กรกนก ตั้งจิตมั่น

อันดับอะเพยี เลส (Apiales) วงศ%ผักชี หรอื วงศ%อะเพียซอี ี (Apiaceae) ลักษณะวิสัย : ไมJลJมลุก ลำตJนกลวง มีร-องตามยาวหลายแนว เห็นขJอปลJองชัดเจน ทุกส-วนของ พืชมกี ล่ินน้ำมันหอมระเหย ใบ : ใบประกอบแบบขนนก หรอื แบบน้วิ มือ ขอบใบหยักเวJาเป9นแฉกรปู ฝ~ามอื กJานใบยาวมีลักษณะเป9นสามเหล่ยี มและเปน9 รอ- ง โคนใบแผน- เปน9 กาบหJุมลำตJน ดอก : ดอกช-อแบบซ่ีร-ม หรือช-อซ่ีร-มเชิงประกอบ แต-ละช-อซี่ร-มมีใบประดับรองรับเป9น วง เรียก วงใบประดับ และวงใบประดับรองรับช-อซี่ร-มย-อย เรียก วงใบประดับ ย-อย ดอกย-อยมีขนาดเล็ก ดอกสมบูรณEเพศ สมมาตรตามรัศมี ยกเวนJ ดอกย-อยท่ี อย-ูรอบนอกสมมาตรดJานขJาง มีกลีบเล้ียง 5 กลีบ แยกกัน ขนาดเล็ก กลีบดอก 5 กลีบ แยกกัน ตดิ เรียงสลับกบั กลบี เลยี้ ง ร-วงเรว็ ดอกตูมจะมวJ นงออัดกัน กลีบหยกั เวาJ เปน9 2 ลอน กลบี ของดอกยอ- ยดาJ นนอกช-อมกั ไมเ- ทา- กัน เกสรเพศผJู : มี 5 อนั กJานชูอบั เรณแู ยก เรียงอยรู- ะหว-างกลบี ดอก อบั เรณแู ตกตามยาว มจี านต-อมน้ำหวาน เกสรเพศเมีย : มี 2 คารEเพลเชื่อมกัน มี 2 หJอง แต-ละหJองมี 1 ออวุล พลาเซนตารอบแกนร-วม หรือพลาเซนตาท่ียอด รังไข-ใตJวงกลีบ กJานเกสร 2 อัน แยกกัน ติดอยู-บนฐาน กJานเกสรทพ่ี องออกเป9นกระเปาะ ผล : ผลแยกแลวJ แตก แต-ละผลทแ่ี ยกเรยี กว-า ซีกผลแบบผกั ชี เมล็ด : มีขนาดเล็ก ลกั ษณะเป9นครึง่ วงกลม มเี อนโดสเป`รEม มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พืชวงศEนี้กระจายอย-ูทั่วโลก แต-มีมากทางตอนเหนือและตะวันตกของเอเชีย ทางเหนือของ ยุโรปและแอฟริกา ตัวอย-างท่ีพบในประเทศไทยไดJแก- ผกั ชี Coriandrum sativum L. (ภาพประกอบที่ 8.16ก) ผักชฝี รง่ั Eryngium foetidum L. (ภาพประกอบท่ี 8.16ข) บัวบก Centella asiatica (L.) Urb. แครอท Daucus carota L. ผักชลี อJ ม Oenanthe javanica (Blume) DC. ยหี่ รา- Cuminum cyminum L. พืชวงศEน้ีหลายชนิดใชJแต-งอาหารใหJมีกล่ินหอม เช-น ผักชี ผักชีฝรั่ง ผักชีลJอม นอกจากน้ีเมล็ด ของพืชบางชนิดใชJเป9นเครื่องเทศไดJ เช-น ผักชี ยี่หร-า ส-วนตJนบัวบก นิยมใชJใบมารับประทานเป9นผักเคียง หรอื เป9นสมนุ ไพร ช-วยแกปJ วดเมือ่ ย รJอนใน ชำ้ ใน ตJนแครอท นยิ มรับประทานรากสะสมอาหาร 220

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอนั ดับแอสเทอราเลส (Asterales) วงศ%ทานตะวนั หรือวงศ%แอสเทอเรซอี ี (Asteraceae) ลกั ษณะวิสัย : ไมJลJมลกุ ไมJพ-ุม หรอื ไมยJ นื ตJน บางชนดิ มีน้ำยางขาว บางชนดิ เป9นพชื มกี ลนิ่ สว- นทอ่ี ยูเ- หนือดินมักมขี นออ- นปกคลุม ใบ : ใบเดยี่ ว หรือใบประกอบรปู ขนนก ขอบใบหยกั หรือเวาJ ตื้น เวJาลกึ หรอื เปน9 จกั ฟuนเลอื่ ย ไม-มีหูใบ ใบเรยี งสลบั หรอื เรยี งตรงขJาม หรอื เป9นกระจุกใกลJผิวดนิ ดอก : ดอกชอ- แบบชอ- กระจกุ แนน- มวี งใบประดบั รองรบั ชอ- ดอก วงใบประดบั ติดทน ดอกย-อยมีขนาดเลก็ ดอกสมบรู ณเE พศ หรือแยกเพศ สมมาตรรศั มี หรอื สมมาตร ดJานขาJ ง กลีบเลย้ี ง 5 กลีบ มกั แปรสภาพไปเป9นเสนJ ขนนมุ- อย-างละเอียดท่ี เรียกว-าเเพปพัส (pappus) ตดิ ทน ฐานกลบี อาจแยกกนั หรอื เช่อื มกัน กลบี ดอก 5 กลบี เชือ่ มตดิ กันทีฐ่ านเป9นหลอด ปลายกลบี แยกและแผเ- ป9นแผน- แบง- ไดเJ ปน9 2 ส-วนคือ -ดอกยอ- ยวงใน เปน9 ดอกท่มี ีกลบี ดอก 5 เชือ่ มตดิ กนั เป9นหลอด แตป- ลาย กลีบสั้น มกั เกิดบริเวณรอบศนู ยกE ลางของช-อดอกและมกั เปน9 ดอกเพศผJู -ดอกย-อยวงนอก เป9นดอกทีม่ ีกลบี ดอก 5 เช่อื มตดิ กันทฐ่ี าน เป9นหลอด ส้ัน ๆ ปลายกลบี จะเชือ่ มติดกันเป9นแผ-นแบนโคJงเหมือนแผ-นลนิ้ จึงเรียกดอกรูป ล้นิ มักเกดิ บรเิ วณรอบนอกของชอ- ดอกหรือเกิดทัง้ ช-อดอกและมักเปน9 ดอกเพศเมีย หรือดอกไรJเพศ อย-างไรกต็ ามพชื บางชนดิ อาจพบดอกแบบใดแบบหน่ึงเท-านั้น เชน- มแี ต- ดอกวงในทงั้ หมด หรอื ดอกวงนอกทง้ั หมด เกสรเพศผJู : มี 5 อัน แยกหรือเช่ือมติดกนั ตดิ บนหลอดกลีบดอก เรยี งสลับกับกลีบดอก อับเรณูแตกตามยาว บางชนดิ อาจมีรยางคทE ี่ปลายยอด เกสรเพศเมยี : มี 2 คารเE พลเชือ่ มกัน มี 1 หJอง แตล- ะหอJ งมี 1 ออวุล พลาเซนตาท่ฐี าน รังไข-เหนือวงกลบี กาJ นเกสร 1 อัน ปลายแยกเปน9 2 แฉก ผล : ผลแหJงเมลด็ ล-อน อาจมีขนแพปพสั ตดิ อย-ู เมลด็ : มี 1 เมล็ด ขนาดใหญ- ไมม- เี อนโดสเป`รEม 221

พืชวงศนE ม้ี ีกระจายท่วั โลก ขึน้ ไดJทกุ สภาพภูมอิ ากาศ แต-พบมากในเขตรอJ น ตัวอย-างทพ่ี บใน ประเทศไทยไดJแก- ทานตะวัน Helianthus annuus L. (ภาพประกอบที่ 8.16ค) กระดุมทองเลื้อย Sphagneticola trilobata (L.) Pruski (ภาพประกอบท่ี 8.16ง) ตีนต∂ุกแก Tridax procumbens L. (ภาพประกอบที่ 8.16จ) มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ดาวเรอื ง Tagetes patula L. หมอนJอย Vernonia cinerea (L.) Less. หนาดใหญ- Blumea balsamifera (L.) DC. โดไ- มร- Jลู Jม Elephantopus scaber L. ผกั คราด Acmella oleracea (L.) R.K.Jansen ผักแครด Synedrella nodiflora (L.) Gaertn. เยอบรี า Gerbera jamesonii Bolus ex Hook.f. ดาวกระจาย Cosmos caudatus Kunth เบญจมาศ Chrysanthemum morifolium Ramat. คำยอด Youngia japonica (L.) DC. สาบเสือ Chromolaena odorata (L.) R.M.King & H.Rob. (ภาพประกอบที่ 8.16ฉ) พืชวงศEนี้บางชนิดเป9นไมJประดับ เช-น ทานตะวัน ดาวเรือง เยอบีรา ดาวกระจาย เบญจมาศ บางชนิดเป9นวัชพืช เช-น กระดุมทองเล้ือย ตีนต∂ุกแก หมอนJอย คำยอด สาบเสือ อย-างไรก็ตามตJนสาบเสือยัง สามารถใชJใบเป9นสมุนไพร ช-วยหJามเลือด ส-วนพืชสมุนไพรอ่ืน ๆ เช-น หนาดใหญ- ใชJในสตรีหลังคลอด ช-วย ใหJมดลูกเขJาอ-ูเร็วขึ้น ตJนโด-ไม-รJูลJม ใชJแกJปวดเมื่อย แกJไขJ ไอ บำรุงกำลัง (Tangjitman, 2014) ตJนผักคราด นิยมใชJใบรับประทานเป9นผักสดแกลJมกับอาหารคาวเพื่อช-วยดับกล่ินและช-วยเพิ่มรสชาติ ส-วนยอดอ-อนและ ดอกอ-อนใชJลวกรบั ประทานกับน้ำพริก 222

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 8.16 ตัวอยา- งพชื วงศEผักชี (ก-ข) และวงศทE านตะวนั (ค-ฉ) ก. ผกั ชี (Coriandrum sativum L.); ข. ผักชีฝรงั่ (Eryngium foetidum L.); ค. ทานตะวนั (Helianthus annuus L.); ง. กระดมุ ทองเลอ้ื ย (Sphagneticola trilobata (L.) Pruski); จ. ตนี ตุ∂กแก (Tridax procumbens L.); ฉ. สาบเสอื (Chromolaena odorata (L.) R.M.King & H.Rob.) 223

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงบทสรปุ พืชใบเล้ียงค-ูแต-ละชนิดมีลักษณะที่แตกต-างกัน โดยจะมากหรือนJอยขึ้นอยู-กับความใกลJชิดใน ระดับพันธุกรรม แต-ความแตกที่ชัดเจนของพืชแต-ละชนิดคือ ลักษณะของดอก หรืออวัยวะสืบพันธุE นักพฤกษศาสตรEจึงนิยมใชJในการจัดจำแนกชนิดของพืช นอกจากน้ีพืชยังมีความแตกต-างทางโครงสรJางอื่น เช-น ใบ ลำตJน เปลือก หรือผล อย-างไรก็ตามพืชใบเลี้ยงคู-หลายชนิดที่กระจายอยู-ตามแหล-งธรรมชาติ เป9นแหล-งทรัพยากรอันมีค-าต-อมนุษยE โดยสามารถนำมาเป9นอาหาร ยาสมุนไพร เครื่องนุ-งห-ม นำมาใชJใน การก-อสรJาง ปลูกเป9นไมJดอก ไมJประดับ และปลูกเป9นพืชเศรษฐกิจ มนุษยEจึงควรใชJทรัพยากรพืชอย-าง เหมาะสม ควรอนุรักษหE รอื ปลกู ทดแทนพชื ทใ่ี ชJประโยชนEนน้ั เพ่อื ใหJลกู หลานสามารถนำไปใชJไดอJ ยา- งยงั่ ยืน คำถามทบทวน 1. พชื ใบเลย้ี งคูแ- ละพชื ใบเลย้ี งเด่ียวมลี ักษณะที่แตกต-างกนั อยา- งไร 2. จงบอกชือ่ วงศEของพชื ใบเลี้ยงคู-มา 5 วงศE พรJอมยกตวั อยา- งพชื ในวงศEนัน้ 3. จงบอกชอ่ื วิทยาศาสตรขE องพืชใบเล้ยี งคทู- ที่ า- นรJจู กั และพบในทอJ งถ่ินมา 10 ชนิด 4. พืชในวงศถE ่ัว (Fabaceae) มกี ารจัดจำแนกเปน9 3 วงศยE -อย ไดแJ ก-อะไรบาJ ง และใชลJ กั ษณะใด เปน9 เกณฑใE นการจัดจำแนก 5. ลักษณะของพชื ในวงศทE านตะวนั (Asteraceae) เป9นอย-างไร เอกสารอhางอิง กรกนก ตั้งจิตมั่น. (2560). พฤกษศาสตรEพื้นบJานของชาวกะเหร่ียง หมู-บJานหJวยนํ้าหนัก ตำบลตะนาวศรี อำเภอสวนผง้ึ จงั หวดั ราชบุร.ี วารสารพฤกษศาสตร%ไทย, 9(2), 223-233. ก-องกานดา ชยามฤต และ วรดลตE แจม- จำรญู . (2559). คม^ู อื จำแนกพรรณไม.[ กรงุ เทพฯ : สทิ ธิโชค พริ้นตง้ิ . พเยาวE อินทสุวรรณ. (2548). อนกุ รมวิธานพชื (Plant taxonomy). สงขลา : มหาวิทยาลยั ทกั ษณิ . Brophy, J.J., ศิรนิ ันทE ทบั ทมิ เทศ, ทรรศนียE กิติรัตนตE ระการ, และ ชูจติ ร อนั ตโชค. (2545). น้ำมนั หอม ระเหยจากใบเสมด็ . การประชมุ วิชาการปÉาไม[ ประจำป3 2545, 304-313. Chaisri, P., and Laoprom, N. (2016.) Antioxidant properties and total phenolic content of selected traditional Thai medicinal plants. Thai pharmaceutical and health science journal, 12(1), 10-18. Chang, J.M., Hwang, S.J., Kuo, H.T., Tsai, J.C., Guh, J.Y., and Chen, H.C. (2000). Fatal outcome after ingestion of star fruit (Averrhoa carambola) in uremic patients. The American journal of kidney diseases, 35(2), 189-193. 224

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงGopalakrishnan, L., Devarai, K.D., and Kumar, S. (2016). Moringa oleifera: A review on nutritive importance and its medicinal application. Food science and human wellness, 5(2), 49-56. Kumar, D., Kumar, S., Gupta, J., Arya, R., and Gupta, A. (2011). A review on chemical and biological properties of Cayratia trifolia Linn. (Vitaceae). Pharmacognosy review, 5(10), 184–188. Mahmood, N. D., Nasir, N. L. M., Rofiee, M. S., Tohid, S. F. M., Ching, S. M., The, L. K., Salleh, M. Z., and Zakaria, Z. A. (2014). Muntingia calabura: A review of its traditional uses, chemical properties, and pharmacological observations. Pharmaceutical biology, 52(12), 1598-1623. Tangjitman, K. (2014). Vulnerability prediction of medicinal plants used by Karen people in Chiang Mai province to climatic change using species distribution model. Doctoral thesis. Chiang Mai: Chiang Mai University. Tangjitman,K., Wongsawad, C., Winijchaiyanan, P., Sukkho, T., Kamwong, K., Pongamornkul, W. and Trisonthi, C., (2013). Traditional knowledge on medicinal plant of the Karen in northern Thailand: A comparative study. Journal of ethnopharmacology, 150(2), 232-243. 225

226 มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏหม่บู า้ นจอมบงึ

บทที่ 9 พชื ใบเลย้ี งเดยี่ ว พืชใบเลี้ยงเด่ียวเป3นพืชดอกที่มีความสำคัญอย?างย่ิงกลุ?มหนึ่ง ครอบครองพื้นที่ส?วนใหญ?ของพ้ืนโลก มีประมาณ 60,000 ชนิด มีความสำคัญอย?างยิ่งต?อมนุษยN โดยเป3นอาหารหลัก มีความสำคัญในดOาน การเกษตร เศรษฐกิจ อย?างไรก็ตามพบพืชใบเลี้ยงเด่ียวจำนวนมากเป3นวัชพืช ในการศึกษาหมวดหมู?ของพืช ใบเลยี้ งเด่ียว มกั ศกึ ษาในระดับวงศN โดยมลี กั ษณะทางสัณฐานวทิ ยาทแ่ี ตกตา? งกันในพชื แตล? ะวงศN ในบทน้ีจะ กลา? วถึงพชื ใบเลีย้ งเด่ียวบางอนั ดบั และบางวงศทN พี่ บในทOองถนิ่ ของประเทศไทย ดังตอ? ไปนี้ มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง อนั ดบั อะลสิ มาทาเลส (Alismales) วงศ%ขาเขียด หรอื วงศ%อะลิสมาทาซีอี (Alismataceae) ลกั ษณะวสิ ยั : พืชลOมลกุ อายุปYเดยี ว หรอื หลายปY อาศยั ในพนื้ ท่ชี น้ื แฉะ มีเหงOาใตOดิน มยี างขาว ใบ : ใบเดี่ยว ออกบริเวณโคนตOนหรือลำตOน ขอบใบเรียบ หรือเป3นคล่ืน ใบรูปแถบ รูปใบหอก รูปหัวลูกศร หรือรูปไข? กOานใบยาว กลม หรือสามเหลี่ยม ไม?มีหูใบ ใบเรียงสลับ หรอื เปน3 กระจกุ เรียบรอบลำตนO ดอก : ดอกช?อแบบกระจะ ช?อแยกแขนง หรือช?อซ่ีร?ม มีใบประดับรองรับ กOานดอกโดด ชขู ้นึ เหนอื น้ำ ดอกสมบูรณเN พศหรอื แยกเพศ สมมาตรตามรัศมี มีกลบี เล้ียง 3 กลบี แยกกนั และตดิ ทน กลีบดอก 3 กลีบ แยกกัน ร?วงง?าย เกสรเพศผOู : มี 6-จำนวนมากกวา? เกสรเพศผูOทอ่ี ยู?วงนอกมักเป3นหมนั กาO นชูอบั เรณแู บน อบั เรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมีย : มี 6-จำนวนมาก แยกกันหรือเช่ือมกันที่ฐาน มี 1 หOองต?อ 1 คารNเพล ออวุลมี จำนวนมาก พลาเซนตาท่ีฐาน รงั ไข?เหนือวงกลีบ ผล : ผลแหงO เมล็ดลอ? น เมล็ด : มี 1-จำนวนมาก ไมม? เี อนโดสเปร` Nม พืชวงศNน้ีกระจายอยู?ในเขตอบอุ?นในทวีปเอเชีย ยุโรป และอเมริกาเขตรOอน ตัวอย?างที่พบใน ประเทศไทยไดแO ก? ขาเขยี ด Sagittaria sagittifolia L. แอรโN รวNเฮด S. montevidensis Cham. & Schltdl. อะเมซอนใบกลม Echinodorus cordifolius (L.) Griseb. (ภาพประกอบท่ี 9.1ก) หญาO กองลอย Alisma plantago-aquatica L. พืชวงศนN ี้ส?วนใหญใ? ชเO ปน3 ไมปO ระดบั ในบ?อ บงึ สวนนำ้ ตูOปลา หรอื ในกระถาง 227

