Innowacyjne i kreatywne metody pracy z uczniem

2

Innowacyjne i kreatywne metody pracy z uczniem to unikatowe studia podyplomowe, utworzone we współpracy Ateneum - Szkoły Wyższej w Gdańsku z nauczycielami-praktykami, znanymi w całej Polsce ze swoich działań edukacyjnych. Stanowią odpowiedź na dostrzegalną potrzebę zmian w oświacie, poszukiwania nowych rozwiązań oraz uwypuklającą się chęć uczenia się kadry pedagogicznej od osób, które korzystają z nowatorskich pomysłów na co dzień w swojej klasie. Słuchaczki I edycji (odbywającej się w roku akademickim 2019/2020 i w roku akademickim 2020/2021) podczas studiów zrealizowały treści zawarte w programie ramowym studiów, w którym znalazły się przedmioty takie jak: projektowanie i wdrażanie innowacji oraz eksperymentów pedagogicznych, TIK w edukacji, myślenie wizualne w edukacji, współczesny wychowawca w działaniu, praktyczne aspekty prawa i dokumentacji w pracy nauczyciela, mediacje w szkole, relacje w edukacji, sytuacje kryzysowe w szkole, drama i teatr forum w rozwijaniu umiejętności społecznych, przestrzeń i przedsiębiorczość w edukacji, projekty i granty w szkole, interdyscyplinarność w edukacji, kompetencje przyszłości, metody i techniki coachingowe w edukacji, trening kreatywności, projektowanie procesu edukacyjnego, praca z dzieckiem z FASD, dostosowanie wymagań 3

edukacyjnych, praca z dzieckiem z zaburzeniami integracji sensorycznej oraz organizacja wycieczek i imprez szkolnych. Wśród wykładowców współtworzących I edycję znaleźli się: Małgorzata Solowska, Agata Sieńczak, Beata Chojnowska-Gąsiorek, Tomasz Rojek, Małgorzata Dobke-Buszman, Agata Baj, Irmina Żarska, Anna Konarzewska, Sławomir Stromski, Izabela Jaskólska, Katarzyna Stryjek, Anna Blokus-Szkodzińska, Leszek Dowgiałło, Aleksandra Chodasz, Adam Perzyński, Dorota Kujawa-Weinke, Katarzyna Drausal, Agata Karolczyk-Kozyra, Magdalena Stanisławska, Martyna Tarnowska, prof. Małgorzata Stopikowska, dr Jolanta Dyrda, Jolanta Kazanowska i Justyna Dmitruk. Dzięki studiom podjętym na tym kierunku słuchaczki bez wątpienia wzbogaciły swój warsztat pracy o moc inspiracji, wiele nowych metod i form pracy oraz nowe, wartościowe znajomości edukacyjne. Stworzyły także krótkie prace podyplomowe, w których opisały wybrane przez siebie dobre praktyki edukacyjne, stworzone w oparciu o wiedzę i umiejętności zdobyte podczas dwóch semestrów studiów na kierunku Innowacyjne i kreatywne metody pracy z uczniem. Przekazujemy je dzisiaj Państwu w formie e-booka, by inspirować kolejnych nauczycieli do podejmowania nowatorskich działań w swoich klasach. twórca i opiekun studiów podyplomowych na kierunku Innowacyjne i kreatywne metody pracy z uczniem 4

Człowiek w dobie innowacji Człowiek, zdobywając wiedzę, zawsze się rozwijał, a ludzkość zmieniała swoje życie. Zmiany te następowały raz szybciej, raz wolniej, ale jednak pewnym, w miarę równym tempem. I tak na przykład w starożytnym Egipcie od powstania piramidy Cheopsa do czasów panowania Ramzesa Wielkiego (czyli przez ok. 1300 lat) życie niewiele się zmieniało. Kolejnym, podobnie długim okresem w dziejach przemian był czas od średniowiecza do rewolucji przemysłowej. Dziś często wiedza nabyta podczas studiów przestaje być przydatna już nawet po dziesięciu latach od ich zakończenia, a nawet dezaktualizuje się całkowicie. Proces ten jest związany w pewnym sensie z postępem naukowo-technicznym, który, jak mówi prawo Moore'a, będzie dokonywał się coraz szybciej, a nawet jego tempo będzie wręcz zawrotne. Nowości technologiczne pojawiają się w zawrotnym tempie, pod ich wpływem zmienia się już nie tylko życie jednostki, ale i całego społeczeństwa. Taki postęp prowadzi jednocześnie do zmiany jakościowej życia. Jak pisze Elkhonon Goldberg: “jeszcze dwa pokolenia temu zestaw nabytych za młodu umiejętności poznawczych mógł wystarczyć człowiekowi na całe życie”1. Obecnie sytuacja jest zupełnie odmienna i nasze mózgi będą musiały sobie radzić z 1 E. Goldberg, “Kreatywność. Mózg w dobie innowacji”, Warszawa 2018. s. 15. 5

