул бф станицаиыц турмыс халше рана тэн емес. Бул жайды ауданымыздыц, баска да, барлык колхозды селосы женшде айтура болады. Прес­ нов ауданындагы аудандык тутыну одарыныц сеталарын- дагы сауда айналымы, жылдык баланс бойынша, буриагы жылры жыйырма бес миллион сомнан откен жылы отыз миллион сомра жегп, енд! усттдеп жылы отыз мил- лионра жоспарланып отыр. Темф жолдан, каладан алые, бф кезде мецреу тукш'р болран селолык ауданда осындай децгелек ф1 цифрлар бола койды ма екен деп, кш ку- Д1К айта алады! Станицалык бф универмагтыц ©31* откен жылы бес миллион сомра каладан экелшген ендфгс товарын сатты. Зсем улгшен кишуге дардыланран эйелдердщ ез1-ак пы­ тай Ж1бепн, ез елш13Д1ц крепдешинш, жуннеп токылгаи 2* 19 I

сэнд1 квнлектерд], модельд1 туфлилер мен шжтерд! уни­ 4 вермаг полкаларына тусюшен, типзбей алып кетедй Ал мотоцикл мен велосипед, радиокабылдагыш пей радиоларды жастар тшт1 таласып алады. Бф окш'шгп жер1 013Д1Ц станица универмагына автомобиль мулдем туспейдц тым курыса, бастама ретшде болса да «Москвич» машинасын тусфсе цн!.. Мэселен, кейбфеулер бюдщ уин- вермагтан ез акшасына пианино сатып алды. Эйткеншен еменнеп жасаган айналы шифонер, ас уйлнс гарнптурлар (мебель), панцыр сеткалы болскей кровать, эдем! стол, электролампалары жэне баска турмыстык электр куралда- ры—село туррыныныц турмысына эбден сйцскен утюг пен комфорт (турмыска колайлы) заттары бюдщ универмаг- ка эл 1 снрек туседк Ал осы иэрселерд! меш'ц жерлестерш- нщ сатып алуга юдеу! кай б!р совет каласьшдагыдан да кем емес. Кала мен деревня арасындагы айырмашылык мше осылай жокка шырып келедк Рухани жэне материалдык Т1лег11пц жогарылыры жошнен кала адамдары мен дерев­ ня адамдарыныц арасындагы езгешелж мулдем жок деу- ге болады. Завод жумысшылары мен катардагы колхоз- шылар, ендцмс гиганттарыныц инженер-техникалык кызметшктер! мен МТС-тердщ мамам механизаторлары, ,каладагы мэдениет кайраткерлер1 мен село нптеллиген- цнясы — агрономдар мен зоотехииктер, дэртерлер мен мугалшдер... Алыстан соншалык иазар аудара коймаганымен ормаи даласы аралас ауданымыздык мактан етерлт! де, байлыгы да бар: озшдж суду пейзажы кебшесе Москвага жуык жерлер мен орталык Россияга уксайды, сыцсып осетш эсем итмурын да, туз бургеш мен кайьщды ормаи да, желаз кунде айнадай жаркырап жататын кол де осыида. /Бюдщ астыгымыз да мол, эл1 кол тимеген тын, же^ры мю де кеп. Жергмюге уйренген тайга сулулары—таби- рат эсем жараткаи булан мен топ-тобымен ойиак сап, ор1п журетш КИ1Г1М13 де кеп. Сак ацдар мен туз кустары- на да кедей емесшз. Дуние жузшдеп ец мултжаз ауыл- шаруашылык техникамыз жэне шурайлы каратопыракты колхоз епн жайларымыз бар екенш айтып та б\\з мактана аламыз. Эйткешмен ец непзп мактан етершю — тугаи жердей нэр алып ескен кайрат-ж]'герге толы ецбекин хал- кымыз. Бул ретте де айкын айтатын, эсерл! цифр тьлшеп сой- 20

леуге тура келедк Мысалдар мыиа сеюлдк Ауданымызда терт машина-трактор станциясы мен уш ф! совхоз бар, буларда ек1 мын механизаторлар армнясы жумыс ютейдк Осы едэуф армнянын авангардында, Партияныц Орталык КомитетМн. сентябрь Пленумында Никита Сергеевич Хрущев айткаи «кен профильдщ» адамдары жур. Бул — ез шеберлжтерш жан-жакты пайдалана бьпетш ауылша- руашылык техникасын медгерген интеллигенциянын. гвар- диясы. Табири алгырлыгы, етюр ой мен б1лпрл1п бар барлык алдьщры катарлы мен жацалыкты тез сезпш ец- бекке жан-тэншен беркчген, творчестволык каб1лет1 кушт1 осы адамдар соцры жылдары ест жетклген. Бурын олар жай рана тракторист болса, енд1 универсал — механиза­ тор болып алран. Олар ездершщ узд1КС1з жумыс 1степ журген комбайндарыныд штурвалында да тура алады, сондай шеберлжпен езд1пнен журетш шеи машинасын менгеред1*, машина-трактор стандияларына кажет болып калса, токарь да бола калады, колхоздын жук машина- сына шофер керек болып калса, шофер де бола кетедк Олар — эр1 слесарь, эр1 электросварщик, карадай колда- нылатын металл мен шсфьлетш металлдыд да технология- сын жете бшетшдер, эр! батыл электрик, эр! тамаша мотористер. Булардыд кепшшпшц жан-жакты профес- сиялык мамандыры бар, бкздщ ец бурын уйымдастырыл- ран МТС-тарымызда, тшт1 станица уйымдасканнаи бер! карай жыйырма жылдан аса жумыс ютеп келедк Ком­ байн, трактор парктершщ жумыстарындагы айтарлыктай жет/ст/ктерше, кеб/несе, осы дарында мастерлердщ енер1 теплген колдары ортак. Казф елш1здщ турл1 калаларынан келген жогары 61- * Л1МД1, ендфкгпк бай тэжрибелер! бар инженерлер мен агрономдар баскарып журген аудаиымыздагы ею мывды механизаторлар армиясы орасан зор куш. Бфак улкеи кеменщ сапары да узак кой! Тек тыд жердщ езшен быйыл жетшс жет! мыд гектар копару керек, оныд он бес мы- ! цына быйыл кектемде-ак епс еп’ледк Алда моторлы, кушт! техникамен каруланган епнпллер армиясыныц эр гектардан жуз пут астык алу ушш расырлар бойы сокамыц туреш тимеген, селеул1 бозгыл даланы дэн бастарын ке- тере алмай, кун нурына беленш ырралып турран ну епнге * айналдыру ушш журпзетш кызу курес тур. Дэл осы кундер! эдеттегщен тыс думанра беленген деревнядары дубфлеп келе жаткан кектемд! карсы алура 21

кызу эзфлешп жаткан катардагы енбекиплер мен дала I бригадасынын тыным таппай журген бригадирлерк аг- 1 роушрмелердщ тывдаушылары мен катан, сыншы агро- номдар, колхоз усталары мен МТС-тщ механизаторлары осы курестщ нэтижел! болуын алдын ала камтамасыз етш жатыр. Сентябрь Пленумы колхозды деревня енбекпплершщ алдында жаца ер!с ашты десш жур. Бул рас. Ол ол ма: жаи сезпп кушт, дарыны мол улы халкымыздыц жасам- паздык, куаттарынын орасан зор корлары да ашылды.' Сез таластыргым келмейдк не МТС-тьщ тракторлар ре- монттау мастерскойында, не даланьщ мунарлы катты бо- ранында карды токтату ушш электр жарыгын жайната тусфуде де бурын-соцды деревня адамдары ешуакытта мундай тэту, К9Н1ЛД1, жанын сала жумыс штеген емес-тк Осы карапайым адамдардыц енбегг эруакытта емфге сушспеннплжпен жэне ертенп кунге зор сеншмен караган халыктыц жетекшшер! — ержуректшкпен, батыл келшш- мен ауа райын адрарып, жумысты шапшац штеп, рухани керект1Л1к пен кажетплпоп тудырып, куанышты турде эрекет етуш1Л1Кке де айналды. Егер жазушы езшщ дауфлестер» туралы тын дастан бастап, сол аркылы емф шршше белсене араласып кет- се, оида сол жанды емфдщ 631 де онык жумысына дем бер!п, канаттандырып Ж1беред1. Унем1 деревняда туратын эдебиетпп, ауданга сыйлы адамдар — уполминзаг немесе райпотребсоюздын председател) сыякты болып кетедн Айта кетешк, деревня тургындары мундай адамдарды ау- даннын баска бастыктарынан кер! кебфек сынайды... Мысалы, мунда магам «аудан жазушысы» деген ат тагып койды. Осынын езшен-ак жерлестершнщ маган коятын талаптары туашкп екеш даусыз: сен1 ез ауданынын эде- биетнпс! деп саиайды екен, сен бул атакты актауын ке- рек, ярки — ез ауданыннын жанашыры болып, ез жазган- дарында онын улкен емфппн кунгеш мен келенкесш жайып салып отыруын кажет. Бул туралы меншен бфнеше рет колхоз председатель- дер! де, катардагы колхозшылар да талай шуйфкелесш кецес курды. Бул женшде аудан бастыктары да жш-жи! кулаккагыс кып кетедн Бфак бул кенестердщ арнасы эралуан. Колхозшылар, эдетте, емф кубылысынын жак- сы жагымен катар, алга басуга бегет боп келе жаткан, кей кездерде колхоз селосы енбекиплерппн ткпегше кан- 22