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงวงศ%บุก หรือวงศ%อะราซอี ี (Araceae) ลกั ษณะวสิ ยั : ไมลO มO ลกุ หรอื ไมOพม?ุ หรือไมเO ลอ้ื ย อาจมีหรือไม?มเี หงาO หรอื หวั สะสมอาหาร บางชนิดขนึ้ ในน้ำ ใบ : ใบเดี่ยว หรือใบประกอบ ส?วนมากใบออกเป3นกระจุกท่ีโคนตOน บางชนิดใบเรียง สลับบนลำตนO โคนกาO นใบแผ?เป3นกาบหมุO ลำตOน ดอก : ดอกช?อแบบช?อเชิงลดมีกาบ ดอกย?อยมีขนาดเล็กและมีจำนวนมาก มีใบประดับ ขนาดใหญ? ดอกสมบูรณNเพศ หรือแยกเพศร?วมตOน โดยดอกเพศเมียมักอยู? ดOานล?างของช?อดอก ดอกเพศผูOอย?ูตรงกลางหรือปลายช?อดอก สมมาตรตามรัศมี ดอกสมบูรณเN พศมีกลบี รวมเปน3 กาบเล็ก ๆ 4-6 กลบี แยกกัน หรอื เชอ่ื มกัน ดอกแยกเพศไมม? กี ลีบรวม เกสรเพศผูO : มี 4 หรือ 6 อนั กOานชอู บั เรณูแยกกัน หรือเชื่อมกัน อยู?ระหวา? งกลีบดอก อับเรณูแตกตามยาว หรือแตกตามช?องตรงปลาย อาจมีเกสรเป3นหมันในดอก สมบรู ณเN พศ เกสรเพศเมีย : มี 1 หรือหลายคารNเพลเช่ือมกัน มี 1 หOอง หรือจำนวนมาก แต?ละหOองมีออวุล 1-จำนวนมาก พลาเซนตารอบแกนร?วม พลาเซนตาท่ียอด พลาเซนตาที่ฐาน หรอื พลาเซนตาตามแนวตะเข็บ รังไข?เหนือวงกลีบ ผล : ผลมเี น้อื หลายเมลด็ เมลด็ : มี 1 หรือจำนวนมาก ขนาดเลก็ มีหรือไมม? เี อนโดสเป`รNม พืชวงศNนก้ี ระจายอยใ?ู นเขตรOอนหรือใกลOเขตรOอน ตัวอยา? งที่พบในประเทศไทยไดแO ก? หนาO วัว Anthurium andraeanum Linden ex André เผอื ก Colocasia esculenta (L.) Schott ผักหนาม Lasia spinosa (L.) Thwaites (ภาพประกอบที่ 9.1ข) บกุ Amorphophallus paeoniifolius (Dennst.) Nicolson บุกคางคก A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson อฉี อก A. harmandii Engl. & Gehrm. (ภาพประกอบท่ี 9.1ค) จอก Pistia stratiotes L. สาวนอO ยประแปÜง Dieffenbachia seguine (Jacq.) Schott โหรา Aglaonema ovatum Engl. พืชวงศNน้ีบางชนิดเป3นพืชอาหาร เช?น เผือก โดยนำลำตOนใตOดินมาประกอบอาหารทั้งคาวและ หวาน ตOนผักหนาม นำยอดอ?อน ใบอ?อน และดอกอ?อนมาประกอบอาหาร บางชนิดเป3นไมOประดับ เช?น หนOาวัว สาวนOอยประแปÜง ส?วนตOนจอก นยิ มปลกู ประดบั ไวOในอ?างปลา เป3นที่หลบกำบงั ใหOกบั ลูกปลาไดO 228

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอันดับไดออสโคเรียเลส (Dioscoreales) วงศ%กลอย หรอื วงศ%ไดออสโคเรียซอี ี (Dioscoreaceae) ลักษณะวิสัย : ไมOลOมลกุ ไมOเล้ือย หรือไมพO มุ? มีลำตนO ใตOดนิ เปน3 เหงOา หรอื หัวแบบมันฝรง่ั ใบ : ใบเด่ยี ว ขอบใบเรียบ ใบรูปหัวใจ หรอื รูปลูกศร หรือเปน3 แผ?นกางคลาO ยฝäามือ โดยหยกั เปน3 3-7 แฉก มหี ใู บรว? งง?าย ใบเรียงสลบั เรียงตรงขาO ม หรอื เรยี ง วงรอบ ดอก : ดอกช?อแบบแยกแขนง ช?อกระจะ ช?อเชิงลด ช?อกระจุกดOานเดียว หรือลดรูปเป3น ดอกเดย่ี ว ดอกย?อยมีขนาดเลก็ ดอกแยกเพศต?างตนO หรือดอกสมบูรณเN พศ กลบี รวมมี 6 กลบี เรยี งเปน3 2 วง ๆ ละ 3 กลบี ลักษณะคลาO ยกลีบเลีย้ ง เกสรเพศผOู : มี 3 หรอื 6 อัน กOานชอู ับเรณแู ยก หรอื เช่อื มตดิ กันทฐี่ าน อับเรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมยี : มี 3 คารNเพลเช่ือมกัน มี 3 หOอง แต?ละหOองมี 2 ออวุล พลาเซนตารอบแกนร?วม รงั ไขใ? ตวO งกลบี ผล : ผลแหงO แตก ผวิ ดาO นนอกแผอ? อกเป3นปYก 3 ปกY เมล็ด : มีจำนวนมาก มักมปี กY มเี อนโดสเปร` Nม พชื วงศNน้ีสว? นใหญ?กระจายอย?ูในเขตรOอนหรอื ใกลเO ขตรอO น ตวั อยา? งทพ่ี บในประเทศไทยเช?น มันเสา Dioscorea alata L. กลอย D. hispida L. มนั มือเสือ D. esculenta (Lour.) Burkill วา? นพระฉิม D. bulbifera L. ลำตOนใตOดินของพืชวงศNนี้นิยมนำมาประกอบอาหารทั้งคาวและหวาน อย?างไรก็ตามตOนกลอย ก?อนนำลำตOนใตOดินมารับประทานตOองลOางสารไดออสคอรีน (dioscorine) ออกใหOหมด โดยการโดยปอก เปลอื กทงิ้ แลOวหน่ั เป3นแผน? บาง ๆ แลOวนำไปแช?ทงิ้ ไวOใหนO ้ำไหลผา? น จึงจะรับประทานไดO 229

อันดบั แพนดานาเลส (Pandanales) วงศ%เตย หรอื วงศ%แพนดานาซอี ี (Pandanaceae) ลักษณะวิสัย : ไมOพุ?ม ไมOตOน หรือไมOเล้ือยมีเน้ือไมO อายุหลายปY ลำตOนมีรอยแผลใบหลุดร?วงเรียง เป3นแถวเดียว แตกก่ิงดOานขOาง มรี ากค้ำจนุ ใบ : ใบเดี่ยว ขนาดใหญ? ยาว กลางใบเป3นร?อง ปลายใบมีหนามแหลมแข็ง ใบรูปแถบ ขอบใบและเสนO กลางใบดาO นลา? งมีหนาม ไมม? กี าO นใบ โคนใบแผ?เป3นกาบหุOมลำตOน ดอก : ดอกช?อเชิงลด หรือช?อซ่ีร?มอัดแน?น ดอกย?อยมีขนาดเล็ก ใบประดับดOานล?าง คลOายใบ ใบประดับดOานบนมีหลายสี ดอกแยกเพศต?างตOน ไม?มีกลีบเลี้ยงและ กลบี ดอก เกสรเพศผOู : มจี ำนวนมาก กาO นชอู ับเรณูแยกหรือเชื่อมติดกนั อับเรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมยี : มีคารNเพล 1-จำนวนมาก เช่อื มติดกัน มหี Oองจำนวนมาก แตล? ะหอO งมอี อวลุ 1-จำนวนมาก ไม?มีกOานเกสร พลาเซนตาที่ฐาน หรือพลาเซนตาตามแนวตะเข็บ รงั ไข?เหนอื วงกลบี ผล : ผลมเี น้อื หลายเมล็ด หรือผลเมล็ดเดียว เจรญิ ตดิ กนั เป3นผลกล?มุ ขนาดใหญ? กลม รี เม่ือผลสุกมีสแี ดง เมลด็ : เมล็ดแข็ง มีเอนโดสเป`รมN มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พืชวงศNน้ีกระจายอยู?ในเขตรOอนของทวีปอเมริกา เอเชีย และแอฟริกา ตัวอย?างที่พบใน ประเทศไทยไดOแก? เตยหอม Pandanus amaryllifolius Roxb. (ภาพประกอบท่ี 9.1ง) เตยทะเล P. odorifer (Forssk.) Kuntze การะเกด P. tectorius Blume. ลำเจยี ก P. odoratissimus L.f. พืชวงศNนี้บางชนิดใชOแต?งกลิ่น หรือทำสีผสมอาหาร เช?น เตยหอม โดยคั้นน้ำจากใบมาผสมใน ของหวาน ขนม นอกจากนี้ชาวสวนมะพรOาวน้ำหอมในจังหวัดราชบุรี นิยมปลูกตOนเตยหอมไวOในสวน มะพรOาว เพราะมีความเชื่อว?าจะทำใหOน้ำมะพรOาวมีกล่ินหอมคลOายใบเตย พืชบางชนิดใชOปลูกประดับ เช?น ลำเจียก เตยทะเล และสามารถนำใบใชสO านเป3นเสอ่ื และเคร่ืองใชปO ระเภทจักสานไดO 230

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอนั ดับลิเลียเลส (Liliales) วงศ%แตรวง หรอื วงศ%ลเิ ลียซอี ี (Liliaceae) ลักษณะวิสัย : ไมOลOมลุก หรือไมOพุ?มเน้ืออ?อนขนาดเล็ก มีลำตOนใตOดินแบบเหงOา แบบหัวเผือก หรือแบบหวั หอม หรือมลี ำตนO เหนอื ดนิ ลำตOนต้ังตรง ไมแ? ตกกิง่ ใบ : ใบเด่ียว เรยี งแบบสลบั เรยี งวงรอบ หรอื เรียงกระจกุ แน?นบริเวณโคนตนO ไม?มกี Oานใบ โคนใบแผเ? ปน3 กาบหOุมลำตOน ดอก : ดอกช?อแบบกระจะ ช?อซ่ีร?ม หรือช?อเชิงลด หรือดอกเดี่ยว ดอกขนาดใหญ? สมบูรณNเพศ สมมาตรตามรัศมี มีกลีบรวม 6 กลีบ เรียงเป3น 2 ช้ัน ๆ ละ 3 กลีบ แยกกนั หรอื เช่ือมกนั ท่ีฐาน มีหลายสี เกสรเพศผูO : มี 6 อัน แยกกนั กาO นชอู บั เรณเู รยี งอยต?ู รงกนั กบั กลีบรวม อับเรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมีย : มี 3 คารNเพลเช่ือมกัน 3 หOอง แต?ละหOองมีออวุลจำนวนมาก กOานชูเกสร 1 อัน ยอดเกสรมี 3 พู พลาเซนตารอบแกนรว? ม รงั ไข?เหนอื วงกลบี ผล : ผลแหงO แตกกลางพู หรือผลมเี นอ้ื หลายเมลด็ เมลด็ : มีจำนวนมาก ขนาดเล็ก มีเอนโดสเป`รNม พชื วงศNนกี้ ระจายอย?ทู ่วั โลก ตวั อยา? งท่ีพบในประเทศไทยไดOแก? เจาO แตรวง Lilium primulinum Baker var. burmanicum Stearn (ภาพประกอบที่ 9.1จ) ตOนเจOาแตรวง เป3นพืชที่หายากในธรรมชาติ พบแพร?กระจายในพื้นที่ที่มีความสูง 600 เมตร จากระดบั น้ำทะเล สามารถใชปO ลกู ประดบั ไดO 231

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอันดับคอมเมลนิ าเลส (Commelinales) วงศผ% กั ปลาบ หรอื วงศ%คอมเมลินาซอี ี (Commelinaceae) ลกั ษณะวสิ ยั : ไมOลมO ลุก อวบน้ำ มอี ายุหลายปY ลำตOนทอดเล้อื ย หรือต้ังตรง ขOอมีลกั ษณะ โปงä พอง มีนำ้ เล้ยี งเปน3 เมอื ก ใบ : ใบเด่ียว รูปใบหอก ขอบใบเรียบ ใบเรียงสลับ หรือเรียงวงรอบ โคนใบแผ?เป3น กาบหOมุ ลำตOน มกี Oานใบเทียม อวบนำ้ ดอก : ดอกช?อแบบกระจุก มีใบประดับรองรับช?อดอก ดอกสมบูรณNเพศ สมมาตรตาม รัศมี หรอื สมมาตรดาO นขOาง กลบี เลี้ยง 3 กลบี แยกกนั มีสเี ขยี ว กลบี ดอกมี 3 กลีบ แยกกัน กลีบดอกบาง เหยี่ วเรว็ หรือเปลย่ี นสภาพเป3นน้ำอยา? งรวดเร็ว เกสรเพศผูO : มี 6 อัน เรียงเป3น 2 วง ๆ ละ 3 อัน แต?อาจไม?สมบูรณNท้ังหมด กOานชูอับเรณูมี ขนอ?อนสีม?วงปกคลมุ อบั เรณแู ตกตามยาว หรอื แตกตามชอ? งตรงปลาย เกสรเพศเมีย : มี 3 คารเN พลเชื่อมกนั มี 3 หOอง แตล? ะหOองมี 1-3 ออวุล พลาเซนตารอบแกนรว? ม รังไข?เหนือวงกลีบ กOานเกสร 1 อนั ผล : ผลแหงO แลOวแตก หรอื ผลเปลอื กแขง็ เมล็ด : มผี ิวขรุขระ หรอื เป3นสนั เหลย่ี ม มเี อนโดสเปร` Nมมาก พืชวงศนN ีก้ ระจายอยูบ? ริเวณเขตรOอนหรือใกลเO ขตรอO น ตัวอย?างที่พบในประเทศไทยไดแO ก? ผักปลาบ Commelina bengalensis L. ผกั ปลาบนา Cyanotis axillaris Roem. & Schult. วา? นหอยแครง Tradescantia spathacea Sw. (ภาพประกอบท่ี 9.1ฉ) หวั ใจม?วง T. pallida (Rose) D.R.Hunt ระร่นื Pollia thyrsiflora (Blume) Steud. พืชวงศNนี้หลายชนิดปลูกเป3นไมOประดับ เช?น ว?านหอยแครง หัวใจม?วง พืชบางชนิดใชOประกอบ อาหาร เช?น ผักปลาบ ใชยO อดอ?อนนำมานงึ่ หรือลวกเป3นผักเคยี งทานกับน้ำพริก หรอื นำมาใชใO สใ? นแกง 232

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 9.1 ตัวอย?างพชื วงศขN าเขียด (ก) วงศNบุก (ข-ค) วงศเN ตย (ง) วงศNแตรวง (จ) และวงศNผักปลาบ (ฉ) ก. อะเมซอนใบกลม (Echinodorus cordifolius (L.) Griseb.); ข. ผักหนาม (Lasia spinosa (L.) Thwaites); ค. อฉี อก (Amorphophallus harmandii Engl. & Gehrm.); ง. เตยหอม (Pandanus amaryllifolius Roxb.); จ. เจาO แตรวง (Lilium primulinum Baker var. burmanicum Stearn) (ตรีทพิ ยN สุขโข, 2551, หนาO 242); ฉ. ว?านหอยแครง (Tradescantia spathacea Sw.) 233

วงศ%ผักตบ หรอื วงศ%พอนทดี ีเรยี ซีอี (Pontederiaceae) ลักษณะวิสัย : ไมลO Oมลกุ อาศัยอย?ูในนำ้ ลอยอย?ใู นน้ำ หรอื มีลำตOนเปน3 เหงOาฝôงในดนิ โคลน และมใี บโผลพ? นO น้ำ ใบ : ใบเดี่ยว โคนกาO นใบทอี่ อกจากลำตนO มลี กั ษณะเปน3 กาบ ใบรูปไข? รูปรี หรอื รูปหอก หรอื อาจลดรปู เหลือเพียงกOานแบน ๆ ใบเรียงตรงขาO ม แบบวงรอบ หรือเรียงสลบั ระนาบเดียว ดอก : ดอกช?อแยกแขนง ชอ? ซร่ี ?ม หรอื ชอ? แบบกระจกุ มีใบประดบั รองรบั ชอ? ดอก 2 ใบ ใบหน่ึงคลาO ยใบ อีกใบเป3นกาบ ดอกสมบูรณNเพศ สมมาตรตามรัศมี หรือ สมมาตรดาO นขาO ง มีกลบี รวม 6 กลีบ เรียงเปน3 2 ช้นั ลกั ษณะคลOายกลบี ดอก สว? นล?างของกลีบรวมมักเชือ่ มเป3นหลอด เกสรเพศผOู : มี 3 หรือ 6 อัน อาจมลี ักษณะไมเ? หมอื นกนั หรอื มีขนาดแตกต?างกัน อับเรณแู ตกตามยาว หรอื แตกตามชอ? งตรงปลาย เกสรเพศเมีย : มี 3 คารNเพลเชื่อมกนั มี 3 หอO ง แตล? ะหอO งมอี อวลุ จำนวนมาก พลาเซนตาตาม แนวตะเขบ็ หรือพลาเซนตารอบแกนร?วม รงั ไขเ? หนือวงกลีบ กาO นเกสรมี 1 อัน ผล : ผลแหงO แตกกลางพู ผลแหOงเมลด็ ร?อน หรอื ผลมีเนอ้ื หลายเมลด็ เมลด็ : มขี นาดเลก็ มเี อนโดสเปร` มN มาก มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พืชวงศNนกี้ ระจายอยู?ในเขตรOอนทัว่ โลก ตวั อยา? งที่พบในประเทศไทยไดOแก? ผกั ตบชวา Eichhornia crassipes (Mart.) Solms (ภาพประกอบที่ 9.2ก) ผักตบไทย Monochoria hastata (L.) Solms ขาเขยี ด M. vaginalis (Burm.f.) C.Presl พืชในวงศNนี้ส?วนใหญ?เป3นวัชพืชน้ำ โดยเฉพาะอย?างยิ่งผักตบชวาเป3นพืชที่แพร?กระจายท่ัวโลก เพ่ิมจำนวนไดOเร็ว ทำใหOอ?างเก็บน้ำตื้นเขิน เป3นอุปสรรคกับการระบายน้ำ การชลประทาน และเป3นอุปสรรค ต?อการจับปลา อย?างไรก็ตาม ยอดอ?อน ใบอ?อน และดอกอ?อนของผักตบชวา สามารถนำมาลวกรับประทาน เป3นผักเคยี งกบั น้ำพรกิ ไดO หรือนำมาทำเปน3 ปยúุ หมัก อาหารสตั วN และสามารถทำเป3นผลติ ภัณฑจN กั สานต?าง ๆ เชน? กระเปúา ตะกรOา กระบุง 234

