Көктем лебі - 1954

Кснет Ни кола иды и, жуз! ертешп кеткендей болды. Тын. ■ <пын жамылып келген кейб:р мшезаздердщ жат кылык,- тары уш!н ол кыз атаулымыц бэршщ алдында 03111 уят- тымын деп санады. 1\\ьгзыл кейлект1 дызра енд1 кайтып ) кер.!не де алмайтын сыяктаиды. «Жок,, адам атыпа тусер ондай дакты жуып кетчру керек, адал ецбекпен кепру ке- ;рек» деп туйд! ол ез ойын. •?: Ф * Г Кеп кеипкпей буюл Преснов ауданын к,анатты бф сездср кезш кетп. «Кубаньнан б!р бригада келшть Опда- гы адамдар уйкы дегендц ашу дегенд1, шаршау дегенд! * мулдем б1лмейд1 екен. 0здер1 уйктамайды, жумыстан келген сон билеп, елец айтып кетед1 екен. Олар журпз- ген машиналар баскаларынан жумысты уш есе артык 1стейд1 екен.» Аныз болган сон коспасы болатыны рас кой. Бул бри- у гаданьщ адамдары уакытымен уйктап, уакытымен тура- ды, уакытында билеп, елец айтады, сырнай тартады. Бфак Сарыбай соры алкабында кыска тунде, узак кунде мо­ тор уш 61 р тынган емес. Олар енбек тэрт1бш уйымдасты- ра б]лд]. Кеше рана ак селеу1 кектем кушмен шарылыса толкыган кец жазык бугш кара м аклалга айналды. Ол макпалда казф тын тэш кектеп келедк Бригада жоспар дегенмен санаскан жок. Жырта бер- Д1, себе бердк Буп’н аз Преснов МТС-не бара калсацыз, керсетюш тактара ущлеаз. № 19 трактор бригадасы 900 * гектар епн секпен. Жансыз цифр тЫмеи айтканда 300 процент. Ал осы цифрра ойлана ушлеаз, ол енбек пен адамгершшкке, достыкка айналады. Жуырда сол № 19 трактор бригадасьша б\\р жет'л машина зырлап келд! до, ею сагаттан кейш кайта МТС орталырына тартты. Кубаньдыктар палаткасыныц устж- 1 де улкен кызыл ту желб:рел калды. Ауыспалы ту, срл!К- Т*Н| енбектщ, улы жарыста озгаиныи туы. Улкен табыстан кейш олар »б!р куидн< демалыс жария- лады. Алда эл1 де-калын, соны ютер жатыр. Согаи тыны- гып к!р 1су керек. Б 1реу1 келецкеге, екпшла балык аулау- га келге кетт1. Ал, Николай Лагутин болса, сырнаиын аркалап колхоз орталыгына тартты. Шаршау дегсшпи не екепш •бшмейтш жастык шак. Не дерсщ огаи! Ауыл шетше юре бергенде шатырлы улкен уи бфден 151

оиыц кезше шалынды. Николай какпа алдыиа жакын- дап келд1 де, сырнайын соза тартып, ойнап кегп. Куткен адам уйден емес, мектеп жактам келе жатыр екем. Кон­ спект!, ютаптарын кушактап, кызыл квйлепн шанкакта- тып кулш келедк Николай токдалып калды. Жакындаган кызга: — Шелдеп турмын, болса су берщвцп, бикеш! — де- д! ол. Кызыл квйлекп кыз элп бгр кулген калпьшда Николайды уйге бастап к!рд!. Содам кеГпн ернеуше ал­ тын жалаткан кесеш меймшдетш экел'ш еппеи, суйкш- дшкпен устата бердь Шелфкеген жшгг езше таныс су- сын куйылван кесеш бф-ак, кетерд1 де, талдырмаш бон­ ды, суду кыздын, улкен де мейршд1 кара квздерше сэл карап ту;рып калды. Содан сон.: — Бул бергешндз не, бикеш? — деп сурады. Кызыл квйлект! кыздык нэзж уш мен жшшке кул- К1С1 б:рге шыкты: — Бул ма? Бул — «дала сырасы». < э 1

I БерЫбек Соцшщбаев ! I ОРТАК КУАНЫШ (Энпме) Цех комсорп Николай Соколозтьщ зор жуаи даусы кешедей кед, бшк цехтын. 1шш жацрырыкдырып жюердк — Барынбаев, к телефону! Буп-буйра темф жоккаларын буркыратып, зыр как- кан станокты юлт токтата койды да, Смайл телефонга карай жугзрдк Николай трубканьг устаган куш омы тосып тур едк Лезде касына жепп келген См аилга трубканы усына бе- рш, кулана кулшдеп: — Лизочканнын даусы,— дед*1 ол. Смаилдыц етюр кара кез1 куаныш ушкынын шаша жайнап кетт!. — Алло, мен тындап турмын. Саламатсык ба, Лэз- тай. Денсаулырын жаксы ма? Кашан келдщ?.. Кеше дей- мюц. Сонан бер1 хабарласпай жатканыц калай?.. Сагын- ганда кандай! Оны езщ де ссзш турган боларсыц. Ал, Лэзтай, нендей жакалыгык бар?.. Улкеи жаналыгым бар ДСЙМ1С1Д? Ол кандай жаналык?.. Ынтыктыра бергеиге кумарсыц-ау, Лэзтай... Мен енд1 кешке шей:н куйзелш бггем гой, айтсаншы?.. Тым бол.маса шет жагасын айтсац кайтедк.. Жарайды, а малым неиик. Баягы кенгеи басым, шыдармын кешке шешн... Сен:ц куанышынды ^мен вз куаньпиым деп б]лем, Лэзтай. Куш бурын айтайы-н, ор- такпын... Жарайды, куп болады. Жумыстан шырысы- мен ушам гон... Ал, Лэзтай, эз1*рше...— Смайл оз ерши оз1 суыра сорып, шоп етшздк **• Жумыс куш аякталган, кешкл мсзпл. Кузп карасур булттар жентектеле тфкесш, шыгыска каРа11 баяу сыр 153

гып барады. Батьгстан ескен суьгк желдщ ызбарымен сау- сау тускеи сары жапырак тебедсн какгалактай жауып тур. Тротуарды корней арлы-берлч сапырлъгскан халык- тык арасын жара, эркшге б!р соктыгып кала жаздап, кол саратыиа элсш-элсш карап койып, -Смайл асыга ба­ сы п келед!. * Главпочтамптын карсы алдындагы мына осем сквер Ом-аил мен Лэззаттыд дэйш кездесетш орны. Неге еке- нш К1М 61ЛС1Н, олар муны парктен де артык коредк Кек- темде танысканнан бер! жаздын. одаужыраган талай ке­ \\ лпи булар осы арада етюздк Жастыктын сан кыйлы } сырлы сез1М1 осы скверде баяндалып келедк Осы такта булар бфш б!р1 буге-нпгесше деГпи жете 1 бшп, угыныскан-ак сыякты. Енд! тшт! емф косудан оз- ге ештеце калмарандай. Смаилдык ешип тэта армаи- Т1лег1 осыгаи саркады да, эсфесе сонры кезде ол Лэз- затпеи кездескен сайын толгагы жеткен осы мэселеш бф жайлы етуд*1 колкалай бердк Ал Лэззаттыд бф жумбак касиет1 — ол езш Смаил­ дык уысына соншама еркш бере журш, эл1 кунге шейш бф ауыз суйемш деп айтып керген емес. Тек кейде Смаилдык кушарына балапанша. басьглып, кайратсыз балкып туррап такта оиык ерекше суйкшденш уяк жы- мыйган бота кездер1 рана сол сезд1 мык кайталап, ун- С13 баяндап тургандай болады. Ал турмыс куру мэселеа- не Лоззат болашактык проблеммасындай карайды. Смайл буран канша ынтыгып, шыдамы кажала тускеи сайын, Лэззат сонша сабырланып, белпс!з кейшге, ез сезшен айтканда «эр нэрсешк ез уарына» сштейдк Ал ол «кейш» мен «оз уары» бфнеше кун бе, ай ма, элде жыл ма, о жагын канша андагысы келгенмен Смайл тары туслал- дай алмай кыйналады. Тап каз'ф Смайлдык кекейшде келе жаткам —Лэз- заттык барана бутан айтам деген «улкен жацалыгы». «Ол не жакалык болды екен, э?» деген жумбак сурак омы куш бойы куйзелтп. Смайл соган жауап тапкысы келш, ойын токсан сакка жупртть Бфак <Нле алмай-ак койды. «Лэззат шугыл арада турмыс куруга уйгарган шыгар. ©з тарапынан магам осыны б:лдфуге бел бай- лады ма екен?»—деп те кыялдайды. Бул сонгы болжау кекейше сап оралып келе берген- мен, Лэззаттыд айтпак болтан «улкен жацалыгы» осыньщ дэл ез1 болса екен деп журеп тэгп ум плен луш’л кагып 154

шегенмен, б:рак, Смаилдыц ©31 де бутан сейбейдк Омыц ; екшш1 бф ойы сол мезетте-ак «суйемш деп айтпагаи КЫз, копти шакырып алып, тиемш деупп мс едч, тэш- р!» —деп, ол болжауын жалганга шыгарып тастайды. Сквердт шетше шне бергенде Смайл «жарайды, егер меш тоса-тоса кетш калмаса, не (жацальгк болса да каз!р ез аузынан естимш гой» — деп, басында толкынша сапырылыскан калыц он болжауын, кыялн туспалдаула- рын аулак сершп тастады. /Кок, кет:п калмапты Лэззат. Фонтан шетшдеп уй- ренинкп скамейкада конактаран кегершшдей куныса ту- с;п, эдекнше, ютап окып отыр. Смайл оны кыйырдаи та- нып, тап осы арада тосып турган б!реу колыиап шал бер;п жетектей женелгендей жуг1ре басып кеттц Сарыныскан ею жас шуркырай керюп амандасты. Мананда озге де тынырып отырушылар, арлы-берлч журш жаткандар болгандыктан Лэззатты калай кушып суюдщ жен1н таппай, Смайл оныц суйржтей жумсак, сау- сактарын ет катты салалы колымен еаркей кысып, эл! жШермей тур. — Коп куттфш койраныма кенар, Лоззат. Ойламанап жерден кызмет соцынан заводымызда жарты еагаттык б]р жыйналыс боп калды. Тастап кете алмадым. — Ол нендей жыйналыс? — деп сурады Лэззат ап- пак т:стср1н жаркырата тэгп кулшсфеп. Опьщ сыртта бфяауын журщ кайтканга жел каккан сулу жуз1 Смаил- га бурынгысынан да кулпырып, керпстешп кеткендсй ке- РШД1. — Орталык Комитеттщ ауыл шаруашылыгын жедел еркендсту жвншдег! карарын талкыладык,— деп Смайл алаканын кыз бет'ше тосты,— тонып калыпсын гой, Лэз­ зат. Ол дс-рсу макснтошын шеилп ап, кыздыц аркасына жаппак. болды. Лэззат буран карсы болмаса да, Смаил- льщ бусамран мандайына карап, омыц камып жедц ~~ Тер1ц катып, езще суык тиш калмасын. — Ендеше ксл, екеум:зге де жетедк Макеитошты екеуч ортак жамылды да, скамейкага катар отырды. Лэззат батыр тулгалы Смаилдыц кол- тырына карай жабыса тусш, 031 де жылынады, оны да жылытады... — Ал калай, сендердщ механизаторлярыц ауыл ша­ ги

руашылырына теракты кызметке барамьгз дей ме? — деп ) сурады Лзззат. > — Дегенде кандай, бупнп жыйналыстын устшде-ак, * талай адам колхозра, МТС-ке жйеруда етшдк 7 — Ал, сен ше? Сен б!р кезде ауыл шаруашылырын механизациялау мектебш уздак бтргешцда, сонан сон б;р маусым комбайнер болып 1стеленпцц маран талай рет айтып ед;н рой? — Ол рас кой,— деп, Смайл курсше сейледг де, элде- нен*1 ауырсынран адамдай кабарыи шытты.— Барак, мен бу жолы унсгз калдым. Касымда отырран езшюдан цех- тын комсорг!, антпакшы, сен Николай Соколовты бтесщ РОЙ? — Б]'лемш. 031 Э31ЛК0Й, К0Ц1ЛД1 Ж1Г1Т. — Ие, сол, «ал кешег1 комбайне!р, бупнп1 механик, партия сет МТС-ще кайта шакырып отыр. Буран не дей- сщ?» — деп козрау да сальгп едк Сонда да унш шыкпа- ган куйде отырып калдым, Лзззат. Сейтш, мен толра- нып шеппмге келгениге, жыйьглыс да жабылды. — Ал неге унс13 отырып калдыц? Смайл алпамсадай кеудесш кере бф курс'шш ед1, иыи гындары макентош сусып тусш кегп. Лзззат оны дереу шп алып, кайта жапты. — Унйз отырып калган себебш,— дед1 Смайл Лэз- затты баурына кыса тусш,— шынымдьг айтсам, Лэзтай, мына сен... Элде не тамагын тфеп калгаидай, Смайл сезшщ ая- рын айта алмай калды. — Мен дейсщ бе? Мен немене, саган ауылга барма дедш «бе? Смайл енд1 жалыньгшты уимен мусфкей сейледд: — Лэзтай, мен оенстз калай кетемш. Екеумш каппа н- гы булай журе берем13?.. Ецгезердей карулы Смайл бул сезд! айтканда бар куатынан бф сэтте айрылгандай кыз тесше сылк етш басын койды. Смаилдыц мандай шашын саусагына орагыштап, Лзз­ зат та уис1з отырып калды. Тамган судам жылысып м и- нуттар ©те бердк Самаладай боп 'барана басындагы электр люстралары жанды. Шудаланган сур булт тауга карай сырлыга кеплп, аспан жаркырап ашылып келедк Сымаш, былай болсын,— дед1 Лзззат 61 р кезде,— мзселенщ калганыи ауылга баргаи сон тыянактайык. 156

\\ Сымаш деген сез ерекше жылы лебЬбен майда ай- тылды. Лэззат оны бфшип рет осылай деп атап отыр. Сол айтылган калпында Смаилдын. кулагында калып коиды бул сез. Неткен жагымды сез ед’1 езП Ые дед!н деп, кайталап сурамады Смайл, ©йткегп баска сез болып шырып журеме деп сескендк Ол ез1 Лэззаттьщ осылай деп атауын кептен арман етунп едк Смайл басын кетерш, шляпасын тузеп кид! де: — Ауылга барган сои. дейдисщ? Кай ауылга?—дедк Жауап беру орнына Лэззат калтасынан буктеул1 бф кагаз алып, Смаилга усынды. — Мэ, окышы мынаны. Смайл буктеул’1 нагазды ашып кез жугфтп. Бул Бу- ьплодактык ауылшаруашылык. Академиясыньщ Казак филиалынын. к:ш1 рылми кьгзметкерт Епшбаева Балым- ды Акмола облысына кызмегке жюеру жешнде жолдама ед1. Кв31 жайнап, куанып кегп Смайл. — Жаным Лэзтай! Лэзтайым! Жакалырык осы ма ед1 антура асыккан. Муны бшгенде мен жана трибунга б1р1нш1 болып шыратын едш рой... Кеттж ауылга! Бф- ге кепчк! ... Бфкеше куннен кешн Смайл мен Лэззат шыр ай- налып, сыргып калып бара жаткан орманды далага жум- сак вагониьш. терезесшен тамашалай карап турды. Паро­ воз ек1 жас маманды жана кызмет орнына тез жетюзуге асыккандай жер апшысын куырып, журган улете туст1. — Сапарларын оцгарылсын, достарым!