шы туратын жаман жактарына да назар аударуга кецес бередк Ал бастыктар болса, негЫнен аудан экоиомикасы мен мэдениетшдеп жария болтан жетттжтерд! «терт альт», кемшшктер женшде айтпай-ак, жауып коя тур дегенд1 айтады... Мундай жагдайларда кортындылау туралы, искусст- вода ем'фД1 объект! турде корсетудщ завдары, жазушы- нын, фотограф емес екенднл туралы ютагннылап жату мумкм'н' емес... и Б1здщ аудандагы ек б!р ерте шыккан колхоз бастык- тарынын. б1р 1, Ворошилов атындагы алдыцгы катарлы ауылшаруашылык артелшщ председател1 Савва Григорь­ евич Канугин бфде менщ осындай кггапшылаган туспп- Г1МД1 тындап болганнаи кейш былай дедк — Петрович, сен наган кисельге су езш бермей-ак кой... Б13Д1 кнтапка жазгыц келмесе, жазба, ерж озпще. Таласатыны жок: мумкш 613 ю'тапка жазуга эл1 жетпей жаткам болармыз. Енрак бшдщ жем1С багымыздыц 031- ак ю'тап бетше тусуге шак тур. Тек омы жаза б!л! Бф кезде ку дала болып жаткан казактар посолкеш Усердныйдын, бул бары, шынында да, гажап! Бул бшдщ ауданда бфшпн', эзфше жалгыз жемю багы. Алма, ал- мурт, алкоры туралы бурым узын кулактан еститш посел- кенщ карт тургындары откеи жылы ецбек куидерше тумрыш рет бфнеше килограммам жем!с алды. Ал бул бак колхозга жемт берушщ б!р1нш1 жылыньщ оз1мде-ак 27 мыц сом таза пайда келтфдк Откен жазда букар мен Владимир шиелершщ караку- рем салкымдарыньщ кун сэулесшеи алаулап, 61'р шетш кул шалран кемфдщ кып-кызыл шорындай шагырайып турранын керш, ал кузде, салмагынан бутак шлген, ал- тын-сары кулпырма туст1, тацражайып жас алмалардьщ кызыктап, иен дала адамныц жан журепне жШектей тиетш исше уксамайтын, езгеше 61'р жупар исш жутып, мен дэл сол арада бул жан сезшшщ бар жаналыгы мен айнымастырын бф кездерде окушыларра айтып берсе, кандай абзал болар ед1 деп ойладым. Савва Григорьевич Калугииш'ц айтканы шыи едк Бул бак, шынында да, не полотно, не ютап бетше тусуге дай- ын тур — адамдар аялай сактап еарген, казфде бутакта- рын канаттай жайып, нык беюген, енд1 коктемде аяз шалудан да, бул ©лкедег1 какаган кыстыц кайарлы бора- иынан да корыкпайтын агаштарда канша акындык тын 23

ойлар, Нашлама тфлж куанышы меи омф салтанаты бар * десещш! I Алайда, тун-тундерде жаркырагаи электр шамдарыиыц сэулеа селдей теплетш эдем1 кешелер! бар, 1Ш1 кец де жиЬазды жала клубы, куатты радиоузелы мен жет1 жыл- Дык мектеб! бар, сэулет пен куанышка толы Усердный- дын бар сэн1 тек осы бак дей алармыз ба? ©з колдарымен кайта езгерткен, жана емфдщ жупарыиа толы тугаи се- лосынын сэн1 осындай бак еарш, согыстан кеГгип жыл- дарда когамдык дэулегп байытып отырган, оз у 11лер! мен товарлы-сут фермаларында сыйыр саууды электрлендф- ген адамдар емес пе?! «Жумыс дегеи узак гасырлык нэрсе,— деген болатын адам ецбепнщ атышулы жырауы, кор кем сэздщ сыйкыр- шысы Павел Петрович Бажов.— Адам еледк ал оныц 1с! емф сурш калады. Калан емф суру керек екешн байым- дап квр ещц!» Усердныйда калай ом!р суру керек екен- д!ктерш байымдайтындыктары бар нэрседен керппп тур. Бэршен бурым муны байымдайтын колхоз председател1 Калугин таланттан журдай жан емес, кайта шыганда бф кездесетш, езшдж терен ой дуниеа бар, карапайым да табаиды, белсенд! де Ж1герл1 адам. БНдщ ауданда, эрине, мундай уздж адамдар аз емес. Баска колхоз п редседательдер пи н арасында да байым- шыл камкоршы адамдар бар. Ондайлар ауыл активтер1 мен колхозшылардын арасында да жок емес. Мше сон- дыктан да осы жылдын басына карай бурым орта сана- лып журетш, ол ол ма тшт! «мешеулер» санатына косы- латын колхоздар бфшен сон бф1 миллионер бола бастауы кездейсок емес. Ондай колхоздар: Маленков атындагы, Молотов атындагы жэне «Путь к социализму» колхозда- ры. Ен бастысы осы колхоз селоларынын тек сырткы ко- р!н!стер1'нен-ак дэулеттеи кендел!п' жок бакытты турмыска бвленген адамдарды коруге болады. Кейб!р коп сайды тэ­ ту семья туратын мекен уйге кфгенде сол уйдщ оте та- залыгынан, жыйиактылыгынаи тату семьянын жылы шырайын жэне ор! укыпты, эр1 камкоршы ум иесппн бай- салдьт жанарын сезесш. Шздщ ауданда осындай эдем: селолар бар... Б!рак б'шдщ аудандык орталык — Пресновка стапицасы туралы жогарыда айтылгаиды айта алмайсын. Б!раз уакыттан бер1 61'здщ станица взнпн жаксы орнатылган мэдеииетп аудандык орталык, деген бурынгы данный жогалтты. 24

Егер оны да уймем тецеп салыстыра берсек, омда бул жолы тек жаксы басшысы жок, еидеше, тшсп тэртт1 де, тазалыгы да, жыйнактылыгы да жок уймем тенеуге тура келер едк Бкздщ стаимцамыз — Солтустж Казацстандагы орыс- тьщ ертеден келе жаткан тургы и жерп Бул станица 1952 жылы езшщ ек1 жуз жылдырын этап ету1не де бола- тын ед1. Пресновка — даикты ралым, ержурекп саяхатшы, мша Азпяныц, Монголияныц, Жонрариямьщ, Кытай мен шырыс Тибетпц зерттеушю — Григорий Николаевич Потанинныц туып-оскен жерк Станнцаныц байырры туррындары озде- р 1н 1н эйпл1 жерлесш эсте естер1нен шырармайды. Осыдаи б!р жыл бурын жерг1лжт1 депутаттар Пресновсш сельсо­ ветами б1р сессиясында Г. Н. Потанинге стаиицада брон- залы бюст орнату жетнде мэселе квтерген болатын. Осы тамаша бастаманы аудан басшылары колдай коймаган сон, сол куш бул аяксыз калып койды. Жерг1л1кт1 суретип ркытушы А. Гагин салган ралымныц жалгыз рана суре- тшщ ез1 Пресновка орта мектебшщ окытушылар болме- сшде кгтап салынган шкафтардыц тасасында ею жылдан бер1 шан, басып жатыр. Осы мектептщ географиялык, ка- бннетш, не станицадагы мздениет уй!н1ц фоесын тамаша жерлесйхп'здщ портретшен эшекейлеп коюга болмас па ед1? Пресновкада тугаи корнеюп ралымныц ескерткплше сондайлык мэн бермеушшктщ себеб1 жергшкп басшы жолдастардыц фа аудан орталырыньгц мздениет мэселеа мен турмысыиа мулдем кощл белмейтшш кврсетет1н фак- 1 тылардаи аныкталды. Буран мынадай мысалдар келтфейж. Ульг Отан сорысы карсацыида стаиицада б1р жаздыц 1Ш|‘нде жап-жаксы аудандык Мздениет уй1, электростан­ ция салыиды, 1Ш1нде жазгы театры, спорт калашыгы, оку залы, рестораны, би алацы бар мздениет жэне дема- лыс бары жасалды. Мздениет орындары курылысына станица халкымен катар аудан орталыгына жакын жер­ дей селолардыц колхоз жастары да ат салыса кемектестк Сол кезде драма, хор, музыка, хореография уГпрмеле- ршдеп керкем енерпаздардыц творчестволык энергиясы- ныц К03Д1 булагы ашылды. Ертеден берп уЙ1'рме жетеюш- С1, дарынды режиссер — байланыс болшжш кызметкер| Иван Андрианович Тараиовтыц басшылыгымен жерплжп 25

артистер журтшылыкка кызыкты спектакльдер кврсете ‘ бастады. Жш-жш койылып туратын спектакльдерд» ке- Ц1ЛД1 концерттер, арнаулы кештер, тартымды лекциялар алмастырып турды. Кеш сайын шамдары жаркырап жа- пып, 1Ш1 жайнап туратын мэдениет уй зрительдерге лык, толы болатыи. Жаз кезшде ашык купдер! оркестр ойнап турган шакта станица барыныц 11111 у-шуга толып кететш, кеп жыйналган халык, кендлдерш кетёре сауык-сайран куратын. Бурым осындай едк Кдзф цандай болды десещзшк Станпцаныц туррындары бурый кезнпц карашыгындай мэпелеп осфген аяулы бак ещц ешбф кутус1з калып, ай- наласындары коршауынан айрылып, мулдем курып б1туге айналран, М1'не, терт жылдан бер1 кацырап тур. Бактыц 1Ш1 жаз бойына каксыран аллеяларында жайбаракат жайылып журет'ш бузаулардан, жапырары жайкала ескен араштардыц колецкес1не тырылып, бегелектерден бас сау- ралайтын жылкылардан арылмайды. Бактыц К1ребер1с жер1нде акжаркын, кен,1лд1 жастар тобы бурын талай ке- рIп суйс1нген отыз жыл жасап келе жаткан кайыцдарра б1реулерд1Ц суык колы да тие бастады. К,азф балтаныц кыйдалауыиан солтустптц жасыл кайыцдары барлык сел 1 нем журдай болды, жерге терец жайылран тамырла- рын Т1рек еткен туб1ртектер1 рана калды. Булардан сэл шалрайырак жыпырларан жас кайындар элдеб1реулерд1 карсы алуга бактан атып шырардай жайкалып тур. Б1рак, кеп узамай осы кайындар да балталанатын сыйкы бар. Ал айда, бфеу-лпреу балтасын ала жугфсе, курып 61- туге айналран бакты к©Р1н, мумю’н, 613Д1Ц аудан басшы- ларыныц журеп' огаи елжфейтш болар? Б1лмейм1Н. Бугаи палеи деуге аузым бармайды. Дегенмен, кейб!р белгшерге Караганда, Преснов ауаткомыиыц председател1 Анатолий Арефьевич Макаров пен аудандык комитетт1Ц секретары Александр Васильевич Должепкопыц кыйрап б!ткен кайыцдарра бола жаны ашып, журектер1 елж1рей коймайтыи ТЭр13Д1. ©йткеимен, А.А. Макаров пен А. В. Должепко салгаи жердей, эйтеу1р Пресиовкада мэдениет жэне демалыс багы бар, деп бф дауыспен айта алады. Олар болар-бол- мас кана коршауы, кораш какпасы, сыра дукен1 бар кнл- кецтай мектсп багын осылай этап жур! Салкамы шыгып, 26