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอนั ดบั แอสพารากาเลส (Asparagales) วงศ%วาสนา หรือวงศ%แอสพารากาซีอี (Asparagaceae) ลกั ษณะวสิ ยั : ไมลO มO ลุก อายหุ ลายปY หรอื ไมพO ุ?ม อาจมลี ำตนO ใตดO นิ แบบเหงOา มักเปน3 พืชทท่ี น สภาพแหงO แลงO ไดO ใบ : ใบเดี่ยว ขอบใบเรียบ หรือแบบจักฟôนเล่ือย บางชนิดแผ?นใบหนาและเป3นเสOนใย ปลายใบแข็งและมกั เปน3 หนามแหลมคม บางชนิดใบขนาดเล็กคลาO ยเกลด็ บางและแหOง ใบเรียงสลับ เรยี งเวียน หรือเรียงกระจุกแนน? บรเิ วณโคนตนO โคนใบแผเ? ปน3 กาบหOมุ ลำตOน ดอก : ดอกช?อแบบช?อกระจุก ช?อแยกแขนง หรือช?อกระจะ ช?อดอกมีใบประดับรองรับ ดอกสมบูรณNเพศ สมมาตรตามรศั มี กลบี รวมมี 6 กลบี เรียงเป3น 2 วง ๆ ละ 3 กลบี แยกกัน หรือเช่ือมกนั เป3นหลอดปลายแยก เกสรเพศผูO : มี 6 อนั กOานชูอับเรณแู ยก หรือเช่ือมตดิ กนั ทีฐ่ านรองดอกที่แผเ? ป3นรปู ถOวย อับเรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมยี : มี 3 คารเN พลเช่อื มกนั มี 3 หอO ง แต?ละหอO งมีออวลุ 1-จำนวนมาก พลาเซนตารอบแกนร?วม รังไข?เหนือวงกลีบ หรือใตOวงกลีบ กOานเกสรมี 1 อัน เรียวยาว ยอดเกสรมี 3 พู ผล : ผลมีเนอ้ื หลายเมลด็ หรือผลแหงO แตกกลางพู เมล็ด : มี 1-จำนวนมาก ขนาดเล็ก สีดำ มเี อนโดสเปร` Nม พืชวงศNนี้ส?วนใหญ?กระจายอยู?ในเขตรOอน หรือเขตรOอนก่ึงอบอ?ุน ตัวอย?างที่พบในประเทศไทย ไดแO ก? สามสบิ Asparagus racemosus Willd. (ภาพประกอบท่ี 9.2ข) หน?อไมฝO ร่ัง A. officinalis L. วาสนา Dracaena fragrans (L.) Ker Gawl. (ภาพประกอบที่ 9.2ค) จนั ทนNผา D. loureiri Gagnep. ลิ้นมงั กร Dracaena trifasciata (Prain) Mabb. ศรนารายณN Agave angustifolia Haw. พืชในวงศNน้ีหลายชนิดปลูกเป3นไมOประดับ เช?น วาสนา จันทนNผา ล้ินมังกร ศรนารายณN ทั้งนี้ เสOนใยจากใบของศรนายณN สามารถทำเชือก กระสอบ ผลิตภัณฑNจักสาน หรือเยื่อกระดาษไดO พืชบางชนิด นำไปประกอบอาหาร เช?น หน?อไมOฝร่ัง ใชOส?วนลำตOนเหนือดิน ยอดอ?อน ใบอ?อน มารับประทาน พืชบางชนิด เป3นสมนุ ไพร เชน? สามสบิ ใชOบำรุงร?างกาย แกOปวดเมื่อย (Tangjitman, 2014) 235

วงศ%พลับพลึง หรอื วงศ%อะมาริลลดิ าซีอี (Amaryllidaceae) ลกั ษณะวิสัย : ไมOลOมลกุ อายุหลายปY ลำตOนใตOดนิ แบบหัวหอม หรือแบบหัวเผอื ก บางชนิดมีกลน่ิ ฉุน ใบ : ใบเดยี่ ว ใบรูปแถบ รูปใบหอก หรอื รปู รี เรียงกระจุกแน?นบรเิ วณโคนตนO โคนใบแผเ? ป3นกาบหมุO ลำตนO ดอก : ดอกช?อแบบช?อซี่ร?ม ช?อแยกแขนง หรือช?อกระจะ บางชนิดลดรูปเหลือเพียง ดอกเดียว กOานช?อดอก หรือกOานดอกเป3นกOานโดด มีกาบหุOมชอ? ดอกเม่ือเป3นดอก อ?อน ดอกสมบูรณNเพศ สมมาตรตามรศั มี หรือสมมาตรดาO นขาO ง ดอกรปู กรวย มกี ลบี รวม 6 กลบี เรยี งเปน3 2 ชั้น ๆ ละ 3 กลบี โคนกลบี เชอ่ื มกันเป3นหลอด เกสรเพศผูO : มี 6 อนั เรยี งเปน3 วง ๆ ละ 3 อนั กาO นชอู ับเรณแู ยกกนั ตดิ กบั หลอดกลีบรวม อบั เรณแู ตกตามยาว หรือแตกตามช?องตรงปลาย เกสรเพศเมีย : มี 3 คารเN พลเช่ือมกนั มี 3 หOอง แต?ละหOองมี 2-3 ออวุล หรือมีจำนวนมาก พลาเซนตารอบแกนร?วม รงั ไข?ใตOวงกลบี ผล : ผลแหงO แลOวแตก หรือผลสดมีเนือ้ หลายเมล็ด เมลด็ : มเี อนโดสเป`รNม มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พืชวงศนN ีส้ ?วนใหญ?กระจายในเขตอบอน?ุ ตวั อยา? งทพ่ี บในประเทศไทยไดแO ก? พลบั พลงึ Crinum asiaticum L. พลับพลึงดอกแดง C. × amabile Donn ex Ker Gawl. ว?านแสงอาทิตยN Haemanthus multiflorus (Tratt.) Martyn ว?านสที่ ศิ Hippeastrum sp. (ภาพประกอบที่ 9.2ง) พลบั พลงึ ตีนเป3ด Hymenocallis littoralis (Jacq.) Salisb. (ภาพประกอบท่ี 9.2จ) บัวดนิ Zephyranthes rosea Lindl. วา? นนางกวกั Eucharis grandiflora Planch. กุยช?าย Allium tuberosum Rottler ex Spreng. (ภาพประกอบท่ี 9.2ฉ) พืชในวงศNน้ีส?วนมากปลูกเป3นไมOประดับ เช?น พลับพลึง พลับพลึงดอกแดง พลับพลึงตีนเป3ด บัวดิน ว?านแสงอาทิตยN ว?านส่ีทิศ โดยตOนว?านส่ีทิศเป3นไมOมงคลของคนไทย เช่ือว?าหากออกดอกพรOอมกันท้ัง 4 ดอก เชื่อว?าจะทำใหOผูOปลูกมีโชคมีลาภ มีความเจริญกOาวหนOา ช?วยปกปÜองคุมครองภัยต?าง ๆ ส?วนตOน กุยช?ายนิยมนำมาประกอบอาหาร โดยใชOดอกอ?อนมาผดั กับเน้ือสัตวN ใชใO บรับประทานเป3นผักเคยี งกบั ผัดไทย หรือนำมาทำเป3นขนมกุยช?าย 236

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 9.2 ตวั อยา? งพชื วงศผN กั ตบ (ก) วงศวN าสนา (ข-ค) และวงศพN ลบั พลงึ (ง-ฉ) ก. ผักตบชวา (Eichhornia crassipes (Mart.) Solms); ข. สามสิบ (Asparagus racemosus Willd.); ค. วาสนา (Dracaena fragrans (L.) Ker Gawl.); ง. พลับพลึงตีนเปด3 (Hymenocallis littoralis (Jacq.) Salisb.); จ. ว?านส่ีทศิ (Hippeastrum sp.); ฉ. กุยช?าย (Allium tuberosum Rottler ex Spreng.) 237

วงศ%กล[วยไม[ หรือวงศ%ออรค% ิเดซีอี (Orchidaceae) ลักษณะวสิ ัย : ไมลO Oมลกุ อายหุ ลายปY มที ง้ั พชื องิ อาศัย พชื บก และบางชนิดเปน3 พืชกนิ ซาก ใบ : ใบเดี่ยว อวบหนา อุOมน้ำ ขอบใบเรียบ กOานใบแผ?เป3นกาบหุOมลำตOน บางชนิด กOานใบมีลักษณะพองโปäงเป3นลำลูกกลOวย มีเสOนใบแบบขนาน บางชนิดใบลดรูป เปน3 เกล็ด ใบเรียงแบบสลบั หรือเป3นกระจุกทฐ่ี าน ดอก : ดอกเด่ียว หรือดอกช?อเชิงลด ช?อกระจะ หรือช?อแยกแขนง ดอกมีขนาดใหญ? ดอกสมบรู ณNเพศ สมมาตรดOานขาO ง กลบี รวม 6 กลีบ เรยี งเปน3 2 วง ๆ ละ 3 กลีบ กลีบวงนอกมีขนาดใกลOเคียงกันท้ัง 3 กลีบ วงในมี 1 กลีบซึ่งอย?ูดOานบน ของดอก เป3นกลีบที่มีลักษณะ รูปร?าง และสีสันต?างจากอีก 2 กลีบดOานขOาง เรียกกลีบนี้ว?า กลีบปาก แต?เม่ือดอกเจริญเต็มที่แลOว กลีบปากจะเปลี่ยน ตำแหน?งมาอย?ูดOานล?าง ของดอก เนื่องจากเกิดการบิดตัวของกOานดอกไปจาก เดมิ 180 องศา เรยี กว?า เกิดการพลิกกลับ เกสรเพศผOู : 1-2 อัน เชื่อมกับกOานชูเกสรเพศเมียเป3นแท?งเดียวกันอยู?ตรงกลางดอก เรียกว?า เสาO เกสร (gynandium หรอื column) อับเรณมู แี ผ?นป`ด (anther cap) แตกตามยาว ละอองเรณูมีลักษณะเป3นเมือกเหนียวจับกล?ุมกันคลOายกOอนขี้ผ้ึง เรียกว?า กลุ?มเรณู (pollinium) เกสรเพศเมีย : มี 3 คารNเพลเชื่อมติดกัน มี 1-3 หOอง แต?ละหOองมีออวุลจำนวนมาก พลาเซนตา ตามแนวตะเข็บ หรือพลาเซนตารอบแกนร?วม รังไข?ใตOวงกลีบ กOานเกสรเพศเมีย มี 1 อัน เช่ือมติดกับกOานชูอับเรณู ยอดเกสรเพศเมียมี 3 อัน โดย 1 อัน เปลย่ี นไปเปน3 จะงอยเลก็ (rostellum) และอกี 2 อนั เจรญิ รวมกันเปน3 แอ?ง มีเมอื กเหนยี ว เพ่ือรองรบั ละอองเรณู ผล : ผลแหงO แตก เมล็ด : มจี ำนวนมาก ขนาดเลก็ มาก ไมม? เี อนโดสเปร` Nม มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พชื วงศNนี้กระจายอยู?ทว่ั โลก พบมากในเขตรอO น ตวั อยา? งท่ีพบในประเทศไทยไดOแก? รองเทาO นารฝี าหอย Paphiopedilum bellatulum (Rchb.f.) Stein รองเทOานารเี หลอื งปราจีน P. concolor (Lindl. ex Bateman) Pfitzer. กะเรกะรอ? น Cymbidium aloifolium (L.) Sw. (ภาพประกอบที่ 9.3ก) เอื้องผึ้ง Dendrobium lindleyi Steud. เอ้ืองคำ D. chrysotaxum Lindl. เอ้อื งเข็มแสด Ascocentrum miniatum (Lindl.) Schltr. ชOางกระ Rhyncostylis gigantea Ridl. ฟÜามุย? Vanda coerulea Griff. ex Lindl. 238

เอือ้ งเขม็ แสด Ascocentrum miniatum (Lindl.) Schltr. วานิลลา Vanilla planifolia Andr. เอ้ืองดินใบหมาก Spathoglottis plicata Blume เพชรหึง Grammatophyllum speciosum Blume (ภาพประกอบที่ 9.3ข) มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พืชวงศNน้ีส?วนใหญ?เป3นไมOประดับที่มีค?าทางเศรษฐกิจ ซ่ึงประเทศไทยเป3นผOูส?งออกดอกกลOวยไมO อันดับ 1 ของโลก สรOางรายไดOใหOกับประเทศไม?ต่ำกว?าปYละ 2,000 ลOานบาท ซึ่งแหล?งผลิตกลOวยไมOที่สำคัญ ของไทยคือ นครปฐม สมุทรสาคร กรุงเทพ ราชบุรี และนนทบุรี (สำนักส?งเสริมการคOาสินคOาเกษตรและ อุตสาหกรรม กรมส?งเสริมการคOาระหว?างประเทศ, 2563) ตOนวานิลลา นิยมนำฝôกมาบ?มทำใหOเกิดสารท่ีใหO กลิ่นหอม สามารถใชOแต?งกล่ินขนม ไอศกรีม ทำน้ำหอม หรือใชOในดOานการแพทยNหรือในดOานการบำบัดจิต เพื่อใหOรูOสึกผ?อนคลาย ลดความเครียด กลOวยไมOบางชนิดใชOเป3นสมุนไพร เช?น กะเรกะร?อน นำใบไปลนไฟ แลOวบีบเอาน้ำมาหยอดหู แกOหูน้ำหนวก (Tangjitman, 2014) นอกจากนี้ตOนเพชรหึง เป3นกลOวยไมOที่มีขนาด ใหญท? ีส่ ดุ คนไทยเช่อื ว?าเปน3 ไมOมงคล ช?วยเสริมโชคลาภ ความสงา? งาม เสรมิ สง?าราศใี หแO ก?ผปูO ลูก 239

อันดับอะรคี าเลส (Arecales) วงศ%ปาลม% หรอื วงศ%อะรคี าซอี ี (Arecaceae) ลกั ษณะวสิ ยั : ไมOตOน ไมOพ?ุม หรือไมOเล้ือย อาจอยู?เป3นตOนเดียวหรือเป3นกลุ?ม ส?วนมากไม?แตกก่ิง กOาน ตามลำตOนเห็นขOอชัดเจน และมีรอยของใบเก?าท่ีร?วงหลุดไปแลOวปรากฏใหO เหน็ โคนตOนมกั มีขนาดใหญ? มหี นามหรอื ไมม? ี ใบ : ใบเด่ียว หรือใบประกอบขนนก หรือแบบน้ิวมือ ใบมักมีขนาดใหญ? กOานใบยาว และแข็งแรง โคนกOานใบแผ?เป3นกาบหOุมลำตOน ไม?มีหูใบ ใบเรียงตัวแบบสลับ หรือแบบเวยี นเปน3 กล?มุ เปน3 เรือนยอดของลำตนO ดอก : ดอกเดย่ี ว หรือดอกชอ? เชิงลด หรือชอ? แยกแขนง เรยี กว?า จน่ั หรือทะลาย ดอกย?อยมีขนาดเล็ก ช?อดอกมีกาบหOุม บางชนิดกาบหOุมมีลักษณะแข็งเป3นไมO ดอกแยกเพศร?วมตOน ดอกเพศผูOมักอยู?ปลายช?อ ดอกเพศเมียอย?ูโคนช?อ หรือดอก แยกเพศต?างตOน หรือดอกสมบูรณNเพศ ดอกสมมาตรรัศมี มีกลีบเลี้ยง 3 กลีบ แยกหรือเชื่อมกัน มีลักษณะเป3นเกล็ดเล็ก ๆ และติดทน กลีบดอก 3 กลีบ ลักษณะเป3นเกลด็ ร?วงเรว็ เกสรเพศผOู : มี 3, 6 หรือจำนวนมาก แยกกนั หรอื เชื่อมตดิ กนั อับเรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมยี : มี 3 คารเN พลเชื่อมกัน มี 1-3 หOอง แต?ละหอO งมี 1 ออวุล กOานเกสร 3 อัน อาจเชื่อมกันที่ฐาน บางชนิดอาจไมม? ียอดเกสร พลาเซนตารอบแกนรว? ม หรือ พลาเซนตาท่ฐี าน รังไข?เหนือวงกลบี ผล : ผลผนังช้นั ในแข็ง ผลมีเน้ือหลายเมล็ด หรือผลเปลอื กแขง็ เมล็ด : มี 1 เมล็ด บางชนดิ มขี นาดใหญ? มเี อนโดสเป`รNม มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พืชวงศNน้ีกระจายทั่วไปในเขตรOอนหรือเขตใกลOรOอน หรือพบบOางในเขตอบอ?ุน พืชวงศNน้ีจัดเป3น พชื วงศใN หญร? องจากวงศหN ญาO ตัวอย?างที่พบในประเทศไทยไดOแก? ปาลNมนำ้ มัน Elaeis guineensis Jacq. มะพรOาว Cocos nucifera L. (ภาพประกอบท่ี 9.3ค) หมาก Areca cateche L. อินทผลมั Phoenix dactylifera L. เต?ารOางแดง Caryota mitis Lour. (ภาพประกอบที่ 9.3ง) จาก Nipa fruticans Wurinb. ตาลโตนด Borassus flabellifer L. กระพOอ Licuala spinose Thunb. ระกำ Salacca glabressens Griff. 240