nowościami, z szybkimi zmianami, z dostosowaniem do tychże modyfikacji. Dawniej, gdy tempo zmian było dużo wolniejsze niż obecnie, z nabytych w młodości umiejętności człowiek korzystał praktycznie przez całe życie. Przy obecnym tempie zmian jest to niemożliwe. Następują one dosłownie z dnia na dzień, a nasze mózgi będą musiały sobie z tym poradzić. Jeszcze do niedawna (z powodu stosunkowo wolno następujących zmian) można było mówić o pewnej stagnacji, z tego też powodu między innymi bycie twórczym nie było domeną większości. Nie było takiej potrzeby. Wystarczyły nabyte schematy, raz przyswojona wiedza. W dzisiejszej rzeczywistości - zmieniającej się jak w kalejdoskopie - może nie każdy musi być twórcą oryginalnych rozwiązań, ale z pewnością przynajmniej w życiu zawodowym powinien wprowadzać nowe koncepcje i nabywać nowe umiejętności. Jedną z cech, która charakteryzuje czasy obecne, jest z pewnością dynamiczny rozwój wszystkich dziedzin życia. E. Golberg podkreśla, że “gwałtownie przyspieszająca krzywa nowości będzie wywierać głęboki wpływ na nasze umysły i mózgi i zmuszać każdego z nas do bycia konsumentem innowacji na niespotykaną dotąd skalę”2. Różnego rodzaju prace i badania nad rynkiem pracy wskazują, że najważniejsze kompetencje wymagane na rynku pracy to właśnie kreatywność i innowacyjność. Unia Europejska a rozwój innowacji W tym roku mija dwanaście lat, odkąd Parlament Europejski ogłosił rok 2009 Rokiem Kreatywności i Innowacyjności. Jest to kwestia, która pozostaje nadal niezwykle istotna i aktualna. O tym, że kreatywność i innowacje stanowią niemal podstawę polityki edukacyjnej Unii Europejskiej, świadczą różnego rodzaju dokumenty unijne. Fazlagić, autor pracy “Kreatywność w systemie edukacji” wskazuje na takie dokumenty jak Ferrari i in. 2009; European Union 2010; Coate, Boulos 2012; Griffiths 2014.3 Unia Europejska od początku swojego istnienia stawiała na innowacje. Polityka innowacyjna Unii Europejskiej dzieli się na trzy etapy. W pierwszym, który wypadał na 2 Tamże, s. 26. 3 J. Fazlagić, “Kreatywność w systemie edukacji”, Warszawa 2019, s.13. 6

koniec lat osiemdziesiątych i początek dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, dominowało myślenie o innowacjach w kategoriach przekształcania wiedzy w gotowy produkt oraz upowszechniania go w całej gospodarce. Na przykład w roku 1997 został przyjęty Pierwszy Plan Działań na Rzecz Innowacji. Ustalone zostały w nim ramy dla polityk innowacyjnych krajów członkowskich, a także zainteresowanie rozwijaniem kultury innowacyjnej. W drugim etapie zwrócono uwagę na rozwój innowacyjności na poziomie regionalnym i lokalnym, zaś trzeci etap procesu zaowocował Strategią Lizbońską. Był to plan rozwoju przyjęty przez Radę Europejską podczas posiedzenia w roku 2000, w myśl którego polityka innowacyjna i naukowa ma być kluczem do sukcesu wprowadzenia gospodarki opartej na wiedzy. W Strategii znalazły się zapisy mówiące o poprawie jakości pracy powiązanej z inwestowaniem w zasoby ludzkie, wzroście mobilności pracowników oraz promowaniu integracji społecznej, a drogą do sukcesu ma być między innymi zreformowanie programów edukacyjnych w szkołach. Kreatywność i innowacje są bardzo ważnymi hasłami obecnych czasów. Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej ogłosiły rok 2009 właśnie Rokiem Kreatywności i Innowacji. Instytucje te chciały zwrócić uwagę na to, że kreatywność i innowacyjność są kluczem nie tylko do gospodarczego, kulturalnego czy naukowego rozwoju zarówno regionów i krajów, ale też do indywidualnego rozwoju każdego człowieka. Unia Europejska w swych dokumentach i aktach prawnych traktuje kwestie innowacyjności priorytetowo. Koniec lat osiemdziesiątych i początek dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku w polityce innowacyjnej Unii Europejskiej to “dominacja myślenia o innowacjach w kategoriach przekształcania wiedzy w gotowy produkt oraz upowszechniania go w całej gospodarce”4. W wyniku dalszych prac Komisja Europejska przygotowała kolejny dokument – tym razem o nazwie “Strategia Europa 2020”, w którym “wśród trzech głównych obszarów priorytetowych dokumentu Europa 2020 czołowe miejsce zajmuje rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach. Podkreśla się znaczenie nakładów na badania i rozwój oraz wagę poziomu wykształcenia całego społeczeństwa”5. Innowacje były przedmiotem zainteresowania Unii Europejskiej od początku jej istnienia. Już w traktacie mówiącym o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej zapowiada się 4 B. Dudel, M. Kowalczuk-Walędziak, K. Maria Łogwiniuk, K. Szorc, U. Wróblewska, “Innowacje w teorii i praktyce edukacyjnej na przykładzie województwa podlaskiego”, Białystok 2014, s. 47. 5 Tamże, s. 48. 7