! 1ШШДПШН мекенже айналып, бфаз уакыттаи бер! жаз кезшде балалардык юруше тыйым салынган мектеп ба- рыныц бурынРЫ корю мен тазалыгынан айрылуы да^тац- даиарлык нэрсе емес. Каракелецкел1 аллеяларында бала- . лардын жупрш асыр салуынан, олардын ^кулак жара ыскырып, каулап ескен караганныц 1шшде бфш-бф1 жа- сырын шакырып ойнауынан, бала кулюа мен пионер эш- нен — ертеден берг станица балаларынын. осы^жасыл лагерше сэн берш турганныц бэршен арылган бул бак. балалардан ада болгаи, улкендердщ де оран мейф! тусе коймайды. Казф коктем мен куз боны кэндлс13, тунжы- раулы турады. Осы «аудандык 1шшд1к багына» кериплес станицаиыц орталык алацында Пресновканьщ атакды мэдеинет уи 1 тур. Бунин атакты екеш ешбф кумансыз. Бул туралы об- лыстык, республикалык баспасез бетшде жш-жш мактау- лар жазылып туратын, бурым осындай макта у оран эбден сыйымды да ед1. Село коркем онерпаздарыныц республи­ калык байкауынын. кортынды концертше шырарраи Алма­ ты КИНОСТуДИЯСЫНЫН. СОН.РЫ б 1 р КИНОЖурнаЛЫНДа 613ДЩ осы жай рана клубымызды диктор текстшде мэдеииет са- райы деп атап кетть Бул Преснов ауданынын, басшыларыи желжп'рш Ж1*берген болуы керек, олар киножурналды ко­ ре салысымен клубтын атын мэдениет сарайы деп атау туралы дереу каулы алды, сонымен катар осы асырыс алынран каулыныц соцында «сарайдыц» директоры П. Ф. Батыревка, будан былай кызмет уагында мае боп журуден тыиылмасан, жумыстан босатыласыц, деп ескер- тш те коиды. Дуыкта Сталин атындагы ауылшаруашылык артелипц 61Р мушесшщ ушне коиакка барраны.мда, станицаиыц бф- сыпыра туррыи адамдары: МТС механизаторлары мен колхоз шоферларын, бригадирлерд! кездесп'рдш. Менен баска конактардыц шп'нде б1здщ колхоз председател1 мен селолык аткару комитетшщ председател! де болды. Кол­ хоз председатели! Михаил Гордеевич Михайлов, гселолык атком лредседател1 Сергей Родионович Савинков — екеу1 де турган лресновтыктар. Сейлеген создщ барлыгы дер- Д1к, станицаны керкейту жайында болды. Пресновты тану да кыйын болыи кеткен, жолдас- таР,—дед!, уй иесшщ улы— эскерден кайткаи сержант. \". Кайдан танылсын! Тек соцры ею жылдыц езшде га- а ек! жузден астам жаца уй салынды рой. Байкадыц ба, 47

ол уйлердщ кандай екенш? Агаштан эдемшеп кыголасты- * Ры.п. .сальшган эсем уилер. Кейбфшщ тебеа тадтаймен I К6Й1С1Н1К1 данылтырмен, данылтыр болганда да ад даныл- тырмен жабылган. Журттыц соншалыд молшылыдта турганына дарап, жаньщ жай табады,— деп, масаттанга- нынан тшт1 тамарын кенеп те доиды, селолыд аткомпыц председатели — Уйлер — я бул рас. Бвдщ адамдар уй-жай да са- лып алды, жадсы да турады,— деп колхоз бастыры оны достап дойды. Энхше дызраннан кешн, донадтар бфшщ сезш б1р! белш, кощлшдегдтерш белсене айта бастады. — Жадсылары — бвбен болсын, ал жамандарынаи арылу керед ед1 рой. Егер сын жэне озара сынра жол бе- ретш болсад, жамандыд жадтары да эл1 жетерлш. — Дурыс, мысалы, бвдщ Пресновкада бфаз уадыттан бер1 бурынгы тэртш жойылыпты. — Дурыс, айтады. Осы да 1С болып па — бф квартал- да сегв уй бар. Торыз жуз оныншы жылды бвдщ бауыр- лардьщ, еск1 тургындардын дайсысы уыытты еден. Стани­ ца далай лаулап ортен1'п едП — Ондай сумдыд корге кфгенщше умытылмайды. — Бфад ол сумдыдтаи кепшшг1 сабад алмагаига ук- сайды. Кварталдарды жшлетш жШерген — жарайды бул ештеме етпес дей!кш1. Ал мына жарты расыр бойы турган бвдщ аланымызды уй салып жойып жШерген. Булары Т1ПТ1 жарамайды. — Кандай тамаша бад дурып барады десеншд— жа- ныц ашыйды. — Колд1 айтсацшы. Ойлап дараныз: датарынан уш жыл бойы суга т!р 1 балыд экелппп Ж1бер1лдд бфак тук нэтиже шыддан жод. — Авторотаныц штен шыддан автолымен ластагалы унпннп жыл болса, монша жуындысын токсе, промар­ тель пима басу цехыпыд сасыд суын солай агызса, сонда бул келде цапдай балык ест, еркендеуап ед1? — Менщ айтып турганым да сол гой: бвдщ стапица- мызды ауыстырып жюерген сыядты, тануыц да мумюн емес,— дед1 эскерден дайтдан сержант. — Станицаны деме, дожайындарды дс. — К1м бшед! сола рынды, дожайыидардын ©31 онша байдалмайды рой. — Мына К1С1 емес пе? — дед! сержант, уяла эр! сасда- 28 ,

лакта и жымыйып турран селолык аткомныц председател'1 I Сергей Родионович Савинковты корсетш. Барлыгы да кулд1 жэне бул сынга оныц не деп жауап берет!ш'н кутш, кызараидап тур гаи председательге кула­ на карады. Мен бул арада б1здщ селолык аткомныц председатели! жактауды езшшк мшдетш деп санаймын. Сергей Родио­ нович Савинков председатель ретшде, жергшкп советтщ депутаттарынын белсене катысуымеи, туган станицамыз- & ды керкейте тусу ушш бурын да аз жумыс штеген жок жэне казфп уакытта да коп жумыстар ютеуге барышна талаптануда. Бфак, амал канша! Халыктыц калауымеп сайланып, жергшкп екшет басында отырраи осы алрыр, кабшегп адам б!раз уакыттаи бср! кюфтжтеп кулашын жаза алмайтын халге ушыраган. Нак осы сыякты халд! жергшкп советтш председател1 мег! оныц оз1 сыякты 1С- ке белсенд! депутаттары да сезшуде. — Ал енд1 сонда не болраны? — Бул сураура фактылар жауап беретш болсын. Ол ыыналар: 1891 жэне 1910 жылдары Пресновкадан тук калдырмаран еш жойкын орттен кейш, станицаны салу жоншде кагазра жазылмаран жоспар бектлген болатын. Орталык, Базар аландары да сонда жасалран-ды жэне егжей-тегжейше жетш жоспарлаигап квартал текшелер! не будан былай торт уйден артык уй салынбасыи делшгеи. Отызыншы жылдардын бас кезшде, ! р! астыкты ауда иным, орталыгы болраннан кейш, станицада жана салыиран уй- лер саны кобешп, тез улкейе бастады, осылайша куш бу- гшге дешн ест, гулденуде. Осы жылдардын шшде оида- ран корамдык уйлер мен жуздеген туррын уйлер салынды. Бфак туррын кварталра уй салу тэрт!б! ешуакытта бузы- лып корген емес. Кварталдарды, кошелерд! осыпдай катал турде жоспарлаудын аркасыида станица тап-туйнактай, жыннакы эр! тартымды кершуип едк Мше ©ткен бф жаздыц 1шшде, аудаидык аткару коми- теттнщ председател! Анатолий Арефьевкч Макаровтыц мархабатты кеш'лшект!г!н!ц аркасьшда, жарты расыр бойы карашыктай сактап келген алацдарг-а курылыс жур- Г131ЛД1. Станицаныц ортасындагы алацра аудаидык туты- нушылар одарыныц оте ебедейаз улкен товар коймасы салынды, казф булар араш материалдары мен ещирштж товарларра лык толы. Жергшкп совет пен оныц председателг, селолык бар- 29

лык депутаттардьщ алацга уй салура, оньщ устше товар I коймаларын салура карсы болып шырарран каулылары мен арыздарынап тук нэтиже шыккан жок,. Курылыс жур- I гЫлген алац селолык аткару комитетшщ о баста бар ьш- тасымен толы к жабдыктап салган колхоз базарып жан- жактаи кысып тастады. — Базарды калан етелпз, Анатолий Арефьевнч? —дсп ©Т1ИД1 селолык аткомнын председателн суга кетш бара жатканда, тал кармаган адамша. — Егер тар болса, кешниздер. — Кайда кеш дейаз? — Селонын кай жак шетш калауыцыз б!лсш. — О не дегешщз. Б1з халыкка ынгайлы болуынык камын ойлауымыз керек кой. — Болды, Савинков, ©зим шешкен мэселеш' озш бузып унренген адам емесшн,— деп кыска эр 1 аиык айтты Ана­ толий Арефьевнч, тегшде ол не жергшкт1 советтщ депу- таттарынын сессиясынын; каулысымен, не станицаныц бф- неше мындаган халкыныц ш'кфшен есептесш эдеттенбеген болу керек. Станицада жаца уйлер салу жешнде де осымдай эле- мет басталды. Тары сол Анатолий Арефьевнч Макаровтын ез руксаты.мен кварталдар мен кешелердщ бурынгы ка­ тан жоспарына мойынсунбай, уйд! кш кай жерге кенл1 сокса, сол жерге салатын болды. Поселканы керкейту мэселесше ез пшрш айтып ара- ласкан селолык советтщ занды эрекетппн кандайыпа болмасын Макаров тапжыл.май тыйым салып отырды. Мысалга мемлекеттж банктщ жергшкт! белшшщ бух­ галтер! Овсовты аланык, кандай кылыгымен Макаровка жагып кеткенш кш б1лс!и, онын мыйына жана уй!м ею кварталдын ортасына кыстырып салам деген ой тусе кал- д'ы. Селолык советтщ тыйым салган ескертуше кулак аспастан, солай 1стед1 де. Бул мэселе советт!н кезект^сес- сиясында каралып, сессия руксат етшмейтш жерге уй са­ лура узшднкеалд! тыйым салган каулы кабылдады. Бух­ галтер аудандык аткару комитет!не шапты. Сол арада-ак ол жактам селолык советке телефон сылдыр ете калады. Бул жолы телефон соккан аудандык аткару комитетшш председателшщ орынбасары Иван Александрович Ста- ценко: — С!зд)н апа депутаттарынызга айтыныз, б\\з олардын каулысын беютпедж. Туснпкт! ме? — деп советтщ секре- зо