หวายขม Calamus viminalis Willd. ตา§ ว Arenga pinnata (Wurmb) Merr. พืชวงศNน้ีเป3นพืชท่ีมีความสำคัญทางเศรษฐกิจ เช?น ปาลNมน้ำมัน นำผลไปสกัดเป3นน้ำมันปาลNม ท่ีใชใO นการประกอบอาหาร หรือใชOในอุตสาหกรรมตา? ง ๆ เช?น สบ?ู เครื่องสำอาง กากจากเมล็ดปาลNม หรอื ใบ ปาลNมสามารถใชOเป3นอาหารสัตวNไดO ตOนมะพรOาว เป3นพืชท่ีสามารถใชOประโยชนNไดOเกือบทุกส?วน มีความ ผูกพันธNกับวัฒนธรรมความเป3นอย?ูของคนไทยมาชOานาน โดยรับประทานน้ำเพ่ือดับกระหาย ใหOความสดชื่น เน้ือมะพรOาวสามารถไปสกัดเป3นน้ำมันมะพรOาว ใชOประกอบอาหาร บำรุงผม ผิว หรือทำเป3นเคร่ืองสำอาง ขุยมะพรOาวใชOเป3นวัสดุปลูกพืช ใชOเผาไฟไล?ยุง หรือใชOทำที่นอนใยมะพรOาว กะลามะพรOาวใชOทำเป3น ผลิตภัณฑNต?าง ๆ เช?น ทัพพี กระบวย โคมไฟ กระดุม ใบมะพรOาวใชOสานตะกรOา หมวก เสOนกลางใบมะพรOาว ใชOทำไมOกวาด ยอดอ?อนนำมาประกอบอาหาร ลำตOนมะพรOาวใชOก?อสรOาง และยังมีพืชชนิดอื่น ๆ ท่ีนิยมใชO รับประทาน เช?น อินทผลัม ระกำ รับประทานผล ตOนต§าว นิยมนำเนื้อในของเมล็ดที่เรียกว?า “ลูกชิด” มาทำ เป3นลูกชิดแช?อ่ิม ลูกชิดอบแหOง ลูกชิดกระปúอง นอกจากนี้พืชวงศNปาลNมยังนิยมใชOปลูกประดับ เช?น หมาก เต?ารOางแดง เป3นตOน มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง 241

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอนั ดบั โพเอเลส (Poales) วงศ%ธปู `ษี หรอื วงศ%ไทฟาซอี ี (Typhaceae) ลกั ษณะวสิ ัย : ไมลO Oมลุก อายุหลายปY เจริญบนพนื้ ทชี่ น้ื แฉะ ลำตOนใตOดนิ แบบเหงาO ลำตนO เหนือดินกลม ต้งั ตรง ใบ : ใบเด่ียว ขอบใบเรียบ รูปแถบ โคนใบแผ?เป3นกาบประกบซOอนกันเป3น 2 แนว คลาO ยพัดคล่ี ดอก : ดอกช?อเชิงลดอัดแน?นเป3นรูปทรงกระบอกคลOายธูป อย?ูที่ปลายช?อ ดอกย?อยมี ขนาดเล็กและมีจำนวนมาก มักมใี บประดบั ขนาดเล็กแทรกเป3นระยะ ๆ ดอกแยกเพศร?วมตOน ดอกเพศผOอู ย?ูปลายชอ? ดอก ดอกเพศเมียอย?ดู Oานล?าง ไมม? กี ลีบเลีย้ งและกลีบดอก หรือกลบี ดอกลดรปู เป3นขนเล็ก ๆ เกสรเพศผOู : มี 2-5 อัน กาO นชอู ับเรณูแยก หรอื เชือ่ มตดิ กนั มขี น อบั เรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมยี : มี 1 คารเN พล มี 1 หอO ง แต?ละหอO งมี 1 ออวุล พลาเซนตาทย่ี อด รังไข?เหนือวงกลบี กOานเกสรมี 1 อัน ตดิ ทน มีขนใยนุม? ปกคลุมท่ฐี าน ผล : ผลแหOงเมล็ดล?อน ผลเปลือกแข็ง หรือผลแหOงแตก ขนาดเล็ก และยังคงมีกOาน เกสรเพศเมียติดอยู? เมลด็ : มขี นาดเลก็ มีเอนโดสเป`รNม พชื วงศนN ้กี ระจายอย?ใู นเขตอบอ?นุ และเขตรอO น ตวั อย?างทพ่ี บในประเทศไทยไดOแก? ธปู ®ษี Typha angustifolia L. (ภาพประกอบที่ 9.3จ) ตOนธูป®ษีเป3นวัชพืชท่ีแพร?กระจายไดOรวดเร็ว แต?สามารถใชOประโยชนNเป3นอาหารสำหรับสัตวN สามารถปÜองกันการกัดเซาะของดินตามชายน้ำ ในปôจจุบันมีการนำตOนธูป®ษีมาใชOในการบำบัดน้ำเสียจาก แหล?งชุมชนหรือโรงงานอุตสาหกรรม ลดความเป3นพิษ และขจัดคราบน้ำมันในน้ำไดO (ลักษมณ ทองอินทรN, จนิ ดาวลั ยN วิบูลยอN ุทยั และ สรุ ชัย องั คนาสายณั หN, 2554) 242

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงวงศ%สับปะรด หรือวงศ%โบรมีเลียซีอี (Bromeliaceae) ลกั ษณะวิสัย : พืชลมO ลกุ เจริญอยบ?ู นพื้นดิน หรอื เปน3 พืชองิ อาศัย ลำตOนเป3นแกนสน้ั ๆ ใบ : ใบเด่ียว ขนาดใหญ? อวบหนา ยาว ขอบใบเรียบ หรือจักฟôนเลื่อย ใบเรียงเป3น กระจกุ แนน? บรเิ วณโคนตOน ดอก : ดอกชอ? แบบช?อเชิงลด ดอกสมบรู ณเN พศ หรือแยกเพศ สมมาตรตามรัศมี มีใบประดับเด?นชัด สีสันสดใส กลีบรวม 6 กลีบ เรียง 2 ช้ัน กลีบช้ันนอกคลOาย กลบี เลยี้ ง กลีบช้ันในคลาO ยกลีบดอก เกสรเพศผOู : มี 6 อัน แยกกนั บางชนิดเกสรเพศผเOู ชือ่ มตดิ กับกลีบดอก อบั เรณูแตกตามยาว เกสรเพศเมีย : มี 3 คารNเพล มี 3 หOอง มอี อวุลจำนวนมาก พลาเซนตารอบแกนรว? ม รงั ไขเ? หนือวงกลีบ หรือใตOวงกลบี กาO นชูแยกออกเป3น 3 แฉก ผล : ผลมีเน้ือหลายเมลด็ หรอื ผลแตกตามรอยประสาน เมลด็ : มขี นาดเล็ก อาจมปี กY หรอื ขนออ? นปกคลมุ มีเอนโดสเป`รNม พืชวงศNน้ีพบมากในทวีปอเมริกา ในประเทศไทยมีการนำเขOาเพ่ือเป3นไมOดอกไมOประดับ หรือไมO ผล ตัวอยา? งเชน? สับปะรด Ananas comosus (L.) Merr. (ภาพประกอบท่ี 9.3ฉ) สบั ปะรดสี Aechmea fasciata (Lindl.) Baker ตOนสับปะรดเป3นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญ โดยประเทศไทยเป3นผOูผลิตและส?งออกสับปะรดและ ผลิตภัณฑNสับปะรดรายใหญ?ท่ีสุดของโลกถึงรOอยละ 50 ของสับปะรดท้ังหมด (สมาคมอุตสาหกรรมสับปะรด ไทย, 2564). ท้ังน้ีสับปะรดนิยมรับประทานเป3นผลไมO ใหOรสเปรี้ยวอมหวาน หรือนำมาปรุงเป3นอาหาร เช?น แกงสับปะรด ผัดเปร้ียวหวาน หรือนำสับปะรดมาเช่ือมแลOวใส?ในขนมหวาน มีการแปรรูปสับปะรดเป3น ผลิตภัณฑNอ่ืน ๆ เช?น ไวนNสับปะรด แยมสับปะรด ในสับปะรดมีเอนไซมNบรอมีเลน (bromelain) สามารถใชO หมักเน้ือสด เพื่อทำใหOเน้ือน?ุมไดO นอกจากนี้เสOนใยจากใบสับปะรดสามารถนำมาใชOในการทอผOา ทำกระเปúา รองเทOา พรม หรือผOารองจานไดO ส?วนตOนสับปะรดสี นิยมปลูกประดับ เป3นตOนไมOที่ดูแลง?าย แข็งแรง สามารถ ปลกู ในพื้นทขี่ นาดเลก็ ไดO 243

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบที่ 9.3 ตวั อยา? งพืชวงศกN ลวO ยไมO (ก-ข) วงศปN าลNม (ค-ง) วงศNธูป®ษี (จ) และวงศสN บั ปะรด (ฉ) ก. กะเรกะรอ? น (Cymbidium aloifolium (L.) Sw.); ข. เพชรหึง (Grammatophyllum speciosum Blume); ค. มะพราO ว (Cocos nucifera L.); ง. เตา? ราO งแดง (Caryota mitis Lour.); จ. ธูป®ษี (Typha angustifolia L.); ฉ. สบั ปะรด (Ananas comosus (L.) Merr.) 244

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงวงศ%กก หรอื วงศ%ไซเพอเรซีอี (Cyperaceae) ลักษณะวิสยั : ไมOลOมลุก อายุปYเดียวหรือหลายปY ขึ้นในท่ีชื้นแฉะ มีน้ำขัง ลำตOนใตOดินแบบเหงOา มลี ักษณะคลOายหญOา ลำตOนเหนอื ดนิ ไมม? ีขOอปลOอง ไม?แตกกิ่งกาO น ลำตนO เปน3 สันเหลย่ี ม เมอื่ ตัดตามขวางคลOายรูปสามเหลี่ยม ใบ : ใบเด่ียว รูปแถบ โคนใบแผ?เป3นกาบหุOมลำ ใบเรียงเป3นกระจุกบริเวณโคนตOน หรอื เรียงสลับเป3น 3 ระนาบ ดอก : ดอกช?อแบบช?อเชิงลด ช?อแยกแขนง ช?อซี่ร?ม หรือช?อกระจุกแน?น มีใบประดับ ลักษณะคลOายใบรองรับช?อดอก ดอกย?อยขนาดเล็กมาก มีจำนวนมาก ดอกย?อย แตล? ะดอกมใี บประดบั รองรับ 1 อัน ลักษณะเปน3 เกลด็ บางเหมอื นฟาง ดอกสมบูรณNเพศ หรือแยกเพศ สมมาตรตามรัศมี กลีบรวมลดรูปเป3นเกล็ด หรือ ขนแขง็ หรือไมม? เี ลย เกสรเพศผูO : มี 3 อัน หรือจำนวนมาก กาO นชูอบั เรณแู ยกกัน อบั เรณแู ตกตามยาว เกสรเพศเมีย : มี 2-3 คารNเพลเชื่อมกัน มี 1 หOอง แต?ละหOองมี 1 ออวุล กOานชูเกสรมี 1 อัน ยอดเกสรมี 2-3 แฉก พลาเซนตาทีฐ่ าน รงั ไขเ? หนอื วงกลบี ผล : ผลแหงO เมล็ดล?อน หรือผลเปลอื กแขง็ มักมีลักษณะแบน หรอื มสี ัน หรือเป3นสามเหล่ยี ม บางชนดิ กOานเกสรเพศเมียยังคงตดิ อยู? เมล็ด : มีขนาดเลก็ มักเปน3 รูปสามเหลี่ยม มีเอนโดสเปร` Nม พืชวงศNนกี้ ระจายอยทู? วั่ โลก แต?พบมากในเขตอบอ?ุน ตัวอย?างที่พบในประเทศไทยไดแO ก? กก Cyperus imbricatus Retz. หญOาตนี กา C. laxus Lam. (ภาพประกอบที่ 9.4ก) หญOาเหลย่ี ม C. cyperinus (Retz.) Valck.Sur. กกขนาก C. difformis L. (ภาพประกอบที่ 9.4ข) กกดอกแดง C. digitatus Roxb. กกอยี ปิ ตN C. papyrus L. หญOาแหOวหมู C. rotundus L. กระจดู Lepironia articulate (Retz.) Domin แหวO จีน Eleocharis dulcis (Burm.f.) Hensch. var. tuberosa (Roxb.) T. Koyama พืชวงศNนี้ส?วนใหญ?เป3นวัชพืชพบไดOทั่วไป แต?บางชนิดปลูกเป3นไมOประดับ เช?น กกอียิปตN บาง ชนิดนำมาทำเป3นผลิตภัณฑNจักสาน เช?น กระจูด นิยมใชOทำเส่ือท่ีมีคุณสมบัติพิเศษคือ เป3นเส่ือท่ีมีความนุ?ม ยืดหยุ?นดี สามารถมOวนพบั เกบ็ และคลายตวั คงรปู ไดดO งั เดิม 245

วงศ%หญา[ หรือวงศ%โพเอซอี ี (Poaceae) ลกั ษณะวสิ ยั : ไมOลOมลุก ไมOพุ?มมีเน้ือไมO หรือไมOตOน ลำตOนกลม มีขOอปลOองชัดเจน ลำตOนใตOดิน เป3นเหงOา ลำตOนเหนือดินมักเป3นปลOองกลวง ดOานขOางของขOอมีตาที่มีใบประดับ เป3นเกลด็ แขง็ หุมO ไวO ใบ : ใบเด่ียว ใบรูปแถบ ตัวใบยาวเรยี วแคบ ไม?มีกOานใบ ใบเรียงเป3นแนว 2 แถว โคนใบแผ?เป3นกาบหุOมลำตOนแบบเป`ด บริเวณรอยต?อระหว?างกาบใบและแผ?นใบ ดาO นบน มีรยางคNเรียกว?า ลิน้ ใบ โดยอาจมลี กั ษณะเปน3 แผ?นหรอื ขน ใบเรียงแบบสลบั บางชนิดใบเป3นกระจุกใกลรO าก ดอก : ดอกช?อ โดยดอกย?อยมีขนาดเล็ก ดอกย?อยจะรวมกันอยู?เป3นช?อดอกย?อย แต?ละ ชอ? ดอกย?อยมใี บประดบั วา? ง รองรับ 2 อันประกบกนั อย?ู อันล?างเปน3 อนั นอก อันบนเป3นอันใน แลOวช?อดอกย?อยจะจัดเรียงเป3นช?อชนิดต?าง ๆ เช?น ช?อกระจะ ช?อเชิงลดประกอบ ช?อแยกแขนง ดอกสมบูรณNเพศ หรือแยกเพศ แต?ละดอกมีใบ ประดับหOุมอย?ู 2 อัน อันนอกหรืออันล?าง เรียกกาบล?าง (lemma) และอันใน หรืออันบนเรียก กาบบน (palea) กาบล?างของพืชบางชนิดมีกOานย่ืนเป3นเสOน แขง็ ขนาดเล็ก เรยี ก ออน (awn) กลีบรวม 3 กลบี มักลดรปู เป3นเกล็ดใส ขนาดเลก็ เรียกวา? กลีบเกลด็ (lodicule) บางชนิดไมม? ีกลบี เกสรเพศผูO : มี 3-6 อัน แยกกนั อับเรณูแตกตามยาว และไหวไดO เกสรเพศเมีย : มี 2-3 คารNเพลเช่ือมกัน มี 1 หOอง แต?ละหOองมี 1 ออวุล กOานเกสรและยอดเกสร มี 2 อัน พลาเซนตาที่ฐาน รงั ไข?เหนอื วงกลีบ ผล : ผลธัญพืช หรือผลเปลอื กแขง็ เมลด็ : มี 1 และเชอ่ื มรวมกบั เปลือกหุมO เมลด็ มีเอนโดสเปร` NมสะสมแปÜงมาก มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พชื วงศNนก้ี ระจายอยทู? ั่วโลก มีความสำคญั ทางเศรษฐกจิ โลก ตวั อยา? งที่พบในประเทศไทย ไดOแก? ขาO ว Oryza sativa L. ขOาวสาลี Triticum aestivum L. ขาO วบารNเลยN Hordeum sativum Pers. ขาO วโอต™ Avena sativa L. ขOาวโพด Zea mays L. (ภาพประกอบที่ 9.4ค) เดือย Coix lachrymal-jobi L. ตะไครO Cymbopogon citratus Stapf อOอย Saccharum officinarum L. ไผ?ตง Dendrocalamus asper (Schult.) Backer 246

ไผ?ซาง D. strictus (Roxb.) Nees. ไผ?ซางนวล D. membranaceus Munro (ภาพประกอบท่ี 9.4ง) ไผร? วก Thyrsostachys siamensis Gamble หญาO คา Imperata cylindrical (L.) P. Beauv. หญOาแพรก Cynodon dactylon (L.) Pers. มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง หญาO ดอกชมพู Melinis repens (Willd.) Zizka (ภาพประกอบท่ี 9.4จ) หญาO ขจรจบ Pennisetum polystachyon (L.) Schult. (ภาพประกอบที่ 9.4ฉ) หญOาไข?เหบ็ เลก็ Eragrostis tenella (L.) P.Beauv. ex Roem. & Schult. หญาO เจาO ชูO Chrysopogon aciculatus (Retz.) Trin. ตองกง Thysanolaena latifolia (Roxb. ex Hornem.) พืชวงศNน้ีเป3นพืชที่มีความสำคัญต?อมนุษยN มีความสำคัญทางเศรษฐกิจ และมีการใชOประโยชนN ในหลายดOาน เช?น ขOาว ขOาวสาลี และขOาวโพด โดยขOาวเป3นอาหารหลักในเอเชีย ขOาวสาลีเป3นอาหาร หลักในยุโรป โดยนำแปÜงมาทำขนมปôง ขOาวโพดเป3นอาหารหลักในอเมริกา พืชบางชนิดเป3นธัญพืช เช?น เดือย ขOาวโอ™ต ส?วนตOนอOอย สามารถใชOรับประทานสด ทำเป3นอOอยควั่น หรือสกัดเป3นน้ำอOอย แกOกระหายน้ำ นอกจากนี้น้ำอOอยสามารถนำมาเค่ียวทำเป3นน้ำตาลอOอย หากน้ำอOอยที่เค่ียวจนตก ผลึกจะไดOน้ำตาลทรายที่ใชOสำหรับทำขนมหวานหรือปรุงรสอาหาร ส?วนของตOนอOอยท่ีหีบเอา น้ำอOอยออกแลOวเรียก “ชานอOอย” สามารถใชOผลิตเป3นเย่ือกระดาษ ทำปุúยหมัก อาหารสัตวN หรือ เป3นเช้ือเพลิงในการผลิตกระแสไฟฟÜา ส?วนตOนไผ?สามารถใชOไมOในการก?อสรOาง ทำร้ัว แพ ตะเกียบ เครื่องดนตรี ผลิตกระดาษ หรือผลิตภัณฑNจักสาน เช?น ตะกรOา พัด กระบุง กระดOง ชะลอม หมวก ยอดอ?อนของไผ? ที่เจริญจากเหงOาใตOดินเรียก “หน?อไมO” ใชOประกอบอาหารไดOหลากหลาย หรือ นำมาดองรับประทาน และยังสามารถใชOตOนไผ?ในการปลูกประดับ ปลูกกันลม หรือใชOเป3นแนวรั้ว แบ?งเขตไดO พืชบางชนิดมีช?อดอกขนาดใหญ? เช?น ตองกง นิยมนำช?อดอกมาตากแหOงแลOวนำมามัด กับดOามไมOไผ?เป3นไมOกวาด อย?างไรก็ตามพืชในวงศNนี้หลายชนิดเป3นวัชพืชที่พบไดOท่ัวไป เช?น หญOาคา หญาO ขจรจบ หญาO เจOาชูO หญาO ไข?เหบ็ เลก็ 247