wzmocnienie postaw naukowych i technicznych przemysłu Wspólnoty oraz sprzyjanie rozwojowi konkurencyjności na poziomie międzynarodowym. W Zaleceniu Rady Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie Rada UE zaleca m.in. „pielęgnowanie kompetencji w zakresie przedsiębiorczości, kreatywności i zmysłu inicjatywy, szczególnie wśród młodych ludzi”6. Pojęcie innowacyjności i kreatywności O ile innowacyjność jest pojęciem, które dotyczy przede wszystkim efektów pracy, które to z kolei przekładają się na poprawę jakości życia, zwiększenie efektywności jakiegoś procesu lub urządzenia (i dlatego innowacyjność kojarzy się często z naukami ekonomicznymi i zarządzaniem), “o tyle kreatywność jest cechą pojedynczego człowieka, a jej badaniem zajmuje się psychologia”7. Pojęcie innowacji jest terminem bardzo pojemnym, obejmuje zdarzenia o różnym charakterze, tj. zdarzenia techniczne i technologiczne, organizacyjne, społeczne oraz psychologiczne. Termin innowacji pochodzi od łacińskiego słowa innovatio, co oznacza odnowienie. Może obejmować wszystko, co nowe, mogą to być zmiany techniczne, technologiczne, organizacyjne, zmiany w systemach zarządzania, w komunikacji międzyludzkiej w świecie mediów, mody, a także w sposobach myślenia. Czesław Barański w swojej książce zwraca uwagę na charakterystyczną cechę współczesności, jaką jest dynamiczny rozwój praktycznie wszystkich dziedzin życia. Ich rozwój jest stymulowany właśnie poprzez innowacyjność, którą autor definiuje jako “ciągły proces samoodnowy jednostek, grup, organizacji i systemów”8. Istnieje bardzo wiele definicji innowacji, które niejednokrotnie różnią się od siebie. Można jednak wyróżnić pośród nich pewien wspólny mianownik, jakim są zmiany celowo wprowadzane, przyczyniające się do postępu. Istota tego pojęcia zdaje się mieścić w nieskomplikowanym sformułowaniu, które mówi, że innowacją jest “każda nowość która wpływa na polepszenie wyników 6 Zalecenie Rady UE 2018, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018H0604(01)&from=en, dostęp: 12.04.21. 7 J. Fazlagić, dz. cyt., s.14. 8 Cz. Barański, “Uwarunkowania działalności innowacyjnej nauczycieli”, Warszawa 1986, s.14. 8

działalności”9. Dzieje się to najczęściej wówczas, gdy ocena istniejącej sytuacji jest wysoce niezadowalająca, jakiś negatywny stan rzeczy doprowadza do poszukiwań takich rozwiązań, które ten stan rzeczy polepszą, naprawią, zmienią. Proces tworzenia innowacji można podzielić na etapy, są to pewnego rodzaju prawidła. Najważniejsza jest pierwsza diagnoza, czyli trafne odczytanie potrzeby. Od dobrej, właściwej diagnozy zależy powstanie trafnego pomysłu. Jest to drugi etap procesu innowacji. Ze zjawiskiem innowacji łączą się inne terminy, jak choćby dyfuzja innowacji. Definiuje się ją jako rozprzestrzenianie się “pomysłu od miejsca jego powstania ku innym członom systemu, między różnymi systemami społecznymi, czy nawet całymi społeczeństwami”10. To właśnie proces dyfuzji jest swego rodzaju miernikiem innowacji. Dopiero podczas jej upowszechniania okazuje się, jaka jest wartość wprowadzonej zmiany. Dopiero praktyczność i powszechność wprowadzonej innowacji jest kryterium wartości wdrożonej innowacji. W procesie upowszechniania innowacji mogą pojawiać się różnego rodzaju trudności, czyli opory. Mogą bowiem pojawić się osoby, które nie będą chciały lub też nie będą potrafiły przyjąć proponowanych im innowacji. Z resztą o skali dyfuzji innowacji decyduje zawsze zespół czynników, a nie jeden, pojedynczy. Czynniki te Czesław Barański nazywa motywami i wylicza całą gamę oporów wobec innowacji. Są to: “niepokój ludzi wskutek zwiększonych wymagań, przewidywanie strat materialnych, obawa o zmniejszenie bezpieczeństwa pracy, obawa niezadowolenia pracy, opory natury ideowej, a także sztywność i bezwład struktur i form organizacyjnych oraz norm prawnych”11. W latach 60. dwudziestego wieku została wyodrębniona dziedzina nauki zajmująca się innowacjami - innowatyka, która ma charakter interdyscyplinarny. Innowatyka zajmuje się poszukiwaniem prawidłowości związanych z powstawaniem innowacji “jako produktów myślenia, które nie jest schematyczne ani stereotypowe12. 9 R. Miller, “Oczekiwanie na nieoczekiwane skutki jako innowacje w planowaniu pracy wychowawczej”, [w:] “Studia Pedagogiczne” 1978, T.37, s .70. 10 Cz. Barański, dz. cyt., s. 16. 11 Tamże. 12 B.Dudel, M. Kowalczuk-Walędziak, K.M. Łogwiniuk, K.Szorc, U. Wróblewska, “Innowacje w teorii i praktyce edukacyjnej (na przykładzie województwa podlaskiego)”, Białystok 2014, s.50. 9