Асцар Лекеров ТУЗ Г V Л I 1 «Досым! — ... Сенщ 9МфД1 калан тусшетшй-ци мен сезшбеймш. Кандайлык залдан, кандай музыка ест'юец де, етктеп Силен бергщ келедк сол мииутте улкеи толкындары ескек- с1з кайыктай, багытсыз тербелш бара жатканывды ой- ламайсын! «Ойлану керек!» деген достарыцнан кейде ©зш кел б1лем1н деп, кеуде кетеруден де уялмайсьщ. Я, кеп б!лу деген жаксы. Елрак сол бшмд| тек кггап- тан 1здеу жеткшказ. Эйткеш кандайлык ютап болсын оныд келш токтаган ойы, 1лгер1 дамытуды талап етедь Осы талап саналы адамды сржаз юдендфедк Шын е.\\пр- Д1Н. магнасы да осы 1зденушшкте дурыс багыт табуда... Мен алые сапарра осы максатпен шыктым... Сен кошта- сарда «Туз гул1» — деп кулдщ, бфак сол мииутте неге кул1п турганынды езщ де сезбеген шыгарсыц... Мше, сол мен1 куткен туз гулшш бф шашагын жлберш отырмыи. Кандай тамаша, таза гул. Бул гулде ссн!н! |с1гщнщ ал- дыидагы, не ушцде мэпелеп есфгеи гулдеи ерекше бф ка- сиет бар... Оный. ескен ортасыи бклмейшше, жумбак ка- сиетш де туешуге болмайды... Осы хатты кайта-кайта окыгам самый, коз алдына жа­ ла сурак белг!лер1 елестеген Пэзе'кет, кепке дейш уйктай алмады. К031 шиш кетсе, кейде кеплдф толкыни ын. уетшде ескеказ кайьгкта калтылдап кате жаткандай, шо- шып ояна берд1. Бфде шоказ-шетаз кец далада жай- калып ескен калыц егпппц арасында, бф топ жастармен бфге ойнап-кулш келе жаткандай, ез кулкюшеи ез! оян- ды. Бф кезде уйкылы-ояу коз алдына жел лебнмен тер- белген туз гул! елестед!... 158

Осы ойлардын устигде жазкьг диска туннщ калай ет- I кенш сезбсген Нэзекет срте турып, суык сумей жуьшып, эдеттепсжше айна алдына келдь.. Эркашанда езже ез- |: гелерден ерекше болып кершетш ак,куба, ашац жуз1 де, тунык кара кездер1 де огап айнадан куле карап конлд- 1 д!л;к ишарасын бйгдфмедд тж б!ткен узын кара кфпж- тер! де бупн кадалып туркан инедей кержедк жузшдеп кулкдпд хабаршысындай эрдайым кербездеу кершп ту- ратын кара кастары да, журеп айныкан адамдай ты|жы- рынган кабагынын усп'иде дурдш'п тургапдай сезкпдк Ол осы керплстен кезш тез аудару ушж, узын кою кара ша- шын бурынгыдай эсемдеп жатпай, еж жарып таракан кос еркмж, иыкынан асыра лактырып, аркасына тастап, Ж1бек кек орамалын да мойнына салмай, колына устап сыртка шыкты. Жазкы ертенж салкьгн леб1 Ыэзекеттиц уй ауасыиа кысылкан денесже кед тыныс берди Жана кетерйпп келе жаткан кун тек жарык сэулесшен рана емес, ерекше жы- лылык лебшен элемке такы талай жака куаныштарды ала келе жаткандай. Тау кеудесжеи кешкен булттар тур- Л1 туст1 он берш, кала устше кетершп келш, бейие ак шудадай таралып, еркештенш, ез беттершен кетш жа- тыр. Кейде кек тешзшен кертнген осы акшыл булттар- дыц к!'шкентай узшдиер] бейне алыстакы, эл! ез1 кер- меген туз гулждей эсер етеди 03! кунде журш уйренге.ч улкен каланыц алдындакы, тунп жауын шайып еткен асфальгп кешелерше тусксп кун сэулес! Нэзекетке бурынкыдаи да ерекше кор!к бер!п туркандай сезшед!. Кешеш'н еж жагыи бойлап есксн кек терек, ак кайындардыд жас жа п ыр актарыны и. жел лсбд мен дфйлдеген келедкелерд айнадай асфальттыд устшде> жел козкакан крепдешин кейлектсрд'щ дэл осындай мэ- нерлершдей, караван сайын тур.л! туей ед береди Газон- дар мед бульварларда ескеп кек шоп, шыкы эл1 кеппегсн- Д1К1 ме, кек торкындай кулпырады, опыд ортасында ескед турл1 туст1 гулдер Нозекетке осы мипутта тек табн- каттыд капа емес, адам емфмпд кызыкыпдай болып ке- Р'чсе де, олардыд ортасынан тес калтасындагы жалгыз тал туз гул же уксас гулд1 1здеп таба алмады... Тупп ойлар мен мына кершкгпд эсершде Нэзекет осы бф кед!лд'| ертедс, кед кешеде езжен баска ешжмд! елс- мей, уйрендлкп кедсекс келж к5 рд!... Кейшп уш жылдыд шпиде, езшщ екпшп ушндей бо- 15!)

лып кеткен шшмеу кабинет, эдеттепсшше тап-таза, жел- детк'ши ашык, жылы лебшен Нээекегп карсы алды. Бу­ рый к:рген бетвде бастыгыныц кабинет бф шолып, оныц устелшщ уст!к:н тазалырын, орыидыктарыныи. рет1- меи турганын, т:ггп карыидаштарыньщ ушталган-уштал- маганын бф тексерш ететш Нэзекет, бупн осы ею каби- негпн ауасы б:р езше жетпегендей нелеп, терезеш ашып, сыртка карады, коз жанары кеплдф асфальтты коше бойларын, таныс уйлерд! б:р шолып келш, терезе алдын- дагы ак кайынга тускенде, оран бурынрыдан да кьгзыга карады, оньщ табират сулулырын бойына жыйнаран осы б!р акзипа кабыры рана емес, тарамдалып б!ткеи нээтк бутактарына Т1збектеле ескен жасжапырактары, жел леб1- мен дфйчдеп, кейде б!р!н бф1 сушп, кейде бф эсем музы- каныд ыррарында катарласа билеп журген балалардай коршд!, кейде сол жапырактардын. сыбдырыиан элдекан- дай' еспмеген сыр сыбдыры кулакда келедк.. Бейне сол бф кундерд! еске тусфгендей... Нэзекегпн. бул тэт'1 ойын, есж алдына зу етш кел’ш токтаран кеактей, каракек машина болт жчбердк Сол машинадаиерше тускен Карбаластыц тырыншыктай деие- С1Н кергенде, Нэзекетке журег! дф ете тускендей сезьлдк.. 2 Аласапранда тасыган тау суындай агылран жастар- дын тобы эшелон-эшелон болып келш, алдындагы кед далага таралып жатьгр... Каптаган халык, арылган маши­ на, кайшы алыскан ат-шаналылар, гур-гур еткеи трак- торлар, элдекайда ойналгаи гармонь, шыркалран эн. . Сырттан кез1 тускен тосын адамга осы од:рде б!р улы ду- б!р той болып жаткандай сезшедк.. Осы толкынныд ортасында меле жаткан Кара стыд журепнде алгашында ерекше б!р асыгыстык бар ед1, 61- рак. сол асырыстыктын не екен;н ©31 де бшмейтш, уйден шыккалы алга алып кашкан ойы, коз алдына талай сах- наларды алып келш, етксрш жататын... Сонын. . бф! езйпц осы юшкентай болмес1 болатыи. Кектемдег! дала жумыстарымен катар басталган совхоз селосымыд ©су1 де, коз алдында коктеген епнмеи бфге кбтер:лд1. Коста, шатырдыд астында жаткан кызметкер- лср , мен жумысшыларга уй бсрше бастагаида-ак Караска осы болмс тидь Ед алгаш келш кф’ геиде, ко- 1С0

лына устаган^ юшкене кара чемоданынан баска дуниеа де жок ед1. Кешн ол селолык кооперативке келш ак ни- кельд1 тесект! матрасымен, жазу устелш, уш-терт орын- ДЫК алган едк Ещц б!р уйге керект1 заттардыц кеб1 жый- налып калган сыякты. Бурын жатакханадагы, жолдагы кундерде жалгыз- дыгы бшнбейтш Караска, уй болып курала бастауы ул- кен ой тусфдк Онын уст!не Вера кездескен сайын «сешн ©М1рд1 кал ай тусшетшищд мен билмейм'ш... сенде б!р ерекше курсшу леб1 бар!?» — деп, калжьщ аралас шы- нын айтатын. Кектемдеп карбалас жумыс кундершщ бфшде Ка- рас жыртылган жердщ сапасын тексерш жур!п ауа райьг- нык кенет езгерш кегкенш сезбей, кальщ жауыннык ас- ! тында калып, жещл ки!м.мен шыккан агроном ертещнде калпактай ушкан. Наукастанып ауруханада жаткан Ка­ ра ска Вера кунше бфнеше рет келш, дэрьдэрмектерш берш, сырттай танысканньщ езшде, оиык артык сезаз, уян кезкарасына, баяу кыймылына, ттт1 дене ыстыгы- нык 39° кезшде ыкк еткен дыбысын сездфмейтшдшше тан. калатын. Кейде, кешкшкте тш катайын, кецлш котере- шн, деп касына келш отырганда, Карас тотыккан жылтыр I. кара жузшдеп денгелек кездертмен оган кульмдеп караса да, айтуга сез таба алмагаи адамдай, тек Вера Нико- лаевнанын мамыктай жумсак колдарын устап, езшщ кеу- десше экелетш, сол минутте 1штей бф кек тыныс алган- дай болатын. Осы бIр Т1ЛС13 кездескен саусактар, эрдайым екеуше де бфте-бфте, етенелж сезш берш, жолдастык шецбер1- нен шыгыгг бара жаткандай бшнетш... Карас ауруханадан шыгатын куш, Вера оныц юриик- С1з жуылып, утектелген кшмдерш тосектщ бас жагында- гы орыидыкка койып жатып: — Будан былай да келш турыцыз,— дедь — Муида наукастана беру ушш келмегеи болар- мын,— деп Карас кулдк Алрашкы С031ШД аузыиан агатгау шыкканын енд! ак- гарган Вера Николаевна, уялгандьиа ме, аккуба жуз1 аздап Кызылкурецдешп, мандайыиа тускеи селеу шашьш он. колымен кешн кайырып жатып: — Дэршерлер тешрегше тек наукастар гапа келелI деп туе1нуге болмайды гой,— дед1 салмакпен. Осы кезде ак халатты Вераныц толык, мус!нд| тулга- 1 1 Коктсм лоб! ни

сын ойлы кэзшен бф шолып еткси Карас, карсы алдында тек осы ауруханада рана емес, бурыннан таныс адамы тургандай, бф жылы сез тауып айткЗысы келш едд, ау- ' зына капелшде ештеде туспедк езпйд дедгелек кара коз- дершен Вера бетше жас баладай калткысыз Караганда, ол да кулшдеп тур екен, тудгыш рет кездескен кездер осы минутте екеуше де бейне бф ушкын шашып турган- дай сез1лд1... Кекшетау даласындагы кетершгеи тыдныд, кеплдф толкынды, калыд егш1 кетершген сайын, сол алкаптагы адамдардыд кенллдер1 де бфге ескендей, кайсысын кез- деспрсед де жуздершен шаттык белп-сш сезеаз. Байкаган адамга тек Карастыд кабагыида рана б!р шыткыл бар сы- якты. Оган алгашында «езнгт салкы.надндылыгынан бо- лар» деп ойлаган Вера мэн бермейтш. Кездескен сайын • Э31ЛМСП кулд'фуге эрекеттеиетш. Сол кезде сырттай ку­ лшдеп, эилмеге араласканмен, Верага Караспен екеуБ Н1Д арасында бшк жар тургандай угым келедк Сомы 61л- Г1С1 келетш. Вераны кешкт жумыстан кейш, уйдем альт шыккан да осы ой ед1*. Ол жада селоны-д -орталык кешесш бойлап келш, одтуспк жак шеттегь кинбтеатрдыд карсысында- гы уйд1 д 1*штег1 отын терезесшен болжа-п келш, ес1г!н какты. 1штен жауап тез естше коймады, Вера Николаев­ на екйиш рет каттырак каккаида, 1штен Карастыд уйрен- Ш1КТ1 баяу кодыр даусы есплдк Вера гаргенде жазу устелшде элденеш шугылданыд жазып отырган Карас, жазылган тарак кагаздарды тед- керш тастап, орнынан турып карсы алды. Есендж соды- нан Караска карсы келш отырган Вераныд кез! ецалдьь мен устелдщ од колжак шетшде жаткам бф букет туз гул1 не тусш: — Мынаны магам экелдщ бе,— деп колым созып алып, суйше карап, мурнына таяганда, ерекше бф хош И1с сезш,— тамаша гул,— деп тамсанды. — Я, тамаша гул, туз гуль — Меш'д бурым кермеген гулш. — Бгзд1д кермек туп’л, эл1 бьпмегешлпз де ком скеи... Осы далара. мен алгашьгмда жедшнен ауыры, куанышы- нан 0К1Н1Ш1 салмакты болар... сагымармыз деп келген ед1м, кермейаз бе, телепей тевд'з тынды аймаласы от ап- тада кетердж, оньгц бупн толкыган кеплдф еп'н тецЫ- Н1Д аржагынаи ертецп кып-кызыл мая болып ушлген ас- 162

тык. таулары елестейди.. деп Карас элде но ойына тускеи- дей орнынан турып, кою кара шашыи шалкайта колымси ке/ин салалап, устелд! айналып, Всраныц он жагы ида гы орьтндыкка келш отырып, одан бейне акыл куткен адам- дай назар сала карал,— айтыцызшы, сю докторсыз, адам- пын. жан жуйесппц курылысы гана емес, оныц сезшдер1- нщ куш1н де жаксы бьлесш. Мегйцше адамныц ойындары п’лек пен максаттык ©симталдылыры осы алдымыздагы коктеген егшнщ ©сушен де басым рой деймш... бфе>ч тез гулдеп, тез шашак атады, б!р1 баяу, ал бф1... Осы энгшенщ устшде Карастыц бытыранкы созде- ршен рана емес, оныц солрын ойлы ушмен бфге тш ка- тып отырран ешнде улкен езгер1с барын сезсе де, неш жо- рамалдап отырранын ацгара алмаган Вера тары с'ейлес- К1С1 келш: — Мен сеш тек жерди; сырын рана жаксы бьпетш шырар десем, адамныц ой жуйесше де уш'ле карайды екенсщ рой. Мумкш сен философ шырарсыд,— деп шын журепмен кулдк — Мен кундел1кт1 емфден аулак ешнорсе бар деп урынбаймын. Философияцыз да сол ©мф туралы ойлар- дын жалрасы. В!р кезде Фейэрбах адамдардыц кара-т©- рес!, кедей-байлырына карамай, барлырын сушспеншшк- ке шакырран еди Бфак, ол сол шын суЙспеншшктщ к©31 — адамдардьгд вмфге кезцарасыида екенш сезшбе- д1*... Бюдщ ©мф1М13ден кездесетгн кейбф трагедиялар мен комедиялардыц тушш де ©мф сулулырына талгампаз- дьгкпен зер салмауымызда, ппркш, мен жер кыртысыныц иженер! болмай, адам журепшц инженер! болсам, дол осы такырыпта диссертация кортар едим,— деп бупн ше- илле сойлеген Карастьгц эр сезшен Вера эл! де айтьглма­ ран арманды ацрарып, бурый ундемейтш, ^сезге саран адамныц ойына терец шюрлердщ калан сыйып жургеж- не тан. калып оран деген ©з бойындагы ыстык сезш бу- рынгыдан да уштала тусш, журек тукшршдеп тагы бхр ес!кт1 нускагандай болды, т!*л катпай шьштагын устелге тфеп басын колыиа суйеп отырып калды. Карас салмакпен кетершп, кайта езник бурыиры ор- нына келш, Верага карсы отырып, кунделтк жазатын дэп- терш альгп, актарып: «... 613 бупн... тонна дон ект!К... Юрш’ш .калаиды... Барлыгы адам ушш. Ал, ©з ем1р! ушш кылтанак дэн ©си­ ре алмай журген адамдар туралы не дсуге болады?!» де- И* юз

