Көктем лебі - 1954

дырыи стол успиде турран кул салгышка тастамай, есш- кс карай лактырганыиан-ак адгаруга болатын едк «Бай- кавдар, буларыд маган унап жаткан жок. Куш ертед машинаны айдай коятын сонша не бар екен!» деген сал- мак жатты онысында. Куанып кеткен Даркаи «керегпйд 031 осы едП» деген- дей Ержан мен Кесебайга жалтак-жалтак карап тур. — Ендеше мен кете берешп бе? — Журе бер. Керек-жарактарыдныд бэр! эзф бол- сын,— дед1 Ержан. Бар ойы, алдагы жетем деген максаты дол казфдщ езшде орындалып калгаидай болтан Даркаи енд} коп аялдамады. Ол тез басып кедседеи шыкты. Куанганы сон­ ша, озше уакытша бектлш койылган атына калай келш мшгенш де 61лген жок. «Машина болады, ещдп мшдет: звено мушелерше бул хабарды жетмзумен катар, керекн заттарды 931*рлеу!» деп ойлады. Атка отырган соц ол манагыдай жай емес, тепектеп, желе-жорта жонелд!. Осы кезде кедседе калган Кесебай мен Ержан арасыи- да басталган колайсыз 61'р сез жарысы едэу1*р-ак жерге баргаи ед1. Эдг1мен1 бурын бастаган Кесебай, Даркаи кеткен сод 61 раз ундемей отырды да: — Колхозга бастык осы сен бе, олде мен бе? — деп Ержаига мэселеш келтес1нен койды. Мундай суракка жауап беруден бурын Ержан аз-кем ойланып калды. 1ш1нен «мынагаи не болтан» деп туйд1 де: — Эрине, председатель сен, мен емеепш,— дед! жа- йымеи. — Олай болса, неге ез шанада М1нбейс1д? — Тус1нбейм1*н. — Неге ©з шанада М1нбейс1д деймж. Неге мс!нд ус- нмнен бил1к айтасыд! — Мэселен? — Э7 мэселен дейсщ. Б1лмегенсис1Ц гой? — Есше тус1ре алмай турмын. — Жадагыд не? Элде дереу-ак умытып кетп’д бе? Ержан Кесебай ойын тус!не койды. ©31МШ1ЛД1П кушт! председатель ©З1н билеп кеткенд! жактырмай калган ексн. Ол соган шыртылдап отыр. Енд! Ержан да бас ие койга^п Iил*ней: Кесебайдыд мундай эдеттер1н б1ржола кой- жок. керек деп ойлады да, мэселен! жукаламай, ашык дыру КСТТ1. Йемене, жадагы машина туралы ма? Сен бермей — 20 \\

! отыр мп СД1Н. Бекер еткенсщ. Бермейтш жер бул жер емес,— деп салды. — Акыл уйреткщ ке»пе ме? — Тап осы женшде уйретудщ тер1ст!г1 жок. Агаш егу жумысы бегде мосслс емес. Ол оркандай кауырт жу- мыстан ешбф кем сокпайды. Каулы алган ез1М1з, адам белген де езьмЬ. Каулы эйтеучр жаза салган солем хат емес. Екшшщен, ссш машина бермей отыр деген ой менде болгаи жок. Шынын айтайын, егер бермей отырганынды бшсем де берпзгеи болар ем. — Билегщ келед1 екен рой? — Билеу максатымен емес, жумысты тездету макса- тымен. Банде болсын, машинаны да, сол сыякты баска 61 р затты да бермей коюга болады. Егер Даркан жеке ба- сынын пайдасыи кездеп машина сураса берудщ кажет! жок. 0йткен*1 оган берген уакыттык шшде кепшшккс пайдалы баска жумыс токтап калады. Ал колхоздыц болашагы уш1н кам жеп журген болса — оны кайта кур- меттеу керек. К1с11ик талабын, жацалык ушш эуест1пн арттырудык б1р1нш1 куралы осы. — Астык молшылыгын жасау сенщше ойыншык екен РОЙ. — Мундай сездер айтура эл1 ертерек. Азык-тул1к мол- шылырыи жасау жаксы. Ал, егер кошеттср мсзпл1ндс зкел1нбей, белплепген участоктерге отыргызылмай, бар мумк1нд1кт1 кыска ойлаумен колдаи Ж1бер1п алсак, онда жаналыкка карсысын деп К1мге болса да айтура турады. Каз1*р уакыттык етпеу жарын ойлау б13Д1н ушш ец пай­ далы. Ал ег1с бригадир! К,аргабект1к жумысы жаксы. Оган кел1к керек болса ат-арба да жетед1. — М|не кайда мэселе? — деп Кесебай орныиаи мана- рыдай турды да, калтасынан папиросын 1здей бастады.— Барлырык да акылды боп бара жатырсыцдар, ойтеу|‘р. Артта калган тек мен рана кершемш. Жарайды, акмак болсам мен-ак болайын. Сендерд1н дегеидер!ц бола берс1н! Мен'1 кез келген жерде сынауларына да ер!кт1С1цдер. Кер- тартпа атарын да тагып койдындар. Мейл1, ойтеу1р б1р жансеб1лд! таптындар рой. Билей бершдер, билсй!.. Кесебай енд1 аш.улану орнына ре!пш б1ЛД1р!п, даусыи да бф турл1 камыккан адамдай 1нырарды. Оиык муны- сына 1нл‘нен кулк1С1 келседе, б!ЛД|рмеуге тырыскан Ержан эдпмен! баска такырыпка бурды... Расыида кел!су деген жаксы, Косеке. Ек! максат- 202

тары адам емесшз рой,— деп жукалады. Коссбай дереу- ак ж 1*6и бастады. Жара иды. Кызмет бабы рой муныц бэр!,— деп ол папирос тартты да, кайта отырды. Бфак кабагыида юрбщ \\и 1Ш1 эуел1 буралактап жорары кетершп, соцынаи К0ЛО6Й жаткам бурыыры ыска косыл гаи к©к тутжге сы- кала тустк Дем алу да кыйын. Ержам уидемей барып те- резеш ашты. Даладан кодыр салкын таза ауа еидк Таза ауа бфте-бфте кексе 1шшдег1 еск1 ауаны куып шыкты. Уне.м! усп-устше буркыраткан папиростыц кок тутййнщ ысты ИС1 орнына кешл хошын ашкан жаца ауа Ержанды рана емес, Кесебайды да сергггп. Дегенмен\" ойында бф куд!к жаткан Кесебай эл! томен карал отыр. Тег1 «жешлу дегеннщ басталуы осы болар ма?» дегеи ойдан да сау емес. Шалкалай ашылран терезеден 61'р ун еспледь Ол да- ладагы трактордык гурш рана емес, тайлы-таягы калмай ецбекке аттанран колхозды ауыл адамдарынык уш. Шыр- ката салран эн бар ауада. Оны шыркаткаи кыс бойы 1Ш- тср1 пыскан колхозшылар. Колхоз кецсесп-пн как манда- йынан анык кершей н болашак орман алкабы мен бау участоп’нде екбек епп журген адамдар. Ержан ундемей отырран Косебайга кезй-пц кыйырымен б1 р карады да, ойындары сезш бастап жгбере жаздап токтады. Ол терезеге кайта барды. Эие, сонау кыбырлап К0р1*нгендер ез1 жаца рана барып, бар жардайды бшп кайткан бау участоп'нде журген ада«мдар. Ол соларга ка­ рал тур. Даркан да жеткеи екен. Ыгы-жыгы болып топ­ тала калыпты. Дол сол жерде болтам эцпме Ержанныц ес!не кайта тустк Квсебайдыц эйел! Меисулу жаиьшда ед1 ол энгше. «Жок,— дед1 Ержан шннен, айтпай бол- майды». Ол Кесебайра жакыи келдк — Озбен Т1ПТ1 баска мэселе жешнде сейлеспек сдш. Жанагы энпмелер умыттырып барады екен, дед1 ол енд! «с1*з» деп сыпайылап. ............... . Басын кенет квтерш алран Кесебай жай сойледк — Тым кажет норсе ме ед1? — 0те кажет. — Онда сейлесейж. — С\\зд1 к ойелйизден партия уйымына тускеи арыа бар. — Арыз бар? —дед! Кесебай тавданып. 203

— Я, арыз бар. Кесебайдыц езпшплдш бул жердс де жогары кегп де, мэселенщ байыбына бармай суракты кыска бердк — Йемене, ажырасамын деп пе? — деп сурады. — Мулде баска. Комсомол мушес1 Мецсулу взг.пц емфден тыс калып бара жатканы жайында айтады. — Ол калай болгандарысы, туспгоеймш? — Кыскасы, колхоз жумысына катыскысы, ецбек ет- К1С1 келедк Кепшшкпен, халыкпен араласкысы келедк Оз оран жол бер.мейд! екеназ. 1стеме, уйде отыр дейд1 екеназ. Бф-еш рет жумыска барран жершен кайтарьгп алыпсыз. Ондай кездер кеп болады екен. Арызыиыц мар- насы осы. — Е, е! — дед1 Кесебай.— Солай де? — Солай. Бул жайында езпизбен эуел сейлескш кел- Д1. Мунын. 031 кепшшкке де таран кетштк «Бастыгымыз- дыц керсеткен улгга осы болраны ма?» деген сыбысты эркшнен-ак есггесщ. Меншше жаксы сыбыс емес кой дей- м\"ш. Ал, Менсулудын арызы ете орынды. Осыган не дей- с 1 з? — НедеГтш бар? Кудфеттщ бэр! дэл колында рой,— деп КУМ1ЛЖ1Д1 Кесебай. — Жок, Кесеке. Казф екеумН рапа отырмыз рой. Бегде ешюм жок. Б!рак, с!з мынаны утыныз. СИбен сей- лест отырран мен емес партия. Партияныц тэрт|бше ке- нес1з. Мен партияныц екш ранамын. Алда-жалда осы ту- ралы партия жыйналысыиа мэселе кояйын деп отырран мен емес. Шептщ басы жел турмаса кыймылдамайды. Кеп аузына келденен туру кыйын. Жалпылай жумыска шыккаиымызра да кеп болтан жок. Небэр1 алты-жет1 куп рана. Кызу кундер алда. Сондыктан бкпгендер 61лс!н, 61л- мегендер бшмей калсын. Ертецмен бастап Менсулуды жумыска шыгарыцыз. 1стесш, ецбек етсш. Ецбек ар азы- гы гана емес, тэн, жан азыгы. Ецбеказ еткен ем1р кы- зыксыз, кургак, куыс ем1р. Мешцше ол 031 Т1леген агаш егу звеносыпда 1стей берсш. Ондарыныц барлыгы да ез1 курбы жастар. Элдекалай ауыр салмак Кесебайды басып, жаныштап бара*жатка^ндай. «Арыз бсргсн, оз эйел!ц ©31ЦС кас. К©р- пекнен шубар жылан шыкты деген осы. Бурын осын- дайлардыц б!р1 бар ма едк Ецбек дсп умтылады. 0сш- врб!п барамыз ба, элде курып, курап барамыз ба, 61л- мейм111! Гурасын айтканда Мецсулу эл1 жас, мои бол- 201.

?ам* :. 0‘Т жастармеи...» дейд1 ол 11111 йен. Дыбыс шыгармай нитей куй;шп отыр. «Барлыгы да ез колымнан еарген балапандарым ед1, караты енд1, женгс саламын, уйрете- М1Н Д0ЙД1». 1 Кесебай бул жерде «барлыгы да» деп Ержанды рана емес, Каррабек, Даркан, Айбала, Актотыларды да айтып отыр. Шынында оларды Косебай бала шактарыиан б1ле- Д1. Тшт! осы эйел! Менсулудын да жас шагы Косебайра МЭЛ1М. Онын эке-шешесшщ колынаи Косебай талай рет дом таткан. 0здер1 корил ауыл турын. Косебай ж1пт а расы болып, оз аулыньщ 61‘р бклп’р! катарында шыккаи жыл- дары Менсулу мектеп жасына да жетпеген едк Косебай бурынры эйел1 нет ажырасты. Ол эйелшен турам улы ка- з!р алтыншы класта окыйды. Мецсулуга откеи кузде уй- ленген. Онын ез1 61’р тарих... «Енд1 оны да тындау керек!» деп К1Ж1нед1 Кесебай. — Жарайды, менде турран билж болса — кондш!—де- Д1 ОЛ. — Эцпме осымен бпть Екеу1 ес1к, терезсш жауып далара шыкканда кун аурам екеи. Ауыл тонфегшде, со- нау коз жеткгаз кен далада бф одели унд1 саз тур. Бул енбек ун1, сонын сазы. Катар келе жаткан Ержан мен Кесебайдьщ кезде,р1 осы жана басталтан кокте.м жырында болса, кошлдер! ек1 белек едк Ержан: «кешл жеткенд1 коз керсдк Бугшп елее — ертен шындык!» деп келед! Кесебай: «Кез кергеи- д 1 рана кол устайды. Болмараиды болдыру кыйын!» деп кубфлейдн Дала сазы барран сайын кетеркле, шарыктай тусуде. Бул сазда — «болмаганды болдырамыз» деген мыкты се­ йш, зор ум гг бар. 2 Жана гана жауып ашылран жанбырдан кейпш дала. Жср бет1 эл 1 кегере коймагаи — ерте кекте.м. Аспан щи- таздай ашык. Шансыз. Таза ауа, офак кытымырлау. Сол даланы как жарган кара жол жатьир. Эр жер-эр жердс кездесксп шалшык, бурыинан жаткан лайлы балшыктар болмаса дереу-ак дегдш калган. Жол ауыр емес. Осы жолмен бф жук машинасы заулап кслед!. Устше тиегсш каукайып кершгенмен салмаксыз. Кузованыц ал- 205

дынгы жагыидагы бурышында ек1 адам отыр. Олардыц да тек бастары рана кылкыйып кершед1. Жан-жагыпыц бэршде ©те укыпты жыйналган жас шыбыктар. Бетси ештеме жок. Жж-жтмен сурыпталган осы шыбыктардыц Ж1ндшке де элаз тамырлары бф жакка карата буылып- ты. Солкылдак, мап-майда шыбыктардыц жердей бугш рана казылып алынганын тамырларындагы эл1 кебе кой- маран дымкыл топырактарынан-ак бьпуге боларлык. Дацрыл жолда келе жаткан осы жалрыз машина бар пэрменшен зулайды. Окта-текте кездескеи шалшык, не лайлы ойыста-рда болмаса сол бфкалыпты журюшен та- нар емес. Гур-гур етш, жайымен олай бф, булай б!р тец- селш барып куд1КТ1 жердей ©те шырады да, кайт.а зымы- райды. Кабинада шофер рана. Оиыц жанындары бф адамдык орын бос келедк Ол кузовара тиелген араштар арасында келе жаткан екеуд’щ бфшш ед*1. Олар нелжтен осы бф тар орыира сырылыса калды екен? Оран себеп не ексн? Шофердщ жанындары бос орынра б1реуг нелжтен жай- ласып отыра калмады екен?.. Машина зымырай тусп. Екйшден элдекашан то­ мен кулагам кун батар уясына иек арты-п барады. Ол кып-кызыл шокка айналып, бфте-бгрте ецкейш кулдыра- ган куйде ушы-кыйыры жок кек теьщзге шолп етш тусш кетерл1ктей-ак болып тур. Кун иерурлым темей кеткен самый, кытымыр ауа сол- гурлым суыды. Куйындай ушкан машинаныц екпшшен ез*1 салкын ауа катая тусш, кузовта отырраидардыц бет- терше юршдей тие бастады. Манадан бер‘1 бул жагдайды онша елей коймай келе жаткан екеудщ б1реу1 боны тур- циккендей аз рана козрйлып койды. Кара баркытпен тыс- талган жака пальтосыныц кайырма жагасын жогары кв- терш мойны мен иегш жасырды. Еш колын пальтосыныц жещне сукты да, ©за касындагы адамга аз рана суйе- не отырды. Бул кезде оиыц кыйылган касы мен эр! уп- узын, тт-т]к К1|рп1кт1 жука кабагьигыц астьшан улкеидеу келген кап-кара ©ткф кез! мелдфеп капа кершдд. Йемене, Актоты. Элде тоцайыи дедщ бе? —деп ка­ сындагысы жол боны 61тпей келе жаткан узыи сурел I оцпмесш уз*1п, Актотыга уйфше карады. Суытайыи дедь бзиииц де ©цщ манагыдай емес, Даркан. Карашы, бозара бастадыц! С1ро, бул келе жаткандардыц кшдер екеш енд1 тус1- 206