Elementy składowe innowacyjności Zarówno pojęcie innowacyjności, jak i kreatywności są trudne do zdefiniowania, co jest związane ze złożonością i wieloaspektowością ich znaczenia; w ich skład wchodzą elementy poznawcze, biologiczne oraz społeczne. Na te dwa pojęcia składają się różnego rodzaju czynniki – trybiki, jak je nazywa Golberg w swej książce “Kreatywność. Mózg w dobie innowacji”. Są to między innymi: istotność, nowość, zdolność stosowania starej wiedzy do nowych problemów, generatywność i elastyczność umysłowa, zapał i wytrwałość, błądzenie myślami, koncentracja umysłu oraz odpowiednie środowisko kulturowe. Jedną z pierwszych cech kreatywności, którą opisuje Golberg, jest istotność, czyli umiejętność zauważania istotnych problemów oraz zadawania pytań na ważkie tematy. Bezpośrednio z istotnością wiąże się nowość, czyli zainteresowanie problemami jeszcze niepodejmowanymi oraz umiejętność znajdowania dla nich rozwiązań. Można by powiedzieć, że zainteresowanie tym, co nowe, jest warunkiem koniecznym kreatywności. Natomiast równie ważna jest także umiejętność stosowania posiadanej już wiedzy do nowych problemów. Kolejną, istotną dla kreatywności cechą jest zdolność generowania wielokrotnych i różnorodnych podejść do problemu. Zwykle twórca, badacz, naukowiec mierzy się z zagadnieniami dotyczącymi tego, co tworzy, wielokrotnie i z różnych stron. Rzadko albo praktycznie nigdy nie zdobywa rozwiązania za pierwszym podejściem, najczęściej są to godziny, miesiące, a nawet lata prób, podejść, przemyśleń. Jak podkreśla Goldberg, większość odkryć naukowych lub dzieł artystycznych jest wynikiem ciężkiej pracy przez wiele lat, bo “zdolność do podejmowania trwałego wysiłku, poświęcenie się wybranemu zagadnieniu i odporność na porażki są warunkiem sine qua non udanych twórczych karier”13. Autor książki “Kreatywność. Mózg w dobie innowacji” przekonuje, że w procesie tworzenia ważne jest też tak zwane błądzenie myślami, czyli nieco bezwolne podążanie za myślami, dokądkolwiek by one nie prowadziły. Aktywność ta pozornie nie wymaga wysiłku, nierzadko jest jednak produktywna, prowadzi do takiego stanu umysłu, w którym w pewnym jego momencie pojawia się na przykład zarys melodii u kompozytora czy zalążek twórczej myśli, naukowego odkrycia. Kolejnym elementem kreatywności jest (równie ważny, aczkolwiek odmienny od poprzedniego) aspekt procesu twórczego, jakim jest koncentracja umysłu. 13 E. Goldberg, dz. cyt., s. 34. 10

Pomimo tego, że koncentracja umysłu, czyli zdolność do permanentnego podążania logicznym tokiem myślenia jest ewidentnym przeciwieństwem błądzenia myślami, to, jak przekonuje Goldberg, “współdziała w sposób synergiczny z błądzeniem myślami”14. Istotne są też cechy charakteru badacza, nowatora, twórcy. Osoba kreatywna zwykle ma swego rodzaju poczucie braku - czy to w sferze nauki, czy spełnienia artystycznego. Chodzi o swoiste poczucie niezadowolenia intelektualnego, naukowego czy artystycznego, które uwiera, na skutek czego twórca ma niezwykle silną, nieodpartą potrzebę wypełnienia tej pustki czy to w dziedzinie naukowej, czy artystycznej. Prócz poczucia chęci czy potrzeby wypełnienia tego rodzaju pustki osoba twórcza powinna się jeszcze oznaczać “siłą charakteru i wiarą w swoją pracę, żeby wytrwać pomimo odrzucenia i dezaprobaty”15. Historie życia i twórczości wielu autorów, naukowców pokazują, jak ciężko było im się przebić, nim zostali zauważeni, nim ich dzieło zostało docenione. Przykładem mogą być obrazy Vincenta van Gogha, kompozycje Igora czy współczesna historia pierwszego wydania Harry’ego Pottera, powieści autorstwa brytyjskiej pisarki J. K. Rowling. Innowacyjność wymusza niejako z samej zasady, że jej wytwór naukowy czy artystyczny wyprzedza jej ówczesność. Kreatywna jednostka deklasuje społeczeństwo, w którym żyje, ale jednocześnie jej praca, by mieć szanse na przetrwanie, musi zostać przez to społeczeństwo uznana. Goldberg wymienia jeszcze jedną dość zaskakującą cechę, jaką powinien się charakteryzować twórczy umysł. Jest nią urok osobisty. Choć jest to przymiot niezwiązany “z samym procesem tworzenia, jednak nie bez znaczenia jeśli chodzi o dostęp do zasobów niezbędnych do realizacji procesu twórczego oraz losu samego dzieła”16. Można by wysnuć stwierdzenie, że aktywność i twórczość są tak naturalną, jak i wrodzoną cechą każdego człowieka i, jak pisał polski filozof Tadeusz Kotarbiński, właściwie każdy człowiek może być potencjalnym twórcą. Jednak Czesław Barański w swej książce podważa tę tezę, bo, jak twierdzi, badania dowodzą, że jeden człowiek jest zdolny do tworzenia nowych rzeczy i idei, a inny nie. Wniosek z tych skrajnie różnych tez Barański podaje w postaci hipotezy, że “każdy zdrowy człowiek może przejawiać skłonności twórcze, ale jako element określonego systemu, w określonych, sprzyjających warunkach zewnętrznych […] a warunkiem 14 Tamże. 15 Tamże, s. 35. 16 Tamże. 11