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 9.4 ตัวอย?างพืชวงศกN ก (ก-ข) และวงศหN ญาO (ค-ฉ) ก. หญOาตนี กา (Cyperus laxus Lam.); ข. กกขนาก (Cyperus difformis L.); ค. ขOาวโพด (Zea mays L.); ง. ไผซ? างนวล (Dendrocalamus membranaceus Munro); จ. หญOาดอกชมพู (Melinis repens (Willd.) Zizka); ฉ. หญาO ขจรจบ (Pennisetum polystachyon (L.) Schult.) 248

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงอนั ดบั ซินจบิ เบอราเลส (Zingiberales) วงศ%พุทธรกั ษา หรือวงศ%แคนนาซอี ี (Cannaceae) ลกั ษณะวิสัย : ไมลO Oมลกุ อายุหลายปY ลำตนO ใตดO ินแบบเหงOา ชอบขนึ้ ในพื้นท่ใี กลนO ำ้ ใบ : ใบเดีย่ ว ขนาดใหญ? รปู ใบหอก ขอบใบเรียบ โคนใบแผ?เปน3 กาบหุOมลำตOน เสOนกลางใบขนาดใหญ? เรยี งสลับระนาบเดียว หรอื เรยี งเวยี น ดอก : ดอกช?อแบบชอ? กระจุกแยกแขนง หรือชอ? กระจะ มใี บประดบั รองรบั ดอกสมบูรณNเพศ ไม?มีสมมาตร มีกลีบรวม 6 กลีบ เรียงเป3น 2 วง ๆ ละ 3 กลีบ กลีบวงนอกคลOายกลีบเล้ียงและติดทน กลีบวงในคลOายกลีบดอกมีขนาดไม? เท?ากนั และเชือ่ มตดิ กันท่ฐี าน เกสรเพศผูO : มี 6 อัน แต?สืบพันธุNไดOเพียง 1 อัน อีก 5 อันเป3นหมันลักษณะคลOายกลีบดอก และมี 1 อันท่ีมีขนาดใหญ?ที่สุด เรียกว?า กลีบปาก กOานชูอับเรณูมักเป3นร?อง เชือ่ มติดกันและเช่อื มตดิ กับกOานเกสรเพศเมีย เกสรเพศเมยี : มี 3 คารNเพลเชื่อมกัน มี 3 หOอง แต?ละหOองมีออวุลจำนวนมาก กOานเกสรมี 1 อัน มีลักษณะคลOายกลีบดอก ยอดเกสร 1 ยอด พลาเซนตารอบแกนร?วม รงั ไข?ใตวO งกลีบ มตี ?อมน้ำหวาน ผล : ผลแหOงแตก เมล็ด : มจี ำนวนมาก ขนาดใหญ? กลม แข็ง ไมม? เี ยอ่ื หOุมเมล็ด มเี อนโดสเปร` Nม พชื วงศNนี้มีถิ่นกำเนิดในเขตรOอนของทวปี อเมรกิ า ตัวอย?างทพ่ี บในประเทศไทยคือ พุทธรักษา (พนั ธุพN นื้ เมือง) Canna indica L. (ภาพประกอบท่ี 9.5ก) พุทธรักษา (พนั ธุผN สม) C. x generalis L.H. Bailey (ภาพประกอบท่ี 9.5ข) ตOนพุทธรักษานิยมปลูกประดับตามสวน ริมน้ำ หรือตามร?องระบายน้ำ โดยคนไทยโบราณเชื่อ ว?าตOนพุทธรักษาเป3นไมOมงคล เน่ืองจากเป3นตัวแทนของพระพุทธเจOาที่คอยคOุมครอง ปกปôกรักษาใหOมีความ สงบสุข และรอดพOนจากภัยอันตรายทั้งปวงไดO นอกจากน้ีดอกพุทธรักษาสีเหลือง ใชOเป3นดอกไมOสัญลักษณN ประจำวันพ?อของไทย เนื่องจากตรงกับสีของวันจันทรN ซ่ึงเป3นวันพระราชสมภพของพระบาทสมเด็จพระ บรมชนกาธเิ บศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร (พระบาทสมเดจ็ พระเจาO อย?หู ัวรชั กาลท่ี 9) 249

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงวงศก% ล[วย หรือวงศ%มิวซาซอี ี (Musaceae) ลักษณะวิสยั : ไมOลOมลุกขนาดใหญ? มีลำตOนใตOดินเป3นเหงOา ลำตOนเหนือดินมีขนาดเล็ก ส?วนท่ี เหน็ เหนือดินดูคลOายเป3นลำตนO คอื กาบใบทหี่ อ? หมุO กันเป3นลำตOนต้ัง เรยี กวา? ลำตนO เทยี ม (pseudostem) ใบ : ใบเดีย่ ว ขนาดใหญ? ขอบใบเรียบ เสOนใบขนานจากเสนO กลางใบไปยังขอบใบ ทOอง ใบมีคราบขาวนวลปกคลุม เสOนกลางใบใหญ? ดOานบนเป3นร?อง ดOานล?างโคOงนูน เป3นสนั ใบเรียงแบบสลบั ดอก : ดอกช?อแบบช?อเชิงลด หรือช?อกระจุกเชิงซOอน หรือช?อแยกแขนง ดอกย?อยมกี Oาน ดอกสั้นหรือไม?มี มีใบประดับเป3นกาบหOุมช?อดอก กาบหOุมช?อดอกมักมีสีสันเด?น สะดุดตา ดอกสมบูรณNเพศ หรือแยกเพศร?วมตOน ดอกเพศผOูมักอยู?ปลายช?อดอก ดอกเพศเมียอย?ูดOานล?าง ดอกสมมาตรดOานขOาง กลีบรวม 6 กลีบ เรียง 2 วง ๆ ละ 3 กลบี มีลักษณะบางใส อาจมีขนาดไม?เทา? กนั เกสรเพศผูO : มี 6 อัน เป3นหมัน 1 อัน หรือมี 5 อัน ไม?เป3นหมันเลย เกสรเพศผูOเช่ือมติดกับ กลบี ดอก อบั เรณแู ตกตามยาว เกสรเพศเมยี : มี 3 คารNเพลเชื่อมกัน มี 3 หOอง แต?ละหOองมีออวุลจำนวนมาก กOานเกสร 1 อัน ยอดมี 3 พู พลาเซนตารอบแกนรว? ม รงั ไขใ? ตOวงกลีบ ผล : ผลแบบกลวO ย เมลด็ : มีนOอย หรอื มีจำนวนมาก มเี อนโดสเป`รNม พชื วงศNน้กี ระจายอยใู? นเขตรOอน ตวั อยา? งทพ่ี บในประเทศไทยไดแO ก? กลOวย Musa sapientum L. (ภาพประกอบท่ี 9.5ค) กลวO ยปาä M. acuminate Colla กลOวยตานี M. balbisiana Colla กลวO ยบัวสีชมพู M. ornate Roxb. กลวO ยนำ้ วOา M. × paradisiaca L. กลOวยนวล Ensete glaucum (Roxb.) Cheesman พืชวงศNน้ีส?วนใหญ?เป3นพืชอาหาร โดยคนไทยมีการใชOประโยชนNจากตOนกลOวยหลากหลายส?วน คือ ผลสุกรับประทานเป3นผลไมOท่ีมีคุณค?าทางโภชนาการสูง หรือนำไปทำเป3นของหวาน ผลดิบนำไปบดใหO ละเอียดแลOวผสมกับน้ำ รับประทานช?วยรักษาแผลในกระเพาะอาหาร ลำไสO และแกOทOองเสียไดO ใบกลOวย หรือที่เรียกว?า “ใบตอง” ใชOห?อขนม ห?ออาหาร ทำกระทง ทำบายศรี ลำตOนเทียม ใชOทำเชือก ทำกระทง หรือนำมาประกอบอาหาร เช?น แกงหยวก หรือใชOเป3นอาหารใหOสัตวN ปลีหรือส?วนของปลายช?อดอก นำมา ประกอบอาหารหรือรับประทานเปน3 ผักเคยี ง นอกจากน้ีตนO กลวO ยบวั สีชมพู นยิ มปลกู ประดบั ตามสวนตา? ง ๆ 250

วงศ%ขงิ ขhา หรือวงศ%ซนิ จิเบอราซอี ี (Zingiberaceae) ลกั ษณะวสิ ัย : ไมลO Oมลุก อายหุ ลายปY ลำตOนใตOดนิ เปน3 เหงOา ส?วนต?าง ๆ มกั มีกลนิ่ หอม ใบ : ใบเด่ียว ใบรูปแถบ หรือรูปรี มีกOานใบหรือไม?มีกOานใบ ระหว?างแผ?นใบกับกOานใบ มีล้ิน เป3นเน้ือเย่ือบางแทรกอยู? โคนใบแผ?เป3นกาบหOุมลำตOน กาบใบห?อหุOมกัน เปน3 ลำตนO ต้งั เป3นลำตนO เทยี ม ใบเรียงสลบั ดอก : ดอกช?อแบบช?อเชิงลด ช?อกระจะ หรือช?อกระจุก มีใบประดับขนาดใหญ?รองรับ ดอกสมบูรณเN พศ สมมาตรดาO นขาO ง กลีบเลยี้ ง 3 กลบี มีสีเขยี ว เช่อื มติดกนั กลบี ดอก 3 กลีบ เชือ่ มกันเป3นหลอด เกสรเพศผOู : มี 6 อัน แต?สืบพันธNุไดOเพียง 1 อัน อีก 5 อันเป3นหมันลักษณะคลOายกลีบดอก และมี 1 อนั ท่มี ขี นาดใหญ?ท่ีสุด เกสรเพศเมีย : มี 3 คารNเพลเช่ือมกัน มี 3 หOอง แต?ละหOองมีออวุลจำนวนมาก กOานเกสรมี 1 อัน ยอดเกสร 1 ยอด มตี ?อมนำ้ หวาน 2 ตอ? ม พลาเซนตารอบแกนร?วม พลาเซนตาตามแนวตะเขบ็ หรอื พลาเซนตาทฐ่ี าน รงั ไขใ? ตวO งกลบี ผล : ผลมีเน้ือหลายเมล็ด หรอื ผลแหOงแตก เมลด็ : มจี ำนวนมาก ขนาดใหญ? กลม มักมเี ยื่อสแี ดงหมOุ มีเอนโดสเปร` Nม มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง พชื วงศนN กี้ ระจายอยใู? นเขตรOอนและใกลเO ขตรOอน ตัวอย?างท่พี บในประเทศไทยไดแO ก? ขงิ Zingiber officinale Roscoe ไพล Z. montanum (Koenig) Link กระทอื Z. zerumbet (L.) Roscoe ex Sm. ขา? Alpinia galanga (L.) Willd. กระวาน A. testaceum Ridl. ขงิ แดง A. purpurata (Vieill.) K.Schum. (ภาพประกอบท่ี 9.5ง) กระชาย Boesenbergia rotunda (L.) Mansf. ขม้นิ ชนั Curcuma longa L. กระเจียว C. sessilis Gage กระทอื ลงิ Globba schomburgkii Hook.f. (ภาพประกอบท่ี 9.5จ) ดาหลา Etlingera elatior (Jack) R.M.Sm. (ภาพประกอบที่ 9.5ฉ) เปราะใหญ? Kaempferia elegans Wall. พืชวงศNนี้หลายชนิดนำมาประกอบอาหารและใชOเป3นเคร่ืองเทศ เช?น ขิง ข?า กระชาย ขม้ินชัน กระวาน บางชนิดเป3นไมOประดับหรือเป3นไมOตัดดอก เช?น กระเจียว กระทือลิง ดาหลา อย?างไรก็ตามพืชใน วงศนN ้สี ามารถใชเO ป3นสมุนไพร ชว? ยขบั ลม แกOทOองอดื ทอO งเฟอÜ จุกเสียดแน?น 251

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 9.5 ตัวอยา? งพืชวงศNพทุ ธรักษา (ก-ข) วงศกN ลOวย (ค) และวงศNขงิ ขา? (ง-ฉ) ก. พทุ ธรักษา (พันธุพN ้นื เมือง) (Canna indica L.); ข. พทุ ธรกั ษา (พนั ธNุผสม) (Canna x generalis L.H. Bailey); ค. กลOวย (Musa sapientum L.); ง. ขิงแดง (Alpinia purpurata (Vieill.) K.Schum.); จ. กระทอื ลิง (Globba schomburgkii Hook.f.); ฉ. ดาหลา (Etlingera elatior (Jack) R.M.Sm.) 252

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงบทสรุป พืชใบเลี้ยงเดี่ยวเป3นพืชที่มีการกระจายพันธุNทั่วโลก มีทั้งไมOตOน ไมOพุ?ม ไมOลOมลุก และไมOเลื้อย มีลักษณะเด?นคือ มีขOอปลOองที่ชัดเจน มีเสOนใบขนาน มีกลีบดอก 3 กลีบ หรือทวีคูณของ 3 ดอกเดี่ยวหรือ ดอกช?อ แบ?งเป3นหมวดหม?ูระดับวงศNไดOหลายวงศN พืชใบเลี้ยงเด่ียวหลายชนิดมีความสำคัญต?อชีวิตมนุษยNและ สรรพสัตวN โดยเฉพาะอย?างยิ่งเป3นอาหารหลักและเป3นสมุนไพร จึงควรใชOทรัพยากรพืชอย?างรูOคุณค?าและ เหมาะสม เพื่ออนุรักษNพืชใหOสามารถใชOไดOในรุ?นลูกหลาน และเพื่อความสมดุลของความหลากหลายทาง ชวี ภาพตอ? ไป คำถามทบทวน 1. จงบอกชือ่ วงศขN องพชื ใบเลย้ี งเดี่ยวมา 5 วงศN พรอO มยกตวั อย?างพชื ในวงศนN ีน้ 2. จงบอกชอ่ื วิทยาศาสตรขN องพชื ใบเลี้ยงเดี่ยวทท่ี า? นรOจู กั และพบในทOองถิ่นมา 10 ชนิด 3. ลักษณะของพชื ในวงศNหญาO (Poaceae) เป3นอย?างไร 4. ลักษณะของพชื ในวงศNกลOวยไมO (Orchidaceae) เป3นอย?างไร 5. พชื ใบเลยี้ งเดย่ี วใดบOางทเ่ี ปน3 ไมมO งคลของไทย เอกสารอาU งอิง ตรที พิ ยN สขุ โข. (2551). การสำรวจพืชสมนุ ไพรท่ีชาวกะเหร่ยี งใช[ ณ ตำบลบ[านจันทร%และตำบลแจมh หลวง อำเภอแมแh จมh จงั หวัดเชียงใหมh. วทิ ยานิพนธNมหาบัณฑิต. เชียงใหม? : มหาวทิ ยาลัยเชียงใหม?. ลกั ษมณ ทองอินทร,N จินดาวลั ยN วบิ ูลยNอทุ ยั , และ สรุ ชยั อังคนาสายณั ห.N (2554). ประสิทธภิ าพของธปู ®ษี และกกกลมในการบำบัดนำ้ เสียชมุ ชน โดยพื้นทชี่ ม?ุ น้ำประดษิ ฐN แบบไหลผา? นลำตOน. วารสารวจิ ัย มข. (ฉบับบัณฑิตศกึ ษา), 11(3), 49-57. สมาคมอุตสาหกรรมสับปะรดไทย. (2564). ภารกจิ ของสมาคมอุตสาหกรรมสบั ปะรดไทย. คOนเม่อื กมุ ภาพนั ธN 26, 2564, จาก http://www.thaipineapple.org/index.php?lay=show&ac =article&Id=538718932. สำนักส?งเสรมิ การคาO สนิ คOาเกษตรและอุตสาหกรรม กรมสง? เสรมิ การคาO ระหว?างประเทศ. (2563). กล[วยไม.[ คนO เม่ือ กมุ ภาพนั ธN 26, 2564, จาก https://www.ditp.go.th/contents_attach/539560/ 539560.pdf. Tangjitman, K. (2014). Vulnerability prediction of medicinal plants used by Karen people in Chiang Mai province to climatic change using species distribution model. Doctoral thesis. Chiang Mai: Chiang Mai University. 253

254 มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏหม่บู า้ นจอมบงึ

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงบทที่ 10 พชื ในทอ- งถ่นิ กบั ความมั่นคงของมนุษย< ประเทศไทยได-กำหนดยุทธศาสตร7ชาติ 20 ป; (พ.ศ. 2561-2580) ตามรัฐธรรมนูญแหJง ราชอาณาจักรไทย เพื่อเปQนแผนพัฒนาประเทศให-บรรลุวิสัยทัศน7ท่ีวJา “ประเทศไทยมีความม่ันคง มั่งคั่ง ยั่งยืน เปQนประเทศพัฒนาแล-ว ด-วยการพัฒนาตามหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง” ซ่ึงยุทธศาสตร7ชาติ 20 ป;น้ีเปQนแผนพัฒนาประเทศระยะยาว ประกอบด-วย 6 ยุทธศาสตร7 (สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจ และสงั คมแหงJ ชาติ, 2561) ไดแ- กJ 1. ยทุ ธศาสตรช7 าติดา- นความมน่ั คง 2. ยทุ ธศาสตรช7 าติด-านการสร-างความสามารถในการแขJงขนั 3. ยุทธศาสตรช7 าตดิ า- นการพฒั นาและเสรมิ สรา- งศักยภาพทรพั ยากรมนุษย7 4. ยุทธศาสตรช7 าติดา- นการสรา- งโอกาสและความเสมอภาคทางสังคม 5. ยทุ ธศาสตร7ชาตดิ -านการสร-างการเติบโตบนคณุ ภาพชวี ิตทเ่ี ปQนมิตรตJอสิ่งแวดล-อม 6. ยทุ ธศาสตร7ชาตดิ -านการปรับสมดลุ และพฒั นาระบบการบริหารจดั การภาครฐั จากยุทธศาสตร7ชาติที่กลJาวข-างต-นจะเห็นวJา การที่จะพัฒนาเศรษฐกิจ สังคม และความม่ันคงของ มนุษย7อยJางย่ังยืนนั้น มีความจำเปQนอยJางที่ต-องพัฒนาด-านส่ิงแวดล-อมให-ควบคJูกันไปด-วย เนื่องจากมนุษย7 ต-องใช-ทรัพยากรที่มีในส่ิงแวดล-อมมาเปQนแหลJงอาหาร ท่ีอยJูอาศัย พลังงาน การเกษตร ยารักษาโรค และ ปhจจัยการผลิตในอุตสาหกรรม ดังนั้นการอนุรักษ7ทรัพยากรธรรมชาติโดยเฉพาะอยJางยิ่งทรัพยากรพืชท่ีมีอยูJ ในท-องถิ่นจึงเปQนวิธีการหนึ่งที่จะรักษาสิ่งแวดล-อมให-มีความสมดุล เพื่อสร-างความมั่นคงของมนุษย7และ ความมั่นคงของชาติ สามารถยกระดับคุณภาพชีวิตของประชาชนอยJางย่ังยืน ซึ่งพืชในท-องถิ่นมีบทบาท สำคญั ตอJ ความมน่ั คงของมนุษย7ดา- นตาJ ง ๆ ดงั ตอJ ไปน้ี ความมนั่ คงด*านอาหาร การท่ีมนุษย7มีอาหารอยJางเพียงพอ สามารถเข-าถึงแหลJงอาหารและคุณคJาของสารอาหารได-ในทุก ชJวงอายุ แม-จะอยJูภายใต-ภาวะวิกฤติทางเศรษฐกิจหรือความแปรปรวนภูมิอากาศก็ตาม ถือเปQนความมั่นคง พ้ืนฐานท่ีมนุษย7ท่ัวโลกต-องการ ดังน้ันการพัฒนาด-านความมั่นคงทางอาหารจึงเปQนหนทางไปสJูการพ่ึงพา ตนเองและการพัฒนาคุณภาพชีวิตย่ังยืนของมนุษย7 ทั้งนี้ตั้งแตJอดีตจนถึงปhจจุบันมนุษย7ได-นำพืชที่อยJูใน ท-องถิ่นมาบริโภคเปQนอาหาร โดยพืชน้ันอาจเกิดข้ึนเองตามธรรมชาติ หรือนำมาปลูกไว-เพ่ือสะดวกในการ เก็บมาบรโิ ภค มกั เรียกพืชเหลาJ นว้ี าJ “ผักพน้ื บา- น” จากการศึกษาผักพ้ืนบ-านในประเทศไทยพบวJา จำนวนชนิดของผักพ้ืนบ-านท่ีนำมาใช-ประโยชน7ใน แตJละท-องถ่ินแตกตJางกัน ข้ึนอยJูกับสภาพแวดล-อมตามธรรมชาติ ขนาดพื้นท่ี สภาพพื้นที่ และวัฒนธรรม ประเพณีของแตJละท-องถ่ิน ตัวอยJางเชJน ในอำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรี พบผักพื้นบ-านจำนวน 116 ชนิด 255