генд! 1\\арас узт-узш окып отыргамда, Вера Николаевна ! бейне ваше тура койылган сурактай басьш квтерш, сал- ( макпен: ! ( — Ондай адамдарды айыптау ейшц бфнпп долы паи келед!, ал ойландыру, уйрету, акыл айту кершгеншд ко­ ( лы нам келмейдк — Егер айтканды укпайтын адам болса ше? — Тшн тауып сейлеое б'шмейтш адам болуы мум­ ии, бфак тусшбейтш адам болуы мумкш емес!.. Вера Николаевнаны шыгарып салып, кайта орнына келш отырган Кдрас, «тусшбейтш адам болуы мумии емес!» деген сездерд! тары да бфнеше рет кайталап ай- тып, алдындагы уш-торт тарак кагазра жазылран хатты жыртып тастап, канта жазура к1 р!ст1. Ещц «Нэзекет деу- дщ орнына, «Нэзкен!» деп бастады хатын. 3 Ауыр денесш жещл медгерш, кецсеге ерекше щапшад- дыкпен асыра прген Карбалас Нэзекетке бурынрыдай куле карап, т!л де катпады. Оный калыд етл дедгелек, карасур бетшщ решш хабаршысындай, жар кабарыныд успндеп калыд касы, бейне коразданран мысыктыд арка жуншдей дурдие калыпты. Ныгыта баскан адымдарында да бф ашудыд з!л 1 жаткандай. Оныд кабинетшщ есшш каттырак жабуы, Нэзекеттщ осы ойларын бейте тустп, 1'шк1 дуниесш бурынрыдан да дурлжтфдд «Неде болса тез шешу керек» дед1 езшеезд Бфак, нею?! «Осы мен не айтып отырмын»,—дегендей Нэзекет калт гадфш, устелшщ кептен берг колы тимеген темени тарт- пасын ашып, жабулы калпындары улкен кек конверты алды. Оныд 1Ш1ндег1 езшщ документтерш, жолдас-жора- ла,рынан алган хаттарын реттеп, кол сумкесше салып жа- тып, дипломын к©31 шалганда, бейне 61 р улкен адамдар- дыд алдында колайсыз жардайда калраидай, жузше ез- герю пайда болды... Ил катдысы келгендей оныд бстш ашып: Биология — ете жаксы. Агротехника — жаксы. .................. — Жаксы .................. — ©те жаксы. 164

деген жазуларды окып келш, сол кездеп дипломдагы ез!1г;н суретше^ к©31 тускенде, бейие сол кездеп албырт жастык бейнесшен кулшдеп, узын юрпит кез жанарын алыска тастап, шарк. урып ушайын деп тур ран куста й КврШДК.. Нэзекет «Кайран канатты кундерш» дегеи адамдай, ауыр курошт, дипломын сумкесше салып, кок конвергп сонгы рет актарганда, колына <йр суреттер шндк Бул суреттерд1 б!р кезде ол альболпндеп дос, жолдас-жора, тугандарыныц суреттершщ арасыиан алып тастап, жыр- туга кыймай, осында экелш тыгып койгаи. Енд! сол сурет- те оз 0М1\"р1Н1н бф жалгасы жаткандай унлле карап отыр. Мынау Карастыц алкы-салкы ауылдан ен алгаш келген- деп суретк Мынау Карастын. жатакхана алдында, мы­ нау... мынау Караспен екеушщ демалыс паркшде, алма агашынын. жапырагын жамылып турып тускем суреттерк Осы суретке увдле караган сайын, сол жерде сойлескен с©здер1 алыстан сыбырлап естшп тургандай сез1ЛД1... Олар серуендеп журген адам толкынынык ортасынан сытылып шыгып, алмалы бактыи. одтуспк шыгыс жагы- на карай тауга беттеген калпымен журш келедь Алда- рынан ескен самал желден сезклген хош шс, кумартып жуткан сайын, адамга ерекше жендлдж бергеидей... Карас: ■ — Шфю'н, осы бIр ауаны кеуде кере жута берсем, жута берсем, тшт1 ©мф боны жута берсем де тоймаган болар ед1.м,— деп тамсанып, онан аргы ойыи жалгасты- рып айта алмай, он. жактарындагы агаш тубшдеп орын- дыкда бурылды. Карастын бул сезшщ нэзп< нэрш жете сезшбеген Нэ­ зекет, касына келш отырыгг. — Сен кейде коз алдындагы емнрд1 кыялга айналдыр- рыц келш турады, жут, кумар ауанды жута бер, кш се- нщ дем!нд*1 токтатады,— дегенд! каталырак айтты. I — Я, таза, хош шсп* ауа, аясында аз жургегппц озш- де кандай эсер бередь.. ЬШркш кец, егшд!, бакты, орман- ды даладаты ©мф толкыиында болсак. Мен осы иисти- тутка да сол максатпен тускен едш... Осы жерде Нэзекет онын С031Н 6©Л1П: — 1здеген кызыгымыз еа'пн ашып тур га ида, сен тары да баягы эуеише баса берест. Карбалас екеуш13Д1 де осында калдыратын болды... дайын уй... жазда демалыс уй1... машина... 0зщ ойлашы? Кандай тамаша... дсп Нэ- 105

зекет орныиан турып, Карастын алдына келгп, ек! колыи усынды. Оны кюлынан тартып туррызып алып, кол уста- СЫП жупре Ж0Н0ЛД1. Олар сол беттерьмен парктщ алдына шыкканда, ке- сштей кок машинаны кез1 шалран Нэзекет, Караска жалт бурылып,— «жарайды, кек далада, калын орманда, не ег1ст1 далада кездесермгз» дегенд1 кекеспад уймем, кул- К1 аралас айтып, женщ басьгп келш, жен^л машинара мш- ген. Сол мииутте асфальтты кешеде зыргыран осы кек- Ш1л машина Нэзекетке уйренипкгп демалыс ушне рана\" емес, коршгеншн колы жетпейтш емцр кызырына алып кетш бара жаткандай сезш беретш... Карбаластыц да тэтп сездер! кецлше бал шырынындай сезьлетш... Сол кештердщ бфшде, алрашында тэтп виноларра ерншщ ушыи рана тиг&етш Нэзекет айналасындагы кызу кулк|лермен бфге, каншасын сшфгенш ез1 де сезбей кал- ды... Журег1 лоблып сыртка шыкканда, карацры туиде калгыран тау, карауыткан орман шыркебелек айналгаи- дай К0р11ип, в31 и шычырауга кулап бара жаткам адам- дай сезшгенде, жандалбас созгаи колы есн< алдындагы скамейканык аркасына тиш, сылк ет1*п отыра кеткеш'н 61- лед1... Содан кейш... содам кейш ояиса тан атып, кун кез1 кетерЫп калыпты... тундег1 дуылдагаи белмедеп' тосекте жалгыз ез1 жатьгр... Сол кештерде табигат зады да езШн бьлгенш ютептк.. Женгеа кун сайыи жудеп бара жаткам кайынсйупсш кергеиде, бф куш жеке уйде: — Карагым-ау, саган не болды,— легенде: — Экзамен кезшде шаршадым... Оиыц уелне аздап наукастанып журмш деп жобаураткан. Бфак, жобауратудыц сенйп алыска бармады. Оныц тамак талгап, журепшн айный берушеи сезжтенген жец- гес! кайынс1НЛ1С11пн жуктшгше К031 жетш, тергеуге ал- ганда, Нэзекет Карастык атын атаган. ©йткеш ол Карас пен Нэзекеттщ арасыидагы жылы лепт1 бурыннаи сезетш. Оны 1штей унататын да... тек уакыйраныц мезплаз болып калганына вкшдк.. Бупн кек машинаны кергеиде журегш Д1 р етюзген де осы кутпеген уакыйга ед1, Нэзекет соныц барлыгын кино лентадай кез алдынан ©ткерш отыргапда, шыр сте тускен звонок селк етшздк Ол эдеттеггсшше бастыгыныц кабинет1п ашканмен, жжркенш, тшсше к‘фД1. ©рт шалган кыраттай карауытып, суры кеткеи жузш 166

Карбалас салмакпен котерш, алдына келш турган нэз!к денел1 жас кызга жаца кергеп адамдай тацыркай емес, араздасып, айрылысатын адамдай жундес кабагыиын, ас- тындагы ала кездернмен а я гы нан басына шеГйн б:р шолып еткеиде, бф кезде ©мфшщ куанышыидай кумарлана ка­ рай берг5с1 келетш сулу тулга, огам осы жолы айыптау- шыдай кершдк Сот укш1 алдында акыргы сезш антайын деп турган кылмысты адамдай калтырай шыккан коцыр дауыспен: —Понимайте, Нэзекет... Мен, мен... озшд! де алдап- пын... енд1 партия жыйналысында... барлык емфш езщшц колыцда... Сен, сен шешесщ, ал, меш... Онын бейнес1 ©лкад алдындагы адамдай, озеуреген сез- дершен Нэзекет жете ештене тусшбедк.. Эйткеимеи де 03Ш1Ц ертенш турган 1нш дуниесше откпшп жауынныц тамшыларьг тамгандай, сэл сергектж панда болып, онын алдында кеудес!*н туцгыш рет жогары устап: — Сенщ погшмайт1ВД1 мен бурый баскаша туснпп кел- ген екем, енд1* шын магнасында тусшдш. Сен тоже пони­ майте! 0мф ойыишык емес. ©кшемш, бурый осылай ту- СШбвДШ. — Я, 0Мф, 0ТК1ИШ1, алдамшы кызыктарына... — Меш де алдандырган сол... — Сенщ эл1 де керетш кызыктарыц бар, мен, мен бол- сам,— деп Карбалас барлык сырын лак етшзпа келген ед1, тамагына улкен кесек тыгылгандай, булыгып отырып калды. Нэзекет осы кезде иыгынан баскам улкен бф ауыр- лыкты С1ЛК1П тастагаидай, жеш’л басып, кетш бара жат- канда, Карбалас булыккан дауыспен: — Нэзекет, Нэзекет! Шынымен осылай, осылай бггке- ш ме,— дед1 колыи созып. — /Кок, булай бггпейд!, екеум!ЗД1 кутш турган тары жаца сахналар бар. Ол актерлер сахиасы емес, шынайы 0М1рд1ц сахиасы, б1рак екеушкздщ шыйырымыздыц кезде- суI енд! мумкш емес... 4 сКез1*мшц караем, Кецлшшц санасы...» АбаЙДЫЦ ОСЫ бф 0ЛСЦ1, 03 КОЦЛ1ШЦ куй111дей уЙ1Т ал- ран Карас, кашам, кай жерде журсе де ынылдап айта бер- Г1С1 келетш. Сол эдетшеи алдындагы калыц епши аралап 167

келс жатып, даусын еркш кетерш алганын 031 де сезбей калды. Бф кезде «1шшде б1тпейд1, рашыктык жарасы...» деп узйтпп келт токтатканда, жел лебшен тек тенселген бойшан епн сол эшпц сазына бнлеп тургапдай сезктдч.. Барлык, журегшен кумарлана карагач сайын, толкын ыр- рагьшан ерекше бф нэр алгандай кулшдедк.. К,альщ тогайды аралай созылрэн жамжолдай, бойшан, бтк егшнщ койнын жара жечелген жщшке ат жалып бойлагап очын, коз жапарына, егшнщ арасынан бфде ко- ршш, бфде жасьфыча тенселш турран ек! тал туз гул1 1ЛЙ1Д1. Кызыга карагач сайыч сол гулдер оган бгр! жасы- рынып, б!р 1 кыймылы жеделдеп алыстап бара жаткачдай К0рШД1... Осы кезде оймактай бултсыз к©плдф туиык аспаччын кушагында жузген куч, бейче жас арудын еплгеи ж1бек- тей жумсак шашычын эр талыиач шашыраран алтьш чу- рыч, ушы кыйыры жок тек осы далага шашып тургачдай, толкыгач епнге мичут сайын коплдф-жасыл, турлнтусп ен берш, Кдрастын кез жачарыч гача е.мес, шио дуииесш биледк Оны осы корйпстер.чен бфге толку устшде: «тшн тауып сейлей бшментш адам болуы мумкш. Ырак тусш- бейтш адам болуы мумкш емес...» дегеч Верачыц еткен кештеп созш кайталады. «Я, тшн (Ялмейтш адам болуы мумкш...» «Т1Л1Ч тауып едче, кешеп кулазыгач дала да бугш тшдесш тур...» сынсыгач егш, кектеч сыцгырларан кумштей жырымен боз торрай да, элдекайда озппн быт- пылдыгымеч бодене де мэз... Бейче осы далада омфдщ 61р улкеч симфочиясы ойналып жаткачдай... Карастын кэз! кайтадаи туз гулше тускеиде, сунгак бойлы, НЭ31 к денел!, бейче осы гулдей актыл ецд! Нэзе- кет, жазык мачдайычын етегшдеп жшчике касты ка- барычын астычдагы улкеч кара доцгелек коздершен чаз- даиа карап тургапдай сезшдр тшт1 осы нэзпс сабакты гул­ яш козгалысында да сосан уйкастык бар сыякты. Очын алдынгы жагы сушрлеу келгеч сур шляпасыпын манда- йыидагы бф тал, аппак ук I с1 де жел лебйчен осы гулдей дф'клдеп, сол минутта огач ерекше бф корне бер 1 п турган- дай коршетш... Энебф кейде жасырынып, ксйде жалт стш корппп тур­ ран гулш1... ол егш арасына жасырычбак ойпауга келгеч Вера емес пе! Ол неге жасырынады, олде? Карастын осы тэгп' ойларын алдынгы жактагы спс ал- кабынан Ч1ыккач жастардын 0111 бол1’п ж]берд1. Осы кезде 168

ункылы-ояу адамдай, езшщ канда келе жатканын умыт- кандаи жагдаидын. устшдеп Кдрас, 1лгер1ге кутпеген куш тарткандай, байкаусыз тебшш калганда, лып етт желе женелген кертебелден лыкып, аударылып кала жаздап оарып орныгып, эн ыргагына кайта кулак тосты. Иесйпц колына домбыраныц кос шегшдей багынган ат Т1згн-п ба- яу тартылганда, кертвбел де кайта аянга ауысып, камыс- тан кос кулагын каншылап, ол да алдындагы эн сазына елецдегендей... Таныс эн. Татьянаиыц эш. Кунде ест1п, жасынан ко- кеш’нде жатталып журген эн болса да, Караска осы жолы емфщде туцрыш рет есплген эидей, ете эсерл! болып ес- Т1ЛД1. Тен.13 толкыныпда алыстап бара жаткам кемеден ( есплген ундей, бфде котерЫп, бфде томендеп, баяулап барып тынран эннен кешн, Карас Татьянанын Оиегииге жазран хатындагы: «Жар табылмас сен сек1ЛД1, Менде сеидей — сорлы зар. Кол-а ярым берд'к бею’лд!, Енд1 ненщ орны бар?» Осы бф шумагын 1штей кайталап, озгеше тыиыс алрандай, басындагы калпагыныц куикагарын он. колымен кетерш койып, желе жортып журш кетп... Ол калын епннщ арасынан шыкканда, алдындагы ой- паттары уш-терт уйге карай, жаи-жактан топ-топ болып келт жаткан жастарды кердь Таянган сайым айкынырак есплген жастардын эш’, шат-шадыман дабыры, элдекай- дан баяулап шыккан гармонь уш бфше-бф1 уласып, Ка- растын ойын бфте-бфте серптш, балалык куанышка бе­ лел!... Баганадан бер1 тек оз уншщ ыррагында кулазумеи келе жаткан Карас, узджаз ескен жастык куйппн толкы- нына тускендей сезшдк Осыиау кец дуниеде алдындагы жастар журепшц куаныш таскыны, жарга соккан теш’з толкынынан куши де, эсерл! де сезклдк.. Карастын топ ортасында сойлегегп’и туцгыш рет осы жерде керген Вера, онын эр созше кулак тосумеи катар, ( Т1ПТ1 Т1ЛС13 кыймылдарыиа кдлаубзтеырнсаелаапшоцтыралддыы. н0атккеан- кеште совхоз селосыпдагы ешркыошлпгн, апнадбкарлуилгаеакцдтбааедикадт,щысреужмдабаумшык»«к..е.дедкгееамнтыатлсаыккасьифкыужшпат'сат«а..лр.»егкацсаи«гяАатрбтаоам-, 109