wszelkiego rodzaju twórczości jest relatywnie duża łatwość do tworzenia skojarzeń nie nawykowych, nieoczekiwanych”17. Kolejnym ważnym czynnikiem do tworzenia, kreatywności jest sprzyjające środowisko społeczne. Patrząc wstecz, śledząc poprzez dzieje twórcze innowacje, można zauważyć, że w pewnych epokach środowisko społeczne było bardziej lub mniej sprzyjającym czynnikiem. Czasami, które wyraźnie sprzyjały ówczesnym artystom, były na przykład: antyk w Grecji czy renesans w Italii - okresy twórczo i artystycznie wyjątkowo bogate. Czasy te wyraźnie sprzyjały ówczesnym artystom. Jak widać lista czynników sprzyjających kreatywności jest spora, a niektóre nawet pozornie się wykluczają. Z tego można wysnuć wniosek, że nie jest możliwe odnalezienie jednego klucza pasującego do całości procesu twórczego. Jest wręcz wiele różnych dróg wiodących do kreatywności, a sylwetka twórcy też bywa zróżnicowana. Gdyby tak zestawić postacie dwóch wielkich kompozytorów: Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwiga Van Beethovena, to zobaczymy, że ich procesy twórcze były zupełnie odmienne – pierwszy komponował szybko, wręcz spontanicznie, drugi wolno, zgodnie ze swoim planem i temperamentem. Można być kreatywnym całe życie, choć Álvaro Bilbao przekonuje, że “kreatywność - w przeciwieństwie do innych funkcji poznawczych – osiąga punkt szczytowy w dzieciństwie, a potem zanika wraz z rozwojem dziecka”18. Badania nad kreatywnością; testy kreatywności Przytoczone powyżej przykłady dowodzą, że nie jest możliwe, by pojęcie kreatywności uznać za jednolity i monolityczny proces, gdyż, jak wyjaśnia Goldberg, “podobne przedsięwzięcia twórcze mogą w rzeczywistości angażować zupełnie inne narzędzia oraz procesy poznawcze i opierać się na wielu różnych strukturach neuronalnych”19. Istnieją testy powszechnie używane do badania kreatywności. Należy do 17 Cz. Barański, dz. cyt., s.12. 18 Á. Bilbao, “Mózg dziecka. Przewodnik dla rodziców, Ożarów Mazowiecki 2017, s. 279. 19 E. Goldberg, dz. cyt., s. 38. 12

nich na przykład test twórczego myślenia Torrance'a czy inne testy myślenia dywergencyjnego, czyli myślenia lateralnego. Myślenie dywergencyjne (inaczej rozbieżne) polega na tworzeniu “kilku kreatywnych rozwiązań tego samego problemu. Jest to spontaniczne, płynne oraz nielinearne podejście oparte na ciekawości i nonkonformizmie”20. Termin myślenia lateralnego został wprowadzony przez Edwarda de Bono. Niemniej jednak skale czasowych testów laboratoryjnych używanych do badania kreatywności mają niewiele wspólnego z tymi, w jakich procesy twórcze przebiegają w prawdziwym życiu. Myślenie dywergencyjne można by w skrócie opisać jako umiejętność dostrzegania alternatyw. Klasyczny test na myślenie dywergencyjne proponuje zadanie polegające na podaniu osobie badanej cegły i poproszeniu jej o wymyśleniu możliwych zastosowań tego przedmiotu. Dorosły człowiek jest w stanie podać średnio piętnaście rozwiązań tego zadania. Á. Bilbao wylicza znane osoby, które są czy były tak kreatywne, że potrafiły podać nawet do dwustu zastosowań. Na liście znaleźli się: Juliusz Verne, Coco Chanel czy też Steven Spielberg. Wprawdzie dla Bilbao pojęcie myślenia rozbieżnego i kreatywność to nie synonimy, ale z pewnością jest to tego rodzaju zdolność intelektualna, która jest bardzo przydatna podczas wszelkich zajęć twórczych, kreatywnych, bo, cytując Einsteina, “logika może cię poprowadzić od punktu A do punktu B, ale wyobraźnia może cię zaprowadzić w dowolnym kierunku”21. Innowacja nie odrzuca nagromadzonej wcześniej w mózgu wiedzy, idei czy przekonań. Wręcz przeciwnie, duża część tego, co nowe, co wykreowane, jest ukształtowane poprzez informacje uprzednio przyswojone przez mózg, natomiast “sam impuls do podjęcia twórczych poszukiwań zwykle ma swoje źródło w poczuciu, że dotychczas uznawana wiedza lub obowiązujące teorie nie są w stanie dostarczyć rozwiązania jakichś problemów; lub że istniejące estetyka i formy artystyczne nie potrafią wyrazić współczesnych bolączek bądź sprostać indywidualnym potrzebom ekspresji”22. Trzeba też wyjaśnić, że, aby doszło do mechanizmów innowacji i kreatywności, wcześniej musi mieć miejsce wiedza i to ona jest punktem wyjścia dla każdego procesu twórczego, bowiem nowe wytwory człowieka rodzą 20 https://pieknoumyslu.com/myslenie-dywergencyjne-jak-rozwijac/, dostęp: 25.05.21. 21 https://www.granice.pl/cytat/2724, dostęp: 20.06.21. 22 E. Goldberg, dz. cyt., s. 40. 13