шкт1 шырзр. «Шофердщ алдыидагы бос орьшра 610суI нелжтен отыра коймады екен?» деген сураура да жауатг табылса керек. Енд1Г1 айтарьгмыз кыска. Колхоздан тац саз бер генде машин а мен шыгьгп кеткен Даркан мен Жаппас жоне шофер ушеу1 ауданга сэскеде жеттк Сол замат уоде бойьгнша алатын кешеттерд! бе- ретш жерге бардьг. Керект! документтердл Даркан Ж0Н- деп кеткен-дк Елод тек фжтелген кешеттерд1 машинага басу жумысы гама калган. Уш жлггг «эне-мше» дегенше тиеп те болды. Даркан Жаппас ушш жогарыда сурет- телген бф адамдык орын калдырды да, аньщ ай и аласы- на шыбьгк кешеттерд1 эдем!леп жыйнады. Енд1 журем1*з деп турранда Дарканнын. кешег1 айтуы бойынша Актоты келдк Олардын слеты жумысын аяктаган екен. Ауылра кайтпак. Сол жерде Актотыныц жоргасымен Жаппас кай- татын болды да, Даркан мен Актоты машинамен кетуге келкпп, екеу! баягы бф адамдык орынга отырып тартып берд1. Келе жаткан беттер1 осы. Эцгшелер1 де узак, ка- . шан таусыларын кш бьлсш? — Мумкш емес. бзщтоцгаи сон. меш дс солай деп ке­ ле жаткан боларсыц? — Жасырмай-ак кой. «Сыпайы жаурамайды, калты- райды» деген. Эрнбер5ден соц тгац-тшще тимей сакылдай- тын-ак турщ бар. Дарканнын. к©31* Актотыныц кезже тустк Куллмдеп, ойнакшып тур екен. — Шын тонасын ба? Егер былай етш кушактап алсам кайтер едщ, жылып-ак кетпесоте екенсщ? Даркан 61 р колын Актотыныц белшен капсыра устам, екйшл колымен оныц басын не кушактап, ез кеудесше карай жай гана тартты. Актоты ундемей Дарканнын бауырына ыгыса тусть 1шшен «босатпаса екен, кыса туе­ се екен» деп ойлады. Дем1гш бара жатса да, элде дс бфнеше минутка шыдарлыктай тур1 бар. Жана гана тона бастагаи бойында 65р дф!Л пайда болды. Бул Дф1л т01[-' ганнан емес, олдекалай жаца сеэьмшц, 1ЗГ1 тжектш. ДФ1- л 1. «Колын тартпаса екен, алмаса екен, босатлаи-ак тур- са екен!» дегендей. Кезш жумып алган, журеп мжфеп бойы балкып барады. Бетше бф жылы леп келдк Ол леп жакыидай туеш, бурымгыдай емес, озшш еитше, У дей соккан журеп шц екштмен жгалеи бастагаи де- м|не косылрандай болды. Актоты кезш ж>№„. де гана аз-кем шалкая калган 207

дай калган Дарканныц бетш кердк Кеэш канта жума 1 койды. Сол-ак екен элдекан дай б!р от жалыиы жука ернше дэл кадалды. Актотыныц да оты жарк егп... Екеушщ осы бф керппсш унаткандай болтан журдек машина ЭЛ1 зы.мырап келедь Кейде олай да, былай да тецселш ею жасты тербеткендей, элдилегендей. «Мен екеущнщ беапн болайын» дегендей тынымсыз козгайды. Машина екеушНд! бфдей тербетсе, мен сеш элди- лешн дегендей Даркан Актотыны баурына кысыш эл! отьгр. Ею бет! нарттай кызарып, албырап турган Актоты 9Л1 уНС13. — Калай, жылыидьщ ба? Мен кайнап нетто м,— дед! Даркан >бф кезде. — Мен де... . Дэл айтканда Даркан мен Актотынын осы б!р тэгп дэм татыстары сушскен жастардьщ кептеп бер! татыскан б1р1нш1 дэм1 ед'к Рас, Даркан вткен кыста Актотыны суйгеш бар. Б1рак боранда ылаккан жылкы сокынан уш кун, уш туи журген Актоты онда ауру едк Онын, уст'ше Даркан Актотыны шын жаксы к©рген1мен дэл сол кунп кездесуде махаббаттан гер! адал енбек туралы, тез1мд1- Л1к-шыдамдылык туралы ой басым ед1. Сондыктан да Даркан ол кунгпп бупнг1мен теней алмады. Ондагы жай баска ед1. — Кун ьгсымаган екен,— дед1 Даркан Актотыга жы- мыя карап. — Солай екен. Мен ойлап ем... — Айт, толык айт. — Жок, тары б'фде... — Я, онда не, бул сезщнщ де жартысы айтылмай калды гой? — Тус1нбей отырсыц ба? — Ашык айтылгапдай кайдан болсын. — Бэрш б1рден 61ЛГ1Ц келе ме. Коп б!лсец тез кар- таясын,— деп Актоты жымын, еттк — Жарайды, кутт1М. Машина ею рет катты сигнал бсрд1 де, жайлап журе бастады. «Не болды, элде жет1п-ак калдык па?» деп ой- лаган Даркан орнынаи каргып турып, жан-жагына кара- ды. Ештеме де болмагап. Ауылдын, шет1пе келт калыпты. «Апырым-ау, Т1ПТ1 жол бойындагы ауылдардыц уст1мен ©ТКСМ13 ое, элде астымен отдем13 бе. Б|р1и до кормед1К кой!» деген ой Дарканга кайта келдй Дарканга суйеие 208

барып орнынан турран Актотынын да кввдшдеп кушп осындай. «Жана рана шыккан емес по едж!» дейдн Жер бетше сонгы коштасу солемш жолдагандай карт­ ин куншн Кызыл арай шугласы да дол сол кезде райып болды. Жана гана емес, ауданнан шыкканына едоуср уа- кыт балганын Актоты да, Даркан да еид1 сездн Жайлап нс\\ре оастаган машина юлт токтады. Елбелектеп аиадай жерде бфеу жупрш келедк Даркан мен Актоты оны об- ден кастарына келгенде гана таныды. Каргабек екен. — Бэсе, осылай болар деп ем-ау! — деп ыржыйып кулд1 ол. — Сен екенсщ рой. Менщ жолымды тосумен-ак кар- таятын сыярын. бар, теп. — Онын рас. ©з бригадамньщ жумысыиан гор1 сенщ жумысьщ меш аландата береда. 1сшд1 кашам кезшмен кергенше шыдар емесшн. Кешег1 уэдесш орындады ма екен деп сонау даладан ентелей келсем, эл1 жоксыц. Адамдарыц болса уйлерше тарауды да умытып, сеш ку- тш отыр. Е, Актотымысын? Айтып ем рой. Дарканнын. 031 гана 'болса бул жумыс бугш де б!ту кумом едд. Сен бол- ран сон. рана сэтше келген екен. — Сезщ аузыцда, Каргабек. Меш де тында. Буран ешбф катысым жок,. — Сене койдык титл. — Тары да айтарык бар ма? Жок олде саркылдык ба?деген Даркгнга Каргабек: — Сарыктым рой деймш. Ал енд1 жур1цдер,. мен де тусфкйп кайтайыи. Кап, шынында, бф. сен дей-дей-ак картаятын болдым!—деп кабинара кфдь — Е, бэсе, бекерге бакылдай бергенше суитсени? — деп Даркан Актотыны суйемелдей барып орнына отырды. Машина б:р-ек1 «пыр-пыр» егп де, журш кеттн — Ой, сайтан калайы касыгьтм-ай. Тендфш жюсре- сщ-ау!—дед1 Даркан кулшареп.—Бфак каитак, ои- лап жургеш шыи достык. ©зп-пц де мшдет! аз емес. оида да менщ жагдайымды умытпайды. — Т1Л1 удай. Не дершд! бшмей калдым. Екеу! СЫЛК-СЫЛК куЛ1СТ1... екен. Олар сол кунг! ... Звено адамдары эл1 кетпеген жумыстарын б5т1р1п, тек Даркандардын КСЛУ V с у кен. Узындыры бес метр, келденет мен тсрендт бф ме р \"&очш^еТ“Г|ш1ид= Дарканнын к«1„е айрыкша 20П И Кектсм лсо!

шалынган Медсулу болды. Куншд кытымырлыгына карп- май ек1 б1*лепн сьюанып жЁберЁп лып-лып етедЁ. Буат-буат буылран кошеттердЁ жадагы казылран орра тамырларып темен каратып кемЁп коя туру керек. Куш ертец отыргы- зьгла бастаранымен тамыры дымкыл жерде жатпаса зыян- данады. Колына кетпен ала салып, буатымен тЁкесЁнен койылран араштын. тубЁне топырак толтыруда да, маши- надан тусйруде де ерекше кыймылдаганныд бЁрЁ — Медсу- лу. Толыкша келген, эр! судрак, кыпша бел, дедгелек жуз- Д1 келЁншектЁд балрадай икемдЁ колдары кай жумыска болса да елден бурый ти1п жуф. «Л^арайсыд, Медсулу. Тубптде семем жаксы багбам шырар» деп ойлады Даркам 1Ш1*нен. Квпшьтпк эп-сзтте-ак кешеттерд! жайрастырды. у\\кто- ты мен Каррабек те кеп жумыс 1стед1. Журт тарауга бет ал ганда: — Калам, Медсулу, осы звемода калатын болдыд ба? — деп сурады Каргабек. — Калатын болдыдбадыз не, каламын. Едбек етем дегенге кай жерде болса да орын 031р емес пе? — Эрине, бфак мен ол марнада емес, баска жагын айтам. — Ашык айтпасадьгз «магнадыздыд» кай марна еке- II1II б1ЛМеЙ ТурМЫН. — А, солай ма? Жарайды, ашык айтайын. Кесекед карсылырын койды ма дегеш'м гой? Бф рана Медсулудыд ез1 емес, естшеншд барлыры ду култст1. Дегенмен баскалар кулд! екеи деп Медсулу сас- кан жок, жауап берд!. — Ойлараныдыз сол ма ед1? Карсылык еткегп рас. Б1- рак уйымныд купл* одам гер1 мыктырак екен. Комсомол уйымы, партия уйымы эркашаи да жэрдемге 031р. Жауап Каррабект1 толык канагаттаидырды. Оныд ойы Медсулуды мукату, сыкактау емес, кулары шалган куд- К1Л сездерд1д акыйкатына жету ед!. Жадары одг1мелерден кеЙ1Н, ондай кадкудыд болганын да, огаи партия уйымы- ныд катысуыпа тура келгеш’н де укты. ... Журтпеи бфге Медсулу да уЙ1не кайтып бара жат- ты. Оныд ойыида кешег1 болтай уакыйга бар. Квсебай- мен екеу1 ашьгк айтЕлска тускен кездЁ ес1ие тусЁрЁп келедЁ. Кедседен туе! бузылып, тунерЁп кайткан Косебай кепке дейЁн ундемей отырып, кенет тусер буркЁттей Медсулуга шуйЁлмедЁ ме. «Не деп сандырахтагг журсЁд, шубар жы- 210

лан. Керпемнен шыддан сум!» деп арсылдамады ма. Мед- сулу да тайсалмады. Ок десе од, шок. десе шок дедк Бу- рын-сонды бф кгамен тже сейлесш кермеген Медсулу уш!н бул кезед тшт! ауыр едк Бград амалы не? ©йткен! бул жай семья арасындагы керш емес, ошад басыыан, от басынан аспайтын элслз, дьфсыд сездер емес — еск1 мен жаданыд арасындагы тартыс едк Ип п 1 к 1р мен ез гпкфдщ шаппа-шап келу! болатын. Б1р1 езш жада дзуф- дщ адамымын дегенмен, дара басында бурынгы ескшктлд С1Ц1П калган сардыны басым, кеп мэселеге сол когге тур- рыдан дарайтын адам болса, екшцис! жада дуниешд жас адамы, урпагы едк Мэселе ашыд куреске айналгап сод- ак Медсулу тайынган жод. — Екшенбе, ес1ВД1 кетфме?—дедк — АЬа, солай ма? — Солай. Йемене, дол кетерш сабагыд келе ме? — Уйретпекшсщ? Саган уйретпей болмайтын кершедк Бурынгыдды 61л- меймш. Оныдмен кпм де жод. Будаи былайгыда шыда- маймын, айтамын. Жасырын емес, ошкере ете, жария ай- а тамын. Бет1ДД1 тырнай, жырта айтамын. Егер тыддамай- мын, ез б]лген1н езще, ез адылым жетед! десен/ онынды айт. Онда екеумш ашыд майданга тусемлз. — Майданга!—дед1 Кесебай танданьш. — Тадданатыны жод. Бфпии бфдей, екидги еюдей ке- плрдгм. Енд1 жетт!. ©з курбымнан сод далып, уйде отыр- макпын ба? Жод сешд донагыдды кутумен уадытым отс берсш бе? Ол ненщ сушннпа? Элде куйеуйм колхоздыд председател1 болгандыдтан ба? Жод, уй ханымы «болгым келмейдк 031д-ад айтшы, журттыд бор! колхоздыд жу- мысында жургеиде, зркш долынан не келсе, сонымен ке- мектесш жатданда, председательдщ эйел1 «алма где, ау- зыма туе» деп келедкеден шыдпаганы жадсы ма? Ал, солай-ад болсын дей!к, сонда халыд алдыида уялмай-кы- зармай далай журер екенещ? Ертед 61‘реу тэртш бузыи, жумыска шыдпай далса, председатель ол адаммен не дсп сейлесер екен? «Эуел! ез эйелпизд1 датарга досыдыз, журттан артыд жер! жод. Мен сыядты оныд да жаны бар, кол-аягы бут1Н, керсетан оз1*н. Сонан сод мелен жумыс талая ет1Д13?» десе, берер жауабынды еептфип магаи. Вере алмайсыд, еспрте алмайсыд... Егер 61'р порее дсп жауап тапсад, не дод керсетсед — онда нашарлыгыц. оас- тыд емес —бейшара болганыд! Ондай бастыдты оукара 14 2М

суимейдк Оган жшркене карайды, айткан сезш тугцле тыцдайды. 1\\ане, бурые кеткен жерш бар ма, жасырма, бегде К1С1 жок кой, жауап бершП — деп Мексулу Кесе- байга кадала тустк Каныи шп'не тартып, суп-сур болып кеткен Кесебай эйелппц бетше кадалган куйде калшыйган да калган-ды. Не демек ед1 ол, берер жауап жок. Эбден тунерш, ашуга мшген Кесебай тастай катып, муздай беюп алран едь Дэлелмен соккан Мексулудьщ эр сез'1 бф’шен сон бф1 атылган октай ецменшен тест етт жаткандай болды. Кесебайдыц тастай катып, муз боп бекшген денеа бчртш- деп ери бастады. Бар куатынан айрылган сулдедей, ур- леп калсац кулауга шак гурды, ©з кецлшде ез1 алай-ту- лей дауылдан а.ман калган жалгыз туш кураган аршадай курып барады. — /Кауабыц жок кой! — дед! Мецсулу ектем даусын бэсендете — ендеше, таласымыз осымеи бггсш. Ескшктщ жем'1 болганша жацалыктыц жарыгы бол. Сен сонда га- на бастыксыц!.. Казф Мецсулудыц кез алдыиа Кесебайдыц сопдагы бейнес! елестедк Онын сол кездеп турш керш шшеи аяп кетт]'. «Катты айттым-ау, баскаша туешдфуге бол.мас па ед1?» деп ойлады. «Тук емес, дос жылата, душпаи кулдфе сейлейдк Кесебайдыц душпаны емесшн гой. Мен айтпа- ганмен баска бфеулердщ айтуы анык. Одам да езьмнен естлс! н!..» Мецсулудыц осы ойын оныц вшей куып жеткен жаца- гы ез1 жуп'н туаршкен машинаныц гурш бузды. Кабина- да шофер мен Каргабек отыр. Баска жан жок. Каргабек кабииадан басын кылтыйтып шыгара берш, Мецсулуга «жур, апарып тастайын, шаршап каларсыц!» деп барады. Мецсулу «керек емес, езпч-ак :жетемш» деп колын алтедк Мецсулу уйше жакын келш, арык жагасына отырды да, колын жуа бастады. М&п-мелдф су сылдырап агып жатыр. Элдекайда асыккапдай. Сол мелдфге колын жу- ган Мецсулу да мелдфеп тур едь Ол таза суды кос-кол- дап алып бетш де сыйпады. Бф емес элденеше рст, усп- уетше солай сыйпап, жуына бердт Салкьш су балгыи бегл шыйрата тусл, тэбетш аша тусл. Калтасынаи кпш’лсу болса да, бет орамалын алып, колын гана жайлап сурте бергенде келе жаткан бфеулер­ дщ сыбдыры ССТ1ЛД1. Кулагына жеткен сездер! дс цызык.. 212