тарыпа сезд1 кыскасынам кайырды да, трубкаиы шп койды. Я, тусмпктк Иван Александровичей «бНдер» деген лс- бЫнёи Анатолий Арефьевнчтпт атынан айтып турганды- гын советтеплер жаксы тусшедк Станнцанын кол1 не лас суларды тегуд'1 токтату туралы сонры уш жылдык ншнде селолык атком мен жерплйеп советын. сессиялары бфнеше каулы алды. Колем! ондагаи гектар жер алатын, б!р кездерде туныктыгы мен тазалыгы зубаржаттан мелдф, бул жаратылыстык, келде сирек кез- десетш сем13, грх алабугалар мен тус1, тэттшп мулде ез- геше кумютей табан балыктар каптап журетш. Бук!Л станица болып — жасы да, корю де — кыстыгуш муз астынан балык, аулауды каст ететш, жаз болса — торлы ау салып, к\\шкене аумен, сузекшен, кармакпен аулаушы ед'ь балык сонда да азаймайтын. Ал казф б1здщ тамаша келшкзде бфде-бф тф1 маклук кал магам тэрНдк Алабу- ганы немесе табанды кантадан еарелиз деп талаптангап эрекеттерден тук шыкпады — балык, елш кала бердк Су- дыц химиялык тегшде т!р1 организмд! елтфетш б!р озге- р 1с панда болган, бул взгер'юы казф судыц дэмшщ езгер- геншен гана емес, кулпн тустк лайлангаи тусшен дс айыру кыйын емес. Ун.1 жыл бойына !стси шыккан тех- никалык май жэне баска да кокырлармеп езенд! улан келген Преснов авторотасыиыц машинага май куятын ба- засын езен жагасынаи тез арада кошфуд1 талап ет1п, жерпл1КТ1 советтщ депутаттары элденеше рет мэселе кой- ды. А лгал канша, бул арада да Анатолий Арефьевич Ма­ каров осы эдБтегп таланты орындаура комсктесудеи алда- жалда бастартып, ез пшршде калды. — Орынсыз жерге кыстырыласыздар,— деп, бул жолы магиалап, мацыздана сейлед1 Анатолий Арефьевич, ке- С!рл1 автобаза жошнде селолык советын сессиясыныц шы- гарган каулысы жайыида келш айткап селолык аткомиыц председателше,— мундай мэселеш автомобиль транспорты мен тас жолдар министерствосы гама шеше алады. ТусБ Н1КТ1 ме? — дедк /Кок, тусшпсп емес, Анатолий Арефьевич! Б1здс кейбф басшылардыц енбекии'лердщ моденнет1 мен турмысыныц тфшшктш мацызы бар моселелерше адам тозпаз немку- райды карауын ездершщ С0здер|'ш'ц калайша уштастыра алатыны тусмпксН. Соз бен !стщ арасыпда алшактык жату деген, жамаи нэрсе. Егер дс шугыл !стелет!и жумыс 31

бос абыржушылыкпен, кундел1'нп ютерге белсене аралас- пай, жумысты суГпп штемей, селсок, шю сезйтаз, соз бел- еендшгше ауыстырылатын болса, оида будан жаман не бар... ...1\\ыстык шынылтыр аяздарыньщ сонын сездфщ тур- ран шайдай ашык март кундершде село ецбекиплер! келе жаткан коктемнщ куанышты эсерш тунсшгендей. Сон- дыктан осы бф кундерде совет халкынын рухани байлы- рьт онын, творчестволык куштершщ бшкке канат карып самтауын да, жана ой-ниеттершщ ежегппн де, сол ой- нпеттершщ жузеге асырылып салтанат куруын да, енбек- теп емфшщ жанашылдык, ерлжтерш де, демалыс саратта- рыньщ жайдары, жаркын шаттыктарынан ерекше кунгп жэне мешпнше айкын коршедк Б]'зд!Н. елкелерЫзде танертен ЭЛ1 де аяз болып турады, сурапыл борандар сорып кетедй Бфак бактагы араштар- дьщ сабактарынын туш казф мулде кысты кунгщей емес. Кыстьгн, бултына уксамайтын аккудьщ мамыры сыякты улшлдеген, жещ'л булт жогары калкыран аспан барран сайын когерш, айкындана туседк Коп'лдф кар мен кок аспаннын денгейшде шок-шок кайындар мен жал-жал то- гайлардын аралары айкын да анык керше туседк Енд! коп кешшпей жайдары кектем жел1 сыбдыр ка- гып, ойнакы жазры жылралардын, асау сылдыры, омф салтанатын, жылы мен жарыкты ардактайтын, шеказ ас- панда шыркаган боз торгайлардьщ кумш конырауындай ундер]' ееп'ле бастайды. Расырлар бойы кетпен де, турен де тимеген коне далаларымызда батыр халыктьщ техни- камеи каруланган армиясынык кунарлы, шурайлы болу- д_ы ансаган тын жерлерд! гулденгеи егш далаларыиа айналдыру жолындагы, егшшшк кэаб1 тарихында бурын- соцдЬг болып кормеген улы курса басталады. I

Ю. Нагибин ТУС ЕНД1, КЕЛД1К! (Эцгше) Танертецп сагат сеп'здердщ шамасыида, Замостьев аудандык партия комитетнмн бос тургаи ауыз белмесшде, аяз дарып цоцырдай тартдан, терец эжшдд жудеу жузд1 бф дария отырды. Оныд успнде дей жер1 агарып кеткеп жылтыр дара келте тоны, сырма шалбары жэне сыртыиан автомобиль донгелегшщ резиндасынан долдаи дуйып ал- ган далош киген пимасы бар. Белше, есю солдат бслбеу1- не, жана уйеню сапты дамшы дыстырыпты. Ол орыи- дыдтыд шетшде, ею' долымен Т1зесш тфеп отыр, оиыц дасында, еденде, конетоз дуладшын борш пен улкен бре­ зент ■ долгап жатыр. Мундай адам майдан жагдайында дездесе далса, да- телеспестен-ад атдосшы деуге болар едк эйтсе де Замость­ ев аудандык, партия комитетшщ атдосшысьг, Сергей Данилович Марушкишйн эдеттеп мамандыгынын 031 сол едк Ауыз бел.меде атдосшыдан басда коп телефоидар до- йылган столдын жанында ж!сектеи кербездеп тжкен коф­ та мен улкен пима киген 61'р жас эйел — секретарьдын кемекнпс1 Марина Петровна отырган. Ол дагазга дою шашып топ'п ж1берш, бф нэрсеш асыга жазып жатыр. Атдосшы элдеиеш сурагысы келгеидей, комедий дызга коз астьтмеи талай дарады да, омы жумысынан болпа кел.мед!. Акыры шыдай алмай: — Бшмейсщ бе, Марина, тан атар-атпастан мен неге керек болдым еден? — деп сурады. — Москвадан агроном келштд колхозга апарасыц. — Агроном болса — жадсы еден!—дед1 атдосшы. З'Кчктем лс61 33 I

Марина езшщ элп штеп отыргаи жумысына деген ык- : ласын бфден жогалткандай басын кетсрт алды. — Жудырыктай гана жап -жас кыз! С!рэ, институт бтрсе керек. Е, оньщ бекер, Марина! —дед1 аткосшы катан да- уыспен. Акыл жастан шыгады дегон смес по... Мен оны Кайда апарам екен? Бклмеймш, маган оаяндамайды,— ден кесш жауап катты Марина. Аткосшы ауыр дем алып, терезеге бурылды. Далада тунп кою карангылык ыдырап, кара коленкелешп, тан саз берш келед1 екен. Февральдын 'курен кабак куш тап бф кун шапагынсыз,.так жарыгынсыз, тун тунепнен туып ке- ле жаткандай. Эйтседе, жтк коз кыйыгын кала уйлерппн аралыгынан алыска тшп, аткосшы карауыткан орманнын устшен суретшшщ бояуы сызып жШергендей аспаннын сэры жолагын кердк Ол терезеге жакынырак келш аула шин, жайдак ша- нага жеплген 031ш'н атын кврд1. Сымбатты, жылтыр сау- рынды аты кырау турган жундер1 шыйыршыкталып, ес!к алдынын музын жалагысы кеп, умтылып тур екен. — Ой, тентек-ай!—дед1 аткосшы аты ес1тпегенмен Маринанын жаксы ест!'п турганын ангармай. Онын кункакты жуз1 кып-кызыл боп кеп!. Ол коз кыйыгымен кемекш! кыз жакка карап ед1, б! ра к Марина ауыз болмеден шыгып кеткен екен. Ауланын тукп!р!иде уст1 кенеппен жабылган, калыц кар баскан аудандык комитеищ «Победа» машииасы тур. «Е, станциядан агроно.мды «Победамеп» экелген екен ,-ой^деп ойлады аткосшы.—Ал колхозга кешег1 жауган калын кардан кеЙ1Н онымен баруга бола ма? Кайдан бол- сын! Оган терт аякты тулпар гана бара алар! — Ал, шы- нында да, оны кайда ж!берер екен? С1рэ, петровтыктарга Ж1берер, оларга мамам керек-ак... Мумю'н Т1ПТ1 «Бога- тырьга» Ж1берер? Онын председател! маиа агроном сурап журген-д1...— Салт басты шал адамнын эдет1нше ол оз ойын дауыстап айтты.— Стрельников псп Дворикте де аг­ роном жок... Онын, эрине, «Богатырыс» барганы жайлы. Онда клуб та, жагдай да жаксы...» — Тек председател! болмаса! Ол турган жерде кыдыру кайда!—дед! онын артьшда турган Марина. .34

— Сенщ бар ойлайтьшыц кыдыру рана,— дед! аткос- шы иырынаи карап. Марина жауап берш улпрмей калды. Кабинетпц ес!г1 ашылып, касына кала дэстуршен Т1плген кок елтф! жа- галы тоны бар, басында да сондай туст! борта бар бф кшжене кызды ертш аудандык комитет секретары Окун- чиков шы-кты. Боркшщ астынаи мандайына, доцгелек бетЬ не Ж1щшке сары шашы тусш тур. Колында туткасына юш- кене туйшшек байланган чемодан бар. Сонры, кауырт жумыс айларыныц 1шшде Окунчиковке жада 01р одет панда болды: ол олденеге урынган асау ат- тай басын кеЙ1н сшки тастап, не сэл кыйсайтып сейлейт1н болды. Казф де сол эдетш 1степ, солемдес1п болраннан кейш иек кара сойлеп: Солай, Сергей Данилович, агроном жолдасты Петровс- К1ге, Бф1нил‘ Май атындагы колхозга апарасыц, суйт! — Ол тары да басын изеп, езу тарта кулд!:-—Тек мукыят апар. Ал, жаксы жайгасуыцызга Т1лектест*н,— дед1 агро- номга.— Элде б\\р жагдай бола калса, Т1келей оз1ммеи хабарласыныз. Окунчиков кызга колын берд!, кыз да ко- лын берш секретарь катты кысар дегендей, тез жулып алды. Окунчиков сейлесш турганда аткосшы агрономга аяй ор1 суйс1не карап турды. Оны он алты, он жет1 жаста деу- ге болар ед1. 0з*1 куыршактай рана екен, Т1ПТ1 тулгалы Маринанык жанында ол тым юшкене боп кер1ндк Кошл- С13 коздер! мен буртыйган ерш* оны коркак кыздай корсе- тедь Жед/л келте тон, жч’бек шулык пен ботик киген ол Замостьев тукш’ршщ катан февралына Т1ПТ1* де дайындала алма Раида й. «Тап б\\р кыдыра шыккаидай кишунг карашы, ей ба- лам-ай!» — деп оклады да, делбеш1, 031111ц жылы тулып алып, шанага толтыра сабан сала шыкканына куаиды. Олар сыртка шыкты. — Отырыцыз,— дед1 аткосшы.— Шанамыз шамалы болганымен 613Д1Ц жолга керег1 осы! Кыз шанага отырысымен омы тулыпка орап, тонныц етеп*и кымтап, сабаимен жауып тастады. 0ст1п жургегпнде аткосшы онын муздай аягына колы тиш кет1п, ©31Н1Ц бая- гыда умыт калдырган, тек ойындагы рана экелж сез1ммен жаны ашыгандай болды. «Будан жыйырма ек! жыл бу­ рым Марья Васильевна кайтыс болмаган болса, мс!йц кызым да осыидай болар ед1-ау»,— деп оклады ол. 35 3*