się na bazie zdobytych wcześniej doświadczeń. Najpierw w mózgu (przede wszystkim w lewej półkuli) następuje proces zwany rozpoznaniem wzorca. Kiedy napotykamy nowe rzeczy (obiekty, osoby, wytwory artystyczne czy te ze świata nauki), ale do pewnego stopnia podobne do tych już znanych, w naszym mózgu powstaje reprezentacja umysłowa, która oddaje ich podstawowe cechy wspólne, a pomija te własności, które do tego zbioru nie należą, są inne, nowe. Chodzi tu o podstawowe cechy przedmiotu, na przykład długopis jest podłużny, a talerz okrągły. Kiedy mózg napotyka na przedmiot czy inny wytwór należący do tej samej kategorii, rozpoznajemy, czym on jest, gdyż jego obraz aktywuje zbieżny z nim zapisany wcześniej w naszym mózgu jego wzorzec. A więc naukowiec, artysta, twórca patrzy na swoje wyzwania przez pryzmat utworzonych uprzednio już pojęć, badań naukowych czy form artystycznych. Autor książki “Kreatywność. Mózg w dobie innowacji” wiele uwagi poświęca istotności, przekonuje, że to właśnie odpowiednio trafny wybór generuje pożądany wynik innowacji. W tej kwestii to, co istotne, oznacza, że jest znaczące, kluczowe, warte szczególnej uwagi. Istotnością kieruje subiektywna ocena twórcy co do tego, co jest ważne, a nie tylko narzucona z zewnątrz dyrektywa. W momencie, w sytuacji niejednoznacznej, jasno niezdefiniowanej, szczególnie ważna jest w pracy mózgu kora przedczołowa i kilka połączonych z nią struktur: “wśród rozmaitych regionów należących do kory przedczołowej szczególnie ważna dla podejmowania decyzji opartego na istotności jest kora oczołodołowo-czołowa (czasem nazywana brzuszną) i ściśle z nią powiązana kora przedniego zakrętu obręczy (…), te dwa regiony są większe w lewej półkuli mózgu niż w prawej23. Jednak nie każde, nawet inteligentne staranie się, wkład w pracę twórczą, w dzieło artystyczne czy naukowe można nazwać kreatywnym. Według Goldberga “jedną z rzeczy, które odróżniają naprawdę kreatywny proces od procesu inteligentnego, lecz nienatchnionego, jest oszczędność i elegancja rozwiązania”24. Mówi się o tak zwanym momencie „Aha”. To właśnie ta chwila, ten wręcz ułamek sekundy sygnalizuje, że rozwiązanie problemu jest niemal na wyciągnięcie ręki, a etap najbardziej płodnej twórczej pracy zaraz nastąpi. Naukowcy tłumaczą, że moment ten nadchodzi wraz z poczuciem oszczędności. Właśnie taka zdolność znalezienia wyjaśnienia problemu w sposób 23 Tamże, s. 99. 24 Tamże, s. 195. 14

nieoczekiwany i w sposób gładki przejścia nad żmudnym, mozolnym linearnym zmaganiem się z problemem może być miarą indywidualnej kreatywności. Dla osoby niekreatywnej, dla postronnego obserwatora to nowatorskie i twórcze rozwiązanie jest wręcz nieoczekiwane i zaskakujące. Ważną rolę odgrywają z pewnością własne cechy twórcy. W przypadku osoby twórczej, kreatywnej, nierzadko są one niespójne, a nawet sprzeczne. Jan Fazlagić sugeruje, że kreatywność człowieka można ocenić za pomocą czterech kryteriów: płynności, giętkości, oryginalności i staranności. Płynność, czyli łatwość wytwarzania pomysłów Fazlagić dzieli na słowną, ideacyjną (wytwarzanie wielu rozwiązań) i skojarzeniową. Giętkość to gotowość do zmiany kierunku myślenia. Fazlagić dzieli giętkość na spontaniczną, polegającą na niewymuszonej zmianie kierunku myślenia i adaptacyjną, która jest “związana z modyfikacją procesu myślenia pod wpływem konieczności dostosowania się do okoliczności lub warunków zadania”25. Kolejnym kryterium jest oryginalność, czyli zdolność do wytwarzania reakcji nietypowych, a ostatnim staranność, czyli ilość włożonej pracy, starań. Inteligencja kooperatywna Obecnie coraz rzadziej kreatywne umysły pracują same, zazwyczaj wielkie odkrycia naukowe, technologiczne wynalazki powstają dzięki połączeniu się twórczych umysłów, pracy zespołowej. Taką tendencję odchodzenia od aktywności indywidualnej na rzecz pracy zespołowej oddaje specjalnie wykreowane pojęcie – inteligencja kooperacyjna. Procesy twórcze coraz częściej opierają się na grupie, można powiedzieć, że działanie li tylko jednostki odchodzi do lamusa. Pionierskich odkryć i ważnych innowacji w nauce coraz częściej dokonują zespoły tak o różnej wielkości, jak i zróżnicowanym składzie. Nawet naukowcy, którzy dotąd lubili pracować w pojedynkę, obecnie muszą się do tej tendencji przystosować. Jest to tendencja, która będzie stopniowo eskalować również w formach artystycznych, między innymi dlatego, że nowoczesna sztuka coraz częściej splata się z technologią. Dlatego też, by zrozumieć sedno natury innowacyjności, a także procesu twórczego, akcent przesuwa się z jednostki twórczej na rzecz zespołu twórczego. 25 J. Fazlagić, dz. cyt., s.15. 15