Жас ж!пт пен жас кыздын. жарасымды эзйлдерк Олар Т1ПТ1 жакын кеп калды. — Ертек.келесщ бе? — дадд еркек даусы. — Келемш. Фермада дстелетш жумыс кеп. Алайда сс- шн б.ршш. кунп енерпед керпм келеда,- дед! жауап кантарган эиел даусы. — Кер, мумкш акыл косарсыц? — Рет1 бьлер,—деп эйел сынкылдап кулдк— Опы коишы, сонымен осы кунге дейш есшде дейсщ бе? — Сеибесен тыцда, тары да айтып жюерешн: «Желдей ескен жануарым, Бакыт тапдам жолынлан. Аман кслсе суйген жарым, Табыс етем колымнан!» — деген бф ауыз елевд! накышына келп'ре, эр! созш анык-анык етш кайталады. Касындагы эйел бурынгыдан да каттырак сынкылдап кутцц де: — Банде сакталган екен. Менщ тшт! ойымда калмап- ты,— дед!. Олар 0здер1мен-оздер*1 осылай кызык устшде бара жат- ты. Бет орамалын колына устап, аз-кем бойын тасалауга тырыскан Менсулуды ангарган да жок. Бфте-бфте алыс- тай бердк Ориынаи енд! еркш турып, етш кеткен екеудщ юдершен карап калган Менсулу езшше кулш тур. «А, ку- лар, бкядфмегенсиандер. Бклемю, бклемй, сырларыцды. Караты, жарасып-ак калгасыцдар!»— деп 1шшен рнза- ШЫЛЫК. б1ЛДфД1. 0Т1П кеткеидер Даркаи мен Актоты едк Менсулу тау жактан тунг1 сэулесш шашыгг келе жаткан ай нурыиа иа- зарын бф аударды да, какпага карай аяндады. «Даркаи к.андай акылды Ж1ггг, алайын деп журген келшшег1 де тамаша кыз!» деп ойлады уйше карай журш бара жатып. 3 — Апа, кошеттер де жетп гой. ©31М13Д1Н оаудан ала- тыкымыз дайын шыгар? отыргызуды кашаннаи бас- — Дайын. Сонымен, таймыз? — Ертеннеи. Ауданнан мамандар да келедк — Келсе келсш. Конак болуы да мумкш шыгар. — Мумкш емес, болады, апа! — Жаксы, балам! 213

Актотыны уйше дейш апарып кайткан Дарканнын. аиа- сымеи сейлескен соз! осылай басталды. Зоуреш бул кезде уйктап калып едь Екеу1 едэуф уакыт баска моселелер жайында да эцгшелестк Анасы Дарканга келпи туралы да ескерпт. Картайдым, Зэуреш те бой жетп. Кыз бала-, ньщ тнер отауы кашанда белек. Келш жумсап, иемере суйпм келедк балам. Сен болсац тшт1 кешеукпдетш бара- сын! — деп екпе де артты. — бкпешз орынды. 0зьм де ойлап журмш,— деп ана- сынын. кенлш аулады. Онан сон ертен е.рте туратынын ес- кертш уйктап калды. Алайда, Даркан тацертен анасы оятпай-ак алагеуш- нен турды. Корасымда эрлпберл! журщ ед1, уакыт етпедк Сыйырдын жана рана сауган б!р кесе сут1*п снлпрш салды да, буг1ИГ1 агаш отыргызатын участокке карай кета*. Шынында келес! жылдыц кектем1 Дарканга узак бф гасырдай керйпп ед1, акыр оран да жета. Ждбек желд1 жасыл кектем жылт етюшен-ак звено мушелер1 шке бу- рынгыдан гер*1 еселеген каркынмен мргсш кеткен-дк Олар колхоздыц оздерше белш берген жерше кыстай кар ток- татып, калкалар жасаган болса, енд1 терендшш 30 сан­ тиметр етш айдап та тастады. Бфиеше рет тырма салып, жерд!н ылралын кебейту уппн агрономиялык шаралар да жасады. 1\\азф кешеттерд! уялап отыргьгзу, кей жерлерге аташ урыгын себу, колалап, каламшалап егу жумысыиа кф!суд1 рана кутш отыр. Осы жана адым, жана игшктщ боршс жауапты бол­ тан Даркан журтка сездфмегенмен бул куидер1 1штей аса кобалжудан да сау емес-тк ©йткеш бул 1с баста ез басы- нын ерк!ндег1 бф талаптанудап басталса, сонынан кол- хозшылардын ынтасы ауран келел1 игшкке айналды. Ал, казф одан да жорары кета. Бугаи аудан журтшылыгы, партия жоне совет орындары зор маныз берш, «Шолпан» колхозынын бастамасы жаналык деп отыр. Онымен де коймай куш кеше колхоз председатели*, партия уйымыиын секретарыи, звено бастыгы Дарканды Эйткм Досымовтын ез1 одеж шакырмады ма? Бул женде аудандык партия комитетйпн бюро мушелер 1 бф ауыздап «Бастамаларын жаксы, суршбей ет1ндер. Баскалар сендердеи улг1 алсын» демед1 ме? Бюродап кейш Эйтшшц 031 булармен жеке онпмелесш, тал ай акыл айтты емес пе? МТС директоры Николай Семенович пен Елена Алексеевнанын ютеген 1С- тср1, жаксы тклектерк корсеткеп комектерь.. Айтып жет- 214

сдкСы11зПзл. у, Бкокфусыпыаидкые.Д..наас.ррааОкйлаыланапсрыкспметлшежгйепунркдзгшевеен?исожонноыыкнцпбаоэ?рр..бшфМ1усмнжуыушнзешбсэшереа! исдыесроажптаылкен-­ — Бар б1лген1мд1, тэжрибемд1 аямаймын. Бул кур Ша- о\\ ыл емес, зор ИГ1Л1К, улкбн жаналык,— ДСП ССНДфГеИ Дарканнын 031 емес пе ед1? Рас, агаш егу, орман алкабын жасау сыякты шел да- лалыкта оолып кормегеи епспктер туралы ойлау кейб1- реулер ушш тшп акылра сыимайтыи 1с сыякты. Буран дзлелдер де коп. Аудандагы кейб1р сыцаржак кызметкер- лерд1 атамаганда, колхоз председател1 Косебайдыц ез*1 де ЭЛ1 тус1Н1п жеткен жок. Ол уоде беруге шебер де, орын- даура безер. Бупн айтканын ертен умытады. Баскалар былай турсын, ол Эйт1МН1ц алдында берген уодесш де умытып, «осынын 031 калай болар екен» деп отырганы кешеп рой... Ерте айдалып, ерте дайындалран улпадай жумсак ршстокке жеткенше Дарканнын ойындагысы осы ед1. Ол: «ел батпагаи 1ске жаршы болдым, морт кетпесем жарар ед!» деп те куб!рлед1. Кейде ез мойнына алган М1ндет1н ойлап кеткенде журег1 суылдап-ак кетед!. Б1рак ЭЛ1 еш- К1мге сыр б1ЛДф1П, Т1'с жарган емес. Оны бойыиа еп кор!п те журген жок. Ер болып мойныма алдым, нар болып ко- У теруге ТИ1СТ1М1И, деп 1Ш1неи нырыздала тусед1. Осылай кейде кобалжыран кецл! эр сакка жупрет1н Даркан агаш егет1и жерге жеткенде онын назары участок басына жыйналып калган адамдарга туст1. 0з кез1не булттан шыккан кундей жарк ете кер1иген Актоты да жур. Ол да кешеп уэдесшен таймаган екен, келш калып- ты. Даркан 1Ш1нен 61'р жымын етт! де, шырт уйкыдан оян- ган адамдай серг!п кетп'. — Бэр] де жеткен екен!—деп аз-кем юдфш, канша адам екен!н байкап алды да, аягыи адымдай басыгг олар- га тура тартты. — Ужымдык салтымыз гой. Кеше уэде берген ем. Бу­ пн саган болыскалы келд1К,— дед! Каргабек Даркаига куле карап.— Сен бастагои сон артыннан ергеи копке > осындайда кол ушын типзген!М13 шекк! болмас дедж.уку- ыкта рана 031НД1 реиж1ткен едьм. Кешепм де, бугшпм де сонын есеб!. Сезд1 1спен б!р1кт1ру керск емес пе. Эитпесе. достым, мен1*н де артып жаткан уакытым жок. 215

Даркан онык бул ниетш куамып карсы алды. 1шшен: «а, каланы касыгым-ай, тшкнен де, колыкнан да келед!» деп ойлады да: — Дурыс айттын, Каргабек. Ер мойныида кыл аркан нпршес деген. Ертен сенщ де кауырт кундерщ басталады. Сонда 013 де карап калмаспыз. Епсще кфюкенде б!р ко­ деке жарармыз,— деп жылы шырай бердк Осы арада то­ мата кбзш сузште кулймдеп турган Актотымен де амаи- дык. сурасты. Бул екеу'шщ кешеп сырлары есше тускен Мексулу вз'1 рана еспрлж етш мырс еттк Каргабектш, дзнд1 епс бригадир! екеш, оныц устшс быйыл тык жерд1 нгеру жайында онык да коп алдында улкен мшдет алганы кшге дс болса молкм едд. Ол бугш Даркан звепосынык ши рет агаш отыргызатыныи жзне оны сол куш отру керек екешн ©31 бшп, едэу!р адамдар- мен жэрдемге келген. Даркан досынык бул бшгендтне катты куанды. Б'фак, Каргабек озйпк ку тиадюше басып Дарканды шымшый сойледк — Жарайды, умытпаймын, Даркан. Алмактык да бср- меп бар демексщ рой. Кейбфеулер есеп лайдаи откен сок умытып кетунп ед1, сен де суйтш журмесек болтаны да! — деп куакылаиды. — Ол жагып сешк пигылыка карай керермЬ,— деп Айбала куйеуппн эзшне эзшмен жауап бердо Адамдар ду-ду кулюто Жаппас пен Сагынтай Айбаланык созш ку- аттап, оз звепосынык жагын жактасып жатыр. Осы кезде звено мушелер! Калия мен Раушам, Зэуреш кеп косылды. Олармен б!р уакытта агаш отыргызу жа­ йында МТС-тен одеЙ1 шакырылгаи агроном-мамандар да жетть Мамандар бул жумыска кажет! болатыи куралда- рын ала келген екен. Сонымен, о демей-ак колхоздык бо- лашак бауына жемют1 агаштар отыргызу жумысы баста- лып кетт1. Ертек дэл осындай жумыс орман алкабы бола- тын жерде де кызбак. Адамдар катар-катар тура калысты. Эр катарда ею адам. Б 1р! темф курекпен кошет тамыры жерде тн<е куйш- де турарлыктай етш уя казса, екшшкп эл1 ды.мкыл ко- шетт1 сол уяга кадап, кайтадан топыракпеп комед! де, онык жан-жагын аягымеп таптап барады. Агрономнык корсетушен кемшген кошетп'к сабагынан устап жогары карай тартып-тартып та койысады. Опдагысы кошеттщ дурыс. отыргызылганып, арасыиа жел юрт кетпейтшш жэне суырылып калмайтынын бакылау. Осылай басталгап 216

ужым жумыс нэтижесшде тур-туршен егшген кошеттео лезде катарынан шаншылып калып жатыр. Эл*1 нэзйс та- мырлары онша желденбей улпа жер койнына кюш, емЫ- не иэр тапкан ^жас шыбыктар барган сайын кебейе бердк Тооын жаэоан ецоекке кызыккан адамдар катарында жумыс 1СТ0П, кеиде олардыц 1здершен карап, отыррызыл- ран агаштардын дурыс болуын бакылап журген Даркаи кбН1лд1-ак. Тшт! сэл гана кыйсык Т1Г1лген квшет катарын керсе болтаны, ол не в31 жондеп отыррызады, не баска 61- реулерге дурыстатады. Кызу жумыс арасында баскаларга сездфмей 1шшен толгаиатынныц б!рI Актоты сыякты. Ол осы ютщ акырыи ойлап кейде терец кыялра да шомып кетедь Бфак онысын' кепке бшдфмей жайнан кагады. Жайма-шуак квктемшц коныр салкын желше Ж1щшке бутактары дфш катып жел- К1лдей калыскан кешеттер оран да ете жылы. Дол ертец эр бутак жапырак жайып, сунтак бой корсеткенде куа- ныш та койынта сыймас, деп ол коцклдщ келер куши де салмактайды. Даркан мен екеушщ болашак емфлер1 ту- ралы кел1скен уоделер! еске туседк Лезде оран Даркан- нын уййпц алды рана емес, осы бф кен алкап, сонау дала, ег1с аралыктары жасыл жапыракты ну агашка белешп турган тэрвденш кетедк Белендфген Даркан. Бурым б!р туп агашы болмаран колхоз жершде алма, жузш бауы, турл1 жиде жемютер ерекше коз тартады. Оный, назары алдында бау-бакшалардыц б5р эдем1 жершде Даркан мен Актотынын уГп де тура калады. Даркан бау есфсе, Акто­ ты колхоз аррымагын есфгеи. Екеушш де ецбектер1 аз емес... К,аз1р оныц басында осы сыякты ойлар бар. Кеиде ишнен толганып, 1шшен жымыятыны да осы ойлардан. — Шфкш, аташ оссе, осында ©ссш! — дейд1 Карта - бек, бейне Актотынын квцлшдегюш тапкандаи. Ьул жерге аташ туп'л кыз еарш шыраруга да болады, деи журтты кулдфедь мунда е--с-к-е-н жем1*ст1 жесен тойма_й_- — Кврерсщ ол 1, тын боласыц,— деп ауданнан келген мамаиныц 01Р Хайдар деген жас ж!г1т Каргабскке карап басын шаика- ды — Эттен-ай, бф порее кем болып тур. Ш!рк1Н, консул таи болар ма ед1? жакындап келген Даркан елец ете Осы кезде оларга Калды да: — Не дедщ, достым?—деп сурады. — Кексултан болар ма ед1? деймш. 217

— Е, сол ма? Оган кам жеме, достым. Казф келедк I Жаппас пен Ззуреш оны э'лдекашан-ак дайындап койган. ( — Шыныц ба? Омык урыгын кайдан алдыц? Кексул- тан Т1ПТ1 б1зде де жок ед1 гой! — Сеиде жоктыц барлыры дуниеде жок дейс'ш. бе? Ме- Н1Н корамда ол ескел1 кашам... — Э, солай де, езщ б!р самородсын, Даркан —деп Хайдар оте риза бола сейледк— Мешн окып болтан агро- номдырыма, сенщ тэжрибемеи жеткешншн 031 кабысып- ак жатыр-ау! Ыагыз мичуриниисщ озщ. Отыррызган араштарды анызак желден сактау туралы гстеймш дегеи шараларын да дурыс эдш. Меш'н басыма кона калды. 0з*1 бар гой... Олар осылай энгшеге айналып тур ранда участоктщ екшпп шетше жетш, кайта оралган адамдардыц шыркап салран эн1 есгплдк Энд1 бастап, кошшлпсп ездерше ерж- С13 шеспрш алран Айбала мен Менсулу. Ол екеуч кайда болса да бф журетш. Казф б!р1 жер казып, екшнлс! да- йын шункырга кешет отыррызын келеди Айбала аярыныц ауырлыгыиа карамай эл! колхоз жумысынан бф кун де калып керген емес. Менсулудан калыспаймын деп орше- леие тусетйп де бар. Бфак ержаз калып кояды. Бойында эл 1 ешнэрсешн белгга жок Менсулу Айбалаиы ыза ету ушш кейде мазактап та алады. Дегенмеи ол Айбаланыц ею кабат екешн мойындап, езшщ одам озгаиыи мактаныш кермейдк Дэл казф екеу1 косарланып эн бастап келедк Раушан меи Калия да мэз-майрам болып оздершше шыр- кап жур. Коп дауыстын йшнде Зэурешт’ш жщшже, эл1 по- зж, бфак, октем даусы еспледк Жаппастыц гуршдеген даусы да окта-текте елд1 елец етюзш кояды. Б1р кезде Ай­ бала мен Менсулу екеу1 бф-бфше коз!и кысып койыи, олец шумагын коздата тусп. Жшггтердщ де кытырына тиерлж шыйкаиы бар б!р ауызьш фюлмей айтып токтады. Жел1пп алран коп бурыигыдап да катты кыран кулю- ге батты. Жана гама алдыцгы бф ауыз еленге мэз болып ыржактай калыскан ксйбф жшптерге женгелер1 «каттыц- дар, каскалар!» деп тшдерш шашни бастады. Жнпттердщ бой бермей кылжакка салрандарына: «пене мэзжтщ, ка- рашы оз1н? Шешенси калуын. Шын шешен екешид! ©леи- мен дэлелде!» деп тырп етк1*збей, буран сорып мойыида- тып жатыр. Раушан ана Калиямен сойлесе журш, кейде Даркан мен Актотынын сыртынан карап, 1шшен «е, тэуба» дсп 218