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงใน 48 วงศ7 วงศ7ที่พบมากที่สุด คือ วงศ7ถั่ว (Fabaceae) จำนวน 15 ชนิด ซึ่งสJวนใหญJชาวจอมบึงนิยม รับประทานผักพื้นบ-านมากกวJา 1 สJวน เชJน โสน รับประทานท้ังสJวนยอด ดอก และฝhกอJอน ผักเส้ียน นิยม รับประทานท้ังยอด ใบ ก-านใบ และดอก เปQนต-น นอกจากนี้ชาวจอมบึงยังมีการถJายทอดภูมิปhญญาการนำ ผักพื้นบ-านท่ีมีพิษมาบริโภคอยJางปลอดภัย ซึ่งเปQนการบอกเลJาสืบตJอกันมาจากบรรพบุรุษรุJนตJอรุJนและ ปฏิบัติตJอเน่ืองมาจนถึงปhจจุบัน มีหลายอยJางเชJน การดองผักเสี้ยน ผักหนาม ผักกุJม เพ่ือขจัดสารพิษกJอน นำมาบริโภค การต-ม หรือนึ่งก-านเผือก และก-านบอนให-สุกกJอนนำมาแกงเพ่ือตัดพิษคัน เปQนต-น (ประภา เหลาJ สมบูรณ7 และคณะ, 2556) ผักพ้ืนบ-านหลายชนิดอุดมไปด-วยแรJธาตุ วิตามิน และสารต-านอนุมูลอิสระ เชJน หวาย สะเดา และ น้ำเต-า และผักกูด เปQนผักพื้นบ-านที่มีวิตามินซีสูงถึง 20.86, 20.81, 20.18 และ 15.42 มิลลิกรัมตJอสJวนท่ี รับประทาน 100 กรัมตามลำดับ (นันทวัน เอื้อวงศ7กูล, ชนาพร รัตนมาลี และ ศักดา ดาดวง, 2560; สุวรรณา บุญตา และคณะ, 2563) ผักพื้นบ-านที่มีแคลเซียมสูง เชJน ผักฮาก ผักไผJ ชงโค ซึ่งมีประมาณ 1,120, 820 และ 550 มิลลิกรัมตJอสJวนท่ีรับประทาน 100 กรัมตามลำดับ (สุนันทา ชมพูนิช และคณะ, 2549) นอกจากน้ียังมีรายงานวJา การบริโภคผักพื้นบ-านท่ีมีตามฤดูกาลบางชนิดสามารถชJวยลดอาการปvวยได- เชJน เพกา ดอกขจร ผักชีลาว เพ่ิมโอกาสท่ีจะทำให-ระดับน้ำตาลในเลือดลดลงได- 33 เปอร7เซ็นต7 ซ่ึงสามารถนำมาใช- เปQนเมนูทางเลือกสำหรับผู-ปvวยโรคเบาหวาน เพ่ือควบคุมระดับน้ำตาลในเลือดได- (อุดมศักดิ์ มหาวีรวัฒน7 และคณะ, 2560) การสำรวจความหลากหลายของผักพ้ืนบ-านในประเทศไทย พบวJาผักพ้ืนบ-านมักพบในสวนครัว รองลงมาคือตลาด และพ้ืนที่เกษตรตามลำดับ (นงคราญ รJมคำ และ ปรัชญา ศรีสงาJ , 2553; ธวัชชัย เปQนพนัสสัก และ อังคณา อินตา, 2561) โดยคนไทยนิยมปลูกพืชเปQนผักสวนครัวและผักริมร้ัวเพื่อให-สะดวกในการเก็บ มาบริโภค สามารถควบคุมผลผลิตให-ปลอดภัยจากยาฆJาแมลงหรือสารพิษตJาง ๆ ลดคJาใช-จJาย และสามารถ เพิ่มรายได-ให-กับครัวเรือน ดังนั้นผักพ้ืนบ-านจึงเปQนทรัพยากรท่ีสำคัญที่ทำให-ประชาชนสามารถเข-าถึงแหลJง อาหารที่มีประโยชน7 สามารถบริโภคได-ตลอดป; มีต-นทุนต่ำ ทำให-คนไทยสามารถพึ่งพาตนเองได- กJอให-เกิด ความมัน่ คงทางอาหารซึ่งเปนQ รากฐานท่สี ำคญั ในการพัฒนาคณุ ภาพชวี ติ ของคนไทยตJอไป ความมน่ั คงดา* นสุขภาพอนามัย การนำพืชในท-องถ่ินมาใช-เปQนยาสมุนไพรเพื่อรักษาโรค หรือบำรุงรJางกายน้ันมีการใช-กันอยJาง กว-างขวางมาเปQนเวลาช-านานแล-ว ในปhจจุบันแม-วJามีความก-าวหน-าทางการแพทย7เปQนอยJางมาก มีการใช-ยา แผนปhจจุบันอยJางแพรJหลาย แตJพบวJาพืชสมุนไพรยังคงมีความสำคัญตJอวิถีชีวิตของคนไทย ซึ่งจาก ฐานข-อมูลการใช-บริการการแพทย7แผนไทยของกรมการแพทย7แผนไทยและการแพทย7ทางเลือกป; 2560 พบวJา มีผู-ปvวยนอกเข-ารับบริการการแพทย7แผนไทยฯ ในโรงพยาบาลทุกระดับกวJา 30 ล-านคร้ัง จากจำนวน ผ-ูปvวยนอกท้ังหมดท่ีมารับบริการกวJา 164 ล-านครั้ง คิดเปQน 19.75 เปอร7เซ็นต7 และมีการใช-ยาสมุนไพร เพ่ิมขึ้น 406 ล-านบาท จากกวJา 1,700 ล-านบาทในป; 2559 เปQนกวJา 2,000 ล-านบาทในป; 2560 (พรพัฒน7 256

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงจุทรากุล, 2561) นอกจากนี้ในชJวงป;ที่ผJานมาทั่วโลกได-มีการตื่นตัวและหันมาใสJใจสุขภาพมากยิ่งขึ้น ประกอบกับการแพรJระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 (COVID-19) ทำให-ผู-คนสนใจในการรักษา สุขภาพให-มีความแข็งแรง มีภูมิค-ุมกันที่ดี สามารถปÄองกันโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 ได- ซ่ึงศูนย7ข-อมูลยา สมุนไพร กรมการแพทย7แผนไทยและการแพทย7ทางเลือก (2563) ได-เปÅดเผยข-อมูลงานวิจัยเกี่ยวกับพืชผัก สมนุ ไพรทมี่ ีศกั ยภาพใชเ- ปQนอาหารปอÄ งกนั โรคติดเช้อื ไวรสั โคโรนา 2019 โดยแบJงเปQน 3 กลJุมคอื 1. กลมุJ ที่มฤี ทธก์ิ ระตนุ- ภมู คิ มุ- กนั เชนJ พลคู าว สมอไทย สมอพิเภก ขงิ ขาJ กระเทียม 2. กลมุJ ท่ีมวี ติ ามนิ ซี และสารตา- นอนุมูลอิสะสูง เชJน มะขามปÄอม 3. กลุJมท่ีวJามีงานวิจัยเบ้ืองต-นวJามีสารสำคัญท่ีอาจชJวยลดโอกาสการติดเชื้อจากไวรัสโคโรนา 2019 เชJน พลคู าว หอมแดง มะรุม ใบหมJอน กะเพรา นอกจากน้ียังมีรายงานวJา ฟÄาทะลายโจร เปQนสมุนไพรที่ถูกนำมาใช-ในการแพทย7แผนไทยมาอยJาง ยาวนาน มีสารสำคัญคือ แอนโดรกราโฟไลด7 (andrographolide) โดยพบวJาสารนี้มีฤทธ์ิยับย้ังเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 และมีฤทธ์ิต-านการเพิ่มจำนวนของเชื้อไวรัสของเซลล7ในหลอดทดลอง และมีการให-ฟÄาทะลายโจรกับ ผู-ปvวยโควิด-19 ท่ีมีอาการแสดงระดับความรุนแรงน-อย เปQนเวลา 5 วัน พบวJา ผู-ปvวยมีอาการดีข้ึนตั้งแตJวันท่ี 1–5 ตามลำดับ โดยไมJพบผลข-างเคียงท่ีรุนแรง ทั้งน้ีเม่ือเปรียบเทียบมูลคJาในการรักษาพบวJา คJารักษาด-วย ฟÄาทะลายโจรอยJูท่ีประมาณ 180 บาทตJอคน สJวนคJารักษาด-วยยาต-านเชื้อไวรัสฟาวิพิราเวียร7 (Favipiravir) อยูJท่ีประมาณ 4,800 บาทตJอคน ซ่ึงสามารถลดคJาใช-จJายจากการรักษาโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 ได- เปQนจำนวนมาก (อัมพร เบญจพลพิทักษ7 และคณะ, 2564) อีกหนึ่งสมุนไพรที่มีรายงานวJาสามารถต-านเชื้อ ไวรัสโคโรนา 2019 ได-คือ กระชายขาว โดยพบวJาสารสำคัญในกระชายขาว 2 ชนิดคือ แพนดูราทิน เอ (Panduratin A) และพิโนสโตรบิน (Pinostrobin) สามารถลดจำนวนเซลล7ที่ติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 และยับยั้งไมJให-เซลล7ผลิตไวรัสออกมาได- (Kanjanasirirat et al., 2020) ข-อมูลจากงานวิจัยนี้ทำให-เห็นวJา สมุนไพรไทยเปQนอีกทางเลือกหนึ่งในการใช-ดูแลรักษาสุขภาพรJางกายให-แข็งแรงทJามกลางสถานการณ7การ แพรJระบาดของโรคติดตJอเช้ือไวรัสโคโรนJา 2019 ได- จากความสำคัญของพืชสมุนที่กลJาวไว-ข-างต-น ในปhจจุบันจึงได-มีหนJวยงานตJาง ๆ สำรวจและเก็บ รวบรวมข-อมูลพันธุ7พืชในท-องถ่ินท่ีนำมาใช-เปQนยาสมุนไพรเพื่อรักษาภูมิปhญญาอันล้ำคJานี้ไว- ดังเชJน การศึกษาพืชสมุนไพรที่ใช-ประโยชน7โดยชาวกะเหร่ียง ณ หมJูบ-านห-วยน้ำหนัก และหมJูบ-านหนองตาดั้ง ตำบลตะนาวศรี อำเภอสวนผ้ึง จังหวัดราชบุรี พบพืชสมุนไพรท้ังหมด 63 ชนิด จัดอยJูใน 34 วงศ7 โดยวงศ7ท่ี พบจำนวนพืชสมุนไพรมาก ได-แกJ วงศ7ขิงขJา (Zingiberaceae) 7 ชนิด รองลงมา คือวงศ7ส-ม (Rutaceae) 5 ชนิด วงศ7กะเพรา (Lamiaceae) 5 ชนิด และวงศ7เหงือกปลาหมอ (Acanthaceae) 4 ชนิด ตามลำดับ พบพืชสมุนไพรที่ใช-ในการรักษาโรคในทางเดินอาหารมากที่สุด จำนวน 29 ชนิด (กรกนก ต้ังจิตม่ัน, 2560) และการศึกษาพืชสมุนไพรในหมJูบ-านปÅล็อกค่ี อำเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรี พบพืชสมุนไพรจำนวน 71 ชนิด จัดอยูJใน 30 วงศ7 โดยวงศ7ที่พบจำนวนพืชสมุนไพรมาก ได-แกJ วงศ7ขิงขJา 8 ชนิด รองลงมา คือ วงศ7ทานตะวัน (Asteraceae) 6 ชนิด และวงศ7ถั่ว 6 ชนิด ตามลำดับ (ยุพา คำจำปา, 2558) อยJางไรก็ตาม 257

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงจำนวนชนิดพืชสมุนไพรท่ีประชาชนใช-ในแตJละพ้ืนท่ีอาจแตกตJางกัน ข้ึนอยJูกับลักษณะภูมิประเทศ สภาพแวดลอ- ม สังคมวฒั นธรรม และความสามารถในการเข-าถึงบรกิ ารสาธารณสขุ พนื้ ฐาน นอกจากการเก็บรวมรวมข-อมูลพืชสมุนไพรในท-องถิ่นแล-ว ในปhจจุบันรัฐบาลได-มีนโยบายพัฒนา สมุนไพรไทยอยJางเปQนระบบและยัง่ ยืน โดยการจัดโครงการสJงเสริมเกษตรแบบแปลงใหญJ เพ่ือสนับสนุนการ รวมกลJุมของเกษตรกรในการผลิตสมุนไพรในรูปแบบแปลงใหญJ และสามารถรวบรวมได-แล-วถึง 26 แปลง ใน 18 จังหวัด จำนวนเกษตรกร 1,076 ราย พ้ืนที่รวม 17,638,000 ตารางเมตร (จิระพงษ7 เต็มเปô;ยม, 2563) ซ่ึงแปลงใหญJสมุนไพรในอำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรี (ภาพประกอบที่ 10.1) ถือเปQนหนึ่งในต-นแบบ ความสำเร็จ เน่ืองจากสามารถเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตสมุนไพรในท-องถ่ิน สร-างมูลคJาเพ่ิมในการผลิต สินค-าจากการลดต-นทุน เน-นการผลิตแบบปลอดภัยโดยลดการใช-สารเคมี ทำให-ผลผลิตท่ีได-เปQนท่ีต-องการ ของตลาดอยJางมาก อาทิเชJน ขมิ้นชัน ขม้ินอ-อย ไพล วJานชักมดลูก ซ่ึงสมุนไพรทั้งในท-องถ่ินน้ีสามารถ จำหนJายแบบสด ตากแห-ง หรือนำไปแปรรูปเปQนผลิตภัณฑ7ตJาง ๆ ได-หลากหลายชนิด เชJน ยาดมสมุนไพร ลูกประคบ สบูJ สมุนไพรอบแห-ง และผงสมุนไพร ทำให-มีสินค-าจำหนJายได-ตลอดทั้งป; โดยสJงขายในตลาดทั้ง ไทยและตJางประเทศ เชนJ เยอรมนี ฝรง่ั เศส และญ่ปี ุนv ทีม่ ีความชน่ื ชอบผลติ ภัณฑ7จากสมนุ ไพรไทย สามารถ เพ่ิมศักยภาพการแขJงขันด-านการสJงออกสมุนไพรให-กับประเทศไทยได- และยังเปQนการสร-างความมั่นคงทาง สุขภาพให-กบั ประชาชนในท-องถิน่ ไดอ- ยาJ งยง่ั ยืน ความมนั่ คงด*านเศรษฐกจิ พืชในท-องถิ่นมีบทบาทสำคัญตJอการสร-างความมั่นคงทางเศรษฐกิจในครัวเรือน เน่ืองจาก ประชาชนสามารถหารายได-จากการเพาะปลูก หรือค-าขายพืชในท-องถิ่น อยJางไรก็ตามในปhจจุบันพืชใน ท-องถิ่นหลายชนิดได-ขึ้นทะเบียนเปQนสิ่งบJงชี้ทางภูมิศาสตร7 (geographical indications หรือ GI) ซึ่งเปQน ทรัพย7สินทางปhญญาประเภทหนึ่งที่มีความเช่ือมโยงระหวJางธรรมชาติและมนุษย7 กลJาวคือ ชุมชนได-อาศัย ลักษณะเฉพาะท่ีมีอยJูในแหลJงภูมิศาสตร7ตามธรรมชาติ เชJน สภาพดินฟÄาอากาศหรือวัตถุดิบเฉพาะในพื้นที่ มาใช-ประโยชน7ในการผลิตสินค-าในท-องถ่ินของตนขึ้นมา ทำให-ได-ผลิตภัณฑ7ท่ีมีคุณลักษณะพิเศษท่ีมาจาก พ้ืนที่ดังกลJาว (กลุJมสงิ่ บJงชท้ี างภมู ศิ าสตร7, 2547) ในประเทศไทยมีการขึ้นทะเบียนส่ิงบJงช้ีทางภูมิศาสตร7แล-ว 130 รายการ (กรมทรัพย7สินทางปhญญา กระทรวงพาณิชย7, 2563) โดยมีสิ่งบJงชี้ทางภูมิศาสตร7ที่เปQนพืชในท-องถิ่นถึง 77 รายการ (ผักผลไม- 63 รายการ และ ข-าว 14 รายการ) ซึ่งการขึ้นทะเบียนพืชในท-องถิ่นเปQนสิ่งบJงชี้ทางภูมิศาสตร7เปQนการชJวย กระตุ-นเศรษฐกิจในระดับท-องถ่ินโดยตรง โดยเปQนการดึงเอาช่ือเสียงของพืชในท-องถ่ินน้ันท่ีมีการส่ังสมมา นานมาใช-ประโยชน7ในทางเศรษฐกิจเพื่อเพิ่มมูลคJาของสินค-า ชJวยกระจายรายได-สูJชนบท สJงเสริม อุตสาหกรรมในทอ- งถิน่ รวมถงึ ปÄองกันการลอกเลยี นแบบจากคูแJ ขJงทางการค-าในพ้ืนทอ่ี นื่ 258