Na procesy innowacyjności wpływają zarówno przemiany społeczne, kulturowe, jak i demograficzne. Coraz częściej kwestionowane jest stereotypowe przekonanie, że zdolność innowacji zmniejsza się z wiekiem nawet do całkowitego wygaśnięcia. Analizy specjalistów zajmujących się tym tematem – neurobiologów, socjologów, psychologów – wykazują, że “nie istnieje wyraźna zależność pomiędzy wiekiem uczonego a jakością i ilością owoców jego pracy”26. Fakt ten wskazuje między innymi na to, że do twórczej, kreatywnej aktywności prowadzi wiele dróg, mogą się one wzajemnie uzupełniać, opierać na różnych doświadczeniach, a także różnych atrybutach neuronalnych. Co więcej, drogi te różnić się mogą w zależności od epoki, w której powstaje dana innowacja, jak również od kontekstów kulturowych i informacyjnych. Doświadczenie i badania wielu przedsiębiorstw zajmujących się nowymi technologiami wykazują, że w efektywnym zespole powinni znaleźć się zarówno ludzie młodzi, nieobciążeni przestarzałymi uprzedzeniami, jak i starsi, którzy wnoszą przede wszystkim doświadczenie i sporą wiedzę. Z tego wniosek, że, niezależnie od swojego wieku, każdy może wnieść coś pozytywnego do procesu innowacyjności. Kreatywności i innowacyjności, zwłaszcza obecnie, obcy jest też podział na płeć, bowiem, jak podkreśla E. Goldberg “męska dominacja w nauce i sztuce zanika coraz bardziej”27. Kreatywny człowiek Na sylwetkę osoby kreatywnej składają się zarówno cechy osobowości, jak i takie działania, które odróżniają je od zachowań osób mniej kreatywnych. Jak podkreśla Fazlagić, “kreatywność nie jest cechą dychotomiczną: każdy człowiek w mniejszym lub większym stopniu odznacza się kreatywnością”28. Kreatywność nie jest też cechą stałą w czasie. Ta sama osoba w zależności od nastroju, poziomu stresu, motywacji, okoliczności może być bardziej i mniej kreatywna. 26 E. Goldberg, dz. cyt., s. 261. 27 Tamże, s. 262. 28 J. Fazlagić, dz. cyt., s. 17. 16

Człowiek zwykle jest kreatywny w jakiejś konkretnej dziedzinie czy grupie (zazwyczaj podobnych) dziedzin. Oczywiście bywają wyjątki jak: archetyp człowieka renesansu, Leonardo da Vinci, Richard Feynman, znany fizyk i noblista, a jednocześnie doskonały pisarz, czy też Józef Hofmann, wirtuoz fortepianu, któremu przypisuje się stworzenie m.in. spinacza biurowego, zegara elektrycznego, grzałki do wody czy pieca na ropę naftową. Cechy kreatywności człowieka pochodzą z sześciu powiązanych ze sobą źródeł, o których w swym artykule “Czy wszyscy muszą być kreatywni?” pisze Aldona Andrzejczak. Według autorki są to zdolności intelektualne, wiedza, style myślenia, osobowość, motywacja oraz otoczenie. Innym kryterium podawanym przez tę samą autorkę są trzy podstawowe cechy człowieka kreatywnego: zdolności twórcze, otwartość oraz niezależność29. Jako, że kreatywność znalazła się w centrum uwagi wielu rozważań naukowych, powstało wiele badań dotykających tego tematu. Jan Fazlagić w swej książce zestawia cechy osób kreatywnych. Według niego osoby kreatywne są mocno ambiwalentne: ● “wykazują cechy płci przeciwnej – mężczyźni o cechach psychiki, kobiecej, kobiety o cechach psychiki męskiej; ● są jednocześnie konserwatywne w poglądach i buntownicze; ● wykazują pasję wobec swojej pracy, a jednocześnie potrafią na nią spojrzeć z dystansu; ● cechują się introwertyzmem i ekstrawertyzmem – potrzebą samotności połączonej z potrzebą bycia wśród ludzi; ● wykazują skromność, a zarazem dumę – boleśnie odczuwają zaniżone poczucie własnej wartości i jednocześnie są bardzo pewne siebie; ● charakteryzują się zrównoważonym sposobem myślenia, w którym aktywność wykazuje zarówno prawa, jak i lewa półkula; ● odznaczają się dużą dozą energii fizycznej naprzemiennie z silną potrzebą ciszy i spokoju; ● w ich zachowaniu obserwujemy wiele sprzeczności – połączenie mądrości i dziecinności30. 29 A. Andrzejczak, “Kreatywność w systemie edukacji”, Warszawa, 2019, s. 33-48. 30 J. Fazlagić,” Szkoła dla innowatora. Kształtowanie kompetencji proinnowacyjnych”, Kalisz 2018, s. 1. 17