коятын. Сейтш сол рана слп еткеиге журтпеи косыла ма- саттаиа к\\летш сд1. Мына калжыц, код1лд1 корп-нстер оны да, Калияны да бурынгыларынан кыздырып ж1бердк — Мойындарыларын келмесе жай сезд1 койып, оимеи елекмен жауап берпщер! Бу ней туге. Жас Ж1гптщ ©лен айтып, аи сала бшмсгеш уят емес не: — деп Калия Ж1ггг- терге салмак. арта, СНр жары урыса уи катты. — Эрине, Ж1Г1Т болсандар солай кутылындар! — О, булардыц ауыздары буылды! — Кап, маскара болды-ау! — Уят! Уят! ЖМттердщ 1Ш1нде Айбала мен Менсулудан асып ту- сем деупилер шыра коймады. Оран бфшщ свзш б1р! бас- тырмалатып, сез несерш куйындататыи эйелдер жагы у-шу болып масайрап кетютк Дол сол кезде кандай шебер стенографист болса да олардыц ауыздарыиаи шыгып жат- кан сездерд1 кагазга туарш ала алмас едк Эркш озшше сейлеп, езшше кеткен. бзшше шешен, езшше акылды да бола калган. Бул кызыкка белшесшен баткан Каргабек жауап бер деп эуел1 Жаппаска, одан кейщ Сарынтайга айтып керш ед1, ол екеушен тук шыга коймады. Баскалар да осы екеу1 сыякты олениен ынгай ей ерс1здер екен. «Ерд1 иамыс, коянды камыс елтфер» деген: «мыналарыц болмады» деп енд! Каргабектщ 031 бушрден косылгаи жуйрштей олен шумагын шубырта жеиелдк Мактагаиын алма ма? Уылжып ерш турганда. Жшке Т13ГСН моншактэй — Бейне мсруерт сек1ЛД1 Алшадан кю кайт болып Квнлтн осте бурган ба? Сарша та мыз иллдеде Бал куйылган кеседей, Шапталысын как жарып Лузына салсан, па, 1шркш, Сусын каибай калган ба? Алупн ТурЛ1 ЖУ31МН1Ц Шорбот суы ТЭР13Д1 — Екеш', журтым, жал гаи ба? Жидсп* мен жангагы, Анары мен энж1р1 Тусе коймас арзанга... деп куйкылжытып барып, соцгы жагыи ойелдердш кы- тыктарыиа тие, ашуларын келтфе токтаганда кулкшен 210

коса «эне, керек болса» дсгсн ж1пттердщ октем-октем \\ дауыстары шыкты. Каргабек будан сон, даусын тары да созып, жалпак даланын. сэш де жаны болайын деп турпан ну орман, калын агаш туралы шыркап бердд ©лед аягын Даркан мен Актотыпа тшепре барып тодтаган откф эзш тыцдаушыларды ду-ду кулдфдд Даркан екеупад куте- куте шаршадык... деп те сокты. Раушан ананыд дэл осы кезекте шыдамы калмады. Ол Каргабекке ризалык б!лдфе, шаттана сойлеп кетп. — Пэл1, журт сеш тегш мактамайтын шыгар деп 0Г1- лаушы ем ез'ш де. Жел жетпес екешне козш жетт1 рой! — 01ю, оны бшмесе бул Каргабек болар ма едд— деп Даркан да анасьш макулдады. Тек ек1 бет1 кызара калган Актоты папа уидемей, ба- сын томен 1пп жумыспен ауре болгансып жур. Оныц кед- лшде «эй, одбаган Даррабек-ай, тшц удай-ау!» деумен катар, «айткандарыныд бэр! апаш туралы, жасыл жапы- рак жоншде. Жуйр1ктер туралы, кылкуйрык бэйге атта- рын неге умытады. Оларды ос!ру жумысы одай ма екен. Буг!нг1 жуирIк, ол ксшеп кулыи — жасыл жапырак екеш ет!р1к пе? Оны ©ару жедш ме!» деген де ой бар... Копшшктщ енбек устшдег! эзшдерд шыи ыкластары Дарканга мулде унап тур. Алысы да, жакыны да бф адамдай. Едбектщ кызу майданы кайнаган. Дэл осы коп- тщ 1С1 оган мынау адызак жайлаган далага жасап бара жаткан шабуылы тэрвденш гетеди Соныд командир! озш болганым ба, деген ойдаи да сау емес. Б1ресе мактаиыш та куаныш сезш билейд!. 1ске дурл1ге тшскен адамдар торт гектар жерге, торт сала етш эртурл! жемю агаштарын, оныц жиектерше ка- рагай, кайыд сыякты коп жылдык агаштарды кеш бата отыргызып болды. Копнилж «коян кашты» деп шуласа, б\\- р'ш б!р 1 итермелей, кейб!р!и жыга-мыра содры кошеттер!и жерге кадап жатканда Даркан кед аладга кайта пазар аударды. Оныц коз алдына келешектщ 61'р куидер! ксле калды. Жап-жада отыррызган жас кошеттер айналасы екдуш жылда зэулш агаш болып, олардыд эр бутагы- нан алтындай байлык тог!лер!и дэл казф корш тургаидай. Ертед сопау айрыкша участокке, егшдпс жерлердщ ара- лыктарына отыргызылатын коп жылдык агаштар туралы да, арык бойларына, колхоздыд болашак уйлернид алды- арттарына каламшалап т^лстш тал, тсрсктер, кайыд сы­ якты эдем! агаштар жайында да коцлшде б1р есептер жа- 220

сап тур. Ол Т1ПТ1 осы ойына кызыга, терец суцгт, тары да бойлай тусш бара жатыр едц б|'реу капсыра кушацтай алып, котере°жонелдI*УРЬИ‘Ы“а11 да — Экел берц экел! — деген дауыстарды Дарцан сон- еаттк—9кел1цдер, «коян кашты» жасаймыз! — Агатай, бой берме! — деп Зоуреш манадан-ак, шы- рылдап т\\р екен. /Курт Даркаиды каумалап котсрс жо- нелгенде, ол, койындар деймш! Мыиалар кокецлмд1 жыгып алар!—деп зар какты. — Актотыны да, оны да калдырмау керек?! — ЕНе, оиыц кутылар жайы жок! — Койындар, оран тнмендер! — Эл1 ертерек!—дегеи дауыстар да шыкты. Бул кезде Раушан баласын сшккпей жонелген коп кыймылына мацкыя карап турран-ды. Актотыны ауызда- рына ала бастаганда шыдамады. «Баскага тисецдер де, Актотыга тимендер!» деп тура умтылды. Актотыны бау- рыиа кысып, жармасушыларды жолатпады. Актоты да Раушанга тыгыла тустк Зэуреш бул кезде агасына жаны ашыган айгайын коя салып, апасыныц ыгында турран Ак- тотьшы келш кушактай алды. Тартып аламыз деп жар- маскандарды байбалам салып сорып жатыр. Еэлекет екен 631! Копшшк енд! Дарканга жабылып кеттк Оныц талпы- нып, сытылып кетемш дегенше ерж бермей экетютк Бфеулер «мойнына су кую керек» деп алкынып жур. Бь рак оган барыскан жок. Дарканпыц басын тыриап, коз1*н укалап едэуф-ак жулмаласты. Ъ\\р кезде барлыгы кора- ланып тура-тура калысты да, Дарканды аспанга бфнеше I рет лактырып, бфнеше рет кагып алысты. — Ендш енбек сешкП— дест! олар шулан. — Мешк! емес, б1здш,— деп жауап берд1 Даркан. Ондагысы оз звеносын айтканы едн — Ертенл жумыс будан да кызык. Кауымдарыцызга ракмет. Бул 1спн бастамасы рана!—дед1 ол тары да — Епп кала кою, 1спн бггкеш емес. Оны ес1*ре 61’луде эдпме. Алдымызда талай сын сагаттар бар. Сол кундердеи отксп сон гана жецдж деп айта аламыз! Дарканпыц сезш тыцдап турпан К0ПШ1Л1КТ1Ц К031, ау- ыл жактан келе жаткан бф атты мен жаяура туст1. ) — Доуде болса ат уст1ндег1 Косебаи болар, дссп олар.

Телиргали Нуртазин ОТГОН КУНДЕЛ1Г1НЕН 1 — 31 декабрь, сагат бестщ кезк— деп бастады Андрей Ильич сезш,— журт еск1 жылды узатып, жаца жылды карсы алралы жаткан кез. Клубтын. ши тазартылып, уран- дар 1Л1Н1П, сэнделген болатын. Бкаетш шыгарсыз, б1зд'щ клуб колхоздыц мактанышы: залы 700 орындык, сахиасы, кулуары бар, сахнаныц бушршдеп ею канаттаи жуз-жуз- ден орын табылады. Сездщ шыны, каладагы мэдениет уГп дегендердщ талайы эзшЁзге тек емес. Танертецнен-ак радиола 61‘риеше рет сейлетшп, сац- кылдай женелуге дайын тургаи, уй-уйден шыккан пате­ фон, гитара, гармонь, домбыра, мандалиндардыц уш ке- шедеп журттыц кулагын елепзггулк Жана жылды мезгшнен бурый кабылдап, кызыиып, кбшлденш алгандар да бар. Жалпы кызып журуд1 жаксы керетшдер 61‘здщ колхозда да ара-тура ушырайды. Жана жылды бфге отырып карсы алалык деп бфнеше уй ыитымактасып та койгаибыз. Кагаздарды жумарлай жыйып столга тыгып, кетерщш • кещлмен ыцылдап олецдете туеш, шыгып бара жаткаиым- да телефон безектеп шырылдай калды. Кецседе карасын болтаны болмаса, 31 декабрь куш журт ыкласы мейрамга ауады да, жумыска енжар да болады. Соидайлардыц та- лаиы куттыктап, куишен телефоига дамыл бермеген. Бел­ ил! кеп кой деп журе беруге бф оцтайламдым да, «жаца жылмен» деген жадагай сез бе скен, немесе «же.\\ист1 бо­ луына, жещетен жешске жетуге...» деген т!лектер тфкеле ме деи кел!*п трубканы алдым. Томемде, Балкашка таяу Каратал бойыидагы отгоида 222

шопан былданды. Караоулак, 31 декабрь, жергшкт1 уакыт 17.00 каоылдаган кш. деп кашай сейлегён дауыс есплдк Аоыржып калып «Афанасьев» деуш мун, екен, сеплеп тур ран адам шакыр-шукыр еткЫп трубканы 1ле салды. Жедел аудандык денсаулык, белшше телефон согып едш, жауап бергеи эйелдщ даусы жатырканды есплдн — «I Манда» ма? Жок, теменде, Каратал бойында.ем жуз километр... Бутл неткен калжак, апрель деп турсыз ба? — эйел трубканы тастай салды. Ыза буып, телефон станциясын кайта-кайта мазалап тары сэйлестш. «Бекер айгайлайсыз,— дед1 эйел салмак- пен.— 1\\ыс куншде сонша жыракка «тез жэрдем» маши- насын Ж1'бер дегснд! кайдан шыгардыцыз, ол болмайтын нэрсе, отгоида медсестра бар,— сонын кэмегшен пайда- лансын, жок жерде врач Идей калган екен». Тезбей кеттш де, кшд1 корлайсыц, шунамдай мэдение- тщ жок. екен езщшн, деп телефон трубкасын какалта акырдым. Телефон тагы да сакыр-сукыр егп де, кайта-кайта уьл- деп шолак ынкылга басты, экпмелесш трубканы тастай салып, кетш отырганын сездш. — Карабулак! — Карабулак!.. Карабулак!..— трубканы аузыма таяп каксап турмын. — Трубканы алмайды, не 1'сте дейаз? —дед1 бф кезде телефоншы эйел кеи сойлеп. Терше сыймай уйге карай келе жатырмын. Кэше кап- карангы. Жолдаи жаза басып едш карга аягым кфт, ку- лап тусе жаздадым. «Жердш туб! екеш дс^рас, туи болып калганы мынау, онын устше, тагы жаяу буркасын С01ып тур, шынында да менш екшзорлык екеи-ау», деп кэн- лше жай таптыратып тыяиак шдегендей болды.м. Артымда 61'рдеме калгандай тсрезешн тусыиа келш токтап турмын. УЙД1К 1Ш1 элсктр жарыгына толып жаркырап кетшт1, оаи- каймын, эйел нм сэнд! кейлек киш, алдыиа пплтерл! ал- жапкыш байлап, жана жыл жабдыгымен сабылып жур. I Б13Д1Н Полина жогары бшмд1 кала адамы, лэстур атау- луынагтаадкыэ.шпЭ-йаекл,шуймда1 цкташдны кэз тартар суйкьмд! болгань I деп келеке кылмацыз, уид 223

жанды жадыратар жайлы болганын эркш-ак жек кормей- I Т1Н шыгар. : Дегенмен, уйге кфгем жок, сарылып сыртта б1раз тур- дым да, колхоз кецсесше карай кайта аяндадым. Декабрьдщ бас кезшде отгонда болып, шопандардьщ жыйналысын еткшп, озык шопан Абджадыров Нурман картка колхозный ауыспалы кызыл туын, сыйга бергеи ет1п'н, телогрейкасын тапсыррам. Жыйналыста шопандар шенпле сейлеп, коп пIк1р айткан болатын. «Укшет пен партияра ракмет,— деген аярында сойле- ген Нурман карт созш шумактай келш,— бэр1 солардыц аркасы рой. Бурын бастыктар сирек конак едь Быйыл жш- летш жюердк Сентябрь плеиумынын думпу1 шыгар деп жорамалда й мын...» Шал удей тусть Баскарма мушелершен, колхозшылар- мен маслихаттасып, олар макулдагаи сон 24 уй койшыга 24 центнер тары ала барып бергем, алыста тузде жур рой деп, ецбек куннен тыс жай бершген. Нурман шопаным со- ны да сентябрь пленумынын думпу1 деп сокты. Меи шам- дана калдым да: — Калан, баскарма малшылардыц камын ойламайды демекш!М1С1н! — дед1М. — Мен1Н аузымнан ондай соз шыкпаран болар,— Нур­ ман бет1ме ун!ле карап, аз К1д!рд1 де, кул!мс1реп сейледк— Айтканым ызалы соз емес, ризалык соз, койдай коныр жу- пыны кер‘шген1мен койшы ештеме ойламайды демендер. 1с1 иг1Л1, аты абройлы болуын ол да арман етед1. Курсак конкылдап, И1н жукарса туздег1 к1С1ге онай сокпайды, 61- рак бэршен де елеус1з калу жаман. Тапшы болып жатса, окпелемейм1з, тобе корсетш жан ашырлык б1лд1рсендер,— жан риза. Жуз койдан жуз жыйыр.ма ек: козы косамыз деп т1лек б1лд1рг1м келедП.. Сол жерде койшылар дуласып Нугманды колдап кеткен. Кайтып оралар кун1 тан сор1де жолыгатын жумысым болып Бектемиров Акылбайджше бардым. 9йел1 Уазипа аягына ет1кт1 ки1з байпакпеи саптап ки1п, кой оргшш бара- ды екеи, басында кой жуй шэл1, уст1ндсг1 тонды мыкыны- нан басып буыныпты, карпы кампыйып, бет1 коцырланып, ©31 жудеп кетшть «КуШ жуык-ау, с!рэ, осы калпымен кой багып жур ме екеи?» деп ойладым. Шаршаган ба, калан— коз жанары солрын корпии, амандасып ем — ерм! кыбыр ет1п ете шыкты, ун! ест1лген жок. 224

- Казф бекср бактырасын, рой? — деп ем, белш шым- кап уишде отырран Акылбай: — Унренген жумысы рой, оран мойымайды, менщ б!р белкм ауыратьш болып жургеш, соцры уш кунде малга шыга алмап едш, уйреншйсп болып коте ме деп соган уа- йьгмдап жургеш де, жэне кауштене беред! ©31, орнемец1 ойлап...—дедк—Тым жудеп кегп, элп Уазипаны антам... Бэр! кошлден рой... Илектес больщыз! — дед! Акылбай ме- И1 шырарып салып, коштасып турып. Не айтканын тусше коймай, кайтып келе жатып турлше жорамалдадым. Сек1лд1 жукл знелден журен куггп, Согып кетш журем13 кайсы езенгс,— деген Жамбылдын. сез1 есшетустк Эйелшщ жайыи ойлай- ды екен рой деп корыттым. Акылбайга сушндш де, жа- ным да ашып кегп... •Жазф мейрам кутш безенген ушме юрмей, кецсеге кайта келе жатканда «елеус13 калдырушы болма» деп кул- шына сейлеген Нурман карт, коцыркайлаиып жудеп кеткеи Уазипа, «плектес бол» деп кун.к еткен Акылбай кез ал- ды.мда анталаулы. Денсаулык бвлшше телефоиды тары соктым. Манаты ойелдщ таныс даусы, ©31 тым шыйыршык атып кетшт1 — аягына отыррызар емес. — С13 ©31Н13 газет окыймысыз осы?! Энел телефон трубкасын дуб1лте сакылдап кулд*!, бай- каймын, кекес!НД1, улы кулкк — Йемене упттеп саяси сауаттандырайын дегеи тала- быныз бар ма ед1? — булыга кул!*п зорга сойлеп тур. КейбIр иителлигенттерде колхозшыла р мен колхоз председательдерш бшмге мешеу, епн даласында еп жа- йылып журген журт деп комсына карайтыи агат пиар ба- рын бурыннан сезетшмш. Сондыктаи ба, калай, ойелд1К кекесшд! кулк?С1 тГкендей тид}, ашу лык етт алкымыма келе калгаидай болды. Бфак тшмд1 т!степ уи шыгарма- дым. Маган багымбайтын адаммеи кергсш, эфесе, теле- фоимен керкпп ештеме ©ндфмеспш деп ойладым. Телефонный аргы басында ол, берп басьшда мен — екеум13 де еггпге туе!п, бернеше минут уидеспей турыстык. Сол арада: — Сентябрь пленумы отгондагы малшыларга жаксы жагдай жасау керек деп ед1, ал б1зтым болмаса ол- гел! жаткан адамга дэр^ер комеп'и де бере алмаимыз, оул калай болады, отгоида сестра бар дейаз, ол жазганны I 15— Кектсм леб5 225