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบที่ 10.1 แปลงใหญJสมุนไพร อำเภอจอมบึง จงั หวดั ราชบรุ ี ก. พื้นท่ปี ลกู สมนุ ไพร; ข. โรงอบสมนุ ไพร; ค. สมนุ ไพรตากแห-ง; ง. การคัดแยกสมนุ ไพรของกลมJุ เกษตรกร; จ. การแปรรูปสมนุ ไพรในทอ- งถนิ่ เพื่อจำหนาJ ย 259

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงนอกจากนี้การใช-ส่ิงบJงช้ีทางภูมิศาสตร7ในทางการตลาดเปQนที่แพรJหลายอยูJแล-วในหลายประเทศ เนื่องจากสามารถเพ่ิมศักยภาพในการแขJงขันสินค-าในระดับโลกได- ตัวอยJางพืชในท-องถ่ินท่ีได-ข้ึนทะเบียนส่ิง บJงช้ที างภมู ศิ าสตร7 ไดแ- กJ 1. มะพร(าวน้ำหอมราชบุรี ได-ขึ้นทะเบียนเปQนส่ิงบJงชี้ทางภูมิศาสตร7 ทะเบียนเลขท่ี สช 60100097 ในวันท่ี 29 ธันวาคม 2558 โดยนิยามวJา เปQนมะพร-าวน้ำหอมพันธุ7เต้ีย สีเขียวที่เรียกวJา หมูสีเขียว มีเปลือก สีเขียวสด ก-นจีบ ตรงกลางผลปvองกลม (ภาพประกอบที่ 10.2) เน้ือหนาสองช้ัน น้ำมะพร-าวมีรสหวานและ กล่ินหอมคล-ายใบเตย ซ่ึงปลูกครอบคลุมพื้นท่ี 7 อำเภอ ได-แกJ อำเภอดำเนินสะดวก อำเภอวัดเพลง อำเภอ บา- นโปvง อำเภอเมอื งราชบุรี อำเภอบางแพ อำเภอปากทอJ อำเภอโพธาราม ของจังหวดั ราชบรุ ี ภาพประกอบท่ี 10.2 มะพร-าวนำ้ หอมราชบรุ ี ก. สวนมะพร-าวนำ้ หอมในจังหวัดราชบุรี; ข. ลกั ษณะผลมะพร-าวน้ำหอมราชบรุ ี; ค. ผลติ ภณั ฑจ7 ากมะพร-าวนำ้ หอม; ง. มะพร-าวนำ้ หอมอนิ ทรยี 7 260

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงทั้งน้ีมะพร-าวน้ำหอมราชบุรีมีความสัมพันธ7กับสภาพภูมิศาสตร7ของจังหวัดราชบุรี คือ มีการ แพรJกระจายอยJูบริเวณตอนกลางและด-านตะวันออกของจังหวัดราชบุรี ซ่ึงเปQนพ้ืนท่ีราบลุJมและเปQนพ้ืนที่ ราบลJุมต่ำ ดินเปQนดินรJวนและดินรJวนปนดินเหนียว มีความอุดมสมบูรณ7 มีปริมาณน้ำฝนเฉล่ียไมJน-อยกวJา 1,500-2,000 มิลลิเมตร อุณหภูมิเฉลี่ยทั้งป; 35 องศาเซลเซียส ซึ่งมีความเหมาะสมกับการปลูกมะพร-าว น้ำหอมราชบุรี ในปhจจุบันจังหวัดราชบุรีมีพ้ืนท่ีปลูกมะพร-าวน้ำหอมมากท่ีสุดในประเทศไทย เน่ืองจากมะพร-าว น้ำหอมราชบุรีมีคุณภาพดี เปQนท่ีต-องการของผู-บริโภค ประกอบกับความต-องการของตลาดตJางประเทศมี ปริมาณสูงข้ึน ผ-ูสJงออกต-องการผลผลิตจำนวนมากขึ้น มีผ-ูรับซื้อ โรงงานแปรรูปตั้งใหมJมากข้ึน มีผลทำให- ราคาสูงข้ึน โดยทางจังหวัดได-สนับสนุนโดยการพัฒนาระบบการปลูกโดยการนำเทคโนโลยีที่ทันสมัย การ สJงเสริมการ พัฒนานวัตกรรมการปลูกท่ีสามารถเพ่ิมผลผลิต ลดต-นทุน และการจัดการศัตรูพืช นอกจากน้ัน ยังเน-นการเพ่ิมคJาของการปลูกมะพร-าวน้ำหอมทั้งการพัฒนาสJูการทJองเท่ียวเชิงเกษตร มีการพัฒนาบรรจุภัณฑ7 มะพร-าวน้ำหอมให-สวยงาม นJารับประทาน และพัฒนาผลิตภัณฑ7จากมะพร-าวน้ำหอมให-หลากหลาย เชJน มะพร-าวน้ำหอมบรรจุขวด เน้ือมะพร-าวน้ำหอมบรรจุถุง ว-ุนมะพร-าวน้ำหอม เพ่ือสนับสนุนเศรษฐกิจเชิง พื้นท่ี พรอ- มทัง้ การสร-างความแตกตJางโดยการปลูกมะพร-าวนำ้ หอมอินทรีย7 เพอื่ เจาะกลมุJ ลกู คา- ทีม่ ีกำลังซ้อื สงู ทั้งในและตJางประเทศโดยเฉพาะกลุJมลูกค-าชาวจีนที่มีความชื่นชอบมะพร-าวน้ำหอมราชบุรีเปQนอยJางมาก จงึ เปQนโอกาสในการพัฒนาและสร-างความมั่นคงทางเศรษฐกิจระดับท-องถนิ่ และระดับประเทศได- 2. สับปะรดบ(านคา ได-ขึ้นทะเบียนเปQนสิ่งบJงชี้ทางภูมิศาสตร7 ทะเบียนเลขที่ สช 59100086 ในวันที่ 28 เมษายน 2558 โดยนิยามวJา เปQนสับปะรดพันธุ7ปhตตาเวีย รสหวานฉ่ำ ไมJกัดลิ้น มีกลิ่นหอม เนื้อละเอียด หนานิ่ม มีตาผลคJอนข-างตื้น (ภาพประกอบที่ 10.3ข) เมื่อปอกเปลือกแล-วตาผลจะติดออกไป กับเปลือก ปลูกในพื้นที่ 4 อำเภอ ได-แกJ อำเภอจอมบึง อำเภอปากทJอ อำเภอสวนผึ้ง และอำเภอบ-านคา จังหวดั ราชบุรี ทั้งนี้สับปะรดบ-านคามีความสัมพันธ7กับสภาพภูมิศาสตร7ของจังหวัดราชบุรี คือ สามารถ เจริญเติบโตได-ดีในพื้นที่ราบสูงและพื้นท่ีภูเขาสูงของจังหวัดราชบุรี ความสูงของพ้ืนที่โดยเฉลี่ยสูงกวJา ระดับน้ำทะเล 200-1,400 เมตร ได-รับอิทธิพลมรสุมจากลมตะวันตกเฉียงใต- แตJเนื่องจากมีเทือกเขาตะนาวศรี ก้ันอยJูจึงทำให-ได-รับลมมรสุมจากอินเดีย และทะเลอันดามันไมJเต็มท่ี ปริมาณน้ำฝนเฉล่ีย 1,000-1,250 มิลลิเมตรตJอป; มีอุณหภูมิระหวJาง 13-38 องศาเซลเซียส ลักษณะดินสJวนใหญJเปQนดินรJวนปนทราย ระบาย น้ำได-ดี ความเปQนกรด-ดJางของดิน 4.5-5.5 จากสภาพภูมิศาสตร7และสภาพภูมิอากาศดังกลJาวสJงผลให-การ ปลูกสับปะรดได-ผลผลิตท่ีมีคุณภาพ ด-วยรสชาติท่ีเปQนเอกลักษณ7จึงทำให-สับปะรดบ-านคามีความแตกตJาง จากสับปะรดในแหลJงอื่น 261

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 10.3 สบั ปะรดบา- นคา ก. พน้ื ท่ปี ลกู สบั ปะรดบา- นคา; ข. ลักษณะผลสบั ปะรดบ-านคา; ค. นำ้ สบั ปะรดกระปอú ง; ง. สับปะรดกวน; จ.แชมพูและสบJจู ากสับปะรด ปhจจุบันสับปะรดบ-านคาเปQนอีกหนึ่งผลผลิตทางการเกษตรขึ้นช่ือของจังหวัดราชบุรี มีพ้ืนที่ปลูก เพมิ่ ขึน้ อยJางตJอเนอ่ื งเพอื่ ใหเ- พียงพอตJอความต-องการของตลาด สามารถปลกู สบั ปะรดได-ตลอดท้งั ป; โดยทาง จังหวัดราชบุรีได-สนับสนุนให-มีระบบการจัดการแปลงสับปะรด การนำเทคโนโลยีมาใช- สJงเสริมการพัฒนา นวัตกรรมในการขนสJงกระจายสินค-า การพัฒนาผลผลิตให-เพียงพอ การแปรรูปผลิตภัณฑ7 ตัวอยJางเชJน น้ำสับปะรดกระปúอง 100 เปอร7เซ็นต7 สับปะรดกวน สับปะรดหยี แชมพูจากสับปะรด และสบJูจากสับปะรด (ภาพประกอบที่ 10.3ค-จ) ซ่ึงผลิตภัณฑ7ยังเปQนท่ีต-องการของตลาดอยJางตJอเน่ือง สามารถสร-างรายได-ให-กับ เกษตรกรอยJางมั่นคงและยัง่ ยนื 262

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงความมน่ั คงด*านสิง่ แวดลอ* ม พืชในท-องถ่ินมีบทบาทสำคัญตJอการรักษาสมดุลของส่ิงแวดล-อม โดยเฉพาะอยJางย่ิงการชJวย บรรเทาปhญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศของโลก (climate change) ที่เกิดจากการมีแกùสเรือน กระจก (greenhouse gas) ในชั้นบรรยากาศจำนวนมาก จากการศึกษาพบวJาพืชชJวยลดปริมาณแกùส คาร7บอนไดออกไซด7 (CO2) ซึ่งเปQนแกùสเรือนกระจกท่ีพบมากที่สุดในอากาศผJานกระบวนการสังเคราะห7แสง (IPCC, 2014) และคาร7บอนไดออกไซด7ที่พืชนำมาใช-จะถูกสะสมอยูJในสJวนตJาง ๆ ของพืชในรูปของมวล ชีวภาพ (biomass) นอกจากน้ีมีรายงานวJาประเทศไทยเปQนหน่ึงในประเทศที่ได-รับผลกระทบจากปhญหาการ เปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศอยJางชัดเจน เชJน ภัยแล-ง น้ำทJวม และพายุที่มีความรุนแรงข้ึน รัฐบาลจึงให- ความสำคัญในการวางแนวทางปÄองกันและแก-ไขโดยเฉพาะการลดปริมาณแกùสเรือนกระจกท่ีเปQนสาเหตุ สำคัญของปhญหา มีการวางแผนเพิ่มพื้นท่ีสีเขียวหรือปvาไม-ให-ได-ไมJน-อยกวJาร-อยละ 40 ของพื้นท่ีประเทศ ภายในป; 2570 จากที่ปhจจุบันมีพื้นท่ีปvาร-อยละ 32 ของพ้ืนท่ีประเทศ และสนับสนุนการฟüûนฟูปvาและปลูกปvา ชุมชนให-เพิ่มมากขึ้น (ไทยรัฐออนไลน7, 2562) ซึ่งสอดคล-องกับรายงานของ ยุพเยาว7 โตคีรี และคณะ (2563) ที่พบวJาพืชในปvาชุมชนบ-านแสงตะวัน อำเภอเมือง จังหวัดสุรินทร7 มีการสังเคราะห7ด-วยแสงและมี การกักเก็บคาร7บอนไว-ในมวลชีวภาพทั้งพื้นท่ีปvา คิดเปQน 245,624.52 กิโลกรัม โดยพืชที่มีการกักเก็บ คาร7บอนมากท่ีสุด ได-แกJ ยางเหียง ยางกราด และลำดวน ซ่ึงมีปริมาณการสะสมคาร7บอนในมวลชีวภาพ เฉลี่ย เทJากับ 7,839.36, 2,393.38 และ 383.71 กิโลกรัมตJอพื้นที่ 1,600 ตารางเมตร ตามลำดับ นอกจากนี้คณะผู-วิจัยได-รายงานวJา พืชในท-องถิ่นที่อยูJในปvาชุมชนเปQนแหลJงทรัพยากรท่ีสำคัญให-ประชาชน สามารถใช-สอยพึ่งพาเพ่ือการยังชีพ มีศักยภาพในการลดสภาวะโลกร-อน ชJวยรักษาสมดุลและเสริมสร-าง ความมัน่ คงของสิ่งแวดลอ- มไดอ- ยJางมปี ระสิทธิภาพอกี ด-วย นอกจากนี้พืชในท-องถ่ินยังมีบทบาทสำคัญตJอการรักษาความหลากหลายทางชีวภาพ เนื่องจาก พืชมีความสัมพันธ7เกี่ยวเน่ืองกับส่ิงมีชีวิตหลายชนิด ไมJวJาจะเปQนสัตว7หรือจุลินทรีย7ตJาง ๆ ดังเชJน ความสัมพันธ7ของต-นเลียงผ้ึงกับผึ้งหลวง (ภาพประกอบท่ี 10.4) โดยต-นเลียงผ้ึงเปQนต-นไม-เน้ืออJอนขนาด ใหญJ มีความสูงประมาณ 25-30 เมตร โคนต-นมีพูพอน ลำต-นสีขาวเทาและมีผิวเรียบ มีกิ่งก-านท่ีแผJกว-าง พบมีการแพรJกระจายมากในอำเภอสวนผ้ึง จังหวัดราชบุรี ต-นเลียงผ้ึงเปQนต-นไม-ท่ีผ้ึงหลวงมาทำรังอาศัยอยูJ จำนวนมาก โดยบางต-นมีรังผึ้งมากถึง 300 รัง แตJปhจจุบันต-นผึ้งมีจำนวนลดลงเนื่องจากปhญหาไฟปvา การขยายตัวของเขตชุมชน การสร-างรีสอร7ท การทำไรJเลื่อนลอย ทำให-ต-นผึ้งถูกตัดท้ิงรวมถึงสารพิษทั้งจาก ยาฆJาแมลงและขยะชุมชน ซึ่งไหลไปสูJแหลJงน้ำธรรมชาติ ทำให-ต-นผึ้งที่มีพฤติกรรมชอบอยูJใกล-แหลJงน้ำ ดูดซึมสารพิษจากน้ำไปเร่ือย ๆ และยืนต-นตายในที่สุด ซ่ึงการลดลงของจำนวนต-นเลียงผ้ึงสJงผลโดยตรงให- จำนวนผึ้งหลวงลดลง และทำให-ระบบนิเวศในพื้นที่เสียสมดุลและเปล่ียนแปลงไป เนื่องจากผึ้งมีความสำคัญ ในการชJวยถJายเรณู ทำให-พืชบางชนิดสามารถสืบพันธ7ุและเพิ่มจำนวนในพ้ืนท่ีปvาได- แตJหากมีผึ้งลดลง สJงผล ให-เกิดการถJายเรณูและการสืบพันธุ7ของพืชน-อยลง และอาจทำให-พืชสูญพันธุ7ในที่สุด ในปhจจุบันจึงมี 263

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบงหนJวยงานตJาง ๆ พยายามอนุรักษ7ต-นเลียงผึ้งให-คงอยูJในพ้ืนที่อำเภอสวนผึ้ง เพ่ือรักษาสมดุลธรรมชาติและ ความม่นั คงทางสิ่งแวดล-อมใหค- งอยตJู ราบรนJุ ลูกหลาน ภาพประกอบท่ี 10.4 ต-นเลียงผึง้ และผึ้งหลวง ในอำเภอสวนผง้ึ จงั หวัดราชบรุ ี ก. ต-นเลยี งผ้ึง; ข. รังผงึ้ หลวงบนต-นเลยี งผึง้ ; ค. ผ้งึ หลวง ท่ีมา : (MGR Online, 2556) การอนรุ ักษพ> ืชในท*องถิ่น จากความสำคัญของพืชในท-องถิ่นที่มีตJอความม่ันคงของมนุษย7ในด-านตJาง ๆ จะเห็นวJาพืชใน ท-องถ่ินนอกจากจะมีประโยชน7ตJอมนุษย7ในแงJของปhจจัยในการดำรงชีวิต ยังสามารถสร-างรายได- และรักษา สมดุลสิ่งแวดล-อมให-กับประชาชนท่ีอยูJในท-องถ่ินมีชีวิตความเปQนอยูJที่ดีขึ้นด-วย ดังน้ันทุกภาคสJวนจึงควร รวJ มกนั อนุรกั ษพ7 ชื ในทอ- งถนิ่ และทรพั ยากรปาv ไมใ- ห-คงอยูJ ดงั แนวทางตJอไปนี้ 1. การออกกฎหมายควบคุม กฎหมายเปQนข-อบังคับที่ทุกคนจะต-องปฏิบัติตาม การนำข-อบังคับ ทางกฎหมายเข-ามาชJวยควบคุมการตัดไม- และค-ุมครองพื้นท่ีปvาซ่ึงมีความอุดมสมบูรณ7และมีความ หลากหลายทางชีวภาพ เปQนมาตรการสำคัญท่ีชJวยอนุรักษ7ปvาไม-ได- หากมีผู-ฝvาฝûนกฎหมายก็จะได-รับโทษ ปรับหรือจำคุก ทั้งน้ีเพ่ือปÄองกันการบุกรุกพื้นท่ีปvาและค-ุมครองสภาพแวดล-อมให-มีสภาพท่ีดี และคงอยJูถึง รนJุ ลกู หลานตJอไป โดยกฎหมายท่ีเก่ยี วข-องกบั การดแู ลรักษาทรัพยากรปvาไม- ได-แกJ 264