лады...» деген сэздерд! окыранда шшен «Каидай коиллаз такырып, онын устше авторы Карас болса...» деп ойлап сд1. Расында да осы пшр баскаларда да болтаным, жый- налыстыц бас кезшдеп жастардыц елеус13 дабыр-дубыры бктдфш отырды. Карастыц лекциясы олардьщ жорамалындай, епн мен арам гиептен басталмады. Бейне жастардыц озара эцп- месшдей, емфдщ куанышынан бастады... Жаттапды, не жазып алран цитаттары да жоц. ...—• ©31М13 ортасында жургеинен кейш ©м'фдщ куа- ныштары мен цызырын кейде бараламаймыз,— деп Карас оц жак алкапгагы калыц еп'нге колын нускап,— уш-терт ай бурый осы ара кулазыраи дала едц енд1 карацыздар- шы... Адамныц куанышы деп осыпы айтады... Мешп, олар адамды сорлату, баланы жылату уппн атомная бомба дайындасын... 613 адамныц куанышы уплн нан дайындай- мыз... сол нан нерурлым мол болса, оныц зр туйф1 топ- налык бомбадан кушт1 де кымбат. ©йткеш дэн — емф, бомба — ©лш... Мше, эр дэн ушш курестщ туйпп де осында... Карас алдындары жастардыц ©здер] билетш жагдай- ларды камтыса да, бфак оныц, аузынап ерекше эсерл! болып есплдк Олар бфте-бфте желжкен дабырларын ба- сып, уйый тындады. Осы ортада баяндамашы мен тыцдау- шыларды бфдей ой таразысында салмактап отырган Ве­ ра Карастыц эр С031н'щ коргасын кесектершдей салмакты жатканын, жацгырыксыз, зор сеншмен шыккан унйпц осы бф кепшШкп уйытып алганын сезгепде, куангандш ме, елден ерек октын-октын орнынан козгалып, оц колы- мен шашын жи1 сыйпай бергешн ©31 де байкамады. Карас агротехникалык теорияларга шолу жасай ке- л’ш, эдей! ала келген, устел устшде жаткан бф тал бидай- ды колымен кетер'ш,— кердниздер ме, мынау бл'р тал би- дай, муныц басы кузде 10—15 грамм дэн бередя Сонда бф туп бидайдан б!р кило бидай алуга болады. Ал епн арасына оскен б!р туп арам шоп, уш туп бидайдыц корегш жейд1, оны есфмейд!, бул уш кило бидай урланды дегеп сез... Осыдан ездерпнздщ эркайсыцыздыц бугшшц озшде канша астыкты аман сактап кал ганда рыцызды есептегг шыгаруларыцызра болады. Байкайсыздар ма, б|зде сцбек- Т1Н. юшкеитайы, осындай улкен салмакпеи багалапады... ©йткеи! барлыры адамныц куанышы ушш... Жыйиалыс аякталганда, «Куаныш ушш» деген баян- 170

дамашыныц созш 1штей кайталап, ориыиан турран Вера осы кезде бойын билеген куанышып Караска жеткмзгешне асыкты. Жыйналыс сонынан Карасты ортага алраи жастар бф- талайра деГпн босатпады, б!р! епшпц жайын, б!р 1 осы да- ладан алга и эсерлерш, ещц бхр! кайдагы бф жойттерд! айтып жатыр. Баяу журш осылардын. сыртына келш кал­ ган Вераны к@31 шалган буйра шашты, толык денелк кен иыкты, орта бойлы кара Ж1пт, маржандай тЫлген аппак тютерш корсете, аузын аша, жас баладай кулш: — Жерлес, кел1щз, Карас Хасеновичпен танысыцыз, б13Д1н. агроном, 013Д1Н уптин, «013Д1Н» дегеи создерд!', ку- ырган бидайдай бытыратып айтса да, оный шын журеп- мен айтып турганын байкаган Вера Николаевна да ку- лшдеп: — Мен агроном Карасты бурым бшетш ёдш, угпчш Карастарыцызды бупн керш турмыи,— дедь — СИз бьлмейтш тагы бф Карас бар,— дед! жастар- дын б!рI,— ол кеш батса уйшен шыкпайтыи, уйшщ алдын- дагы клубтын. ес1пн ашпайтын Карас... — Мумкш барлык кызыгы уйшде болар...— деген жастардын эзшне тек езу тартып кулш турган Карас, Вера Николаевианыц кезше кез1 тускенде, уялгандш ме томен карады. Оныц осы б! р турысында желаз тыиык, шайдай ашык куннш сыры жаткандай сезген Вера Николаевна: — Б 1*з б]лмейт!н Карас болуы мумкш емес,— дегенд1 аузы айтса да, коз алдыиа тагы талай сурак белплер! кел- Д1... Б1*рак 1штей, «мумкш, барлыгы жастык журектш ал- быртуы болар» деп ойлады. Осы кезде Вераныц эр кыймылын коз кыйыгымеи шо- лып турган Карас, оныц кеудесше уста га и ек1 колы бфш б]рI кезек катты кысып, кейде ©з саусактарыи ез1 талшы- быктай майыстырып турганын байкаганда, толтаткаи ой- дыц устшде турганын байкап; — Орталыкка кайтпайсыз ба?—дед1. — Я, кайту керек,— деп сырт бурылып, ат арбага ка­ рай журе бергеи Вераныц сонынан адымдай басып к\\ып жеткен Карас, оныц сол жагынаи жанаи келш: ! — Жумысыцыз б1тсе бфге кайталык,— дедк Вераныц ойында да «осы б!рге кайту» бол га имен, ©31 бастап айта алмай, тербеткен ой да осы болатын. Ооида да куанышын бфдеи бьлдфмсй, салкып унмеи. 171

— Арбалы мен салтаттыньщ жолдас болуы калай бо- лар екен,— дедь — Ол ока емес, менщ атымды жегиген атка косарлай салармыз, деп Карас келенкеде байлаулы турран аттарга бурылды. Вера есж алдындары трашмонкенщ устше сал- ган заттарын жайластыра бердк.. Бфаздан кешн, элгшде рана жастардыц дуылынын, кушагындагы уш-терт уй де кыбырсыз тына калыпты. К,а- лыц егшнщ арасына шрш жок болтан адамдардан да ын еткен ун жок... Осы кезде жешл трашменкеге катарласа отырган Карас пен Верара оз арбаларынын кулдф1 рана ест!лд1. Коз алдарындагы кориовойга жегшген, жал-куй- рыгы тегьлген курен ат, басын анда-санда шулрып тастап, 1лгер1 карай ентелей желе жортып келедк Онын косарын- дагы су.мбщей, сулу тулралы кертебел, секен кагып, куй ыргарына билеп келе жаткандай. Ирелен кагып, кальщ егшд! аралай жонелген кара жолда денгелек катар, тобыктай тас жок. Лыпыган ат- тардьщ екпшшен тербелген былкылдак арба, устшдегБ лерге толкындагы кемедей сезшедк Алдарынан кок егш- НЩ, ДЫ.МКЫЛ ДЭН1ПЦ ИС1 аккыйды... ...Ылдыйта карай аттар жорта жоиелгенде шгер! лы- кырэн Вера Карасты кушактай алды. Осы кезде К,арас та делбеш он колына жыйнактап, сол колымеи Вераиын иырынан алдына жантайта кысып, онын кеудесше саусак- тары тигенде журег1 шым ете тускендей болды. Осы кезде ол он колындагы делбенщ тусш кеткенш де сезбей, Вера- ны жас баладай алдына алып, басын потере бергенде, онын ак бшеп келш Карастын мойиьша оралды. Осы ми- нутты куткендей кенеттеи тшскен ыстык ершдердеи уял- рандай, коздер1 жумылды... ...Ылдыйдан ерге шнш, аттардын жур1С1 де баяулап, траш.менке жай тербеледк.. Бфак оларра оз журектерппн жш соруы, аттардын алгашкы журюиеи де каттырак алып кашкаидай сезктш, ыстык кушактар бфш бф! бурынрыдан да каттырак кыса тусп... 5 «Я, енд1 екеуш!зд1н шыйырымыздын кездесу! мумкш емес!» деген созд1 Нэзекет Карбаластын кабинетшен ши- гарда, огаи атылган акыргы октай айтса да, осы создш жангырыры алыстаи «енд! Кдрас скеущшн шыйырларыц 172

да кездесу! мумкш емес!..» деп туррандай сезш беретш журепн турш1кт!рет!н... 1 «Мен кетуш керек... Мен орнымды табуым керек... Осы да жетер... Енд! кайда?»—деп толгаттыргаи ойдыц устшде, Позекетке 1штей жакын, калткысыз колын соза- тьш 01'р-ак адам бардай сезшетш. Ол 1\\арас едн «Б1рак оныц \\сынган колын кшас1з кактым, улкен улит аркауыи узген де озш. Оны калай жалгауга болады? Элде бул да мен1‘к шынымен канта баспайтын шыйырым ба? Жок. Мумган емес...» Осыидай ой шытырмапдарынан шыгатын жол Ьдегеи адамдай, кас карая юшкентай болмесшен шыгып кеткен Нэзекет казф алма багыпын; 1шшде келе жатыр. Алды- нан ескен тынык ауа бетшен аймалап, кысылран журеп’не демеу бергендей, «дем алшы!» дегендей, оны алма багыныц тубшдег1 бф орындыкка отыргызды. Айнала жым-жырт. Буп'н тун оран бурыиры тундердеп де ерекше соулел 1 кершдк Эдеттег! ай сэулесше богде бф нур уласып, осы ортаиы бф акшыл мунар жауып туррандай... Алма агаш- тарынан, тунп бэйшешектердеи бурый сезшбеген тамаша хош ню анкыйды. Алдындагы арыктыц тынып аккан суы- на К031 тускенде, оран тонкершп тускеи ай сэулес! де, алма агаштарыньщ жапырагы да, жан бтп, дф!лдеп бар- лыры да бф ырракта билеп туррандай кершдь «Барлыгы козгалыста, барлыгы куанышты, барлыгы... Осы ортадагы козгалыссыз, куаиышсыз жан, жалгыз мен бе? Элде менщ де алдымда...» — деп орнынан турран Нэ- зекетке: «Сен де куан, сен де биленн’, жаным» дегендей алма барыиыц тор жарынан булбулдыц саналуан сайра- ган уи 1 есплдк Тун ермегшщ жуз! аурапыи осы т|лс13 ум­ ней уккан Нэзекет жеш’л басып, баганадан бер! корген Кызырыи артына калдыррандай асыга басып келедк Мшс кошеге шыкты... Еак-терезелер1 карауыткан улкен ак уйдщ екшнп кабатыидагы жалгыз терезедеи сыртка сыга- лаган ез уйппц жарыгыи коргенде, онпрш кетуге умытка- нын ойына тусш екшсе де, кенет сол^жарык элде оф КУ г- пеген куанышка шакьфып туррандай болып кершдк Усп’нен баскан ауыртпалыкты жаца рана сыртка ал- К1п тастап кеткендей, уйге жеш’л сешле кфген Иэзеке! К0НЛ1 СУЙ1КТ1 куйш вдегендей ыкылдап белпЪз бф эндер- Д1ц Ж1щшке уншен то лРайды... Элде жанага кипкетаи ме... булбулдыц кулакта калган тамылжыран угпнш. Ол жыйиаулы турган тесектеп шагыи-шарын ак жастьк 173

тарды доп ойнагап балалардай колында ойиатып, ак прос- тыняга беленген тесегппн керпелерш кетерш, онын уй- решшк'п койнын ашты. Осы кезде тосегппц бас жагынан, кор пен !н астынан шыккан конверты колына алып, Нэ- зекет канта устел жаиьшдагы орыидыкка келш отырды. Бул Карастын хаты едк Онын. ез1 астып кызыл карын- дашпен сызып койга н мына бф сездерш кайтадап окыды: «...Бв емфдщ кызыгын езге жактан вдеймв, ез бойымыз- дагы куанышты, кызыкты кезшде туешбеймв. Тек сол кызык деп елжтфгешмв, онгак дуниедей езгере калган кунде рана ауыр куреппп еске аламыз, екшемв... Кейде 1лгер1 жылжыган емф керуенш токтатып, кейшге ушле- м 13. Соида бвге бф кезде маздап жанган от, сешп бара жаткам шоктай жылтылдайды алыстан. «Ех, нпркш, ур- леп канта тутатып ж1берер ме едЬ> дейсщ шщнен. Осы сездерде ез емфшщ жалрасы жаткаидай уккан Нэзекет, кептен вдегеп ой жумбагыньщ шлтш енд1 гана тапкандай, жайласыцкырап отырып, Караска хат жазуга к1 рIстI. Бфак неден бастау керек. (?) «я, 1шк1 уши тык- дамаган адам — ел1 адам, мен де тфЛ1п'мд1 бйадфешн- ш1...» мше каз1'р Нэзекегпн нэзж жаны осындай ыстык толкын сез!М1 уетшде отыр. 6 Осы мен не штеп журмш?—дед! Карас езше ез!,— мешн 1ШК1 дуниеме ушле караган осы бф ойлы кекнпл кезде кандай сыр бар? Элде озппн улкен журегшеи меш калткысыз шын суйе ме? Ол кеше мешн езкм б)лмей жур- ген ез сырымды айтты. 1шк1 емфге селкостырымды, олде- кшнен тушлгендж пе!—деп те жорыды. Мен неге унде- медш, Нэзекет туралы купыя сырымды неге актармадым онын алдында. Барлыгын айтуым керек ед1, я барлыгын, барлыгын...» Карас езпйн емф жолдарыпа осылай шолу жаса- ганда, ол аса узак болмаганмен калтарыс, кат-кабаттары ете кеп кершдй Кайсысыпа ой токтатса да, солрын ыл катады. Кешлсв, кукг'фт. Тек емф жолынын осы б!р муй!-. с'нде кездескен юиппей|лд1 орыс кызы — Верочка гана онын жан сырым уккандай. Бфак, бф журекке ск1 адам- ныц ыстык сезшш сыйдырура бола ма! Каншама умытай- ыи, тущлешн деп Нэзекеттен безшг1С1 келсе де, ол ойынан шыкпаиды: бфде кыска кейлект!, ашык, жуз/п, калткысыз 174

балалык калпында, 61'рде еркелеп наздана мойныиа асы- латын жастык калпында елсстесе; кейшп кездерде тумам- Ды не жауынды кундердщ кешшде тек сыртын рана кер- сепп алыстап бара жаткам адамдай, бфде каракаттай жаудыраган бота кездерше жас алып, узын кара ктшк- терш Т1К кадап, алдында туррандай сезкледк Кейде Ве- рочкамен эзклдесш, энлмелест отырранда огам Нэзекет сырт жарынан бакылап туррандай кершетш. Опыц Ве- рочкаиыц алдында ашылып сейлесе алмайтындыры да сондыктан болатын. Адамнын емф! баранара тартылран телеграфтыц сымы емес кой, ол таудан бурканып аккан озен емес пе! Сол езен б!рде арнасынан асып, тасып лайланып акса, б!рде сабасына тусш, мелдф суынан мейфщд! кандыруга, шел- демесен де кызыктырады. Сол сыякты адам кенл!нде де арнасынан шыгып тасып жататын кез! болмай ма? бмфдщ кызырынын 631 де осында емес пе! ©йткеш адам емфшдег1 кулдфетш комедиясы да, ауыр курсшдфётш, Т1ПТ1 кейде кезше жас фжлретш трагедиясы да осы тас- кыннан туман ма? Айтыкыздаршы, бфде балаша куанып кулмей, бфде ауыр курсшбей, бфкалыпта емф ©тшзуге бола ма? Ондай ©мфде кызык та болмаган болар едн.. Карас емфД1 осылай екшесе де езш-ез1 тусшбей кой- ды. Корам ©мфшде не 1стесе де тыянакты Карас, ез 0М1- рше келгенде оныц ей болмаганда бф туйшш ©здшшен шеше алмайтындай сезетш. Сондыктан ба, ©здерпНн ке- Й1НГ1 жол устшдеп’ уакыйгалары есше тускенде, «сол вм!р таскынынын жарра соккан 61‘р толкыны болар» —деп Карас ер!КС13 кулдк Бфак сол кулюсшде не екМигпн, не куаныштын барын ©31 де байкамады. Ыцылдап елендете журш келш, терезесш ашты. Осы кезде кфппказ туиык аспаннын кушарынан жаца гама кетершп келе жаткам кун, бейне торрын шымылдыгыи ысырып, тек оз!не рана куле карап тур гаи жас арудай квр шдь Осы бф мол мейр1МД1 нурдыц куша рында алаксыз турран Карастыц ойын, ойнап-кулш журген курдасыидаи болып кеткен почтальон кыз болт /юбердь Ол кундеп эдетшен ешкандай ишарасыз, оз уйше кфген жанд 1 салдыр-гулдф кфш келш, устел устйте Карастыц г журналдарын тастап жатып, ойиакы бала мше.пмс - Карас, давай танцуй,—деп колындагы аюиыл кон- вергп куйкылжытып сан тоцкердь Осы минутт ^СРС 175