I! колынан не келедО — деп муц-иаз кылып шубырта жо- ? нелдш. ' Дэр1гершнщ дем алысы жшлей тускендей болды. — Сиз трубканы тастамай тура турынызшы! — дед! Г б'ф мезплде.— Я сэт! — деп турмын. — Б1зде жетк1Л1каз екен, б1раз бензин таба алмас па г екенс13? — дед! ол элден уакытта телефонга оралып. — Табам! — куанып кетш: «муз соплдЬ> деп айгайлап 1 жюере жаздадым. < Кырык, мннуттан кеГпн «тез жэрдемнщ» машинасы кен,- сешн. алдына келш тура калды. Дэрй'ер кыз ба, келшшек пе — эйтеуф бхр жасан. эйел екен, Т1 стене свйлейд!, магам зыгырланып жур гой десем — тонып капты, устше кара ту- лыбымды кипзш, кабннага оран ормыктырып аттамдырып Ж1'берД1М. — Жолды жаксы бктетш бе едщ?—дедьч шоферга журерде. Ол ест1мед1 ме, иемесе туи карангысында 200 километр жерге айдаган маган жауап берпс1 келмей кырсыкты ма, эйтеуф моторды дур етк13Д1 де, машинасын зулатып ала женелдк Былтыр куз райкомга шакырып: «I Майга» председа­ тель бол, аса жауапты, манызды кызмет дсп лайык корт усынып отырмыз» дегеиде, «бармаймын» деп бэлсппп коп тартпактагам. Артынаи кошп кел'т колхоздыц жалпы жыйылысыиа тускенде, кулан шыксам суйеп'ме тацба-ау деп журепм д5р еткеи. Бфнсше кол буыны бскшеген бала- ныц бтегшдей кбтерипе тусш сылк етш, «колдасавдар аныктап кетерйэдер» дсп пысыктагаинаи ксшн де иыктыц децгеГпнен аз-ак асыл капа калкыйганын, бфсыпыра журт дулей соккандай мелпппи отырып алгаиын корт, журепм катуланса да, жыйиалыс баскарушы: «карсы!» деп сакк еткснде, жалгыз кол калкыйып козге туспегенде 11111м жы- лып кеткен. Председатель болып 1степ жоиелген бетшде кедф-будыр коп кездесш, колхоздагы Ж1п ыдырап жаткаи б!раз дупле икелпме конбей мойыган кезде, «сол жыйна- лыста жыгып-ак жюермеген екен!» деген окншп те елец етш тебе корсеткендей болушы едь Ал, казф «тез жордем» машинасы курьпден кошен! Жа­ ра жонелгенде шоктыгым шырып бф котершп калдым. Каратал бойындагы отгонда жалгыз б!зд1ц аудаиныц гаяа смес, б1*риеше аудаиныц малшылары бар. «Афанасьев ка м- 226

корлык, 1Стоп, сонау 200 километр жердей тунделетш ма­ шина жюерштЬ деген хабар дунк ететйп созсю. Нурмаи карт бул жайлы да: «Сентябрь Плеиумыиын. думпуЬ> — деп ез жоруын айтуы ыктимал. Оки емес: Пленумпын де- геш’н осылай орыидап, карангы тунде мамапдарды маши­ памен коса алып, калаулы орынга ж1берсем бопты. \\йге кфкймен баяндап берш едш, Полина Григорьев- на да мэз болып куанып калды. Ол менщ куанышыма косыла куаиады да, решш зшн еппен сейлеп ыдыратып отырады. Сонысыи ескерем де, эйельмнен сыр кымтамай- мын. Жана жыл дайындыгымен екеумю де кошлдеиш кетерГ ле туспк. Далага шыгып ем, борам аскыныцкырап кеткен екен. Манаты врач пен шофер жолда жазым болмаса ип ед1 деп тынышсыздандым да: «барысымен хабарлавдар» деп от- гонга радиограмма ж1бердш. Ойымды катесЬ жорый бклетш Полина Григорьевна кенл1мде дык барын 61'рден-ак сездь Айтып ем, жокты уа- йымдап деп жайып-шуды, бфак улкен коз! бурыигыдан да колемдене тусш, журеп кобалжыганы сез!*ле калды. КуиД13 жаца жылды бфге отырып карсы аламыз деп уэделескендердщ басы курала бастады. Ыкластана отырып рюмка согыстык, аздап биледж, баркырай жайылып ©ленде айттык. Радиограмма есшисн шыкпайды, кашан келер екен деп нитей тынышсыздана ку- тудемш. Колхоз председател! болу — жауапты иэрсе деунплерд! меи де костайтынмын. Бфак мынадай жан-жактан анта- лап уске тонген жауаптылыкты бетпс-бет коргенш осы. «Комектес» деп сонау отгоннан радио согып жатка и сон, парыз деп бшдш де, доршер Ж1бердш, ещй андасам бо- санатыи эйел мен туатын баланын гама емес, врач пен шофердщ де тфшшпне кегп*л болыппын. Председательдщ ордайым коретш куш осы! Билед!к, елендегпк, патефон ойиаттык, Алматыиы, Москвины тындадык,— ойтеуф тун ортасы аугасын тара- сып жаттык. Уйктап жарытпадык, ерте турып почтаны мазалап ек, телмфе куткеи радиограмма келмсй Д1нкен*1 эбден-ак куртты! 227 15*

2 Бфиши сут фермасынаи ентелей басып жупрш келген бала Андрей Ильича шакырып, сезш аяктатпай алды да Ж9НСЛД1.1 — Рапу ет1Ц13, кейш жолыгармыз,— дед! маган пред-* седатель кетт бара жатып. — Ек1 бузаудыц екпесш суык шалыпты, пенициллин керек, экелш берпзем деп келе айтып ед1, адам деген со- зже не болмантын ба бул? — деп, екннш сут фермасынаи келген кассыз, жадагай кабакты сэры эйел жок предсе- дательге сыртыиан мжшдь — Тогызын тапты, калганып таба алмай так аткалы аласурулы, элп' «Элитна» дейтш карала шошка... Уне\\п 19 табушы ед1... Дэр1герд1 алып кет1П, ез1не Йемене, нв- кер керек пе екен?! — деп буркырады шошка базасынан келген ферма бастыгы Демьяненко дейтш узыи бойлы, опырык ауыз, кара К1С1. Олардын. артынаи 1лесе кус фермасынаи, асыл ту- кымды жылкы фермасынаи кел1п каптап кетт!. Бэрше председатель керек. Телефон шыр егп де, председатесЧьд1 МТС-ка шакырды, артыиша шырыл кайталап, райкомга келесш дед1. Председательд1'к жауаптылык келем1 каншалык кец екеш'н сез1не туст1м де, бул карбаласта маган кезек тие кой мае деп кетт отырдым. — Жуырда сол отгонга бардым,— деп бастады Анд­ рей Ильич, тагы да б!р куи1 К1С1 мен 1С таекыны саябыр- лап, екеум!3 окаша калган кезде. — Сонымен, врач отгонга аман жет1п пе? — мен председательдщ соз1н бел1п, шыдамсыздапа сурадым. — Асыкпацыз, ол1 айтам,— Андрей оц колым шолак кыймылдатып, ауаны б'ф иукыды да, меьпц абыржыганы- ма селт етпей, экп*мес1*и соза берд'ь—Ал каз1*р колхозда- гы кыбыр етер жаннык ойлаганы отгонный камы. «Койда 0Л1М бар. Кыс созылды, аяз бэсекс1*мсй тур, малга кауш твид!» дегеи радиограмма кунде келе берген сод, кол'ит, машиианы топтан, жармалаган сулы мен кебск алып ат- таиыстык. Кау1п молайганы рас екен. Шоп бтп калыгггы, мал арыган, кай тул!кте те шыгыи бар. «Шыкпа жаным шыкпа» — деп тургаидар толып жатыр. Декабрьде бас коскаиымызда Нугмаи карттыц: «жуз койдап 122 козы алып 0С1рем1’з» деген] ес!ме тус1гг, барды аман сактап ка­ лу арман болды-ау деп ойладым. 228

Дереу колкабыс, кемек корсетуге К1р!с1п кеттж. Дэщи жемнен бурын да кур алакап емес екеи, 613 апарган сулы мен кебек косылып едэуф корланып калды. Ендг шоп ке- рек. 031М13Д1Н, базадагы шоп коп дегенде 10 кунге рана талгажау боларлык. Корпи колхоздын базасында тары б1р кыска жетерлш шоп бар. Мунда колхозымыз, томенде 01 гонымыз, корпи — С03С13 аламын деп демше нам шсш бардым.— «1\\арызра босат, алдары жазда беремгз» — деп сурап едш, олардыц отгонын баскарушы мацыма жуыт- пады. «1\\ыстын канша созылатыны белпсгз. ГПшеинпле- рт осында бгзбен катар шапты рой, сонда кам жеулерщ керек ед1» — дед1 ол. — 0ткенд1 несш соз кыласыц, мен октябрьден рана бастыкпын, зору тоспа!—деп жалына сойледш. — «Онда алдары жазра сабак!» — отгон бастыгы жа- лынышты сурагыма жауап та кайырмай шырып кеттк Колхоздын. председателше радиограмма жгберш ем: «бере алмаймыз» деген кыска жауап келдк Аудан мен облыска радиограмма жаудырып шопт1 карызга зорга де­ генде алдык. Мал тамакка жарып, журттыц терки б!р кещп калды. Алган шоптг тасып жатканда кун суыта тус- Т1, б!рак ешкш елеген жок, коктем самалын сезшгендей жаланаш-жалпы жургп имеибей еркж кыймылдасты. Тустен кешн жыйналыс жасап, отгон жайыи кецесешк деп ем, Маусымов Муслим дентш шопаи, Бектемиров Акылбай конакка шакырды, уэде кып койдык, сойлессек соида да сойлесермгз, ока емес деп оз бетшен тая кон- майтынын сездфди Отгон жайы мынадай болыгг жатканда конактап... осы- лардыц ордайым одет! осы шыгар-ау деп, 1иимнен шыты- на калдым. Б1рак ойлана келш топтаган малды багып-ка- гып отыр рой, бэр1Н 61'р купле туз1К тезге сала алмаспын, оиыц устше Бектемиров Акылбайдын. юшкене норестс керген куанышы да бар, деп корыттым да, кешке баралык дед!м де, моишага кеттш. Бектемиров пен Абдгкадыров- тыц отары баска жерде дегеи сон, кун ецкейе легковой газипме мгнгп дайын болыгг едим, Каскабай дейт1 и карт келг'п: — Койлар кумда, жол — жалгыз аяк Ь, машина ту- Г1Л шана да журмейдк салт барамыз,— дегещи айтты. ^ Кешкг ызгырьткта салт мшш кылтыйып журерлгк жаи жок-ак, бг’рак кыс бойы суыкта журген шопандардыц ор- тасыида аттам жерге бармауга уялдым да, тартып жо- 229

нелдш. «Тшп тур» дегендср1 15 километрге жуык. жол болды, суык жел сунегшд! мужш, Т1С1М Т1С1МО тимей к,ал- шылдап зорга жсттш. Куда туз. Бир каранрысында жапырайган сексеу1л устерше шырматыла т!кен шыккан кум твбешжтер кврй нед1. Уйткый соккан суык жел твбешжтердф арасыи т'ш- те жупрш жыланша ысылдайды. — Келдж, туе,— дед1 Каскабай буйфьме каттырак нукып кап. Алпамсадай терт тебет жарыса урд!. Кеп кум твбенщ 61р 1 дегенш сексеуш мен курайды кабаттап шаншып 1сте- ген кой тунейтш коршау екен. Жанында. жерге жабыса жапырайгап Бекте.миров Акылбайдын жер уй! болып шыкты. Осынша мыйдай далага, туздеп кум га тентфереждер ме! — дедш; тебем тшп, суык бурш курыскан денемд1 жаза алмай таусыла сейлеп, баскарманын руксатынсыз базаны тастап, ез беттеркмен далага шырып кеткеидер1не жыным эбден-ак келдй бфак джендеп коя беру/и лайык- сыз кврд1м де, 031МД1- ез1м тежедш. Акылбай улкен к©з I н б!р тонкерш магам карады да койды, жауап каткам жок. Абджадыров Нугман карт бф жастыкты колтыктай шынтактап домбыра тартып жатыр. Бес-алты шопанныц басы курала калды. Уйдщ кабырга- сы жерден казып жасалыпты, жагалай уста рам камыс кабыррадагы кумды кулатпай тежеп озп-нле эп-эдем1 бо­ лып тур. Жер бетшен аз жорары жасарап тебе камыспем шатырлап жабылган екен, жел ашкап ба калай,— эйтеуф кок жуз1 Т0бедег1 эйиектен рана емес, камыстыц ара- сынан да кегшдфлешп корпп'п кояды. Уй пэлеидей жайлы емесш сездш. Бфак ештеме тал- гарлык жайым болтан жок — темф пештщ жапына шо- кыйып отыра калып, жылыиу камына кфштш. Бойым муздап болып, суыкты 031 таратып тургап сешлдещи, жы- лу дарымады, кайта калтырай туетш. — Мен карай турайыи, кфш асынды боре баста, бас- тык суыксырап калган квршед1,— деп сыртта эйелше кунк етксп Акылбайдын даусып кулатым шалды. Уазипа суыктан касансыган колымен колымды босан устап (ауылдагы 30 дан аскаи эйелдердф коб! суйтсд1) амандасты. Юшкеие нэрестесше кайырлы болсын айттым. Айтсын! — дсп куб Iр стт1 эйел.— Дор1 гор жШерш- С13, коп-коп ракмет! 230

^Сез1 сараи, болгапымен ризалык сезш1 куигп спеши байкадым. Бфшии кесе шайды темф пештщ жаиыиан тапжылмаи 1ипп едкм, канттан 1стегеи сыра жуткаи сон денем кенет кызып, тердеп* Нурманньщ жаныиа барып отырдым. Аса меймандос па, немесе мешн дортер жюсргсшмд! елеул! кызмет деп таныган ба, эйтеуф екеу! кезек шы- РЫП, КОЙЫН кузете Жур1П, 013Д1 Т1К ТурыII КУТ1СТ1. Сур ет, жас ет, бауырсак, куймак, туздаган овощь... «Колхоз- дын езшде тапшы бул жарыктык, отгоига кай кудай ай- дап келш калды?» — деп тесе карап, суйсше жедьм. Акылбай сезе койды. — Таяу жерде'Текелнпн подхозы бар гон, ауыс-туй1с жасап содан алдык, уйреш'п кет!ПП13, мунсыз асыц тшт! ас к©р1нбейд1, алдагы жазда тырбандап ез1М1з де кам кыл- макпыз,— дед! ол. Денегп суык шалгандыктаи ба, немесе кеук!лдес1п ко- Н1Л котер1*нк1 болгандыктан ба, ойтеу1*р тез кызысып кет- Т1*к. Акылбай жап-жаксы он салады екеи, 61'раз айтып-ай- тып кел1п, орысша айта женелд1. Б1рак б1ресе созд! тап басып айта алмай, б1ресе оннен муд1р1п торт аягынан б!р- дей мамырлаган тайдай богелд1 де калды. Жастыкты кол- тыктап шынтактап жаткан Нугман карт басыи К1лт поте­ рт, домбыраны алып шерт1п-шерт1п Ж1берд1 де, баяу дауыспен конырлатып эндетш кетт1. — Биле,— деп маган колка салысты. Аянайын деген ойым жок, тура сап оргый бастадым, бфак мыкшыйган тобе енсемд! жаздырмайтын бол ран сон, кайта отырдым. — Энд1 косылып айтайык,— дед1М де, тастакка тускен трактордай барылдай тарттым. Мен бастаган онд! де, ©ленд! де ешкайсысы бтмейд! екен. 61'рак бэр1 де шуласып, топеп косыла женелдк Шекем13 кызып-курендеш'п, терил'п, куре тамырымыз бшеулен1п, жарыса айгайлап, «кызды-кыздыга» тус!П ку- леп жатканымызда, жер уйд1Н тобес1* шайкалып кеп кетт!, кабыргадагы камыстар сытыр-сытыр еп’п копарылып, озл М1зге карай тап бердк «Жер СШК1НД1!» — деп ойладым, ею умтылып орпьш- пан зорга турдым, шыга кашуга бф опта илаидым да, даланын не онып жатканыи К1М бшггп,— деп козгал- Ыа-МШ0Шып калдыныз-ау, сфо? — деД1 Акылбай бетшс 231