Кала и, жылы ма? — деп сурады да, 1шшен «ды- зым» деген сезд1 коса айтты. — Жаман емес,— дед1 кыз, элденеге окпелеген бала- ныц даусыпдай жпи'шке дауыспен. — Ал, шуу! — дед1 де, аткосшы 031111ц манадан берп спт1 кыймылдарынан кейш, шанага жаптая окыс кулай кетп'. Сол аягы шанадан тусш дети де, омыц протез екеш кор пип далды... Жакында жаукан дар жолды басып тастапты, ттт1 жол суреа де кершбейдд Бфад ат аяд астыныц шыйдыл жол екешн сезш, ныд басып, сар желт деле жатты. Жо- лаушылардыц жан-жагы мулпген шетаз-шеказ кешстж ед1. Жолдыц ею жакында да тадтайдай теп-тепс жазыд дала жатыр. Тек кейде уп-узын боп, кейде сымына деГйн дарка батдан, зы.мырап артта далып бара жаткам телеграф бакандары гана далыц дардыц астымда жазыдтыдты жы- ра, кен жерлерде к1Ш1Г1рш жоталар кес1п ететппн ацгарт- дандай. Кей кезде данжыгаларынан спред тогайша шыга- ды да, буалдыр так жарыгына суцг1п кеткендей кор1пбей далады. Узад отыркан указ мипуттардан жалыддандай атдос- шы тулыпда ораиган дыймылсыз денеге бурылды. — Сэйт1п, А1осквадаи келе жатырсыц гой, о? — деп сурады да, ол тек екеуше гана бслгш бф жэГптт1 мезге- гендей дызга коз1'н дысып дойды. С1рэ, дыз сойлеуге онша зауды согып келе жатпагап сыядты, ал тулыптыц бит жагасыныц 1Ш1иен оныц бас изегеш де кор1ибед1, б1рад Д1рп1к дагысына дарап «ия» дегенд1 уддандай болды. — Рапу етераз, С13Д1 далай, оз т1лег1Ц1збен бе, элде тагайындап Ж1'берд1 ме?.. — 0з тшеп'цмен!.. Не билетнш стол устпте таста да, не ез Т1лепцмсн бар дед1,— деген жага 11111 ней куцп’рт уи ССТ1ЛД1. Атдосшы олде жауапда туа'нбей далды ма, элде ез ойына толыд жауап алды ма, белпаз. — Бэрекелде. Б13Д1Ц жацда уйрепген сон. уйщ13ге де дайтдыныз келмес! Кыз ундегеи жод. Шана сэл тецсел1п дойып, шетс!з-шекс13 аппад карлы тсюзбен жуз1п келе жатты. — Кандай иес!3, бос жатдан дала...— дс/и дыз ады- рын. 36

— 1\\ыста рана солай,— дед! аткосшы.— Жазда кор 1- Н13 — шлемдей кулпырады. Бул жерлер Стрельников кол- хозынын шабындыры, ал баягы заманда уйма батпак, бо- латын. Шоп тек жнегшде, кейбф буталардын манына рана осетш... Камшы сабымен бфесе он жагыи, бфесе сол жагын мезгеп ол кайда кандай жер, каидай мал жайылымы барын, кейбфеулердщ гс! онбей, кейбфеулердщ алга • басып кеткенднш айтты. — С13 осы жердпп'аз бе? — деп кыз онын созш бол 1 п жм'берд]. ■ — Енд1 налай дейаз? — дед1 атносшы элденеге ма- саттангандай.— Нагыз осы жерл1ктщ езшш. Осы жерде туып, осы жерде бар ем'фшд1 ©тюздш, осы жерде парти- зандык курып, б!р аярымнан да айрылдым,— ол камшы сабымен жазыктынты жнектеп жаткан карауыткан орман жакты корсетл де, энп'меге дайыидалраидай ыцгайлырак отырып алды, бфак кыз ундемедй Аткосшы эз туран жерйпн мыиа москвалык кыз ал- дында оте сэншз кершгешне сэл налыраидай болды. Ол 031 бул жерд1 бос жаткан жер деп тшт1 де ойламайды, бул жердщ эрб5р туйIр 1 онын омфшдег! неб1р кош'лд! не кай- рылы сэттерд! ес!не тус1ргендей едк Б1рак оны мына кыз- га калай тус1нд1ре алады?.. Егер ол ер адам болса аткосшыга онайырак болар ед|. Ол оран кузд1 кундер! иыкка мылтык, асып, резина кайык- пен анга шыкканда б(р кун ертенп'сн1 жыйырма-отыз шу- регей алып кайтатын сонау калын камыс 1Ш1пдег1 Пучков батпагы жайында да айтар едь Ал Пучков батпагынын аржагында кар басып жаткан Сватеев кел1 бар. Ондагы- дай табан балык пен тукы балык К?й колде бар екен! Сонау кокжиектем муиартып коршген ормандагы алуаи турл1 кустар мен 1р1Л1-усакты андарды кайда коясыц!.. Егер ол ер адам болса, аткосшы оран осы ормапнын жиегшде сонау кырык уш1пнп жылы б\\р топ партизандар- дын тугел б1р батальон ием!ске калай карсы тургандары, ол жерде канша каиды кейлек жан жолдастарынын кабы- ры жатканы, вз1’ш'ц б1р аярынын калганы жайында ай­ тар ед|. Бфак жап-жас кыз ол энг1мелерд1 кайтснг. /\\ткос- шы ауыр курс1гпп койып, акырыи гаиа: — Б13Д1Н жерде саныраукулак пен жидок коп оседи.. Эл1 де оз ойымеи отырып ол бул создерд! калай айтка- мын да сезбей калды, бул создср огам сондай аяпышты, 37

элс13 сыякды квршдк Ол мырс етт кулд! де атка камшы басты. Жол ылдыйга туей де, сонсоц кьлт бурылып, эл1 жабык турган шайхананыц жанынан етт, Ворица езенше жанадан салган тем1'р кэшрдщ устше шыга келдк Аткос- шы атын тежедг Аепанды торлаган сургьглт булт ыдырай жыртылып, квкпецбек боп ашыла бастады, элс!з кун иуры кар уели алтындай жаркыратып, езеншц екп-шл жагасындагы бшк жаркабакта турган есю шеркеудщ кресш жагып ж!бер- гендей болды. Ворица езеншщ успиде кар жок-ты, омы жагадан соккан жел урлеп экетш, квк муз айнадай жар- кырап жатыр. Кешр баганыныц жанында карауытып му­ зы ойылган улкен ойык кершедй Сырмалы куртке, шалбар киген бфнеше адам ойыктан теп-тепс ойылган улкен ке- с.ек музды тартып жатыр. Муз кесеп квкпецбек жоны кв- ршш су 1Ш1нде калкып жур. Адамдар бфесе элдекандай эн эуенш айтып музды бфлесе тартады да, бфесе кенет жамырасып, колдарын алтеп урсысып калады, сонан соц суйменмен ауыр муз кесепн итермелеп, кайтадан тартады. Ойыктан сэл эрфекте тепстелт каланган улкен муз уйшдга тур, осы уйшдше карай жагамы бойлай гуршдеп жук машина денгелектер! омбы карга жш-жш батып, жур- пзуцп кабинадан туап, келте тоиын двнгелек астына то- сеп тастап, машинаны козгайды да бфнеше метр жылжып барып карга кайта батады. — Булары не эурешшк екен? — дед1 кыз бурше туеш. — Не эуреш1Л1к болсын?—деп кулш алды аткосшы. — Муз дайындап жатыр да. — Тоцып калмай ма олар? — кыздыц позж даусы урейлене шыкты. Тону кайда! Суыкта шыныкканнаи журт тек бол- ганы шындала тусед*.— 0те б! р келшн евз айткандай бол­ ды да, аткосшы взше-031 риза болып мыйыгынан кулш койды. Жаксы сезшмен, шын квш'лден шыккан бул кул- К1ДеН Т1ПТ1 ОН ЫН беТ1Н1Н ЭЖарЫ К1 р IИ, ЭЖШДСр! КОЗЙПЦ кыйыгы мен мандайыпа жыйырылып калды. Квгпрдсн вткеннен кейш жол врго нк квтершд! де, атынын журю тым акырындап кети, бфак аткосшы атты айдай коймады: ейткеш осы жердщ керппа коздш жауын алардай тамаша едь Еш жак жиегшде карауытып кара- гай вскен, жалтырап жаткан квк музды Ворица кандай дессшзшц квплдф квленкес! взенге шейш созылган кпн- кентай шеркеу турган твбеппк те эдем 1-ак, нпп керск де- 38

сен кешрден еткеннен кемш кереметтей куреш'тш коршген кум жота, бул да тамаша-ак. Кызым, бул жак кандай скен? деп сурауга аткосшыныц уялгандыктан рана аузы бармай отыр. Бфакта орта орыс жер'шщмына сыякты ка- рапайым эрг суйкшдг алуан турл1 табиратына адам бала- сынын буйрегг булк етпей кала алмайтынына былай да шек келтфмедь Мше енд1 езеи арнасы кум жотанын та- сасында калды да, жол тары да тегш жерд1 куалай созыл- ды, алдынры жактан карайып-карайып деревня уйлер1 дс керше бастады. Юшкентай деревня сайдын жорарры жагында, тау беткейне орналаскан едк Кдр баскам сай арнасымен жт- ше сызылып нэрл1 су агып жатты — сайдын суы кыста катпайтын, жылы едк Беткейд'щ тэменг1 жарына салынран саранлар, жатаган уйлер, тшт! бушл деревня сайра карай сыргып келе жаткам сыякты. — Шуу, жуйрнп'-м!— деп барк ете тусп аткосшы шанадан квтеркае берш. Осы кезде пл алрыш аты бфтурлг енш жорпага басып, майпандай жонелдк Шагын рана деревня зираты да, жак- тауына муз каткан узын сырык арашты каугалы кудык та кейш калып жатыр, шагын деревнянын бф квшешц бойы- на салынран шшкентай-юшкентай уйлер1 де ек1 жакта ка­ лып келедк Деревняга келш юргенде кандай болды десешзнп. Журт кошеде мереке куншдегщей каптап жур,— кэр1 де, жас та тамашалап, зулап етш бара жаткан шаманы коз- дершен шыгарып салып тур. Эттеген-ай, баскарма уйнпн тап алдынан кездеспед]'м-ау деп окшдй дене бтм1 кесек келген колхоз председател: Жгутовты сонадайдан-ак бай- кап келе жаткан аткосшы. Петров колхозына он сег1зшип председатель боп кел­ ген Андрей Матвеич Жгутов бф топ колхозшымен тап жолдын усп'нде эцпмелесш тур едк Он сеп'зннш болу онай емес. Бгр жагынан цифр да жетерлжтей, сешц мш- деп'нд! аткару устшде осыиша ада.мнын басын жогалтка- нын б!лу де онай емес, бфак сайып келгенде цифр канша- ма жетерлштей-ак болганымсн элще олкысы толмагаи сыякты — ол1 де он торызыишыныц, жыйырмасыншыныц орпы бар сыякты. Кызылшырайлы толык бетшде сакалы кап-кара боп тебшдеп шыккан, кесек бтмдк жаурыиы какпактай Андрей Жгутовтыц б!рде жуаси, бфде жас- каншактана калатыны, бэлкш, сондыктан шыгар. 3!)