кез алдындагы ккнкентай почтальон кыз Украина гопа- гына музыкасыз билеп тургандай кершдь Акдшл конверт кутпеген куанышын алып келгендей сезшген 1\\арас, жегил кыймыл жасап тура умтылгаида, почтальон кыз устелдщ екшрш жагына шыкты. Сол ми- нутта екеушщ устел айнала тарпандасып, кезек билеп жургеш бегде адамра емфдщ кызыкты узшдшшдей осер еткен болар ед1... Б*ф кезде хат колыиа тиген Карас, оиыц сыртындары таныс кол танбара кез1 тускенде ганаэлпн- де жузшде ойнаган кулю Ын кенет жогалтып, жыйнал- маган тесепне келш отырды. Онын бул кещлаздЫн тш- С1з уккан почтальон, ун катпай, тандала карап, бфаз ту- рып, шыгып кетть Алдындагы хатты шелдегенде усынган сусындай эр С031Н жутып, тыныссыз окып шыккан 1\\арас, шел! канба- ган адамдай кайта окыды. — «...Хатым емес, езьм алдыцда отырмын... карашы, тары бф карашы! Менщ жузшде езщ коргсн жастык ба- кыт нурынын. келенкес! рана калгандай... Мен тек сенщ алдында рана емес, ез арымньщ алдында да айыптымын... Аныпта меш’, тек езщ гана айыпта... Сен сеибес деп суре- Т1МД1 де жюерш отырмын. Алдындагы езщ айткан «Туз гулш» кересщ бе? Я, ол сен ушш туз гуль.. Мезгшаз, бас­ ка тогаинын жагасында оскен гул. Екеукпздщ де ол гулд1 жат санауымыз мумкш емес... Серин томара туйык мше- зщнщ калтарысындагы нэз1к сезшш тусшер деп жазып отырмын... Мен сеш шубэаз тусшемш, сен де мери тусш’ ер деп сенемш, я, сенем...» «... Мен де сеш шубэаз тусшемш», бфак!—деп Карас ауыр курсшш колындагы хатты жумарлактап кысып ой устшде и1*лгеи басыи мацдайынап колымен 'преп упаз, узак отырып калды. Осы кезде езшщ осы жагдайына уйкас уакыйганы кор- гендершен, бьлгендершен, окыран сансыз ютаптарынан Ьдегеи Карас Герценищ «Болгандар мен ойдагылар» рол маныиын «Бас айналу» деген тарауына келш тфелдь 0м1р трагедиясы эларетш елш алдында жаткан Ната- льяны кез алдьша елестетт!. Опьщ акыргы минутында ересек балалары: Саша мен Татаны шакырып алып: «МГ не сендерге тагы б5р юшкентай 1 рп, сендер оны суйщдер, сендер жылатпавдар...» дегеи соцгы сездер!, Караска Г1э- зекеттщ осы хатынан жаиды унмен естшп тургандай тол- кып тур... 176

Карасты осы жагдайда корген Верочка, озйпц доктор- лык эдетшен «ауырып калган екен» — деп жорып бГр орындыкты ез1 алып келш, 1\\араска карама-карсы уиаз отырды. Сол кезде онын коз1 Кар астык алдында жаткан суретке т\\стк Оны руксатсыз колыыа алды. Ойлы козд1, СУЛУ бейнел! жас эйел, оарлык сырын 1шше жасыргандай томсарып отырып туештк Оыын алдындагы юшкентай кы- зы колын алдына созып, бейне ушайын деп тур ран бала- пандай кершдь Осы суретке эр! кызгана, эр! кызыга караган Вера 61- раз еткен унс13 минуттардан кешн, Караска кадала карап: — Мыналарьщыз кш? — дедк Карас осы кезде орнынан сершле турып, жауап орны- на Верага колындагы жумарлактанган хатты усынды. Туршжкен ойдын уетшде, усымган хатты тжеше окый бастагаи Веранын енше б!р кезде жылылык панда болып, бф кезде ойшыл кокппл кезше кутпеген жас фкклгенш корген Карас, эйелге лайыкты нэзкк сезшд1 енд1 рана ук- кандай терт айналып, терезешн алдына келдк Осы кезде хатты окып болтан Вера, олардын емф трагедиясын осы хаттан урып, солгын жур1*спен уй 1шш толрана б!р айна­ лып келш, Карастын он. жагынан катарласа турып, онын коз алдына олп* суреттерд1 тосып: — Караты, кандай суйкшд1 жандар! Булар да туз гул! ме? Сен калай ойлайсын?— дед1 салмакпен. — Ардакты Верочка, езщ ойлашы, сешн алдында ме- Н1ц Т1Л1МД1 байлап журген де осы жагдай ед1,—деп Ка­ рас К0НЛ1Н1Н. барлык сырын актара айтып келш,— бфак ертеден тутанган махаббат жалынын ©нлруге, осы бф кйи- кентай, жазыксыз нэрестешн себепкер болуы мумкш емес. Мен барлыгын кенлргш келедк— деп, онын колын­ дагы суреги алып, журек сагынышын 61’лдфе, бурынгы- дан да субеше карады. Карастын 1штей осы жан сезшш кутш тургаи Вера, жас баладай куанып, барлык даусымен: — Шыиында, мен де сет тепн суймеген екенмш, мен Де...— деп Карастын мойнына колын салды. Осы кезде е.Мфдщ тары талай куаиыштары алдарынан купи тур- гандай, екеу1 де терезедеи жайкалтан ег1ст1 кен алкаика карады... Алыста, жел лебшен тенселген туз гул1не коз- дер! тускенде, оларга кникентай кызын жетсктеп, пэзе- кеттщ 031 келе жаткандай сезьлдь.. ^2 Кектем леб!

Куандык; Шацгытбаев АЛРАШКЫ КАДАМ Сонымен, 013 журш кегпк. Курайлыга барудын алып-жулып бара жаткаи кызы- гы да жок сыякты. Кен даладагы елеуаз рана станция. Касында, ек*1 километрдей жерде, Георгиевское дейтш се­ ло бар. Б1з бара жаткан село баска мыц-мыцдаган село- дан онын каидай взгешелт болуы мумкш. Облыстык, ЭК1МШШ1К картасына бф тусш, 61'р туспейтйп ме? Дегенмен, емфбойы бул манда болып кормеген зау- кайым кейбфеулердщ осы селоны коруге ансап жургешн 613 Ташкент — Москва поезына отыргаи сон рана бьпдж. Бвдщ купем1зде солдат гимнастеркасы куиге кушп она тускен б5р топ кец1ЛД1 жас жтттер бар едк Поезд Ак- тебе ферросплав заводыиын тусынан ете бергеиде, солар- дыц б1реу1, тамаша коплдф козш бф жарн еткЫп, б1зден: - — Курайлыга ол'1 коп бар ма? — деп сурады. — Курайлы? Келес! токтайтын станция. — Вася,-1- дед! солдат, жогары полкада жаткам жол- дасына карам,— томен туе, жаркыпым, келш калыппыз. — Слздер де Курайлыга барасыздар ма? — О иес1?—деп Ж1пт б!зд*ш сурагымызга суракпен жауап катты.— Уйге барамыз, тершкей жакка. Бфак мы­ ла бф жолдасымыз Курайлыиыц керйпеш жадына туа- р 1 п алгысы келедк — Дэл Курайлыга соншама ынтык болтаны калан? — Ол былай,— дед1 солдат.— Будан жыйырма жыл- дай бурым осы станция туральг Юлиус Фучик «Одеколон ыдысы>> деген оцпме жазган коршедь Ал, бвдщ Василий- Д1Н б!р эдет1 бар: корнем ютаптарда айтылгап жсрлерд1 ол, кайткенде де, оз кезшен кермесе, коцл1 65р тынбайды. Мэселеи, Бородино, Краснодон, Курайлы, тйт, айта бер- 178

сеш'з, Н. каласын да...— деп, >юпт отыргандарды тег1с КуЛДфШ ТЫНДЫ. ...Бфак, будан бфжарым ай бурый Михаил Федорович Руд^ич, КураилыРа келгенде, оны кызыктыртаи дол осы эдеои шырармалардагы жошт-куйлер емес, баска бш жат- дай болатыи. Поезд жайымен келш станцияга токтады. Бфшнп кез- доскен адамнан колында (51р кассета жалауы бар стре- лочинцадан — 613 Георгиевское селосыиа баратын жолдьт сурап алдык та, аласалау тобеш'ц астындагы жакыи село- га карай кете берд1к. Далада кыламыктап кар жауып тур. Георгиевскоеш 613 тобе басына шыкканда 61’р-ак кор- дгк. Електщ ангарына барып уласатын ойпанда бурый колхоздын. орталыгы болтан, казф сол колхоздык б!р фер- масы туратын улкен село аумакты квршдк Табан асты- нан пайда болгаи жеНжылдык мектептщ кеп терезел1 уш, селолык магазин, тракторлар мен толып жаткам баска машиналар турган МТС-тщ улкен ауласы, колхозшылар- дын. кацылтыр тебел1 уйлерк— осыиын. бэрх поябрьд!ц суррылт кунше 61‘рден он. берш Ж1*берд1. Село 61ЗД1 коп мотордын сарынымен, кызылды-жасылды кимоафишала- рымен, электр сымдарынын. сансыз тармагымен, уй тебе- лершдеп ушшр радиоантенналармен, оз тургындарыныц бфкалыпты бейбгг енбегьмен карсы алды. Казфп совет деревнясыньщ эрккмге де ыстык, жанра жылы ушырайтыи таныс суретП ** Будан ек1 жыл бурый республикаиын ауыл шаруашы- лыры Мннистрл 1Г1Н1Ц кадрлар белшшде бф жас Ж1пт отырды. Ерншщ уст!НГ1 жарын сары кылтанак мурт бас­ кам, жумсак нурга толган мелдф кара козд1 талдырмаш Ж1пт сырттай караган адамга тым туйык та, уялшак та коршетш. Сыпаны сезшеи, эдепт1 кыймылдарынаи оиык согыстыц оты мен суын кешкен кайратты адам екеиш де, ауыл шаруашылыгын мехаиикаландыру техникумыи аса жаксы барамен бтрген байсалды ойлы маман екеиш де ангарып бол ма стай едк .. — Солай, Рудич жолдас,—дед1 оран белш. кызмст- керк— Скзге дэршерлер де тыныш жумыс 1стеуд1 коС1(,а* • Жараларыныз эл! жазылып болтан жок кои. Сола\\ * <■ • Ендеше акылымды алсацыз, осы министрлпспк а <14 170 12*

тында калыныз. Ен болм а ганда, отын жешндеп инженер- I дщ жаны тыныш бодады рой. ■* — Тусшсешзшп, мен жан тыныштыдты Ндеп жургеи жокпын. Егер дамкорлыд етсешз, меш жумыстын нагыз : дайиап жатдан жерше Ж1бер1щз. Сонын. 031 маран жан •* ТЫНЫШТЫД,— ДеД1 Ж1Г1Т. 1 — Жараныз ше? л — Кам жемещз. — Демек осыган токтадыныз рой? — Берж тодтамым осы. — Олай болса, Алматы облысыиын, Уйгыр ауданына барасыз. — Ауданга деймюН? Мше энпме,— деп, Руднч созш куанышты адамныц ыстыд ризалырымен бтрдк— Рад- ыет! Жас маман Чапаев машнна-трактор станциясымыц мастерской мецгеруцйа болды. Осы жылры майда Адтобе даласына келш, облыстыд ауыл шаруашылыры басдар- масынын, МТС-тер баскармасынын бастыгы болып тага- йындалды. Ол 931Н1Н, бшмш де, даблетш де, азын-аулад тэжри- бесш де тугелдей жумысда арнады. Бфад элденеше ту- сшдфулерден, дэлелдеулерден кейш жергшдп орыидар- ра командировка алган аз кундерде ол эзш-ез! эаресе бакыттымын деп сезетш. Бул сапарларында ол эр МТС- тщ кундел1КТ1 жумысына белсене араласып, адамдармен сейлесш, кейбф мэселелер женшде олармен айтысып, бф нэрселерд1 дэлелдеп, экгшелескен адамдарын елжтфш кететш. Каладагы кенсенщ дауырт жумысы да, стол тол- гагг дагаз да, алые аудандардан сорылатын телефон до- ныраулары да бул Ж1г1гп'н*!мазасыз, Нденшпаз табиратын дапагаттандыра алмады. Ол езппн долма-дол араласуын тьлейтш, нарыз дызу жумыстар болып жатдан жерлерге умтылды. Кейде дургак нусдауларга дол дойганнан кейш немесе телефон ардылы болтан «жанжалдардаи» кей1н ол 03 кабинетшщ еагш таре жауып, бастыдда баратын да, бф МТС-ке ен болмаса датардагы механизатор етш Ж1беруд1 етшетш. Бфад взнпд толып жатдан дэлелдерше де, дыйылып айтдаи отппштершс де: «Михаил Федоро­ вич, дымбаттым, сем б1здщ взшНге де керексщ гой» — де­ тей сыпайы-байсалды жауап алатын едй Никита Сергеевич Хрущевтщ СОКП Орталыд Коми­ тетын сентябрь Пленумында жасагап баяндамасын Ру- 180

дич 031Н1Н уйшде, катты наукастанып жаткан экесп-пц касында, шшен окып шыкканда, оный бойыи жана куш- Т1Н таскыны кернедк Коптен берп ойына бфден-бф ду- рыс жауап тапты ма, ©з емфш тугелдей арнаган суй пт жумысынык улкен болашарын тагы да айкын керд1 ме, немесе партия жуктеп отырган жауапкершшкп бастан- аяк тары да бф сезшд1 ме,— эйтеуф, ол жа сыпан тамыс кала керппсш де, каладагы турмыстыц толып жаткан ыц- райшылыктарын да тастап, деревняга кетк1С1 келдк «Де- ревняра барамын, меш’ жаца жерге, партия жумсап отыр- ган жерге барамын» — деп 1*штей туйдк Келес1 куннщ ертещне Рудич Родников аудаиынын Актебе МТС-ше бас инженер болып тагайындалды. Бул Георгиевское селосында болатын... Михаил Федорович поездаи тусш, МТС-тщ мастерс- койына келгенде, бфшни болып оран участок мехаиип Горовенко кездестк — Кандай жел азд1 айдап келген, Рудич жолдас? Б13- ге тары да сыбагамызды беру ушш келген боларсыз? — деп алды да, Горовенко май жуккан колын спецовкасы- нын етепне суртш, содан кейш Руднике усынды.— Сала- матсыз ба? — Есеназ бе? — деп, Рудич езше коптен таныс адам- мен жылы салемдесп.— Мшекей, Владимир Гаврилович, С13Д1Ц МТС-ке жумыска келш калдык- Кабылдайтын боларсыз? — Ол не дегешщз— эбден кабылдаймыз,— деп ме­ ханик куаныш б]лд1рд1.— Олай болса, жур1шз,. жумыс- шыларра барайык. Таныстыруым керек кой сшдк Сойтш, партиянын. шакыруымен келдш дейс13 бе? Осындай озщ женшде 1стел1П жаткан камкорлыкты кору кандай жак- сы десецшН Туыскаиым, енд1 жоспарды орындамай корил. Мумкш емес орындамау,— деп, Горовенко Рудичт! кол- тырынан алып, тракторлар, комбайндар, ©здтшен журе- тш шоп машиналары тургаи мастерской ауласымен келе жатты. Жанадан бас инженер келд1 деген хаоар жумысшы- ларга тез тарады. Журт Рудичтщ кашан кош1П келетшш сурайды, бфеулер тшт! юретш уйш де айтып жатыр, алда тУрган машииаларды жеидеу маусымы да, партияг мен укшетп’н сонгы каулылары да энпмеге араласып • — Б1зде победит жетпейдк— деп станцияныц ей СЬ1 0нд1р1сш1С1 карт токарь Александр Николаевич р< 181 А