к.арап кулшареп.— Уйддц 11111 кызган сои, кабырганыц кумы Ж161П кулап, камысты боксерш кетт жатыр. Бпге так емес. Кауштенетш туп жок, абыржымацыз.— Ол ас- тына кулагап кум толып орта тусы шертие калган камыс- тын устше отыра кетп де, колымеп пускап жанымаи магам орын корсеттк Каут жогына козш эбден жетш, кещпм орныккан сок шопандарды аниала отыргызып катулана сейледш. К,онак кып ыклас керсеткендерше ризалык б'шдфдш де, содам кеГпн ездерш баскарма атьшан сопп бердш. Колхозга армап берктген отгон аймагы бар; онда жыл- дар бойы ецбектешп салынгам орталык база бар; базада саман юртштен салган уйлер, монша, радио, кызыл бу- рыш, меднциналык ветерннарлык пункт бар. Куидп малды кумга жайып кайтып, сонда отырмас па! Ежелден 6011га с1 иген кешпел1 одет, баспана болмайтын жер уйге камалып кумда тентфеуде не ракат! Корш1 отгонман келген баска колхоздыц шопан шалы (жасы жетп1с бестер шамасында) шынтактап жатыр ед1, магам ата карап турекелд'к Акыл- байдын кемекш1С1 Калыбай деген бала болушы ед1, ол жымын ет1п: «Меш'н айтканым келд1 ме, бэсе!» дегендей кекес1НД1 кеск1нмен ернш б!р созып Ыугман мен Акыл- байга карап койды. Акылбай кыбыр еткеп жок. Мен1н со- 31м ой салды ма, калай,— толгана калган сек1лденд! де, ешкайсысы Т1'л катпады. — Тацертек кайтадан ©зен бойындагы базага к©ш1к- дер! 1\\орасыз, жем-ш©пс13, уй-куйс13 тузде туруларынды жауаптылыгыма ала алмаймын; малым тупл адамыц жа- зым бол.масыиа кйм кепка! — дед1М. Акылбай степи астыпа жыйнап комданып отырды, шамданып ашу лып еткеп адамдай к©3!ш'ц агы кебеГпп, кабагы жабылып, ерш дур- дне калды. — Оныцыз болмайды, басеке, коше алмаймыз! — ол СОЗД1 Т1С1НСП сыздыктатып шыгарып, зшдеш'п, «осы айт­ каным айткаи» дегендей тужыра сэйлед!. — Ол не соз? Бетшмсн саяхаттап жургеп жоксык, кол­ хоздыц малым багып отыргапывды умытпа! Кик1'лж!цд1 кой — тацертек кеш! — жентектелш комешме келе калган ашу булыктырып алкына сойлед1м. Оц аягыма таман отырган шопан Каскабай карт ме1пц бет алысым жайсы- зын ссзс калды бклсм: — Сэзд1ц кереп' нс сол, Акылбай, баскарма айтты - - 232

болды кошем13 ертец! — деп ебелектеп, ек1 колын бтдей алдына карай соза сейледк Акылбай шалдыц сезш жаратпай тыжырыиа карады да, маран бурылып: — Дурыс айтасыз, бакканымыз колхоздын. малы, коше алмайтын себебппз де сол,— деп б!р иыктап койды. Мен сезш боле сейлеуге оцтайланып ем, колын котере созып «еабыр» деп ишара кылды.— Казфп отгон еск1 заманныц кыстагы емес,— Акылбай дэттете сойлеп сезш соза бер- Д*-— Мунда бар керегщ табылады, кос терезел1 тактай сденд! уйлер!, моншасы, сауда дукеш, тагысы-тагы бар. Кун сайын автомашина келш турады. Трактор кыс бойы шоп тасып жур. Санрау емесшз — радио хабар алып-берш турады. Ара-тура богелгеш болмаса,— газет-журнал да уз- бей келедк Улылы-К1Ш1‘л1 бастыктар да 1здерш суытпайды. Ал С1*з Т1ПТ1 жи1лет1П кеттЫз. Мунын. бд\\У\\ ип-ак. Б1рак от­ гонный басты энгкмес! ол1 кунге 61'рыкгайлаибай келедь 9 класты бтрген 61Л1М1М бола турып, армиядан кайткан сон, себьм тиер деген ум!тпен Т1леш'п шопан болдым. 0н- Д1аргенш шамалы, 61'рак топшылаганым бар, сонымды ай- тайын, зыяны болмас, тывдап алыныз, басеке,— Акылбай анталаган ойыи реттеп жуйелед1 ме, калай, кез!н кылмый- та тус1п аз к!Д1рд1 де: — Б13 болсак жыл бойы мал соцымда,— Акылбай созш соза берд1,— ал С1здер шоп жыйиау жоспарын орымдап корген емесаздер. Т1ПТ1 орындаган кунде де сол жоспарлы шоптер1‘н малды колда багуга жетпейд!. Оларын тек кыс кыса калса арык-туракка гана корек. Мына Жекебай карт кумга кумар, ус1п кетсе кынк стер емес. Ал мына отырган бала (ол жанындагы Калы- байды иускады) калага кетем, окыймын деп жулыпады. Уйдег1 ошарлы жаиныц камы ©31МД1 тусап болды. Кырты- сы.м канша тартса да, енд! калага кете коям^деп ойламай- мын, кыска мезг1ЛД1 Курска кол жет!п, дербес мамандык болса деген арман бар. Б1рак жаксы, жайлы туруды мен де жек кормейлпн, майданный, узак сапарында эрл1-берл1 журш талай калаларда болдым, сан журтты кор/им. Сопд1, салтанатты турсак эбден-ак жарасар ед1, ал мошна, газет, радио — тандай Ж1’б1тер су сек1лд1 дуние. Сонын бэршен ада болып, |ргел1 коиыс — базаиы тастап, кула тузге, жы- ракка кеитк, жалгыз 613 емес мыцдаган жан осындаи кум- да карды казаига ерт!П, шик1Л1-П1С1Л! асты корек кып жур. Бакташыныа. талайыныц баласы окымайды. 0нс лиау 23.?

бесжтеп бала шырылдап кумга туст1, тубшде куландай I кумга тарта берсе, тандануга да болмас. Партия мен ую- I мет надандыкты жой деп келедк Орталау, орта мсктептер- д1 бIт1 ру м 1 идет болды. Ал ©зщ13 б1зге коз токтатып кара- цыз. Казакстанньщ туктр-тукшршен пана таппай тегтре- ген надандыктын ырысы кумдаты малшыны тогпректеп жур ме деп те ойлап калам кейде... — Осы жайды с1з толгапбаран сеюлдюз...— Созд*1 булк еткЫп маган жанастыра тфед! де, шопаным томеиг1 ерш салбырай тусш, ары коп улкен козшен маран тунжы- рай карады. Соз саптауы да, ажар-элпет1 де онша уиамады. — Акылбай, бэрпйздщ бойымызда да жацары 1шкен- шк салмагы бар, коп сойлеп кайтемЬ, кейш кецесе жатар- мыз,— дедш де туруга онтайландым. — Асыкпаныз,— Акылбай салмакпен колын Т1земе са- лып, козралма дегендей ишарат кылды; — байкаймын,— ол шокшыйган кальщ касын ерс1Л1-карсылы ербендет1П аз к 1Д1 рдI,— меш баяры кошпел1 салттын. сорабын бой- лап кумга С1Н.1П жур деп жорыйтын сеюлдюз. Жок, эц- пме баскаша, кыс созылды, базадары шоп жетпейт*ш1 аныкталды.— Жазда жанын сагаларан талай шопаннын коны узап кумга шыгуды котеретш емес. Амалдап, мал- дарыцды аман алып шырывдар, деп азды-копт1 шопт1 соларга калдырып, мына Нугман картпен отары конды тагы да бфаз шопанмен «эу» дес1п кумра С1н!п кетт1к. Не кореек те тозелж, эйтеу1р, колхоздыц малый аман алып шыгалык дест!к. Эз1рге шырыннан караспыз, асылык бол- масын, тотенше сурапыл сокса да,— жетш лакты шет1- нетпейм13 деп бек1нул1М13, озара социалист1к жарыстамыз. — Бэрекелд!, оларын ип' екен! — 11111м жылып кет1П, кимелеп экг1мелес1мн1н с©31н боле сойлед1м.— Б1рак тур- мыстарык ауыр екен... Суык... Баспананыц сыйкы болса мынау...— астымда камыспен кымтулы жоталанып жат- кан балшыкты колыммен нукыдым. — Омы койшы, корш‘ жургеи жай рой,—Акылбай ко- льгн селкостаиа сштей салды,— малдын. жайын айтьщыз. Койдан жет1-сег!3 кило жун алатын колхоздар барын га- зеттен окып кызырамыз, ал 613Д1Н койлар килонын; аржак- бержарынан асырмай Д!нкен1 курытады. Жуык арада аса да коймас деп коркам. Тунде жататыны ашык аспанныц асты. Тузде тегтреген жел де, курай да, Т1кеи де ол жаз- ганнык жун1не ауыз салып багады. Кешке оралып кун1- 234

меи фесе каткам жерге тары жатады. Сыз беи муз бау- «к рымам, суык мацымам камалай сортам койдыц устшдег! и жум кырыктык маусымына ©лдьм-талдым деп сулделеп барып жетедй Шздщ комымыздыц саны да, михматы да коп, бфак к1 р 1с1 жартымсыз болатыны осыдам. Малтак- тап 613Д1Н сонымыздан кумга келгемде, сол жайды ойлап кел1*п журс1з рой. Мын-мын алгыс омыцызра, колкабысы- цыз тиедк келгенпиз б1зге де, малта да жаксы. Ал койдап тусетж жум мем пайданы ефууи калай камдап жатканы- кызды 031Н.13 бьлескз...— Акылбай созш баяулатып дога- рып «айтарымды саркып айттым, сеш’и ортага салар еш- тенен. бар ма?» дегендей магам сурау коя карады. Тус1МД1 арттыру жайында мен де ойлаиуда едш, 61’рак тапкам ештемем жок-ты. Шопам создт бетш взше карай К1лт бургамда устата кояр кодем болмай, кысылып калып: — Коп уакыт етт1 рой, далага шыгып келш тыныштык алалык, кейш кенесермде,— дедш. — Жаксы...— деп шопам, кара келенкелепш жангаи шаммын жарырында жымыц еткенш козш шалды. «Ша­ ман белпл! болды» деп кулшфед1 ме тэцр1 билам. Асты-устьме элдеиеш кабаттап, орап-кымтап жаткы- зып ед1, сузп'дей болмады. Тушмен калтырап шыктым, б5р тамаша морсе бесштеп бала тум ортасы ауа жылай туер де, ем1зген сон тагы уйктап калды, кынк еткем жок. Кой­ лы ерп'згеи сон шешеа шешш алып ед1, ек*1 бет! марттай, мем1Н С1лемд1 катыргаи суык онын манынан журмегем С6К1ЛД1. Опырылрам жер уй туруга жарамайтынып коргем сон, дереу жепшдфш, туе ауа кикз уй тйшрш бердш. Мумы- ма атын борбайлап шауып келген Жскебай карт та разы болып жатыр. Т1Г1Л1П жаткам уйдщ баскурын емфеме сыйпап: — «Жарыктык ки13 уйге ме жетупп ед1!..» — дедк — Ой, жуйкен курсын, шал,—дед! жасеопрш шопам Калыбай зорш шаша сойлеп,— осы шанырагы ортасыиа тусфге сонша куштарланып!.. Акылбай карк-карк кулш, кетерш салгалы жаткам У31Г1Н тусфШ алды. — Мем кетем!—дед1 Калыбай бала, мем аттамып жатканда. ^ „ .. 1М, _ Кайда? —Т1КСШ1П аттым басым тежеи коидым. _ Кал а га, окуы бола ма, жумысы бола ма ара керем! 235

— Кыста эуре болма, жаз ©зВш комектесш орналас- тырамыз. — К чорту! — Калыбай океле жаткан белдеути лак- тырып Ж1берд1 де, бурылып женелдк— Кашпараи кашар- дын уызына карайтыи!.. — Сет отгонга баскарма уйгарып жюерштк мен ке- Гпн келген адаммын. Колхоз болса 200 шакырым жерде, казф орныда юспи епп те таба алмаймыз, буыисыз жергс пышак салма — окуга жаз бар. 1с-\\пс жок кетем деп, отарлы койды кайда тастамаксьщ! Ар-уятты да умытпау керек; отарлы мал емес, б!р койы шыгындагандар жа- уапка тартылып жатыр. Бул жайды да ескер. Саган жа- мандык ойламаймыи,—=-деп акыл айттым. Калыбай бфаз басылгандай болды, бфак не ор1, не бер! деп шехшлш сойлемей, ойын пшне бупп калды. «Ауыл кошсе конады, кошл кошсе конбайды» дейтш ед1, осынын. турактар-турактамасы кэдж-ау, деп ойладым отгонный жабдыгын жайгастырып кешн кайтарда: — Элп койда гы Калыбай дейтш бала колхозга кайтам деп журген кершедк Ол кетсе жет1 жуз бас отарда еш-ак К1С1 калады; жазга дейш шыдасыи, машинага мшпзунй болмандар!—деп тапсырып кетпм. Ага шопан Акылбайдын, айтканыныц бэрш бфдей ма- кул кергем жок, бфак осылары толгаиуга турарлык нэр- се-ау, дегеи пшрге келдш. 3 Андрей Ильич оцпме тамамдалды дегендей кой терю колкабын сарт етюзш кагып Ж1берш кие бастады. — Врач пей шофердщ жайын айтпадыцыз гой,— деп, председательдердщ жумысы басынан асып жататынын б1лгенд1ктен Андрей Ильичт‘1 бегей беруге батылым бар- май кымсына сейледш. — Кайдагы врач? — Андрей Ильич тацдаиа карады. — Элп отгонда босана алмай жаткан ойелге Ж1берге- н 1Н.13Д1 айтам. — Э-э-эЬ. Жадымнаи шыгып барады екен-ау, ой-бо- ой, ол кызык! — маиадан бер! сейлеген сайыи туиере ту- С1П отырган Андрей Ильич кенет кошлдешп серги койды,— бастап жолыга кетксшмпде Бектемиров Акылбай басса- лып кушактай алып моги бфнеше рот кысты. Ац-таи болып: 230

Мупын. нс, жаркыиым?—дедш кул’ш. Коп-кэп алрыс, 613Д1Н Уазипаны ажалдаи араша- болдыныз...— Акылбаи денесш кернеген мешршд! сез1МД1 баяндай коярлык сэз таппай, аузы ыр- сыйып к,ипакта11 жымыйды. Врач тац ата жет*тп’, ойел1 аман босаныпты. - Е, жаксы болран екен,— дедш де, турегел'щ кетуге ыкгайланып, коштасайын деп Андрей Ильичке колымды создым. — Отырыныз, кызыры ОЛ1 агПда,— Андрей Ильич 1С-М1С жок колымды устай алып тукырта басты. Калыц ерш ку­ лана жайылып, ез Т1С1 мен кола Т1стер1 косыла аксыйып, бетше кулК1 келйлдей калган сон, тывдайын деп кайта отырдым. — Отгонда энпме сапырып отыруга уакыт бар ма, уием1 арпалыс,— дед! Андрей Ильич сезш созып,— дегеи- мен Акылбайдын энпмесш тапжылмай тындадым. Оныц айтканы мынау. — Эйелкм де 9 класты бтрген, екеумга дс материа­ листз,— шопан, осылай деуш кёлкпмаз болды-ау, де- гендей 1рк1Л1п калды.— Кузде базара беттеп, малды жа- йып, жылжый коипп келе жатканбыз,— Акылбаи энпме- шц бетш курт бурып тура уакыйгаиы баяндауга к!р1ст1.— Жетуге ею кун калганда эйелш тан ата шошып ояиды. Кой кузетш жургем, жаппага жакыидасам — Уазипа ту- регеп отыр... Мавдайын сипасам — тер, кэзшде жас. Эке- 01 мен шешес! (олар Караталдын томеип* агысып жайлай- тыи Андас-ты, элгел! едзу1'р жыл болтан) тусше енш эке- туге келш ек, коя турайык, баргаи сон, ёзт келеран» — дептк Шошып оянгаи Уазипам жылайды, бакулдасады... — Кой, туске соиша дурлтп...— деп конлш бастым, тыпшыккандай болды. Бфак взшен-в31 урейс!*п, казыла жудед.1. Еашзде болар, куздшуш С13 келгеиде жукт1 ед! гой. ...Терт куп толгатып босаиа алмады, журтка сыр 01л- дфмегешммен туа айнымай келд1 деп туда денем муздап кетт1. Ж^бергеи юсш таба алмай келгеп сон, медссстраиы экелейш деп езш шыктым. Базадаи базапы кезш, кумда­ ты б1*р отгониен тауып алый кайттым». «Уазипанын дем» . бтп те калды ма, кайттП» — дси журегш ышкынып кояды. — Акылбаи, эцгьме айт! — сестра кыз аркама ауь( алаканын тоссй салып кеп ж|6ердь 237