_— Сэлемат па, Матвей, конакты карсы ал!— деп ай- кайлады аткосшы тНгнпн тежеп, шана да председатель- дщ алдына кеп катты да калды. Жгутов кулакшынын котерт, амандаскан мшара бкд- Д1рд1 де, сомлеет турган адамдарына бфдеме деп, болма- шы гама езу тартып, асыкпай басып шананыц жамына келдк — Мше, агроном алып келдш, Москванын, дэл взамен келт отыр бул жолдас,— дед1 аткосшы котерьле сойлеп,— Кошеметтеп, курметтеп кабыл алуынызды суранмыи. Не дерш бтмеген Жгутов басын изеп, эдеттепешше сол рана жымыйып койып, агрономды козшен ’бастаи-аяк бф шолып 0тт1. Акыр-аягында табылды-ау агроном. — К,ош келдщд'з...— дед! де ол чемоданга карай кольт созды. Бфак, кыз чемоданыи оган бермей туткасынан кысып устап алып, шанадаи сешрш туст1 де, председательдт ал- дында шапшан басып баскарма уГп'не карай жортактай жэнелдк Аткосшы атын есж алдына байлай салып, колхозшы- лардын жанына келдп Бул тургандарды ол жаксы бшетпч ед1, Т1ПТ1 ол букш аудандагыларды да сол сыякты жаксы 61'летш. — Мына, Жгутовтарыниык злдекалай болжырап тур- раны нес!?—деп сурады аткосшы сезжтешп.— Бригадир боп жургеншде кайта, пысыктау сыякты едп — Жога, Ж1Г1Т жаксы, жалрыз-ак кыйын тиш жур,— деп тдл катты есепмп —Я, сенщ экелгешк кш? Газетам емес пе? Жаман колхоз туралы жазу казф салтка айна- лып кеттп Есепш! даусы карлы'га кулш ждбергенде аузындагы шылымынык калдыгы ушып кеттп — Агроном экелдш мен... — ©тфж айтпайсыц ба? — деп айкайлап Ж|'берд1 епн- цйлердщ бригадир), иыры кушыктау келген сырьщтай узын бойлы адам.— Е, достым шырак, 61’зге агроном мше былай керек!..— Сойдем ол колымен кешрдепн орып Ж1- бердп— Ал агрономын айтарлыктай агроном ба? — Москва институтында окыгап!.. Бул уакыйганы атап отуге уйгарысты. Тутнп будакта- ган шшкене шайханада аткосшыны аракпен сыйлады. Корсеткен сый-сыяпатка, кепиплжтщ курметше мэз-май- рам болып квщлденген ол, агрономды петровтыктарга ж\\- 40

береГик деп аудандык комитеттщ секретарын кеидфген менмш деп бесш, басы артык свз де айтып ж1бердк Му- ныц рас сез емес екешн бор1 де бшп-ак турса да, аткос- шыныц 0Т1р1К айтуына ешкш кедерГ1 келтфмедк 0Т1 р 1 к те бодса, муныц ак пешлдеи тугаи етгрж екенш унты олар. Аткосшы шанасына кайтып келген кезде, баскарма кенсесшщ есгг! кулыптаулы тур едк— демек председатель агрономды ездершде калдырмакка ертш кеткеи екеи гон деп ойлады ол. Олай болганда, омыц да оз жайына к,айта беруше болады, бфак кайтайын десе «кызын» коз1 кыйып кете алмайды. Онын устше москвалык кызды налай орна- ластырдын деп Окуичиков сураса не демек. Агроном тура- тьш уйд1 жацадан рана сала бастаганын, баска жактаи келушшерге арналган уйдщ Петровскийде эуел бастаи-ак жок екешн атносшы сурастырып бшп те алды. Аткосшьг кыстын суык ауасымен кеудесш кере бф дем алды да, жолдыц аржагында 61'р бушрлеу тургаи предсе- дательдщ ушие карай беттедк Келсе «кызы» клиенке дас- тарканмен жабылган устелдщ жапыида, кумырага гул еплш койылган терезеге аркасын каратып, тап-туйнактай рана терп белмеде отыр екеи. Алдында бф крецке гпскеи сут пен кырлы стакан тур. К,ыз жогаргы ерншеи кызыл- шырайлы топ-толык бетше шеши суттен мурт жагып ал- гаи. Аткосшы юрт келген бойда, кыздын. коз1 куапыш ушкынын шашкаиын корт, журеп жылып коя бердк — Ал налай, жайгастыцыз ба?—деп сурады ол ко- шлдене, председательдщ жупыны рана уйш козьмеи бф ШОЛЫП 0Т1П. Бул уйд1Ц 1Ш1 тарлау ор! ауасы ауыр ед1, кабыргасыи- да сурпленбеген сэю'лер, отыргыштар, Кызыл агаштан *с- , телген тартпалы шкаф тур. Тартпалы шкафта фотогра- фнялар, турл1 туст1 шыиыдан ктелген стакандар, улудыц кабыршагынан 1стелген му/Нз кобдыйлар тур; кабыргада да фотография, кунделжп' календарь, барометр, шыбыи сатпактап тастаган, кашан, не ушш алынганы белпаз грамота шуль Эрине, кулпырта эсем жыйнаган, никельмен жалтыраван «оздершщ» улкен крауаты да, толып жат- кан бала-шагага арналган ею улкен агаш крауат та тур ед1, бала-шагалар казф пештщ устшде отырып «алып, бол- машы рана эуешктер|и жасырмай, агрономга нарауда. Аткосшы, сурагына жауапты председательдщ эйел1 юр жуып жаткан кухнядан еспд! — ол уйдс пештщ тасасыиаи 41

сабын котрингшен кебж аткан каланы шляпшшищ шет! | кершш турпан болатын. — Эзфше 61'здшне тура турар, жата-жастана бф уйд1 босатып берелпз бул шаге. — Бэлкш, Арсениханьщ уГп колайлырак шыпар?..— дед1 аткосшы. — Онын нес! колайлы. 1\\анша айтканмеи, б&дщ уйдщ жылайтын жас баласы жок. — Муньщыз дурыс,— деп кел!ст1 аткосшы, сойпт де ' бупан калай карайтынын бклгга кеп кызпа карады, бфак кыз бул энлменщ оран тап бф катысы жоктай томага- ТуЙЫК, ОТЬфДЫ Да КОЙДЫ. — Агроном жолдас клуб жок деп екпелеп отыр,— де- Д1 председатель жайлап капа,— кино корсетпеймй... жа- рык болса, ол да...— Ол кенет ундемей калды, бул уназ- Д1к узакка, т!пт1 б!р минутке жуык созылды, сосыи б1р курс1Н1П койып, шындап, катал турде: — Ол рас, б1зде жастарга кызыксыз...— дед1. — Ендеше, кызыкты болатындай ет!п штеу керек,— дед1 аткосшы да шындап. — Керек деген кейшг1 экгше. Астырымыз мол болса бэр1 де болады. Ал каз1р, мше, корд1ц гой, келген к!с1н1 де дурыстап карсы ала алмай отырмыз. Февральра деГпн агрономнын уйш салып б!т!ру керек деген каулы бар, 61- рак эз1р тек фге тасы рана каланулы. Эрине, жолдастьщ екпелеуге какы бар... — (Экпелеудш не катысы бар бул жерде? — дед1 кыз 61 р мезгшде, б1ркелк1 дауыспен ап-анык кып.— Жумыс 1стеу1.ме колайлы жагдай турызбаган сокры жерде мен мунда калмаймын. Мунын ез1, манадан берг1 осыншама уакытынын бэр1 1штей осы сездерд! курастыруга кеткендей, еид1 сомы . пештен домалатып тус1рген нандай, ортага экеп койып калгандай эсер егп. «Кызым жарайсын! — деп ойлады аткосшы масатта- нып.— бзш корнай б1лед!!» Сойт1П ол председатель не дер екен, кызды калдырура кепд1рет1идей кандай соз табар екен деп 1-ст1Ц артын кутт1. Б1ракта кыздын, сайып келгеп- де осыида калатынына аткосшы олденепдей б|р себептен шек келт1рмед1. Бфак озшщ камсыздыгынан жерге К1рердей боп уял- гаи председатель куб1рлеп: бул уакытша кыйыншылык кой, уйрен1п кетеаз эл1... дегендей байланыссыз б1рдецс- 42