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง1.1 พระราชบัญญตั ปิ vาไม- (ฉบบั ท่ี 8) พ.ศ. 2562 1.2 คำสั่งคณะรักษาความสงบแหJงชาติ ที่ 64/2557 เรื่อง การปราบปรามและหยุดยั้งการบุกรุก ทำลายทรพั ยากรปvาไม- 1.3 พระราชบญั ญตั ิสวนปาv พ.ศ. 2535 1.4 พระราชบัญญัติปvาสงวนแหงJ ชาติ พ.ศ. 2507 1.5 พระราชบญั ญัติอทุ ยานแหงJ ชาติ พ.ศ. 2504 1.6 พระราชบัญญัตปิ าv ไม- พ.ศ. 2484 อยJางไรก็ตามการบังคับใช-กฎหมายปvาไม-เปQนสิ่งท่ีสำคัญและเจ-าหน-าที่ของรัฐควรปฏิบัติงานด-วย ความเท่ียงตรง เอาจริงเอาจัง และมีความซ่ือสัตย7ตJออาชีพและหน-าท่ีปฏิบัติตามตัวบทกฎหมายและ พระราชบัญญัติปาv ไม-อยาJ งเครงJ ครดั จะสามารถปอÄ งกันการทำลายปvาในทุกรปู แบบได- 2. การป=องกันไฟไหม(ปAา สาเหตุหลักของการเกิดไฟปvาสJวนใหญJเกิดจากประชาชนจุดไฟเพ่ือหา ของปvาและลJาสัตว7 รวมถึงการทำไรJเลื่อนลอย ทำให-ต-นไม-บางสJวนอาจตาย บางสJวนอาจลดอัตราการ เจริญเตบิ โต และมีการเปลี่ยนแปลงโครงสรา- งของปาv ดงั นนั้ จึงควรมมี าตรการปÄองกนั ไฟไหม-ปvาดังตJอไปน้ี 2.1 ดูแลพื้นท่ีริมแนวชายปvา เก็บกวาดพ้ืนที่ให-โลJงเตียน มิให-มีใบไม-แห-ง กิ่งไม-แห-ง หรือหญ-า แห-งกองสุม เพราะหากเกิดไฟไหมจ- ะเปQนเช้ือเพลิงอยJางดี ทำใหไ- ฟปะทุและลกุ ลามอยาJ งรวดเร็ว 2.2 หากประชาชนมีความจำเปQนต-องเผาวัชพืชในท่ีดินทำกิน ควรจัดทำแนวกันไฟและควบคุม ไฟมิใหล- ุกลามไปยังพน้ื ทอ่ี น่ื 2.3 ประชาชนควรเพ่ิมความระมัดระวังไมJท้ิงก-นบุหร่ีในพื้นที่ปvา หากมีกิจกรรมท่ีต-องใช-ไฟใน พื้นทีป่ vา ตอ- งดบั ไฟใหส- นทิ ทกุ ครง้ั กJอนออกจากปvา 2.4 เมื่อพบเห็นไฟไหม-ปvาบริเวณใดให-ชJวยกันดับไฟโดยเร็ว เพื่อมิให-ไฟขยายเปQนวงกว-าง พร-อมท้งั แจง- ขอ- มูลไฟปาv ให-เจา- หนา- ทีใ่ นท-องถิน่ เพอ่ื รJวมกันดบั ไฟปvา 3. การปลูกปAา เปQนการปลูกต-นไม-ใหมJมาทดแทนปvาไม-เกJาท่ีถูกโคJนทำลายไป เพื่อเปQนการรักษา พ้นื ทป่ี าv ให-คงเดมิ หรอื เพิม่ พ้นื ท่ีปาv ให-มากขน้ึ ทงั้ น้ีประชาชนและหนวJ ยงานตJาง ๆ ควรรวJ มมือกนั ดงั น้ี 3.1 ปลูกปvาทดแทนในพน้ื ทปี่ vาไมถ- ูกบกุ รกุ แผ-วถางและพื้นทปี่ vาเส่อื มโทรม 3.2 ปลูกปvาในรูปแบบวนเกษตร โดยให-ความสำคัญกับพื้นที่ต-นน้ำและพื้นที่รอยตJอตามแนว เขตอนุรักษ7 3.3 เพิ่มและพัฒนาพื้นที่สีเขียวในเขตเมืองและชุมชน โดยองค7กรปกครองสJวนท-องถิ่นควร สงJ เสรมิ และสนบั สนุนการปลูกตน- ไม-นอกเขตปvา 3.4 สJงเสริมและสนับสนุนการปลูกไม-มีคJาทางเศรษฐกิจ และไม-มีคJาหายาก เชJน สัก พะยูง ตะเคยี นทอง ฯลฯ เพอ่ื สงJ เสรมิ เศรษฐกิจชมุ ชนและการอนุรกั ษอ7 ยาJ งยั่งยนื 265

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง4. การเกบ็ รักษาพนั ธพุJ ืช ปจh จบุ นั มกี ารเกบ็ รักษาพันธุ7พืชหลายวธิ ี ไดแ- กJ 4.1 การเก็บรักษาในถิ่นที่อยJูอาศัยตามธรรมชาติ (in situ) เปQนการอนุรักษ7แหลJงที่อยูJของพืช โดยการจัดทำเขตแนวเพ่ือปÄองกันการรุกรานของมนุษย7 เชJน อุทยานแหJงชาติ วนอุทยาน เขตรักษาพันธุ7 สัตว7ปvา เขตห-ามลJาสัตว7ปvา ซึ่งเปQนบริเวณที่มีพันธ7ุพืชหลายชนิดขึ้นอยูJ การอนุรักษ7พันธ7ุพืชวิธีนี้มีผลดีอยJาง ยิง่ ในการรกั ษาสภาพทางนเิ วศปvาไม-ไวด- ว- ย 4.2 การเก็บรักษานอกถิ่นที่อยJูอาศัยตามธรรมชาติ (ex situ) เปQนการเก็บรวบรวมพันธ7ุพืชไว- ในแปลงขยายพันธุ7 เชJน สวนพฤกษศาสตร7 สวนรุกขชาติ แปลงเกษตร โดยมีการพัฒนาพ้ืนที่ให-มีคล-ายกับ สภาพแวดลอ- มทพ่ี ชื นัน้ ขนึ้ อยูJ 4.3 การเก็บในธนาคารเช้ือพันธ7ุพืช (gene bank) เปQนการนำเทคโนโลยีชีวภาพมาใช-ในการ เก็บรักษาพันธุ7พืช เชJน การอนุรักษ7เมล็ดพันธ7ุพืชไว-ในห-องควบคุมอุณหภูมิและความชื้น การอนุรักษ7เช้ือ พันธุกรรมพืช โดยใช-เทคนิคการเพาะเลี้ยงเนื้อเย่ือพืช และการอนุรักษ7ในสภาพเยือกแข็ง ท้ังนี้ประเทศไทย ได-จัดตั้งธนาคารเชื้อพันธุ7พืช ในป; 2545 ดำเนินการโดยกลุJมวิจัยพัฒนาธนาคารเชื้อพันธุ7พืชฯ สำนักวิจัย พัฒนาเทคโนโลยีชีวภาพ กรมวิชาการเกษตร มีหน-าที่ในการอนุรักษ7พันธุกรรมพืชท้ังพืชพื้นเมือง พืชปvาท่ี เปนQ พชื ต-นตระกลู ของพชื เศรษฐกจิ และพืชพันธ7ใุ หมJท่ีสามารถ นำไปใช-ประโยชน7ในงานวิจัยด-านตJาง ๆ และ นำไปสJผู ลผลิตท่ีดยี ิง่ ขึ้น 5. การจัดทำฐานข(อมูลสารสนเทศ เปQนการรวบรวมข-อมูลของพืชในด-านตJาง ๆ ได-แกJ ชนิด จำนวนประชากร สภาพนิเวศของพืช พื้นท่ีการกระจายพันธ7ุ โดยข-อมูลเหลJาน้ีเปQนข-อมูลพื้นฐานเพ่ือนำไปใช- ด-านการศึกษา วิจัย การประเมินสถานภาพของพืช ความเสี่ยงตJอการใกล-สูญพันธ7ุ และการจัดการ ทรัพยากรพืช โดยในปhจจุบันมีหนJวยงานตJาง ๆ ที่จัดทำฐานข-อมูลพืชในท-องถ่ิน และให-บริการสืบค-นผJาน ระบบอนิ เตอรเ7 นต็ เชJน 5.1 ฐานข-อมูลจากกลJุมงานพฤกษศาสตร7ปvาไม- สำนักวิจัยการอนุรักษ7ปvาไม-และพันธ7ุพืช กรม อุทยานแหJงชาติ สัตว7ปvา และพันธ7ุพืช เปQนแหลJงรวบรวมข-อมูลพืชที่สำรวจพืชในประเทศไทย ประกอบด-วย ข-อมูลตJาง ๆ คือ ช่ือพรรณไม-แหJงประเทศไทย สารานุกรมพืชในประเทศไทย พืชสมุนไพรในพ้ืนท่ีอนุรักษ7 พรรณไม-เกียรติประวัติของไทย บรรณานุกรมห-องสมุดพฤกษศาสตร7ปvาไม- สวนพฤกษศาสตร7และสวนรุกขชาติ โดยสามารถสืบค-นผJานเวปไซต7 https://www.dnp.go.th/botany/index.html หรือสืบค-นจากแอปพลิเคชัน (application) ช่ือพรรณไม- (Thai Plant Names) ที่รวบรวมช่ือพรรณไม-ที่พบในประเทศไทยกวJา 11,500 ชนิด พร-อมแสดงภาพพรรณไม-กวJา 2,140 ชนิด และมีข-อมูลพืชปvาสมุนไพรอีกกวJา 700 ชนิด (ภาพประกอบที่ 10.5) นอกจากนี้ยังมีรหัสคิวอาร7 (QR code) ข-อมูลพรรณไม-กวJา 1,000 ชนิด ให-ผู-ใช- สามารถนำไปใช-ทำปÄายสอ่ื ความหมาย หรือสงJ ตอJ (share) ให-คนอืน่ ๆ ไดด- -วย 266

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบที่ 10.5 แอปพลเิ คชันชื่อพรรณไม- 5.2 ฐานข-อมูลจากสำนักงานความหลากหลายทางชีวภาพด-านปvาไม- กรมปvาไม- เปQนแหลJง รวบรวมข-อมูลความหลากหลายทางชีวภาพในประเทศไทย ประกอบด-วยข-อมูลพืช สัตว7 แมลง เห็ดรา ไลเคน และพน้ื ที่ปาv โดยสามารถสืบค-นผาJ นเวปไซต7 http://biodiversity.forest.go.th 5.3 ฐานข-อมูลจากองค7การสวนพฤกษศาสตร7 เปQนแหลJงรวมรวมข-อมูลทางด-านพืช หรือพรรณ ไม-ท่ีมีจัดแสดงอยJูในสวนพฤกษศาสตร7สมเด็จพระนางเจ-าสิริกิต์ิ ประกอบด-วยข-อมูลตJาง ๆ คือ พรรณไม-มี ชีวิต ตัวอยJางพรรณไม-แห-ง พฤกษศาสตร7พ้ืนบ-าน พรรณไม-ที่ถูกคุกคาม และหนังสือพรรณไม- โดยสามารถ สบื คน- ผJานเวปไซต7 https://www.qsbg.org/webBGO/home.asp 5.4 ฐานข-อมูลจากกรมการแพทย7แผนไทยและการแพทย7ทางเลือก เปQนแหลJงรวบรวมข-อมูล พืชสมุนไพรในประเทศไทย โดยมีการจัดทำแอปพลิเคชัน การระบุชนิดสมุนไพรด-วยภาพ (Thai herbal image identification: HerbID) (ภาพประกอบท่ี 10.6) เพื่อให-ประชาชนร-ูจักสมุนไพรได-ด-วยตนเองจาก การถJายภาพผJานทางแอปพลิเคชัน พร-อมท้ังระบุข-อมูลลักษณะทางพฤกษศาสตร7 สรรพคุณ วิธีใช- และข-อ ห-ามขอ- ควรระวัง 267

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบท่ี 10.6 แอปพลิเคชันการระบชุ นิดสมนุ ไพรดว- ยภาพ 6. การวิจัยเก่ียวกับพืชในท(องถิ่น ข-อมูลที่ได-จากการสำรวจและเก็บรวมรวมพืชในท-องถิ่น สามารถนำมาตJอยอดทำการวิจัย เพื่อรวบรวมองค7ความร-ูจากท-องถิ่น ค-นหาศักยภาพของพืชอันจะนำไปสูJ การพัฒนาทรัพยากรพืชในด-านตJาง ๆ อีกท้ังเพิ่มมูลคJาและสJงเสริมให-มีการใช-ประโยชน7จากพืชในท-องถิ่น อยJางยัง่ ยืน เชJน 6.1 การศึกษาทางด-านชีววิทยา สัณฐานวิทยา สรีรวิทยา ชีวเคมี พันธุศาสตร7 ฯลฯ ของพืชใน ท-องถิ่น เพ่ือรวบรวมข-อมูลของพืชชนิดนั้น ๆ ไว-เพื่อนำไปใช-ประโยชน7ตJอไป ดังเชJน การศึกษาพันธุกรรมต-น เลียงผึ้ง ในอำเภอสวนผ้ึง จังหวัดราชบุรี ท่ีได-รายงานแคริโอไทปØ (karyotype) ของต-นเลียงผึ้งในประเทศ ไทยเปQนคร้ังแรก พบวJาต-นเลียงผึ้งมีจำนวนโครโมโซม คือ 2n = 2x = 50 (x = 25) จำนวนโครโมโซมพื้นฐาน เทJากับ 86 แคริโอไทปØ (ภาพประกอบท่ี 10.7) โดยสูตรแคริโอไทปØท่ีพบในงานวิจัยนี้ สามารถใช-เปQนข-อมูลพื้นฐาน ทีจ่ ะนำมาชวJ ยสนบั สนุนการจัดจำแนกทางอนุกรมวิธานของต-นเลยี งผง้ึ ในอนาคตได- (นนั ทพร เกตเุ ลขา, 2564) 6.2 ด-านโภชนาการและสุขภาพ เปQนการศึกษาองค7ประกอบของสารสำคัญ เชJน รงควัตถุ กลิ่น สารสำคัญตJาง ๆ เพื่อนำมาพัฒนาเปQนสมุนไพร อาหาร หรือผลิตภัณฑ7แปรรูป เชJน กล-วยน้ำว-าสาย พันธุ7ตะนาวศรี (ภาพประกอบที่ 10.8 ก-ข) ซึ่งเปQนพืชท-องถ่ินที่พบในพ้ืนที่อำเภอสวนผ้ึง จังหวัดราชบุรี โดย ชาวกะเหรี่ยงในพื้นท่ีมีการใช-ประโยชน7จากกล-วยชนิดนี้มาอยJางยาวนาน อยJางไรก็ตามในปhจจุบันมีการนำ กล-วยสายพันธ7ุอื่น ๆ มาปลูกในพ้ืนท่ีอำเภอสวนผ้ึงมากขึ้น ทำให-กล-วยน้ำว-าสายพันธ7ุตะนาวศรีมีจำนวน ลดลง นักวิจัยจึงควรมีการศึกษาลักษณะและองค7ประกอบของกล-วยชนิดน้ี เพื่อพัฒนาเปQนผลิตภัณฑ7ตJาง ๆ สามารถสJงเสริมให-ประชาชนมีการปลูกกล-วยชนิดน้ีเพิ่มมากขึ้น อันเปQนการใช-ประโยชน7และอนุรักษ7อยJาง ยง่ั ยืน 268

มหา ิวทยา ัลยราช ัภฏห ู่ม ้บานจอม ึบง ภาพประกอบที่ 10.7 เซลล7ระยะเมทาเฟสและแคริโอไทปØของตน- ผง้ึ (2n = 50) ด-วยวธิ ีการยอ- มสโี ครโมโซมแบบธรรมดา ทีม่ า : (นันทพร เกตุเลขา, 2564) 6.3 ด-านการขยายพันธุ7พืช โดยใช-เทคนิคตJาง ๆ เชJน การเพาะเลี้ยงเน้ือเยือพืชที่ใกล-สูญพันธุ7 พืชที่หายาก หรือพืชท่ีถูกคุกคาม เพ่ือให-ได-ผลผลิตตามต-องการ สามารถนำต-นพืชท่ีขยายพันธุ7น้ีไปปลูกใน ถ่ินท่ีอยJูอาศัยตามธรรมชาติ นำไปแจกจJายให-กับประชาชนปลูกในพ้ืนท่ีการเกษตรหรือบริเวณบ-าน ทั้งน้ีมี พืชหลายชนิดในจังหวัดราชบุรีที่นักวิจัยควรเรJงศึกษาวิจัย และขยายพันธ7ุ เชJน มะกัก (ภาพประกอบที่ 10.8 ค-ง) ซึ่งเปQนพืชถ่ินเดียวของไทย พบตามเขาหินปูนที่แห-งแล-งเตี้ย ความสูงไมJเกิน 300 เมตร โดยในปhจจุบัน มีการรุกรานพื้นท่ีปvา ตัดต-นไม- ทำให-ต-นมะกักลดลงเปQนอยJางมาก นอกจากน้ียังมีต-นส-านช-าง (ภาพประกอบ ที่ 10.8 จ-ฉ) ซ่ึงเปQนพืชในท-องถ่ินที่ชาวมอญในอำเภอบ-านโปvง จังหวัดราชบุรี นิยมนำผลมาทำเปQนแกง ลูกส-าน อาหารพ้ืนบ-านที่เปQนวัฒนธรรมสำคัญของชาวมอญ แตJในปhจจุบันมีการขยายตัวของเมือง ทำให- พืน้ ท่ปี vาทีล่ ดลง และมตี -นสา- นชา- งในพ้นื ทอ่ี ำเภอบ-านโปvง เหลือเพยี ง 2-3 ต-น เทJาน้นั 7. สWงเสริมให(มีการเผยแพรWความรู(และความเข(าใจแกWประชาชน หนJวยงานภาครัฐและเอกชน ควรรJวมมือกันให-ความรู-ถึงความสำคัญของพืชในท-องถิ่น โดยเฉพาะอยJางยิ่งการให-การศึกษากับเด็กและ เยาวชนได-ตระหนักถึงความสำคัญของพืชและปvาไม- ควรมีการสอดแทรกเนื้อหาด-านการอนุรักษ7พืชใน ท-องถ่ินในบทเรียนตJาง ๆ จัดทำแหลJงเรียนรู-เก่ียวกับพืชในท-องถิ่น ดังเชJนการจัดทำสวนพฤกษศาสตร7 โรงเรียน เพื่อให-นักเรียน เยาวชน และประชาชนท่ัวไป ได-มีความเข-าใจเห็นความสำคัญของพืช เกิดความรัก หวงแหน และร-ูจักการนำไปใช-ประโยชน7อยJางยั่งยืน นอกจากนี้หนJวยงานตJาง ๆ ควรจัดทำส่ือให-ความร-ูด-าน การอนุรักษ7พืชในท-องถิ่นในรูปแบบที่หลากหลาย เชJน สื่อวีดิทัศน7 ภาพวาด การ7ตูน เกม เพื่อให-มีความ เหมาะสมกับเดก็ และเยาวชนในยคุ ปจh จบุ ัน 269