— Ой, жылап келесщ гой, сепии не? —дед! ол ущлш. Козшнеи жас шыкканын ©зш абайламаппыи да. Тустщ жайын, коркып келе жатканымды айттым. — Чудак, Акылбайка! Ой, чудак же! —кыз сакылдап кулдк Есер жан бола бередт екен гой,— мешн жылап келе . жатканымда жумысы да жок. — Бкчетш шыгарсыз,— Акылбай бетше сурай карап сойлед1,— элп Маша Зубенко дейтш кыз.— «Сен тосусыз- сыц, Сырдын суы сыйрагыцнаи гой» — деп ойлап терш карап кеттш. Кун ызгырык жел-дк Жакындап келгенЫзде уйден у-шу, ызын-ызыц дауыс шыкты. «Бггкен екен!» — деген ш’кф келд! басыма, шанадан тускеншмеи, аягымды баса алмай секши м де калдым. — ШуЙ1нш1, улын болды! ШуйшшП — Ыугман карт- тын ойел1 жупре шыкты. — К1рсем, Уазипаньщ жаиында кызара борт1п Ольга Тимофеевна Соколова отыр,— дед1 шопан елегЬе сей- лсп.— Элп 031Н13 Ж1берет1н врач... Отызга жана баскан орта бойлы тыгыршыктай ойел екен. Колын езе кысып турып калыппын, ес1м шыгып кеткен бе иемене — жара- лай шуласып сейлеп жатканда мелши1П Т1Л катпаппын. — Шшдеканасы бар, тойы бар — акар-шакар болдык та калдык. Отгонде де езш1зше сауык-сайранымыз бола- ды,— отгонды комсынды ма, немесе «ойнама, муидагы журттык да ез1не сай емф19 ойын-сауыгы бар» деп макта- иыш етт1 ме,— эйтеуф Акылбай кулана кул1МС1ред1. Эйе- л 1 м Ольга Тимофеевианы уш куидей Ж1бермед1, ол да б1р тынышсыз жазган екен: 3-4 сагаттан кеЙ1н отгондег! уй- лерд1 аралап, бала-шаганы кор1П, оз жабдыгын 1стей бас- тады. Ай б1р жаксы адам екен 031, барысымен баланын, Уа- зипанын жайын сурап хат жазып жа1бер1ПТ1. «Ждбермейдк Ж1берсе отгондег*1 журттын арасыида кызметп* куаиа-ку- аиа 1стер ед1м» — деп жазыпты соцгы хатында. Шофер мен врач бара жаткан бетшде де коп кыйын- дык корген екен. Туиг1 тортт1н кез1иде машииасы борасын журген жол- да карга малтыгып турып калыпты. Шуиак аяз. Тем1рд1, бензинд1 устап шоферд1ц жалацаш колы обдсн муздапты. «Жапан тузде кардыц астында калдык кой! — деп оздер1 обден сасыпты. Отгон жолында журген шоферга герой 238

атьш серое обал емес! Ал 613 болсак,, шоферлардыц ецбе- пн оа! аламаймыз, автоинспекция правосын алый койып, машина журмей калганда рана ескерем!з. 4 — Бф куш колхоздын. кецсесше олп 1\\алыбай дейтш бала к1 р 1 п келд1,— дед1 Андрей Ильич комакты кабагын кайшылай козгап, бала шопанпыц кылыгыма тандангап- дай болып,— «мшпзбей кегпк, б1*рак бор1б!р отгоинаи кетем деп жур» — деп бвдщ шоферлар айтып келген. Ба­ ла телогрейка, мангалы шалбар, етш кшпт1, басындагы кой тер1С1 реу1шт*1 жасаидыдан 1стеген кулакшынды мац- дайына тондфе кокырайтып отыргыза салыпты, оц кол койнында, сол кол калтада, ош коцыр болушы едк кош* калыц ба калай, жарылу, кепсу деген жок,— жылтырла- нып ажарлана туаггп, балгадай мыкты т1стер1 аксыйып, жаркабакка коктей берш шыкпай калган секкад кырбык кастыц астыидагы К1*шкене коцыр к©31 тайсалмай бед1рейе карайды. Икемге келмейтш кер М1*иез екен! сикынан ко- рГ1 пп тур. — Жетт1к!—дед1 ол тапшы ерши шуртите козгап. Айткан акыл денеце б1*р конбайтын неткеи согылган- сыц, деп ойладым да, бет1*не кадала карадым. Ол М1*з банкаи жок. Ызам кел1п-ак отырдьг, б1рак еппен икемдеп, калайда отгонге кайта Ж1*берейш деп ©31МД1-031М тежед1*м. Бала кырын отырып сойлест!, шыгыршык атып копке дейш ма- цыпа жуытпады, акьфы мен кец отырып, жумсак созбсп алды-артыи орай берген сон, бфтшдеп жадырады. 031Н1Ц окес1 майданда олген екен, 1948 жылы шешес| кайтыс болыпты, алтыишы класты кешеу1лдеп б1т!р1 пт1 де, отгонде жур1*п окый алмай калыпты. Арызды орысша жазган екен — соз сайыи кате. Б1р-екеу1н1Ц астыи Кызыл карындашпеи сызып ем, уялды ама, памыстанды ма, ой- теуф, мыз бакпай отырган Калыбайдыц жуз! куревдеис койды. — Каз1*р оку басталатын маусым емес, жэне мына 01- лшмен кайда ала кояды, агаттык 1стсп кел1П калган скеи- С1ц — ештеме етпес, кайт отгогпце,— дед!*м. __ Тыц жерд1 котеруге барам! Кокшетау оолысыиа кетем Осылай быксып журед1 дейсш бе! — Калыоаи та- гы да шыйрыгып 61 р кырындай туст!. 234

— Кызылшамыз бар, малымыз бар, К1сх озЫзде де тапшы, 01зден ешкш доме етпейд!,— деп ем: — СОКП Орталык Комитетшщ февраль — март пле- нумынын материалын оды ран боларсыз. Тынды котеруге бару — патриоттык кызмет деп жарияланып отыр, меш токтата алмайсыз! — деп Кдлыбай удей бастады. 1сбасты болып журш пленум материалын карап дана шыгып, кадагалап окыгам жок-ты, ал бала отгонный ор­ талык, базына келш-кетш журш газеттен окып канып ал- ган екен, тшт1 сайрап отыр. «Тепн соткар емессщ-ау, эттен оный алмай калга- нын»,— деп ойладым штей екнпп. Богемей-ак, жюерер ем, бфак ушр-уГпр машиналы тында не бтрес1Н, озиш- де МЖС курылады, сонда уйрешп машина баскар, я жаз- да Курске бар, эзфге отгоните кайта тур, дедгм. Бала енд1 отгонга оралмаймыи деп кесш айтты. Торт жыл кой соныида болыпты, осфу, асырау, сактау, жуп алу ЭД1С1 тук озгермептк Жуырда озгере де коймайды де­ ген терк угымда екен; аз жыл шшде фгсл1 жаналык, бо- латыныи дэлелдеп айтып берш ем, кекете кулшареп, кол- ды бф-ак С1лтед1, мойындаган жок. — Шоферлык штеймш, тракторист болам, тыннан ма- ган ермек табылады!—дед1 Кдлыбай езшен-031 сойлес- кендей болып. Осы нпркш боска босетш шыгар деп машина туратын ангарга апарып, механикке байкатып ем, бала автомашн- нага да, тракторга де мыгым болып шыкты. Екч жылдай П1шен жу.мысына араласканда шоферлермен, тракторис- термен жагаласып журш, машыктаиып алган екен. Осынын бойыида бф кызу бар, коптщ жумылып жат- кан игшп гой — барса барсын деп ойладым да, баскар- ма мушелершен маслихаггасып, Калыбайга руксат бердш. — Тез Калыбайдын есебш жаса, ертен тынга журп- зем1з! — дедш бухгалтерге юрщ. Бурый жаратпайтыным- ды б)леп’н бухгалтер: «Шынын ба» дегендей бетьчс ба- жырайып карап едк Танымай отырмысын, жаса тез!—дедш кулш. .Бала колхоздагы ецбек кунд| ен коп тапкандардыц бф' болып шыкты. «Осындай адамнан айрылайык Дег( отырмыз, уытты жастар сыргып турактамастай бтгопнын „Р пзлеа бар ма, не тынпын магнит! кунгп ме?»—дсп оным дуошп калды. 210

— Жолын болсын! Балалыкка салынып журме сен абронлы болсац, б1зге де аброй! — дедш Калыбайга ат- тандырып коштасып турып... — Алащзщыэ болмасын. Калыбай катардан кала кой- мае. Бф мол 1ске кшпкеем деп арман етуцп ем — т1леге- ш*м болды! Жан саураласам кумда-ак журе бермеймш бе?—дед1 Калыбай. Жастыктын. желшен лешре сейлесе де, кеудесшде нык ссн1м барын байкадым. Калыбай бурылып кунк етш ед|, шофер турып орнын берш, 031 онын орныиа отырды. — Кон, авария болып журер, отыр езщнщ орнына! — дедш шоферше катулана карап. Б1'рак С631М оган есплген жок: Калыбай машинаны жыи урраидай ойнактатып, карды буркыратып борандата женелдк Кешедег! каптаган ит лап коя умтылып ед1, б1рде-б!р1 1*лесе алмаб баркылдасып калып отырды. — Элп соткар машинаны кыйратпаса иг! едП—де­ дш бухгалтерияра юрш. — Калыбай ма? Оган уайымдамай-ак койыцыз! — дед1 терезеден карап керш турран бухгалтер елеурей сой- леп.— Машина сыры оган канык! — Бурын неге айтпайсыцдар бшетнйн?—дедш кы- жыртып. — Кумартатыиы машина болушы едн— дегеш’ие жст- т1-ау акыры!—дед1 бухгалтер мегпн соз1МД1 жауапсыз тастап, машина элдекашан гайып болса да,— терезеден тесше карап. Меи жени сойлеп, сурауымды тагы кайталадым. — Уакыт болып жатыр ма: б5р жагыиаи 1сбастымыз жэне С13Д1Н колхозга келгешшз де жаца, дсд1 бухгал­ тер кербез келшшектей касын керш, жайымен сойлеп. «Жана адамсын, ой-кырымызды бшмеисш, б&дш сыр­ та канып болгаиша кашан!» — деп тур-ау деп туйдш. %** ©ткен жазда бвдпх колхоз шел дайындау плаиыиын уштен екюн рала орылдагаи екеи. Бар июп-п ептеп-сеп- теп бтшип мартка жетк1зерм13 дегелбй. Кар жыиырман- ШЫ мартка дейш сепсшеЙ экатып алгал сои, жал аитлаи- ак белп'ль . 241 10 Кектсм лсб!

Отгондеп мал да шыгын болды. Бфак кумдары Акыл- бай мен Нугманнын алдыпдагы койдан б»р козы шетше- ген жок. — Не сыр бар? — деп ой тез1не салып тербеулшш. Акылбайдын отгон мен койдын еншж арттыру жайыида- гы окыс п5кIр 1 де «шенлм тап»—деп мазаны алулы. Урт М1незд1 Калыбай да кутпеген жердем кыры коп жан болып шыкты. Ие, бэрш бглу керек, бэрш он жолга багыттап, мезплшде демеп жШеру керек. Оп-онай жумыс емес. Жэне талайы Калыбай сеюлдешп бушрдеп бурые КИЛ1Г1П жатады. Ал кунделшшП Кызылшасы, дэнд1 ег1с5, огороды, ма­ лы, суп, жун1... тагысы тары дегепдей ушан тегнз 1с! Б1р минут Т13Г1ИД1 босансытсан,— председатель орындыгыныц саурынан сыпырылып туею калдым дей бер. Энпме мансапта емес,— ар-намыс, адамшылык, ук1- мет пен партия арткан сейш — бэр! де каза етуге болмай- тын парыз!.. Отгон деген сезд! ауызга алганда баттыйган сурак бел пс‘1 косарланып келш саиама панда бола калды. Ш061 бар, корасы бар — сайып келгенде, отгонный шаруашылык мэдениеи, турмыс мэдениеи бар рой. Ка- 31р коп толранганда соны шешу камы...— деп Андрей Ильич экпмесш уздь

Эбдграш Квпбаев ЖЫЛК.ЫШЫ (Эцпме) ...Колхоз камбасынык сыртында, тобыл тылы шу- барда жайылып журген тор тобел допешпц жауыр болга- иын мана кешке жакын кердьм, Эб1л. Мен сешн муныцды елп’р1 кешф.меймш, б1лдщ бе, кеннрмеймш,— деп Шал- дуар карт колхоз жыйналысында кабак, шытып тур. Колхоз председателями. кецсеа жым-жырт. Еншм Шалдуарга карсы Т1*л катар емес, керек десе Эб1лдщ 031 до М13 бакпастан отыр. — Эб]*л, неге ундемейсщ? Мен саган айтып турмын. Калай жауыр болды? Неге айтпайсыц осына журтка, ка­ пе, айт!—дед! Шалдуар карт ызбарлы унмен, топтык орта тусында отырган Эбкпге еж1*ктей карап.— Неге ун- демейсщ, туге? Кецседе отырган колхозшылар Шалдуардан кез ал- мастан багдарлай карайды. Оныц мшезш б1*летшд§р ни­ тей кул1*сед1. Бфак кулкшерш фкш, сыртка шыгармайды. Ал Эб\\л болса деиешпк калай жауыр болтаным айтпак былай турсын, Т1ПТ1 ун де катар емес. Бул уна'здж Шал- дуардын. да кытыгына тиш, жауыр болгаи денем есше тус1п, козше елестеген самым шымбайына бата тустк Шымбайына батпай кайтсш! Кысы-жазы баг.ып-кагып, мопслеп есфген малы. Онык шашау шыкпаганы, арка* басыиыд бутш болганы жен. Шалдуардыц депеши жай- лаудагы жылкыдаи экелгешне бф-ак айдыд мугдары бол­ тан ед1. /Кайлаудан экелгенде 61‘р жаты колхоз прсдседа- телшен каймыгып, екннш жаты техникум бтрш келгсн жас ветфельдшердщ кеклш кыймай, кыймала-кыйнала, озер-мазер экелген. Жалы керегедей, камыс кулак, туп жып-жылтыр, сем 13 денем, мше небор! 61‘р ай шлиде ар- ! Г» 2С.1