лерд*1 айтып, казф енд1 не ютей кояйын дегендей колып жайды да койды. Осы кезде кара сакал баскан бет1 де ну агаштыц зшшде лаулап жанган оттай- кызарып кегп. Кыз болса жалма-жан чемоданга бассалып, лом деместен еак- ке карап тура женелдк — Отырсанызшы, б!р минуттесш мен де шырамын! — деп айкайлап калды аткосшы кыздыц желкесшен. Аткосшы конл1 бузылып коя бердк ол петровтыктар- дын алданып калганына екшдь ор1 кур дакпыртпеи журт- ты осынша дурлйшрш, мактанып, онын устше бэрППЦ сый-сыяпатыи коргенше уятты боп калды. Конлшдеп бул ыцгайсыз сезпмшц ошш енд1 ол председательден ала бас­ тады. — Жаксы емес, Матвеевич, ездерще агроиомныц келе- Т1Н1Н бшдщдер рой, дайындалып отырмайсындар ма? — Марушкин жолдас-ау, 61'здщ жайымыз оз'ще белгш емес пе,— дед1 председатель муцайып ор! уялып.— Ссуда- мыз кенн’пп жатыр, келжке дьпп'р боп отырмыз. Ен акыры бузау коранын езш салып ала алмай отырранда, агроном- дарга кайтып дача салып берешк? — Солай екеш солай, бфак алдарында турган кш, оиы да еске алу керек едк Москванык езшде окыран кыз ол, С13 бен 613 ширепне де... — Оны да 013 б1лем13, Сергей Даиилыч,— дед! пред­ седатель, бфак аткосшыга Жгутовтыц таусыла сенлеген сезшде жасырынып турран б!р мыскыл бар сыякты керш- Д1.— Егер енд! б!зге экеле калсац б!р конбштеуш зкелуге болмас па екен? — «К0нб1*стеу1и!» — деп ызаламдыра тусп аткосшы, алденеге буртыйып.— Булай карсы алсандар, сепдерде еш- кш калм а иды! — Мумкш калатын да 61'реу бар шыгар,— дед! предсе­ датель сол баягы бф жасырын мыскылмеи. Бул эцгше аткосшыга мулде жакпай калды: предсе­ датель тап бф ез1Н1ац бишаралыгымен олдекандай боп отырран сыякты коршдк Ол кулакшынын колыиа алды да, Т1ПТ1 жендеп коштаспастан шыгып кегп. Тулыпка оранып алып, туксигеннен-туксиш кыз шана- да отыр. Аткосшы делбеш колына жыйып алды да, бул да ептеп келш кыздыц жанына жайгасты. — Ш-шуу!—деп аткосшы аузып емйе ыскырып кал- ранда, аты жерге катып калган шананы орнынан арен козгап, булар кар1га комклгеи аласа уйлердщ, карайып ко- 43

ршген ак, талдардьщ,— ак талдыц жщннке бутактары кар ! устамайтын едк— жайкалып турран биж-бшк аппак ка­ пы ндардыц, жактауына калык муз каткам кудыкдыц, жо- раргы жагына калык кар турып, жантанып калган кур мет тактасынын, басьша копрам крест белгю б!р жагына ка­ рай кыйсайып, болар-болмас керппп тургаи зираттын — осынык бэрппк жанынан зулап ©тш, аппак кар жазырына шыкты. Тары да шана табаныньщ астымда агаш кешр дубф- лей бастады, теменг1 жакта улкен бф кесек музбен арпа- лысып журт абыр-сабыр боп ахылап жур, солар сыякты жер-квкт1 копире дуршдеп, кармен алысып бф жарым тонналык машина жур. Элсш-элсш жылы ауа буркылдап шырып турран шайхананын еагн-пк алдында шаналар, жайдак шаналар, машиналар топталып тур, солардыц ек ортасыида кызылшырайлы бф жуан еркек калбалактап бф шана Ш0ПТ1 жайып, тосеп жур... Жолшыбай экгшелесу болтан жок. Аткосшы Жгутов- ка, «кызын» осындай кыйын-кыстау колхозга Ж1бергеш уш1н, эс1ресе, Окунчиковка ашуланып келе жатты, касым- дагы кыздьщ алдында солардык К1насына 1Ш1иара мен де ортакпын деп ойлады ол, уидемей келе жаткан себеб! де сол ед1. Аудандык комитетке булар сагат уште кел1П жетт1. Келсе мунда шайханадагыдай адам толы екен, шолак тон, тулып, кулапаралы брезент плаш, былгары куртеше киген- дерден кэп не.ме жок- Коридор мен кабылдау белмес1нде ызгарлы, суык леб еседк Аяз соррандай бет1 бал-бул жа- нып, кызарран Марина телефон трубкаларынын кайсысы- на жармасарын б!лмедк Аткосшы шакыруды куп'п каламыз-ау деп отыр ед!, б1рак агроном жортактай басып тура ес1кке карай беттед1 де, Маринанын айткаи сез1н елец де кылмастан секретарь- дык кабинетше К1р1п барды. «Жаужурек кыз екен!» деп ойлады аткосшы. — Буларыцыз калай, кайтып келгеиа'здер ме? — дед1 Марина окты кез’шен атып, б1рак эйтеу1р осы кезде теле­ фонный шылдыр ете тускен! аброй болып, аткосшыны су- ракка жауап беру мшдетшен куткарып калды. Секретарьдык кабинет11пц ес1Г1 ашылып, аргы жактам аудандык тутынушылар одагында 1'стейт!н Сапожков жай- лап басып бер! шыкты да, кутш турып калды. «Шамасы, Окунчиков оран С13 куте турыкыз дегеи рой! —деп ойлады 41

I аткосшы, С0ЙТТ1 де, егер тусшдфуге керек бола калсам б!р табан да болса жакынырак турайын деп ол есжке таман жылжыды. Алайда тусшдфудщ кажет1 болмады. Артымша если шалкасыиан ашылып, табалдырыктан: — Марина Петровна, агроном жолдаска «Богатырьге» путевка жаздыртьщыз,— дед1 секретарь. Агрономды 0ТК13Ш жШерш, секретарь кабинетше кет- пекий боп сд1, аткосшы тары да алга умсынды. — Жолдас Окунчиков, еш-ак ауыз айтатыным бар ед1, руксат етшк — Ал, иемеме кане? Аткосшы ездершщ кедешип, мэдениетазд1п салдары- ! нан москвалык агрономнан айрылып калган петровтык- тар женшде шагым айтпак ед1, ержаз баска жайды айта женелдк — Петровтыктарга кемектескен жом гой деймш. ©зде- ршщ ол! келер емес. Оларга дегенде ссуданы да кешпшр- д1, транспорттары да оцбады, агрономга дача салу кайда оларга? —Я... я... б1лем1И,— дед1 секретарь шашын бф сшкш тастап.— Кел'ш тур, Сапожков... — «Богатырь» Петровское емес! — дед1 аткосшы кец- Л1 тола сойлеп, кызды тонга орап, аягыньщ астыиа солом тырып жатый.— Онда клуб та, радио да >агрономга уй де бар — о жагынан кам жемещ'з!.. Олар калаиыц шетше шыгып та улпрд!, озат колхозда агрономды кандай вмф кутетййн аткосшы эл1 айтыптауы- са алмай келедь Асыра айтып келе жатканын да сезш ке- лед1* 031, «Богатырьде» бэр! де мак сондай кел1сп емссхп, бзрак алгаш сотазджке ушыраган москвалык кыздыц 61- раз К0ЦЛ1Н серптпек ед! ойы. Оныц устше, «Богатырьге» баратын жол да, баска жермен отсе де, Петровсюгс бара- тын жолдаи тук артык емес-тк мунда да сондай аппак, 'алакандай теп-тепс жазык жер, сондагыдай селдфегеи, ойдым-ойдым тогайшыктар, сондагыдай кокжиекке аса тфкескеи телеграф багаиалары. Бук!'л жол бойыиа кыз аткосшыга бф ауыз жылы соз айтпады, сонда да оныц кызга деген ыкласы суымады, кайта оны нитей жаксы квру1 одан сайын улгая тустк Жуп-жуас, сезге момындыгына карамастаи, бул кыздыц табандылык корсетксш аткосшыга унагаи болатын. «Кйп- кеитай да болса, алгыр екен» — деп ойлады аткосшы. 45

I 1\\вндл аулау энгшесш коздата отырып, ол элсш-эл1 кызга карап койып келе жаткап, кенет кыздыц к©31 эйнек сыяктанып кеткенйт, шарадай деп.гелек коз жанарына ай- наладагы кещспк сэулес! тусе калганыи коз! шалып калды. — Шаршаган екен... уйкысы кеп отыр...— дед1 аткос- шы жай рана. Бфак, мунысын кыз естш калды, узын кфшктер1 дф етш, урешй уныен: — Б1з кер1 карай жур'щ келе жаткан жокпыз ба? — деп сурады. — Кср1 карайы калай? — деп, мырс етш кулш жШерд! аткосшы. — Кер1 карай ше... шыккан жерь\\тге деймш... — Кой, жок, мазан кетпей-ак койсын, кызыксыц рой езщ б!р! — дед1 аткосшы, кызга «сен» деп сейлеп келе жатканьш ацдамай.— Петровсшге барарда кун мандайы- мызда ед1, казф кай жакта, карасайшы. Дем ала бер, езш оятармын. Бфак, калжырап шаршаган кыз уйктамай «Богатырь- ге» жеткенше ун-туназ елевдей карап отырды да койды. Деревняга булар жаяу борасыннан соцры кедф-будыр куртштщ устшен келш кфдп уйлердщ кар кемген шатыр- лары жука кызыл сэулеге боялып, кун батыс жактагы те- резелерде кызыл алма тургамдай коршдп Деревмянын шет1ндег1 аласа деншн устшде колдаи жасаган кыска шангымен сырранак ойнап б!р топ бала жур. Аткосшы олардан председательдщ кайда екенш бйшейандёр ме деп сурады. — Кайда болушы ед1? Баскармада дары,— дед! омы- рауы ашык, кулагы кояннын куларыидай едфейгеи кулак- шын киген ожеттеу б5р бала. Байсалды кулпмдеу квздер1 агрономды басынан аярыиа дейш шолумен болды. Сэл ойланып турды да: — оларда зоотехникадан семинар боп жатыр,— дед1 тары да, сойт! де, кыйку сала пэрменшен томен карай зулай жоиелдь Аткосшы делбеш кагып калды, коп кенпкпей олар отырран шана оймышты мандайшасында «Богатырь» кол- хозынын баскармасы» деп алтынмен жазылгаи сэщн вы- вескасы бар, усп агаш, асты тас бф жарым кабатты уйди! алдыиа кеп токтады. Аяз ернектегсн бип< терезелерде (Я- реулердщ келенкелер! карандайды, с»ро, баскармада ха- 46