ров езшщ шагымын да айтып улгердк— Бф жылга бер- ген1 он-ак, грамм. Кдлай жетюзерсщ жылдын аягына деГпи. — Микрометр мен штангель табуга болмас па екен? — деп екпшл б!реу де оз мунып шарады. — Микрометрд! койшы, кэдшг1 верстактын. ез1 жок емес пе? Аспап дегендерщ жерде жатыр. Михаил Федорович жумысшылармен узак, сойлестI. Жогарры жактын тапсырмасымен келген эюл есебшде емес, ез адамы есебшде, «МТС-т'ш. карамагы» деп ата- латын осынау шшкентай аймакта болып жаткан барлык штерге осы жумысшылармеп бфге жауапты адам есебш- де сейлестк Сойтш, 1ст!н жайын келесще толыгырык сон- лесуге уэде берш, директордыц кенсесше карай журш кеткенде, ол ойда жокта мулде жана, осы кезге дейш бел- Г1С13, бфак аса кымбатты да, кешлге суйкшд! де жана камкорлыктын басталганыи сездь Бул оны катты куант- ты. Коммунизм орнату ушш керекп панды да, егп де, овощьтарды да колма-кол дайындап жаткан осы бф ка- рапайым адамдардын ортасыиа келш, будан былай ол езш-оз! ек бакытты адам деп санады. «Кандай тамаша адамдар! —деп ойлады ол жолда.— Жумыс десе жандарын аямайтын сыякты. Ендеше мун- дай адамдармен тау копаруга болмай ма? Тек, эркайсы- сынын жан-журегш тусппп, угыныса 61'лу керек». Рудич МТС директорынын кабинет!не оте кешлд|, куа- нышты болып, бетшде муры ойнап к!рд!. *** Быйыл Актобе облысында кыс ерте тустк Тамылжып басталган коныр куз ойда жокта езгерш, солтустштеп ыз- гарлы салкын жел сокты. Електщ тынык колтыктарыпда- ры даксыз жалтыраган айдындарды кабыршактанып муз басты. Ен далада жешнген калын канбактарды алгашкы кар сфестфш, басып тастады. Бфнеше куннен кешн дала- ны коз уялтардай ак мамык шлем теп-тег!с жауып алды. Дала жумыстары аякталып, машиналар МТС орталыгы- на жыйнала бастады. Жумьгсшылар тракторлардыц кузен кыскы жондеуш бастады. Бул МТС-тш жумысыпдагы бфкатар кемш!Л1ктерд! де ашты. Запас белшектердш жетпейт1нд!Г1, трактор жендеудщ тораптык эдшшен жу- мысшылардын эл! де болса жете таныс еместт, солода трактор жондеуиллер ушш дайын жатакхапапын. жокты- 182

гы белпл1 болды. Осы мэселелерд!ц бэршен де жацадан келген бас инженер жете шурылданды да, катардагы жу- мысшылар, озат оидфюцплер, МТС коммунистер! оган акылдарын айтып, усыныстарын енпзш, кулшына кемек корсета'. “ Михаил Федорович,— дед1 бф куш Руднике трак­ тор бригадасыныц бригадир! Хабдолла 1змагамбетов.— Жана гана ДТ тракторыиын моторын алдык.. Осыпыц ез1 улкен кыпыншылыкка тусш жур. Жана бф эдк ой- лап табута болмай ма соран? Аудандык партия комитетшщ мушеа, жергшкт1 Со- ветпн депутаты Ьмагамбетовтыц осы усынысы бас инже- нерд1 оира калдырды. Сол куш кешшсш ол ауыр деталь- дэрды кетеретш жана куралдыц чертежш жасап, ею кун- нен кешн ол курал мастерскойдыц ауласына орнатылды. Сол алгашкы кунж’н ©зшде-ак жана куралдыц жэрдемР мен сепз трактордыц моторы алынды. — Оп-оцайын кордщ бе?—деп 1змагамбетов куанып калды.— Бурын сепз трактордыц моторын алу упин 25 адам куш боны жумыс фтейтш едк Жана резервтерд! табу, техниканыц барлык пайдасын мейлшше толык. юке жарату,— мше Рудичтщ МТС-ке келген куннеи бастап алдына койган мшдет1 осы болатыи. Бфнеше куннщ шпнде ол Актебеге барып, облыстык ау-^ ыл шаруашылыгы баскармасыида, «Сельхозснаб» конто- рында, облыстык партия комитетшде болды, ферросплав заводына сокты, МТС карауыпдагы колхоздарды аралап, олардыц шаруашылыгымен танысты, колхозшылармен эцгшелестк МТС-ке кажетт! запас болшектер, техинкалык эдебиет келе бастады, аса кардар агаш материалдары, эк пен тас экелшдк Кун сайыи кешшсш, механизаторлар- Дыц техникалык мамандыгын арттыратын уйфме жумыс ютей бастады. Рудичтш усынысы бойыиша станция ди-, ректоры колхоздарда ауыл шаруашылыгыныц сцбект! коп Т1лейт1н жумыстарын механикаландыру 1С1не колма-кол ке.мектесу ушш МТС жаиында курылысшы-монтаж бри- гадасын уйымдастыру туралы буйрык шыгарды. ьул бригада артельдердеп мал азыгьш буландыргыштар мен солом турагыштарды жондеп бердл. Б5р куш Рудич Молотов атындагы колхозга келгендс, 61‘р малшыныц: туст!. Малды тагы да Елекке айдаймыз — Кыс болса г°й,— деген С031Н ссггп. 183

Неге?.— деп сурады Рудич малшыдан. — Негес! нет? Суатка айдаймыз. Колхозымызда ку- дык жок. Осы энгьме Михаил Федоровичей. кериплес Чкалов облысындагы Соль-Илецк каласына баруына себеп бол- ды. Алдын ала, тракторлардыц жарамсыз деп табылган гильзалары мен поршеньдарынан МТС-тщ мастерскойын- да поршеньд1 насос жасау женшде тапсырма берд1 де, 831 журш кегп. Бул сапардан ол уш кунде оралып келдк — Келш калганын ба, Михаил Федорович? Тындыр- дын, ба барган шаруанды? —деп сурады МТС директоры Дмитриченко, келген бойра ез устше юрген Рудичтен. — Келдйч, Григорий Игнатьевич. Бфаз труба кште- Р*н, б!р жэш1к муфточка, жап -жана бф бурав алып кел- Д1М. Енд1 тек буррылау аспабын жыйнастырып, фермалар- да кудык казура к!р 1су рана калды. — 0те жаксы болтан екен,— дед1 Дмитриченко бай- салды дауыспен, жузшде сэл кажырандыктыц белпа се- зшп.— Михаил Федорович, ракмет серин. кемектерщ ушш. Шынымды айтсам, сен келгеннен берр маран жанадан ка­ нат бггкендей болып жур. Жумыс та кызу, кенлш де кетерщкк *** Б13 Михаил Федорович Рудшт мастерскойда кврдж. Ол, колхоздарра барып келген бойы, тракторшы Григорий Петрович Выходецке бфнэрсе тусшдфш тур екен. Бул бурын ферросплав заводында металл корытушы болып ш- теген, казф агроном эйелшен бфге осы МТС-ке келген Ж1Г1Т кершедк Рудич МТС-ке жумыска келген мамандар- дык казф он терт адам болганын айтты да, бНдг кенсесше шакырды. — Осы уакытка дешн калада калай тозш жумыс 1С- тегенше тангаламын,— дед> ол жолда келе жатып.— Гым болмаса, мунда езшнш пайдалы екеш'цд|\\ оз екбепинш жем1С1Н кунбе-кун керш отырасын рой. Мэселен, кеше 613 ею жылдан бер1 далада бос жаткан «УКИС» стендш жу­ мыска костык. Жумыстын нэтижеа ме бул? Нэтижесь Кеше темф дукегии жендедж. Лен тартатып зонты бол- май, 1Ш1 кек-ала тутш болатын да туратын. Осы кури тап- таза, жап-жарык. Бул да нэтиже. Шынымды айтсам, осында келгегпме катты куаныштымын. — Эйелпиз ше? — деи сурадык С\\з. 184

» — Ол нагыз каланыц адамы гой. Мешц тан. калаты- ным, теп-тез уйренш кетть Айта берсендз, село коркем- енерпаздарынын, ушрмесш уйымдастырмакшы. г Кенсеге келгесш Михаил Федорович б1зге МТС мас- терскойыныц казфп кушйц талабына сай емес екешн, сол себепт1 Курайлы станциясынын. жанынан МТС-тщ жаца орталыгын салуга эзфленш жаткандарын айтты. — Кеше Григорий Игнатьевич екеум1з барып, куры- * лыс басталатын жерге бф-бф казыктан кагып кайттык,— дед! ол.— Жацында курылыс материалдарын тасый бас- таймыз. Келес! жылы 75 тракторлык, мастерской, комбайн депосы, жатакхана, асхана саламыз. Эие, сол кезде келш керсендер! Б1з отызыншы жылдарда чех жазушысы маркум Юлиус Фучиктщ Курайлы станциясында б!р жас геолог- пен кездесш, ол туралы эцпме жазганым айттык. — Я, окыганмын ол эцпмеш,— дед1 Михаил Федоро­ вич, ойга шомгандай, толгана сойлеп.— Совет адамдары- * ныд кушше шекс13 сенгем, акылы терец жазушы гой ©31*. Эттец 613Д1Н казфп табыстарымызды керсе! Кдндай куа- нар ед1. Ол кергеиде, бул мац цулазыгап жапан едь Тех- никасы да жок. Ал казф ше? ©згерген, гулдеиген елке емес пе? Жогары техникасы бар. Тамаша адамы да кеп. \\ Одан да гор1 тамаша болашагы бар! — деп барып токта- ганда, 28 жастагы осы б!р жшгппц, инженер коммунист* мелдф кара кездершдеп нэзж, жумсак нур жаркырап, сэулелене тусп. Бул оныц ете-моте куаигаи, ерекше тебь рене толкыган кездеп одет! ед!.

/пагзум Тиесов ЕЦБЕК ЕР1НЩ ЭН.Г1МЕС1 (Очерк) Ер туран жер Кеплдф тау кунд'т жердей кершдк Онын келецкел1 койнаулары сала-сала болып таралып жатыр. Кездщ мел. шерлеуше, кещлдщ кумарлануына Караганда алыста ке- ршш турган сонау зангар кайнау булактардыц арнасына уксайды. Алдымыздан ескен балу жел булак суыныц сыл- дырын, жасыл жапырактын сыбдырын сыбырлап турган сыякты. Квп жерден кер;нген.меи кеплдф тау зл! жеткн зер емес. Дегеп.мен, желе жорту жерд1 еркше коймады. Бв таянган сайын алдымыздагы аскар тау аспанмен таласып керкемдене тусп... Аскардыц ацгарынан баста- лып, те.мен кулап жаткан б!р алкап мулде далайып кет- Т1. Бул Еппд1 булактыц етсп ексм. Арык бойымеи епн- жайга аккан тау суы кум1сше сылдырайды. Булактыц жайылмасындагы бидайыктар белуардан келш, жайкалып тур. Олар эл! доп тартып, шее койган жок. Кар суымен ерте кетершген кыр шеб1 кемел1не ке- Л1ПТ1. Он жагымыздагы ойпан дала дарил бетшдей тунып тур. Кун астындагы доцгалдьщ устш жапкан селеулердш торгын шашагы батар кунге шагылып, театр сахнасыныц ак пулпи пердесшдей кулпыра жаркырайды. Селеуден сер^гек эс!мд1к бар ма? Тау самалы октын-октын сэл гаиа сыбыс берсе, олар елец етш оянады да, ыргаландап би- лей женеледк Кайнар булактардыц кезц агар булактардыц арнасы басталган кеплдф таудыц койнауында Егш/й булак кол- хозыиыц орталыгы отыр. Ел орынга отыра аудан орталыгыиа жётт, бфппш кездесуилдеи конатын жердщ жонш сурадыц. Бул ксзде 1Б0

кунд1к жердей кершген, о!рак осы уакытка дешн жетк!з- беген тау тебехизден тешп мулпп турды. Б13 менманхана касыиа келш, аттаи тустп*. Жуыидык. Тамакхандык. Аздап тынырып та улпрдж. Осы оку жы- лында он тогыз окушы оныншы класты бтрген екеи. Осылардыц куанышты кешше доп келшшз. Бул кештсн тараганымызда нюнь айыныц 61 р одели тацы сызылып кана атып келе жатты. «Епнд! оулак» колхозы и ыц сауыншылары оян ганда желаз жылы жанбыр жай гама ефкфеп втп*. Туш боны шыкпен шылауланып, тац аткапда жацбырмеи жуынган шеп, жапырактар молдф тамшылардан меруерт тагыпган. Гау бауырыныц жасесшрпм жасыл ормаиыныц орб’]р ка- рагай, капьщы «Б13 осы елйрдщ кеплпз» дегеидей, ку- лшдейдк Кун.мен бфге жердей бу котерклди Бу арыла бергепде, мулпп турган тау кегегп гур ете каллы/ Бул Кояиды мал шаруашылык станциясыныц «Епнд| була к» та гы агрегат- тарынын моторларыныц уш едк Кен адымды самоходка- лар малша ерш бара жатты. Енбек Ерлер! туып ескен жердщ бф тацы осылай атты. Е II б е к т е н т у г а и е р Социалист!к Енбек Ер! Койшыбаев Камыспайды сырт- тан сурасацыз, оны 61‘летшдердщ айтуыпан, жасы 78 де, ек! иыгына ек! юа мшгендей денелц суцгак бойлы, батыр тулгалы адамныц кере карыс кец мацдайы, кызылшырай- лы жуз!, омырауын жаба теплген ак сакалы копке дежи кез алдыныздан кетпейди Акыл-параеатты бф ойлы п1- Ш1н кез алдыцызда турады да кояды. ЛИне, енд1 Камысиай карттын в31амен кездесш, оцгьме- лесудпх де сот1 тустк Журттыц сырттан айткан бейиеейп’ц нак ез1. Карияныц кеудесшдеп Лепин орден 1 мен алтын жулдыз мацайындагылардыц борше саналылыктыц, ка- Ьармандык енбек, кайрат-жшердщ сэулесш сеуш турды БГз кайиар булактын басына бггкен жас агаштыц колец- кесшде отырып, кулп'с сакалды, алтын жулдызды Камыс- пай карияныц оцпмесш тындадык. ...Баянауылмен фгелес желмсн желпнпп, жацоырмеи жуынып турган Желтау ормаиыныц шпидс туып каиын- нан ж’лгеи ак бестнде буыпы бекш, Камыспай сс бшп, ер жетед]. Агаш ншиде козш а шкап бала агаштан туши 187