каеы ошактай боп, кезше шыбын уймелеп, кызыл май боп калган. Енд1 кайтер! Шалдуар элпнде, жыйналыс басталар алдында, жай- лауга алып кайтатым жылкыны жыйнастырып келген бет- те, колхоз баскармасьшын. алдында кунше куршреп, бри- гадирмен де: — Жастарга атка калай мшш-тусуд1 угындырмай- сындар! 0з жумыстарынды сагалап жургеидерщ. Баста- рын, тор тебел домешан, жауырындай кыйда-кыйда болса кайтер едптдер, туге! — деп ат устшде турып ренжгап алган. Енд1 ашу устшде жас ветфельдшер Эбшмеи жуз шайысып отыр. — Аузынан мэйеп арылмагаи жас бала емесспщер. (Шалдуар карт елстжтщ кепше туршен сейлейтш едк) Бкле бшсендер колхоз малыныц иес1 сендерсшдер, жас- тар,— дед1 Шалдуар кексе алдындагы баганга атын бай:- лап, швптес1ндеу жерге малдасын кура отырып, мал ба- сынан келе жаткан Э61ЛД1 шакырып алган сон: — Тым болмаса М1нгеи аттарыцнык арка-басыпа акау тус1рмеу керек кой, б!з, шалдар, сендердпг кастарында зм!се журе берем!з бе, туге!.. Эбш Шалдуардьщ огаш М1нез1не (Шалдуар карт бф ашуланса мыктап ашуланатын жэне болмашы нэрсеге ашуланатын адам едз) 1штей назалаиды. Сейте тура не дерге б1лмей бегел1п, жер шукып аз-кем отырды да, Шал- дуарга ферма-ферманьщ арасы алшак екенш, кеп жур1СТ1 керек етет!н1н айтып булталактап кер1п ед1, Шалдуар онын сез1н дэлелд1 деп таппады. — Кутт журсе б!р жылкы бф адамнык М11пс1не мо- йымайды да арымайды, жауыр да болмайды. Сенбейм1Н сез1ке, туге, шынынды айт,— деп отырып алды. Эб!л катты кысылды. Эйтсе де алгашкы сезшен таи- бады да, сез белн бурып: — Лркасы жауыр, бу калпында М1нуд1 кетермейд1. Бупи танертен бригадирдеи 61'р ат сурап М1И1П, фермага барын ед1м. 0лг1 озфде гаиа келд1м,— дед! ыцгайсыз- данып. — Бар болганда бригадирш бар болсып, бар бол- гыр,— дед1 Шалдуар басынаи тымагын сыпырып, кам- шысымеи куишырысты нускап.— Эне, жайлауда, будап сексеп шакырым жерде колхоздык ск| мыц жылкысы жа- тыр. Огап бас-кез болатын мен, жастардык м1нгеп атыпын 211

коцын керш, акыл айтып мунда журмш. Осымдай да ш бада ма екен. ©стш журш те ецбеккун аламыз-ау, туге!.. 0О1ЛД1Н бул колхозга ветфельдшер боп келгенше уш- т0рт аидыц жуз1 болды. Сомам бер! колхоздыц бфде-бт адамымен «сен», «мен» дссш кормегем Эб1лд1ц арына Шалдуардын мына с©31 кожа бидайдыц кылтамымдай кадалды. Эфесе, «сендер» деп жастарра армай, кшалай сейлегеш батады. Расында, Эбш Шалдуардьщ ожар мшездшгш бьлетш- Д1*. Оным, б! р улитырым ез1 де керген. Ол былай: Жаз ортасында, Эб1л колхозра алгаш келген ксзде, мал аралап журш, кой фермасыиа соккам. Шалдуарды Эо1’л со жердеп шопандар М1нген аттьщ коцын кере кетпек боп жургеншде кездест1ргеи ед1. Ымырт кез! болса керек. Койларды аралай жур!п уйге беттегенде сынык мугпз коцыр кошкарды Шалдуардын, К031 шалып калады да шопанра: — Мыржакып, мына коцыр кошкардыц муГпз! калай сыиран? — дегеи. Шопам турып оран. — Бупн тусте, кой жусайтын такта, кок азбанмен суз1С1П, мынасыиыц муй131 кети1п калды,— дед1* езу тар- та,— осы сенщ-ак кез1н кем-кет1*кке, машскан, булшгенге тусе беред1 екен. Мына жырта карыс майы бар кунам кошкар сыякты койлар коз1це шалынбас болар ма,— деп Шалдуардын кытырына тие сейлеген. Олардыц касында журген Эб1Л бул жсрде: «майыс- кан», «бул1нген» деген с©зд|ц кандай катысы барын су- рамак болранмеи, онын ойын Шалдуардын: — Неге кермейш, бэр!и де корем1н, борнг... Меш’ц арык-турак кунаи кошкардай сехпз болсын, кем-кет1*к К0К азбандай тулгалы болсын деген ниет1ме шамданамысыц, Мыржакып. С©зд1 догар, коцыр кошкардыц муй131И смдс,— деп шытыиай калганы белд!. Мыржакып мыйырыиаи кул1п: — Койдыц муй!з1н емдегенд1 кай атацнан кердш, Шалдуар. Ку муй!3 емделе ме екен, емшш болсац ана мацдайыцнын жоларын (бала шагында тай тепкеи аншык тацба бар екен) неге емдеп алмайсыц! — деп салган. — 1ст1*ц Ж6Н1Н айтса, кыцыраткып кежегелершнен кер! тартасындар да турасывдар. Маган десен ко\"и^'5'1 калган сынар мушз.’и кагып тастакдар. «Турасып аитсац, туыскаиыца да жакпайсыц» деген осы даты, ту. с,- де 215

морт тусс калган да, белдеудеп атына мпйп, жылкыдагы аулына тартып отырган. Эб1л келес! куш сыйыр фермасындагы апайларга осы- иы баяндап: — Болмашы нэрсеге кабак шытып, коиып отырган ушнен кстш калганы... Бала боп кетер Шалдекец,— де- генде сауыншы апайлар мэз-майрам боп кулкпп алган. — Ол шалдан не шыкпайды дейсщ, балам,— дед! бф жаулыкты бэйб1ше езу тартып.— Естшеген, кермегешцшц бэр1 сол шалдыц сымга тарткандай тал бойынан табыла- ды. ©31н, ана Жаксы апациан сурашы, жырлап бсрсш,— деген. Об]л кешеп Шалдуарга айткан Мыржакыптыц «ма- йыскан», «булшген» деген сезппц мэш'сш сурап ед1, Жак­ сы апац бф сыйырын сауып болды да, сут шелегш жергс койып, ек1нш1 бф сыйырды ид!ре жур1п: — Мыржакыптыц айтканы жен. Колхоз уйымдаскан жылы бу кутындаган шал ез1цнен аз-ак калкынкы Ж!Г1т болатын. Со жылы жазда фермага кел1п, мегпц сыйыр теуш майыстыргаи шелепмд1 «бермейм1н» деге»1- ме болмай колхозга алып кеткеи. Жол бойы «Жаксы сын- дырган шелек» фдеп журтты дурл1кт1ргеи1мен коймай, колхоз жыйналысында: «0ст1п те колхозды керкейтем!з дейм1*з-ау» — деп шелект1 дангыратып турып алганын кайтерс1ц! «Сол нэрсеш соз ет1п...» — дей берш ед!М. «Бу- дан артык сыйыр елтфмекгпсщ» — деп кеп ек1ленд1 гой. Ой, Шалдуар Ш1рк1н! Буйт1п шалдуарлык жасамасац Шалдуар боламысын.. Бет1м-ау, журт алдыида кысылга- ным-ай, уялганым-ай,— деп кызыл каска сыйырдыц Кы­ зыл бузауын торацгы казыкка б\\р байлады. Эб1*л оиыц сез1н ангара тыцдап калыпты. — Бас бармактай нэрсеш кос жудырыктай етш кер- сетет1н шал осы! — дед1 жаулыкты бойб^ше б1р кага бе- р!сте.— ©31 бул ауылга сырттап жоламайды. Б13Д1Ц сез!- кпзден каймыгады,— деп ез1 кул>п те койды. Эб1л де езу тартты. Сосын: — Я, Жаксы апай, сейтш,— дед1. — Сейт1п не болушы едк Кайсы б1р1и айта берес1*ц. Оиыц осындай-осындай М1нездер1и туЙ1п журд1к тс Жумат дсген уп-уиамды атын езгсртш, со жылы Шалдуар дсп ат койдык. Ол алгашкыда тыпыршып журд! дс, кеЙ1» квид1Г1п кстт1. Ол шалды Шалдуар деген атка эбден мо- йындаттык кой. КеЙ1ип балалар оиыц шын атын б!лмейд1 246 24Г.

дс, <чШалдекец, Шалдекец» дейдП —дсп Жаксы апац жай гана езу тартты. Кецсе алдында ашу устшде отыргаи Эбка осыныц бэ- Р!К 011 таразысына тартты да Шалдуардыц кшалап, кш’ а- ла ганда езш жастар атынан кшалай сойлсгенше камыкса да, ашуын акылга жедпзш, ун-туназ отыр. ©йткеш Шал- дуар алдында кшалы — тор тобел донешпц аркасын жа- уыр кылды. Дененнщ шоктыгы мен кыр аркасы дал-дал. Шалдуар осындай ашу устшде отырраи шакта колхоз председател! булардыц касынан ©те бер!п: — Шалдеке, жыйналыска катысыцыз. Жылкыга тун- дслетш кайтарсыздар,— деген. — Айтпасац айтпа, Эбкп. Колхоз жыйиалысында айту- га мэжбур боларсыц! — деп орныиан турып кексеге ка­ рай журе бергем. Колхоз жыйналысыныц басталганыиа Слркыдыру уа- кыт болтам. Жыйналысты ашкан колхоз председател1 — Мукам кун тэрт1бшдеп мэселе: «Ак егшд| кыска мер- зшде жыйнап алу женшде» екеш'м жариялап, епс брига­ дирше с©з бергем. Оныц сезшен сон колхозшылары сейлей бастады. Бфак Шалдуар буйыгы отыр. Эзф лом деп Т1с жарар емес. Тек кана Мукаммын: — ЕмдI кш с©йлейд1?—деген даусынан кеГпн барып: — Шырак, магам бф-ею ауыз сез берим,—дегеи. Журт назары эуел! бригадирмен сезге келюш калып, одам мама Эбышен керегар келш, тагы да тунерш отыргаи Шалдуардыц ещ’не аурам ед1. Шалдуар епн мэселесше токталгам жок, 61‘рден тор тебел денем мэселесше кешт!*. ежйсгей карап «неге Шалдуардыц манаты Эбшге ундемейсщ, туге», деп ектем келу1 осыдан сод болатын. Ол сез1н жалгай туст1. .. — Неге ундемейсщ, Эбьл. Бу калай?—деп тумерщк1 ецшен рен1#ш реши байкатады. Топтыд орта тусыман б\\р дауыс шыкты. — Шалдеке, кум тэртгённщ тецфепнде сейлещз. Де- мен мэселесш кейш... — Калайша кейш, ат мшш, кымыз плпегем адамша сейлейспщер, туге!—деп Шалдуар ол дауысты тоитарып тастады —Мен тор тебел дененнщ калай жауыр болтам себебш ’б1лмей жайлауга кете алмаспым. Меи жылкышы- ба^ Жылкышымым. Олай болса, мешд 1сше келдемед мын кыстырмаддар. Каме, Эбш, айтып бер! сез 247

Эо1л Шалдуардыц сирек шашты басына, ай каска мац- ? дайына, тыныс аларлыгы кен, жота мурнына, туксиген калын кабарына, кун кагып тотыккан ен злпетше бф Ч кар ап ко иды да; ' *< — Маган соз беродзип,— дед1 презндиумга. — Сейле,— дед! колхоз председатели .1 961л орнынан К0тер!лд1 де, кецседег! шаршы топты б!р ШОЛЫП 0Т1П: — Шалдекецнщ сез1 орыпды. Денем жауыр болды. Жауыр болганда бул двнен осы бф ай шшде бф емес, ек[ каскыр сорып жауыр болды. Казф коныр куз. Каскыр- дыц табаны муздаган кез. Конга тш*п дамыл бермейдк Узак куып согуды кажет етедй Бурнагы куш сорылган кекжал каскырды отыз шакырым куып согуга тура кел- Д|,— дед! С031Н дэлелдей сейлеп. Шалдуар буран тезбедк — Аттыц терш жумсагаиша, мылтыктыц огын неге жумсамагансындар, туге!—деп кимелей сейлеп ед1, со сэтте сырттап аттыц дубф1 еетшп: — Шалдуаршы, Шалдуар! —латан ектем дауыс шык- ты.— Колхоз жайлауында ек1 мыц жылкыныц жатканы анау, сеш'ц жыйналыска катысып бой сергтп жургешц мынау. Жайлаудагы жылкыдаи келдш. Шыгып кет тыска! Шалдуар 031Н1Ц курыктас замаидасын даусынан та- ныса да, сыртка шыкпады. 0о1’лге тунере карады. Эбш сезш сабактай тусп: — Кблда мылтык болмады, Шалдеке. Койлы ауылдыц сыртыидагы жыра сайдам, кутпеген жердей булаидап женелгенк Касымда ферма бастыгы бар едк Екеулеп журш орец-морец соктык. Мен кызу уст1*нде байкамап- пын. Ерш сынып, донешпц аркасын осыпты да отырыиты. Сартокым боп журген аттыц аркасы суытканмеи де та- цертец ойылып туешти Мешц кшам осы. Шалдуар кабак жазар емес, туперген бетшде тары да сейлемек. Топ пишем бфеулер: — Шалдекецгпц сейлеу1 жетер! Егш жыйиау мосоле- С1н сез етешк,— деп еди Оран Шалдуарды жактаган б*- реулер: — Сойлесе сейлесш. Оныц да 03 жумысына жамы к уй1 п жур рой. Жыйналыска унем] катысып, мазалап журген адам емес,— деп басу айтып жатыр. Журт кубф-кубф сейлесш ксткеи соц, колхоз предсе- 248

датсл1 коцырау шылдыратып кексе 1шш тыныштыкка бо- лед1 де, Шалдуарга сез бердк Бфак ол тыныштыкты та- гы сырттан: — Шалдуарплы, Шалдуар!—лап сайд еткеи дауыс бузып Ж1*берд1.— Жайлауга экетстш жылкы даныи болды. Тыска шырып кет! Шалдуар аз-кем богелд1 де: — Колхозшылар, жалтыз Эб1лге емес, борще айта- рым: мшген аттарына ез малдарындай карацдар, бас-коз болындар, арка басы сау болсын, кутш мшщдер, арыма- сын,— деген такта сырттан жайлаудан келген карт жыл- кышы да кеп юрген едк— Ал 613 кетешк, руксат етйщер,— деп Шалдуар жылкышымен кол алысып амандасып, сырт- ка беттегенде, колхоз председател1 жыйналыстыц непзг! мэселесше кешкен ед1*. *VV Колхоз жыйынында болтан Шалдуардыц осына б!р кылырын сыйыр фермасындаты апайлар келеа куш' сы- йырдык туск! сауымыида естш: — Япыр-ай, мына Шалдуар бала шагында 61ЗД! «дур- лжтфш» ед!, енд1 картайтан шатында да жас ветфельд- шердщ апшысын бидайша куырраиы неа? — Жыйналыста ораш шырып жалрыз ез1 сомлей, бар журтты оз аузына каратыпты десед! рой... — Б13Д1Ц ферманын. тусынан бурынрыдай кырындап ет]*п керсш, ол сабаз. Екшнп гэр1 жыйналыска бас сук- пастай етей1к,— десш мэз-майрам боп, жылкылы ауыл жакка карап жадырай кулгап алысты. цалдыра ал- Бфак Шалдуар суйекке б1ткен мшезш майды екен де, курюрей журш, оз мшдетш шама-шар- кыпша аткара беред1 екен, аткара беред1 екен. Теп’нде, жол тусш апайлар туратыи сыйыр фермасыиа бара калсамыз Шалдуардыц фш-уакты кылыктарын ацыз рып тараткаи шат-шадыман апайларга кунде кездс- сес!*з.

* Кдрич Баялиев •5 ВЕТТЕХНИК К.ЫЗ 'Л (Эцпме) * 1 Бул ара — Майлыкара сайыныц-озегнпц ылдыйдан бфкелю ерлей созылып келш, мунан эр1 тп< кетер1ле тар- татын жерк 0зект1 бойлаган сокпак жол сай басыма тже кетерйле алмай, бурыш жасап, оныц кер| кабыррасын шырыста жарыса жаткан жотага карай кыялата тартады. Жол бурылысыныц бурышында б'ф шок агаш — жабайы алма, акшешек, сэмб1тал араласа ескен. Кекжасыл боп децгеленген агаш шоктыры да, онын, тубшен шырып жат­ кан бастау мен бастау суыныц кулаш сермеу жерге гама жетт тартылып кететш бойын уйлыга каптап ескен бул- дфген сабактары да жолаушыныц кезше ерекше шалына- ды. Бипсп'п 2000 метрдей келетш таудын куцгей жотасына асатын жол бойына табигаттыц ез1 орнаткан станция тэ- Р13Д1. Экес1 жылкы багатын баяры жылдары Кулайша бул жолмен бфеулермен ерш те, жалгыз да талай жолаушы- ларан. Сонда жолжэиекей мына бастауга тусе кетудц мына булд'фгеи сабактарыи ашып Ж!берш, арасында кара кегЬтдфлешп тунып турган жем!стершей мей 1 р 1 кантанша жей кетуд! умытпайтын. Сол б!р сот оны кет’лдендфе ту- сш, улкен каиагат сезшше батыратын. КазфГ! сапарда олай болмай шыкты. Ылдыйдагы кол- хозды ауылдан шыккалы ол ез бойын колайсыздык билеп келс жатканын сездь Луык-ауык кеудесш ауыр жук ба- сып, тынысы тарылгаидай болады. Нелштен? Кушпц ка- пырыктырынан ба? Олай деуге, мунан ыстык купдерде дс 250