лык кеп болса керек, сондыктан аткосшы ойламагаи жер- ден юбфтштеп калды. — Слзбен б!рге барам ба, негылам? — деп сурады ку- М1ЛЖ1П. Бул уакытта, бфак, кыз шанадаи тусш улгерш, чемо- данын ала салып, крыльцога жупрт барган болатын. Со- нынан ес1к сарт ет'ш жабылды. Аткосшы уЬ деп бф дем алып, жаяу борасын жер бауырлай сыррып жаткан жолдаи шырып, кабырранын. ыгына кеп турды. Атыма жем берш, шанага кыйсайып, кутт! де отырды. Онын бар емф! не жу- р!п, не кутумен отш келе жаткан, буньщ екеуше де аткос­ шы эбден кендшш алган. Шет1 мунарткан деревиялык шубалац кошеде жан жок- Демек, бул жердщ адамдарына петровтыктарга усап де- ревняда бос сенделуше жол берместей кыста да жумыс табылады екен гой деп ойлады аткосшы. Онын устше мун- да журт жалпы баскаша туратыи сыякты. Шын, уйлер1 онша корнект1 емес, темф шатыры барларын саусакпен. санаура болгандай, онын есесше, бфак эр уйдщ алдында ек1-уш алма, шие агаштары бар жем1с бары тур. Эр уйге электр жарыгы кфгЫлген, бфак уйдщ шатырында антен­ на бойлап тур, жэне аткосшыны булардан кем мэз етпегеп б 1 р жагдай — эр уйдщ устшде кара торгам уйнпп кер!- нед), демек, мундагы журт аспай-саспай, орныкты, ойлана карап емф суред1 екен. Деревнянын шетшде движоктын бфкалыпты дурсилдегеш еспледк колхоз журеп' эдем!, жаксы согып тур. Осыны коргенде, тек капа шаруалар емес, баска да журттын кеп ойлайтын бф мэселесш ойлады аткосшы: катар жаткан, кейде тшт1 б1'р}ие бф1 уласып та жаткан ею шаруашылыктын тагдыры ек! турл! болатыны нел!ктен екен? Жерлер! де б!рдей, адамдарынын да айырмашылы- гы жок сыякты, сорыс кезшде, сорыстан ;кей!и де шеккен азаптары да бфдей, сонте тура б!реу!, онайлыкпен болма- са да, эйтеуф ныгайып, ост, е.мфдщ дацгыл жолына шы- гута таянып келед1 де, скиплю узджаз томен кулдырауы- мен келед!... Бул ею арада кеглю кунш'н Кызыл шапагы тсрезе эй- нектершен гайып боп, деревняны йлр карангылыгы басты. Едэуф-ак суытып барады. Аткосшы аягын соккылап, эр- Л1-берл! жуп'рш алды да уйге енд| беттей бер!п ед!, баскар- манын если ашылып, санлауынан чемоданмен касына коса байланган туЙ1'ншект1' устаган б!р кол бер| умсынды Л7

да, !’ле комаксыз денел1 агроиомньщ ез1 де кершдн Крыль- 4' цоиын муз арескен баскыштарыпда вкшеа тык-тык, ет'ш, ол шананьщ касына келд! де, чемоданын салып, оз! отыр- Л гандыктаи уя боп калган соломга оп-оцай отырып алды, сейтт! де тшрешп катып калган тонным жагасыным ас- тында келбака кабыгына к1 р 1 п алгандай жок боп коршбей кета'. — Муны не деп тусшуге болады?.. — дед.1 аткосшы об- ден абдырап. — Мурнымнан кан кетсш дейдд?.. Мен муриымды кан кылгым келмейд!, мен булай 1стен алмаймын...—кыз сез- дерд1 созбен емес, элдекалай какала-шашала айткандай болды.— Мен жас маманмын, меиен олай талап етуге бол- майды... Кыздын узгк-созык С931И тьшдап, аткосшы баскармада не болганын ендт шамалай бастады. С'фэ, адуын асау Гу­ банов эп дегеннен-ак сыпаны москвичканьщ зоресш алса керек. Не айтатыны бар, председатель алгыр, кунт адам, тек адамды жэбфлеуге кумарлык жаты бар. «Менде бы- лай: мурнымнан кан кетсш мейл1, бфак !спци тымрылы-к- ты 1сте.!» — Оным жаксы коретш мэтел! осы болатын. Ал агроном эл1 жас, тэжрибеаз адам, абыржып калган гой. Жукалап ымгайын таба сойлесе бф жон, бфден агоша акырган сом кайтсш. Уяттау болды-ау озП Бэршен бурый, «кызга» уят болды-ау, райкомге тагы кайтып барады-ау ендн Агрономды кайта кшрту ушш, баскармадан бфеу-мй реу шыкпас па екен деп, аткосшы азырак кутш ед), есп< бейне б!р кэсегше жабысып калгандай еш ашылмаган сом, бф курсппп алып, атыным басынан суды дорбасын ала бастады. Аты ашыгып калса керек, дорбага умтылып, танауын желп-желп етюздн Аткосшы оны шынтагымен тумсыгына туртш, жып-жылы алекей езуше ауыздыгын салып, тагы бф курсппп алып, шанага кайтып келдь — Мумкш барып сойлссш кэрераз?.. Председательд1 айтам-ау, ол тек алгашкы таныскаида осылай гой... Кыз, кабагын туйш.контек кызыл ерши жумып алып, шанада тунжырап отыр едк Дэулетт^ шаруашылык,— дед1 аткосшы, кайда ба- рары белпаз боп турган кшжеитай кызды 1штей аяп,— ток турады, рас, жумыстары коп, бфак жумыс кайда коп емес? Буларда петровтыктардагыдай емес, бэр!н басынан бастап жаткан жок. Уйд1 де вдцылтырмен жауып, дурыс-. 48

тап, жасапты, квмф де тасып экелштк Ак карга кара дак тус!пт1. агрономга дайындалган ум екеш'н бфден бкчдш, вздер1 отка агаш жагады гой. — Мен немене, кацылтыр шатьфды кермед! дейаз бе! — дед1 кыз даусы карлыгып шыгып, сейтп де ундемей калды, бейнебф шыйлаига тускендей оранып, обдеи кым- танып алды. Ун-туназ екеу1 кср1 карай журдк Аткосшы кейт келедк бфак кшге жзне не ушш кеГмгенш ез1 де бшмейдк Эрине, бул кыздьщ келешек в.тн'рш тандап алу ез еркшде, сонда да бфак кауметаз-ак кой езк сонда да Москваны, ушн, шешесш калдьфып, келш жур, тек комсомолдык намыска бола осыншама кыйыр жерге, бейтаныс, ауыр емфге ба- сын байлап жур гой. Онын устше, жумыс талап еткеш уш'ш председательд! де онша айыптауга болмайды, ора- йыпша, бфак; лайыкты жагдай да тугызып отьф гой. КелР се алмагандары кандай екййшть Элде бунын араласуы кажет пе ед1?! Бфак бунын сезш кш тындайды? Решим еш таркамай койды, аткосшы акыры осынын бэр 1 не жал- кау тарткан аты кшалы екенш тусшдк тун боп калгаиын, булардын эл1 жумыстарын б1т5ре алмаганын кермейтш- дей-ак кур тот келедь Аткосшы, соломньщ астынан шы- бырткысын суырып алып, буй!р5 кусырылган аттын сауы- рына кулаштай камшы басты. Аты екпелегеидей басьш бф шулгып койды, кар кесектер] шананын алдына ещм ЖИ1-ЖИ1 сога бастады. Рас, бул узакка созылмады, кайсар мшезд! ат байыргы жур!сше кайта тусп, аткосшы бфак енд! жебемей-ак койды. Карпы ток болмаган сон кандай жур!'с болушы СД1. Аткосшы да 03111 кетцлаз сезшдь Аш карынга шжеп арак, уйкысын келтфдь ойлары шым-шытырык боп кегп. Уйкыга бой берпа келмей алыскан аткосшы «казф ыстык тамак 1шер ме ед1», деп ойлады. Туйшшегшен жапыра.к- тап жулып алып, кыз бфдемеш жеп отырды. Аткосшымьтн карпы шуркырап, жорта козгалактап, жетеле бердк сонда да бфак кыздын жеп отырганынан сурауга арланды. Олар райкомге жеткенде, тешрекп тепе карангылык жапкаи болатын, кэшслерде фонарьлар жагылды, онын эле13 саргыш сэулес1'нде кунпрт кар кыйыршыктары ШЫ- бынша ушршп жур. Айнала карангы, кешеде адам азды- гына аткосшы куанып кегп. «Эйтеуф ешшм кермейд! рой,—деп ойлады ол.— Эйтпесе журтты бшешз, аткосшы ^ Кектем леС1 49.

агрономды тасыйды да журед1 деп эр кыйлыны согуы ! МуМК1Н РОЙ...» Крыльцо алдына кем токтаган сои, аткосшыга уйрен- Ш1КТ1 кор 1 не бастаран кыймылымен кыз озшщ чемодаиыи ала салып, аярын жш-жш басып, баспалдакка карай жур- Д1. Баспалдакпен жорары шырып, чемоданын койды да, серппеа катты еспсп кос колымен тартып ашып, аярымен тфеп турып, чемоданын алып, пике юрт кеттк Оньщ осы б1 р ылрый бфкалыпты элс13 де болса ежет, ештемедеп кымсынбайтын кыпмылдары аткосшьшыц 1штей ызасына тигендей. Ол да шанадан тустц кэр1 денеа б^ртурл 1 курыскандай боп турды да, жем беру ушш атыныц ауыздырын ала бас- тады. Аты, аузына дорба 1лген сон, курт-курт куйсеп, пыс- кырынып турды, аткосшыныц мурнына сулыныц на келдц одан сайын карны ашканы сезкте туей сонда. Эрл!-берл1 журш егп, пнмасымен карды тепшледц кыз эл1 кершбей- Д1, арэ оран секретарь есш тандыра урсып жаткаи шыгар деп ойлады аткосшы, тутана калган аяныш сез1мш: «Еш- теце етпес, жастарра булай уйретудщ пайдадан баска бс- рер1 жок!» — деп ойлап, су сепкендей баса койды. 0рт карайтын мунараньщ тасасынап ай шыга келд! де, кезге шнбес куртж тэмпешж, бутактагы каткан кар — бэр1 тугел самсаган отша жалтылдай калды, сонда осы б!р ертепдепдей гажайып сэуле шшде кезден таса кйн- кене кала бейнебф осе тускендей, шатырлары, муржала- ры зэулш кекке ерлегендей болды. Ол, иленген тершш кышкыл на Меи кары Ж1б1геи пи- манын ис1 эл1 тарамаган бос коридордан етш, секретарь- дщ кабинет! алдындагы болмеге барды, онда. да ешкш жок екен. Маринаныц столы мукият жыйналыпты, шамы сенген, с!рэ секретарь комеюшеш уйше коя берсе керек. Ткпмар кызбен ушыраспарапына аткосшы куанып калды. Секретарьдыц кабинетами кшз, клеенка каптаган зшдей еапнщ аржагы тып-тыныш, есжтщ юлт туратын сацыла- уынан ауызгы болмеге жасыл сэуле туст тур. Аткосшы муз ернектер1 кырауланган эйнеккс жакын кел1п, 1стер ю болмаган сон, эйнектш кырауын урлеп, саусагымен ертп, децгелек жарык сацылау жасай баста- ДЫ; Агрономды енд1 кайда ж1берер екен? Эх, Дворикнге ж)берсе ип едП Онда председатель — эйсл гой, бэлю'м, оцай угыиысар ма едц кайтер ед1?.. •50