тую енерш уйреиедк беак иед1, ер шабады, уйараш жа- [ сайды. Осындай шебер колдык енер1 ел шинде жан сак- таура да жарамай, ©ндфюке балташы керек екен деген * хабарды естш, Камыспай Еюбас туз барады. 1 / Уйге ес1к, терезеге рама, су тасура, капуста туздауга I улкенд1-к1Ш1Л1 бочкалар жасаумен ак жаралы, кек са- * калды агылшын мырзаныц куалауында бфнеше жыл журедк Империалистердщ 1914 жылры сорысы басталган- ■ нан былай Екюас туз жумысшыларыиьщ да жумысыиын. багасы азайып, сараты кебейе береди Жалакы азайран : сайын жумысшылардыи. шыдамы да азаяды. Б1р куш он сепз балташы бас косып, акылдасып отырранда агылшыи- дык ак. жаралы мырза келш акырады. «Арык болар еш- К1Н1 шыбын куып оттатпайды» емес пе. Кожайыннын, жер тепкьлеп кожаидауына балташылар жаксылап турып жа- уап береди Кезшщ устш кегертш, шьщылтыр шекесш жудырыктай етш 1с!р1п алган мырза содан былай кэдш- п адамша сейлесуд1 уйренеди Сейтш Камыспайдыц ез С031мен айтканда «аюра намаз уйреткен таяк» болады. Э р I* бакташы, эр! балташы Совет 0К1мет1* орнаганнан кейш ол Семей каласындагы ет комбинатында сепз жыл бойы бас балташы болып 1стейд1. Сан рет баралы сыйлыктар алады, грамотамен наградталады. Атак, аброй, алгыска беленеди 1918 жы- лы туган жалрыз баласы Сокен он жылдыкты бтредк Ол ез1 Т1лен1п Кызыл Армия катарына кетеди Хасан кел1, Халхин-Голдагы уакыйраларра катысады. Фин науканы- нан абройлы командир болып кайтады. Сол келген бетш- де Сокен Баянауыл ауданында б\\р жауапты кызметке орналасады. Бфйпшден, баласына жакындау ушш, екшгшден, 031 туып ескен ел мен жерд1 сарынып, Камыспай карт 1940 жылы туган жерше келеди Келш «Булак адыр» колхозы- на муше болады. Колхоз председател1 Камыспайды Желта у етегшдеп сыйыр фермасына Ж1береди Жарты ай дем алуга ж1бе- рьлген Камыспай ею кун еткеииен кейш тан. сор1ден ту- рады да, бакташыныд атын ерттеп мпнп, сауын сыйыр- ларды ерлзш окетеди.. «Камыспай кария баккаи сыйыр мулде сутейш кёгп» дегсн сез колхозшылар арасына таралган сайын, кайнар 188

булактыц К031 ашылгандай сут булары таскындай туседь Карт балташы, еид1 бакташы болдым екен деп бала жасынан берп эдетш тастамайды, орман 1шшде агаш шебер1 кершген агашка караумен уакыт етюзе алар ма? ©нерпаздыц ею колы бос журсе, ол атка артыдган б!р артыкжук емес пе? Камыспай карап журе алмайды. Жел- тау орманыиа сауын сыйырды жая журт, арба, шананы жендеуге лайык кайывдарды кабырын аршып, жыйнай журедк Аз уакытта ауыл сыртында укш жаткан кебу [ кайын. тау болып калады. Осыдан былай акаулы арба- лар Камыспайра келш, терт аягын тец басып жорралап кайтатын болады. Сонымен карт балташы бакташылык пен балташылык- ты катар журпзт, ею адамньщ жумысын бф ез! аткара- ды. Сауыншылар кушне уш мезп'л алты сарат сыйыр сауранда, ол осы алты саратты балташылыкка пайдала- нады, тунг1 уйкыдан баска уакытын бакташылыкпен ка- бат балташылыкка жумсайды. ЕЛ1М13Д1К эрбф адамын сын мектебшен етюзген Ульг Отан сорысы басталады. Колхоздары ж1Г1ттерд1ц бфазы майданга, бфсыпырасы Карагаидыда квмф ендфуд! ку- шейту жумысына кетедк Камыспай карияиын. Майкайыи- да турран баласы да майданга шакырылады. ; Жшт жумысын карттар, ср жумысын эйелдер, ересек жумысын балалар аткара бастайды. Ал, Камыспай карт- тын, бурынгы балташылыгы мен бакташылырыныц устше енд1 кузетшшк косылады. — Естен кетпес кундер бар, естен кетпес тундер оар. г Кулактан кетпес ундер бар. «Б1здщ 1С1М13 эд!л. Жендс 613Д1К1. Жау талкан болады. Бэр! де майдан ушш, бэр! до жеш'с ушш» деген кулагымызда эл! тур, дсид1 ецоек каЬарманы Камыспай. * Естен кетпес к у нд е р д е 1943 жылдыц кысы. Кыстыц каНарлы кез! в^п, квктем коле жатады. Келеа жазда етке етюзетш епзде! 1 ко- жузге тарта кунажынды кыстатып, Камыспай ‘^«аи Расында отырады. Бес шана, бес пар впз.?®\" эрпп5',ара- Щ9П тусфш берш журген уш ойелдш. каи™ р ТаЦ нына да бес кун болтан. Колда бф тал ' • жа. алдында тыска шырып келгеи кемЫрнпн. «Ж 189

уыпты, корадан тамшы саулап тур»,— дегешн естт, жас- тыгынаи муз, жамбасынан сыз еткеидей болып, ол маза- сызданып далага шыгады. 1\\араса, купит суры жаксы емес. Торала атын мше сала, алты километр жердеп фер­ ма бастыгына тура шабады. Ат кыйнап барранымен ке- мек ала алмайды. Шеп тасушы эйелдер бул ауылда да болмай шыгады. Кара жанбыр астында кок иык, болран Камыспай тан, аппак болып атканда найтып келедк К,о- раныц 1Ш1 кел боп кеткен. Сыйырлардын уел су. Б1р жаксы жерй кенет жанбыр ашылып, жел тынады. Далада кар квксокталанып ерш жатыр. Таулардыц басы карайып калган. Асты кел, уел тамшы, 1шшде бхр тал шеб1 жок корада малды камап отырура бола ма? Тау басына жайып экетуд1 ойлап, атына мшед1 де, малды корадан шырарып экетед1 Камыспай. Карайган тебе бастарын куалай жайган бойы ол ауылдан узай береди Кар астынан кос жудырыктай болып кернпп калган кедеге сыйырлары кемейлеп жайылган сайын кызыга тускен Камыспай барлык дуниеш умытады. Б!р мезгшде караса, ауыл кершбейдк Кап-кара б.олып тутеп, бIр йэрсе келе жатыр. Аспаи мен жердщ арасы элемтапырыгы шыгып, араласып кеткен. Жекпе-жекке даярланган батыр сыякты Камыспай сырткы кшмдершщ бэрш 1шке салып, шалбарлана бас- тайды. Шалбардын, балагын саптамаиьщ сыртынан Ж1бе- ред!. Ашык омырауын туймелейд1, кар юрмесш деп кеу- дес1и калтасында журген кендф жшпен шандыйды. Атыпа мше сала сыйырын топтап И1р1п алады. Бул ек1 арада келе жаткан сурапыл согып та кетедк Енд1 ыкпаска не шара! Б1рак алды елс1з дала. Елс'1зге ыгу — апатка ушы- рау. Сондыктан сойыл уст!не сойыл салып, Камыспай б1 р кырындай ыгады. Оидагы есеб1 — Баян ауыл ауданы «Жана талап» колхозынын далада тасусыз турган мая- ларына паналау. Согып турган сурапылмен арпалысып кырындай ыгу упйн сыйырларды куш бойы сойыл.чен какпалаган карт- тын кары талады. Онын оз кары талмайды, таи каран- гысында м пилген торала болдырады. «0лсен 61'ргс елщ- дер» дей/п де тораланы кершолак еп'зге косактайды. Енд! Камыспайдыц жалгыз вз1 сурапыл бораимен жаяу тобо- леске шыгады. Коз байлана колдасып согысканнан, тун болганына карамастан, тынбай согысады. «Карга Ж1ЛРЫ- л ып калганы жок па? Кершолак виз торала атты жстек- 190

теуге элдерщ келе ме?» — деп бфесе малдыц артына ба- рады. бфесе сынырларды унем1* оц кабыргадап кагып какпалаумсм алдына шыгады. Осылай арпалысумеп келе жатып, карангы тунде малдын. алды б!р бшк жарга тфел- Г6Н1Н кередк Караса жар дегеш' кораныи. кабыргасы окон. Кармалап журт кар ^ астыида калган терезсш табады. Терезе табылгаида «Какпацды аш» деудщ орныиа «Ат- тац, аттан!» — деп анкайлап Ж1беред1 Камыспай. Шошып кеткен уй иес! жуп*ре шырып, какпаны ашып калганда теш’п турган сыйырлар кимелеп шред! де кетедк К1ред1 до кетед1*. Торала атты суйрелеп, кер шолак та койып кетедк Малы тугел шрш болгаинан кейш жабыла бастаган как­ падан Камыспай да кфедк — Неге басынасыц?! Неге басып кфесщ?—дейд1 бф дауыс жен сурамастан. — Ундеме! Ашкан езщ, кимелеп юрген сыйыр. Бораи жаудан бой тасаладым ба десем, бул ккм ез1 бажылдап турганы! 0зщ елм!С1н, жаумысыц?! —деп акырды оган Камыспай. — Ойбай-ау, Камысекенб1С13? Кайдаи жураз, калан таптьщыз?!— деп элп дауыс карацгыда Камыспайды ку­ шактай алады... Еналдымен торала атка шел беркпедк Одам сок 1\\а- мыс арапа ет беркледк Оныц сурапылмен согыса-согыса келгеи жер1 Баянау- ыл ауданына карасты «Жана талап» колхозыныц б!р бу- Гп'рдеп кой фермасы болып шыгады. Жуире шыгып какпаны ашкан Омар дегеи койшы екен. Кырыидай-кы- рындай маяга паналасам деп оплатам Камыспай сурапыл­ мен жекпе-жекке шыга отырып жыйырма ек1 километр жердей, маяиыц жел жагында отырган фермадап бф-ак шыгыпты. .. Жаратылыстык Абай айткаи «сокьф, мылкау, т!р1 жанды танымас» капа купи камагаиымен, кайтпас кай- сар Камыс агац кенбептк Оган бф малый да бермептк Е цб е к Е р1н I ц е с е б 1 дур ы с 031 б!*риеше жылдаи бер! упем! торпак, багып келе жаткандыктан, Койшыбаев Камыспай, телдйх 0С1’п, мал катарыиа косылуы туралы тшт! кеп айтты. Оныц аиг>ы- иан 613Д1Ц жазып улгсргенЬпз мынау: — ©31М13Д1К колхоздыц торпагыи жыл самый картусе им I

бастаганнан колыма алып, оны ф1 кара катарына косу жумысымен кол узбестен шурылданганьша мше жет1 жыл. Жасыратыны жок, жаз боны жарты уакыты байлауда, жарты уакыты шала-шарпы жайылуда болгаи бузаулар- дыц куи1 опта жаксы бола коймайды. Бузаулар катыд- кы, жудеу болады. Бузаулардын жудеу болуыиыц бас себеб! сауын сыйырлардыц колга июге уйренлмегеидт- нен. Орта есеппен сыйырды он ай сауылады десек, сол он ай боны бвдщ бузауларымыз сауыншыларра ез енерле- рш тек идфш беру ушш жыл боны жартылай байлауда болады. Сыйырды бузау аркылы идфш сауудьщ не бузау- ра, не сыйырра, не суттщ кебеюше, не сауыншыныц ек- бепн ©Н1МД1 етуге тук пайдасы жок. Бузау аркылы идфш сут сауу бузау мен сыйырды отынан, сауыншыиы жумы- сынан калдыратын ерекше бф эбшершшк. Идфген сайын кебфек емемш деп бузау элек, емюбеймш, тек емфентш кана аламын деп сауыншы элек, ала жаздай б1р!н-б1р1 суйреп, тартысып журген1. Сут сауып алу жумысынан гер1 сауыншынык куш! бузаумен тартысура кеб1рек жум- салады. Оньщуст1*не сауу жумысы узакка созылып, сыйыр да, бузау да отынан калады. Бф кун, ек1 кун емес, ала жаздай кун сайын отынан калып сутт1 аз берген сыйыр­ ра «сутс1*з сыйыр», арык болран бузаура «жаман бузау» деген жала жабылады. Дурысында б13Д1К колхоздыц сы- йырыныктукымы жаман емес. Б1рак сут сауу жумысымда тэрт1*п жок. 0з байкауымша бузаулардын. жудеу болуы тек олардын сутке жарымагандырынан, немесе отыныц шала болрандырынан рапа емес, онын, уст1не ертел1-кеш суйрелен!*п, жулмалануынан деп те ойлаймын. Есептеп ка- раса.м, сыйыр б!р мезп’л сауылранда эр бузау торт рет байланып, терт рет босатылады екем. Б1р кунде сыйыр уш мезп’л сауылган айларда эр бузау кугпне он ек1* рет бай- ланып, он ек1 рет босатылады екен. Егер б]р сауыншынык карауында он бес сыйыр болса, эр сауган сайын б1р саг«ат уакыты тек ид!ру, бузау бай- лау, бузау шешу жумысына жумсалады да, уш мезг1л сауу айларында эрб1*р сыйыр, эрб!р бузау кун сайын уш сарат, ек1 мезг1Л сауган айларда кугпне ек\\ сагат отынан калады. Вузаудыц арык, сыйырдыц сугп аз беру1ие му- НЫН салдары тимейд1 деп кт айта алады. Сыйырды бузау аркылы ид|р1п саууда тазалык шарты да сакталмайды. ©йткенг, бузауды орб1р шеш1п, эрбф канта байлаган сайын сауыншынык кол жууга мумк1нд1- 192

п жок. Ол жуар ед1, жана рана идфш алган сыйыры1 мант кетедк Осынын бэрш есептеп келгенде, эр сыйырды бфшип бузаулаганнан^бастап, бузаусыз сауура уйретудщ пайда- лы екенш, ал оузаумен^ сауудын зыянды екешн тусшу кыйын емес. Онын^ устше нойдын электрмеи ныркыла бастаранын кезштзбен керш, колымызбен устап отырмыз. Ендеше колхозымыздын сыйырды электрмеи сауатын ку- Н1 де жакындап калды. Бузау аркылы идфшп дагдылаи- ран сыйыр электрмен сауранда ипмейди Сыйырын электр- мен сауамын деген сауыншы омы осы бастан бузаусыз июге дагдыландыруы керек. Жыл самый бфйшп бузау- лаган кунажындарды кол га июге уйреткеннщ езшде б!з- Д1Н колхоздын сауын сыйырларынын кепшшп аз жылда бузаусыз сауылатын сыйырга айналады. Енбек Ерш1н есеб1 дурыс, усынысы орынды. Сут сау­ удын атамзамангы артта калган тэсшнен арыла бастай- тын уакыт жегл. О н ы н ез енбег1не махаббаты — Сейтш мешн колыма жаз бойы кушне еш-уш са- гат отымай калып, эрл1-берл1 суйретпеге тусш семфс алмаган бузаулар келедк Кейбф сауыншылардын жаз бойы шемштен кыскан бузаулары кыстайтыи жерге ез аягынан журш келуге жарамай, шанага мйпп келетшде- \\У\\ де бар. Сондыктан мен колыма келген бузауларды «куш жаксы», «куш орта», «куш жаман» деп ушке белуге, ол ушке белшген бузауларды уш белек багуга мэжбур боламын. Алгашкы кундерде кездесетш б!р кыйыидык сол — жаз бойы еме-жаркы болса да иектерш емшекке суйеп жаман уйренген плркшдер енеден ажырауды кэ- дшпдей елей калады. Алгашкы кундер! азан-казан мои- реп кораны басына котередь Кейбфеулер кезден шола болса, туст1к жерде калган фермага кайта кашады. Бфак жаксы шоп, жайлы орын неге жаман болсын, ею-уш кун еткеннен кешн торпактар жана коиыска уйренйг кетедь Эршмге ез жернпн от пен суы асыл кершсдк Дегенмен 613Д1Н жердщ, эсфесе, оныц йлшде торпактар кыстайтыи «Шананын» шеб1* малга жеммен бфдей. Бюдщ колхоз шеб1 асыл жерд1 еналдымен токты мен торпакка береди Токты-торпактар кыстайтыи жерлердщ мэйегш дер кезш- 13—Коктсм лсб» 193

! де бте ыктыяттылыкпсн шауып, кора басына тасып уйедк : Кек шеп, жылы су, жаксы кора, жайлы орынныц кеме- пмен, келгенде «куш жаман» атангаи торпактардыц ез! бфер айдан кеши асыр салып ойнай бастайды,— деп К,а- мыспай карт жаксы атактын бор 1 и кек шеп, жылы су, жаксы кора, жайлы орынга аударды. Омьщ мунысы шшь ПСЙ1ЛД1Г1. 031 м-031 квзге туарпа келмеген карапаймдылы- ры. Карапайым адамдар эркашан елеуаз калуга тыры- сады. Дурысында Камыспайдыц ецбегш жуйелц жоспарлы, жсм1ст1 еткен — оным, ез гане деген от жалынды сушс- ПСШШЛ1К. «Жумыста белгш б!р жуйе, тэртш, бфкелш ыргак болмаса, одам мои шыкпайды»,— дейд1 Камыспай. 0з жу.мысыиыц жуйесш ол былай баяндады: ’ — Оттыкка шепт1 кешртш кеп салса, торпактар ток- меГплст жемей кояды. Ал, аз-азДан салып, такыл-такыл тамактандырса, мал шеп жеуге шабытты болады. Ертеде б1р малсак жтттщ астымдагы атын б1р тупде алты жерге аркандап оттататьшын б1лет!м едьм. Сол сыякты мен дс торпактардын, оттыгындагы шеб1н сеткес1не алты рет жа- налаймын. Кун кыска, туи ете узак айларда торпактар­ дын оттыгындагы шеп кунд13 ек! рет, тунде торт рет жаналанады. Оттыкта жеуден калган кыйынды шеп торпак астына тесек болады да, ал, жацадап салыиган жупар и1ст1 кек майса олардьщ алдына жацадап тартыл- гаи табак болады. Сейт1п торпактардыц алдындагы та- багы мен жанбасындагы тесег1 сетксс1не алты рет жаца- ланады. Тун карацгысында кармалап тамактану малга да колайсыз. Мен1ц фонарь шамдарым туги бойы торпак­ тардыц тебесшде жаркырап жанып турады. Кыстыгуш карамал астыныц ойлы-кырлы, шукыр бол - магы, оны калай тазартып, кандай куралмен кургату то- сипне байланысты. Кейб1реулер малыныц астыи курек- пен куреп тазартады. Колыидагы курен малдыц астын онып кетет1Н1н ескермейд!. Мен торпактыц астыи тазарту уш1н колыма курск устамаймын, сыргы колдаиамын. Ол сыргыны кайыц агаштан ек| жагыи имек, кецд1п'ие алпыс саптимстрдей кец ет1п, ез)м колдап жасадым. Сыргы, б1р1нш1деи, малдыц астын оймайды. Ек1нцпден, ецбект! 6И1МД1 етед|. Тамактануы тэрп'пт!, жатар орны жумсак, жайлы болумеи торпактардыц кереп тугелдснбсйд|. Малдыц от 104

оттайтын, уикы уйктайтьш орны ксл1сп болганмеи, су 1шет1н жер! ор! таза, эр{ кола илы болмаса, тек кутуден квшлдепдей иотиже шыкпайды. Ек! жуз алпыс торпактыи бор I не суды колдан жылы- тып беретш болсак, осы жумыстыц езше кеп адам ксрек болар ед1. Меи тек куш жамаи дегси торпактарды ра­ на колдан жылыткан сумей суарамын. Ал, куш жаксылар- дыц бор 1 ездер1 барып суды суаттан шшдк Суаттьщ ксц- Д1Г1 торпактардын. аузы сыярлыктай рана тар, узындыгы барлык торпак катар турып су иикендей узын болады. Тайганамас ушш суаттыц ериеуш балтамен шауып, ке- Дф-будыр стемш де кум сеуш тастаймын. 1ин шарпылы, кути жаксы бол ран сон, торпактар суат басыиа ойиактап барып, ойиактап кайтады. Таза ауада ойнап, 1штер1н суык су муздаткан тентектер келе-сала шепт1 апырып-жапырып сога бастайды. 1здегеш‘м1пц ез! осы болтан сон, мен то- беде дайын турран кок майсаны айырмен аламын да от- тыкка тастай туселйн, тастай тусем1*м. Камыспай карияныц осы бф «кок майсаны айырмен аламын да оттыкка тастай тусем!и, тастай тусемш» деген с©31 оныц кыс боны торпак куту жумысындагы ецбеп'гпн бфкелш ыргагын керсеткендей. Шоп байлыры — кеп б а й л ы к КаЬарлы кыста малый кар устше ойнактата б1лгсн Камыспайдыц жайдары жазда жаратылыстыц тег1н сый- лыгын толык пайдалана б]лет1нд1пие куманпйз болмасыи. «Жайлауды жаксы пайдаланбагаи малшы — оз кол- хозын кеп сыбагадап кур калдырады» — деп Топай кой- шы айткандай: «жылжый беру, унем! жылжый беру, жыл. жып журш, малды жая беру — жер бет!иен алтын теру» — дейд1 Камыспай карт. Малды сомы жайылым, шуйпн шепке жаюды тецсйтш асыл таппагандыктан Камыспай оны «жер бетшен алтын теру» дейд|. Камыс агацнын жер белнен терет!Н1 алтын емес, малдыц дсиес1не май, ст, сут болып журатын шоп. Ол шсшщ ез сезкмен айтканда «Шоп байлыгы — коп байлык». Камыспай карияныц бул соз1н баска малшылардыц козьмен карап, сез1мен айтсак, мыла магиа шыгады. Шоп байлырыи — сут байлыгы десе де болады. Ет бай- лыгы десе де болады, май байлыгы десе де болады. Май 134 195

байлыгынан кай байлык артык? Олардыц: «Шел шапсац кек шап, кок шапсан коп шап» дейтй-п де осыдаи. — Кек ш©пт1 шаппай, жердс калдыру — тоиналаран егп, майды, еугп далада калдырумеи тек,— дсп Ецбек Ер! Камыспай езшщ эцгшесш аяктады. Журттыц бор1 Камыспай аксакалдай ецбек стсе, жакыи болашактагы кыйсапсыз молшылыктар коз алдымызга елестей отырып, б!з де еез аягына нукте койдык. ; г' (

Рахметулла Райымк,улов КвКТЕМ ЖЫРЫ (Повестей уз’шдО 1 — ЕЬе, жаркыным-а)г, тындырып кантам, барлыгы дайын, деп кеткешд кайда? Кур колсьщ гой. Артынып, тартынып келе жаткан кешеттерпци кере алмай турмын. Эшейш бIр сылтау шыгар деген ем, дэл келдк Солай екен. Ия, жасыратыны калмады, кешет-мешет дегендер болмайтынына да кез жеттк Айтшы, жылы сез1 бар ма 031Н1Д, енд1п кызыгы сол болар, СфО? — Согып турганыц не? ©зщ айтты-айтпады калжыц- бас боп барасыц-ау! Жакында оке болатыныцмен де 1С1Ц ЖОК КОЙ ДеЙМ1Н? — Эрине, жуыкта эке болатыным да рас. Айбала ду- ниеге 61р адамды жетектеп келем деп отыр. «Калжыцбас» десен дей бер. Айналып келгенде ойлаганым сеш’ц пайдац. Кашан ед1, айтканым. Эие-М1не деумеи эл1 келе жатыр- сыц. Алам деп журген кел1*ншег1ц Актотымен уй болсац енд1п сен де булн болмаганмен жарты оке болатыидай жагдайга жеп'п калмас па ен? Даркан каркылдап кулд!. — Кулущ жаксы. КайтеГп'н, аркалангаи не кошетщ, не кыздан окелген жылы сез1ц жок. Эйтеу1р журс1Ц. Ты- нымыд да аз. Ал ез1М1з болсак алацсызбыз. Б1*раз тыцды тагы да копарып тастадык. Енд! б!рер куиде оган тукым да сеу1п улпрем13. Сонымен дол быйылдыц ©31нде жузде- ген гектар жаца жер косылып отыр. Ал сен ше?.. Ай, б|алмейм1Н... — Бор1 жаксы, Каргабек. Бфак, мегп тук бтрмей жур деп кайгыра бермей-ак кой. Кешет тс, ткпсссп кел'шшек 107

те болады. Орман алкабы да, колхоздыц жем1с бауы да I I жасалады. Уктын ба, достым? — Ай, кайдам. Сайып келгенде уйленущ, тшт1 убфЛ1- шубфЛ! болуын да кыйын норсе емес-ау! Бфак орман ал- кабы да, желис бауы да болады деущнен каупш бар. Ва- сында агаш егу звеносыиьщ бастыгы болсын деп даурык- каиныц бф! ез1м едш. Сфэ, журт алдында уятты боп калмасам жарар едк ©йткеш уакыт дегеи ешкшнщ де райына карамайды. Кектем дегенйцз ертен. жылт етш ете шыкса, жер бетшде когерш тургаи б!р тал агаш кершбесе елге керсетер сонда не бет калады? «Койындар, шула- мандар, Даркан армиядаи быйыл рана келш ед1, шаруа- шылык мэселелерше ЭЛ1 тусшш жетпей жатыр. Тары да 01 р жыл куте турайык!» дейм1*з бе? — Дей коймассыц, достым, уялмассыц да, кудштенбе де. Кер де тур. Жер бетшде э, демей-ак жас араштар жай- калады. Аудан мен ауыл арасыида боска тепектеп журге- М1н жок. Сен айдап койган жер менде де дайын. Рас, Актотымеи бфге кетт’ьм. Ол мал шаруашылыры озаттары- ньщ аудандык слетше шакырылган. Мен болсам кошет алу мэселесш шешу ушш бардым. Бул тез б1те коятын жумыс емес. Тусшдщ бе? Слет ертен. бичуй. Ойымда тек желеу рана болса, анау деп, мынау деп бугш де сонда калып койран болар ем. Олай етпегеишд! керш турсыц гой. — Жэ, Жарыс сез ашпай-ак кояйык. «Курган касын ауыз жыртар» деген. Пакты 1стеи кейш болсыи. — Сол дурыс. Екеу! бетен сезге келген жок. 0з беттерщен журе бердк Ауданга барып, 031* кейш келе жаткан Дарканга Кар­ габектщ жанагы сездер1 аса катты батты. «Шыны ма, ол- де ойыны ма» — деп ойлады ншнен. «Менщ карал жат- паганымды бшедк Актотымеи кандай екешмд! ез! меи Айбаладан артык тусшстш т\\\\У\\ жан жогын жасыра ал­ майды. Ендеше, бунысы иеа? Оныц кай с©31 бул?» Даркан налай деп багаларын—тпт окпелерш де, элдс ешкандай кец1л белмей кете берерш де бьлмедк Сез жу- зшде берген уоделер 1 кеп болганымсн 1с жузшде узыи аркау, кецтусауга салыиатыи ауданныц кызметкерлерй-пн тур1 бугшп. Кунде бф турл! уэде. «Ертен кел, келеа куги хабар ал» дейдй Айткан куш барсац тары бф желеу да­ йын. «Питомник жок. Кешеттер оз!р емес, ана агаш, мына 193

агаш жетпсид1» дегт согады. «Соныц бэрше мен жауаптьг- мын ба? Сырынды тусшед1 деген Каргабектщ сездер! жа- нагы. Ол осылай мужш жатканда Кесебайдаи не кайыр? «Сеи-ак тынымымды кетфдщ, сау басыма сауданы сатып алган екенмш гой!»—деп байбалам салмасыиа кш кепки. Сонда меш'ц кушп-шст жургешм кш ушш? Жазыгым колхоздыц жем!С бауы болсып, жел жайлаган далада кеу- дес1*н кекке созып, керкшен кецкл куршын капдыргаи агаш 0СС1Н дегешм бе!».. ...Осылай ез кыялымен ©31 болып, алдагы кундерд1 кез алдыиа елестетш кележаткан Даркан уГпне жакындап калганын бф-ак сездк Оиын ойы ушне емес, эуел1 колхоз кецсесше, одан сон звено участопнде 1степ жаткан адам- дарга бару едк Жанбыр мужш, сырткы сыйпатын кетфгсн уш кезше жылы ушырап кетп. Эл1 туши тастап, жапырак атпаган, бфак, бетеи агаштардан элдекайда узын ек1 ак кайыц кырымнан кел мундалагаидай. Бул екеу! Даркан- нын Т1ПТ1 сэби куншде отыргызган агаштары едк Казф ек1* К1С1Н1Ц кушагы зорга жететш ион болтан. Корасына таянып келгеиде рана оуел1 кенсеге сокпай болмайтыны есше туей. Атынын басын бурып, солай ка­ рай кегп. «Машинасыз болмайды. Ертец кешке дейш ка- лайда жетюзш алу керек. Бфак, Косебай не дер екен. Та­ ры 61 р булданады рой. Оран салса асырудыц, бул унпн онша куйш-шсудщ кереп жок». Даркам енд! 1шшен Кэсе- баймен сейлесш келедк «Ол кенбегенмен Ержан бар гой. Кошеттерд1 ертец жетк1зу керектшш ол еатсе болды, де- реу-ак мэселе оцына шеилледк..» Колхоз кецсесшде Косебайдыц жалгыз 031 гаиа.отыр екен. Атын какпа аузына байлап шрт келген Даркаиды К6Ц1ЛС13 карсы алды. — Ия, багбан жолдас, не жацалык алып келдщ? — дед1. Кешеттерд! ертец а л атын — Жацалыгым аз емес. болдым,—дед1 Даркан бурышка таяу тургаи орьшдыкка отыра берш. — Ертец дсйс1ц бе? — Ия, ертец. — Шынында да жаман емес екен,— дед| Коссоай жы- лы шырай берш.—Сешц дауыц да бггугс айналгаи екен! Даркан жымыйып кулд1 де: — Бггпей тур-ау,— деп Кесебайдыц бетше тура ка­ рады. 199

— Ол калан болгандагысы? ! — Жетюзу ушш келпс керек. ! — КвЛ1к? Оныц кыйын мэселе. — Кел1к болганда анау-мынау емес, машинасыз жет- К13у КЫЙЫН. — Ой, карагым-ай, ецешщ кец-ау взщшц!—дел Кесебей терт карады. — Амял жок. Машинасыз жетшзе алыаймыз. 0г13 арбамен аяцдасак, келш жеткенше куратып аламыз. Кесебай орнынан турды да жайымен олай-былай журс бастады. Оныц жап-жака кара былрары етт сыцыр-сы- кыр етедй Бейне «сен мсшц етшмшц сыкырларан даусыи есггемюн» дегендей ол салмакпен козгалады. Солай жу- рш каракек шугадан ттлген, иие-жштеи жаца шыккаи галифе шалбарыныц калтасынан папирос алып тартты. Шалбары тустес гимнастеркасыньщ сыртынан бостау етт жалпак, онысы да ур жаца, белдж буыныпты. Белдшшщ жылтырауык сэры жез ориаткан тогасына жакын жерК нен ек1 колын бфдей айкастыра еткЫп алып керше ба- сады, аузына тттегеи папиросын бурк-бурк етюзедк БIр кезде «енд! керш болтан шыгарсыц» дегендей орнына отыра бер!п: — Олай болса, эз1'рше тура турсын. Егш егу мэселе- сш б1р ыцгайлап алайык. Каргабектщ бригадасына келпс кажет боп калып журер. Тын, жерд1 игеру деген бэршен кымбатырак. Оныц ор кун, ор сагаты алтын дан гой. Ал агаш егу, орман-сорман жайын соиан соц коре жатар- мыз,— дед1 кургак дауыспен. Дарканныц жолда келе жатып ойлаганы дал келдк Сез бггп. Косебаймен будаи эр! сейлесудщ бэркбф пай- дасыз екенш ол ура койды. 1шшеи: «Ержанга бармай шеиплмейтш болды» деп, отырган орнынан жайлап тура бергенде Ержанныц оз1 к!рIп келдк Дарканды корген Ержан бетеншц бэрш умыткаидай, оныц не бтрш кайтканын сурай бастады. Даркан оран бес-алты ауыз созбеп баяндап бердк — Жаксы болгаи екен. Ертец калайда жеткЫп алу керек. Немей? — деп Кесебай Ержанга шукшыя карады. — Эр„ине, машина.мен. Олай болмас-а куратып аламыз. Кесебай ундсгеп жок. Оныц ашуланганып тужлген кабагынаи емес, колындагы папиросын усп-устше сорып, уйд1ц 1Ш1п кокала туманна айналдыра шылымныц кал- 200