Rewolucja naukowo-techniczna a innowacyjność w szkolnictwie Rewolucja naukowo-techniczna (nazywana też trzecią rewolucją przemysłową; procesy przemian w technice, produkcji, a przede wszystkim w nauce, zapoczątkowane w latach 50. dwudziestego wieku, a trwające do dzisiaj) spowodowała radykalne przeobrażenia we wszystkich praktycznie dziedzinach życia. Transformacje w dziedzinie nauki i techniki są wyjątkowo dynamiczne: “zasób wiedzy naukowej podwaja się co 10 lat, w chemii co 5 lat, w fizyce jądrowej co 2 lata. Każdego dnia na świecie dokonuje się ponad 500 wynalazków i odkryć naukowych. Współczesne pokolenie pracowników nauki stanowi ponad 90% wszystkich uczonych i wynalazców, jakich wydała ludzkość w całej swej historii”31. Można więc śmiało wysnuć tezę, że współczesne życie cechuje się gwałtownym rozwojem nauki i techniki oraz coraz szybszym tempem zmian. Daje nam to podstawę do stwierdzenia, że odkrywczość, wynalazczość oraz innowacje przekładają się na rozwój i postęp. Ważne jest też, by działalność innowacyjna nie kojarzona była jedynie z wybitnymi, twórczymi jednostkami, lecz by miała zasięg powszechny. Zaś “z potrzeby istnienia powszechnego ruchu innowacyjnego wynikają określone konsekwencje dla szkolnictwa”32. Wcześniej zapoczątkowane systemy edukacyjne miały swój zalążek w epoce rewolucji przemysłowej. W tym modelu kładło się nacisk na takie nauczanie, by w przyszłości dorosły, który przeszedł przez tę drogę edukacyjną, potrafił się dostosować do obowiązujących norm, “ale niekoniecznie kreatywnych i zdolnych do adaptacji w konfrontacji z prawdziwym życiem”33. Bilbao opisuje eksperymenty związane z kreatywnością, którym poddano zarówno dzieci, jak i dorosłych. Oczywiście dorośli przewyższają młodych wiedzą i doświadczeniem, ale to przedszkolaki mają najbardziej bujną wyobraźnię. Bilbao tłumaczy, że “mózg dziecka jest bardziej kreatywny niż u dorosłego, bo wciąż nie został weń wstawiony wielki filtr cenzury, zbudowany z norm i konwenansów społecznych (…) Ale w miarę jak doroślejemy, nasze płaty czołowe przyswajają sobie całą serię norm, regulaminów, zasad, schematów, ideałów, archetypów, prototypów i modeli tłumiących albo całkiem przygniatających kreatywną spontaniczność”34. Często jednak to 31 Cz. Barański, dz. cyt., s. 5. 32 Tamże, s. 6. 33 Á. Bilbao, dz. cyt., s. 281. 34 Tamże, s. 283. 18

sami nauczyciele, wychowawcy, rodzice ponoszą odpowiedzialność za utrzymanie czy powolny zanik kreatywności u dzieci i młodzieży poprzez sposób oceniania, komentowania działań młodych ludzi. Bilbao poddaje pod rozwagę jeszcze inny czynnik, o którym czasem się zapomina lub nawet krytykuje - nudę. Udowadnia on, że wszystkie najbardziej twórcze umysły zaczynały intensywnie pracować właśnie w chwilach znudzenia. W związku z tym zachodzi potrzeba budowania odpowiedniego systemu dydaktyczno-wychowawczego. Takiego, który dawałby warunki do aktywności twórczej uczniów, a potem ich absolwentów, dorosłych, którzy będą chcieli i potrafili myśleć twórczo. A. Kalbarczyk w swym artykule podkreśla że kształcenie kreatywności w szkole stało się jej niedyskutowanym zadaniem od czasu, gdy do powszechnej świadomości dotarło przekonanie, że tradycyjny model edukacji nie tylko nie służy rozwijaniu kreatywności u uczniów, ale także wpływa na obniżenie twórczego potencjału dzieci35. Współcześnie dominuje pogląd, że najlepsze warunki dla aktywności twórczej młodych pokoleń osiąga się właśnie poprzez nauczanie innowacyjne. To ono, a nie wykład, uczy inicjatywy, wdraża do radzenia sobie trudnych sytuacjach, które pojawiają się na drodze często nieoczekiwanie. Tu uczeń wdraża się do rozwiązywania problemów, nabywa stopniowo tej umiejętności, jak i przewidywania zmian. Nauczanie poprzez kreatywność i innowacyjność bywa jednak hamowane z powodu zastałych postaw zachowawczych i konserwatywnych w szkolnictwie, starych rutyn nauczycielskich. Szkoła miejscem do działań innowacyjnych i kreatywnych W 1971 powołano Międzynarodową Komisję do spraw Rozwoju Edukacji, której przewodniczącym był Edgar Faure, a która to po przeprowadzeniu badań w dziesiątkach krajów sporządziła raport (tzw. “Raport Faure’a”) o stanie i potrzebach rozwoju edukacji. W roku 1975 raport został wydany w języku polskim pod tytułem “Uczyć się, by być”. W głównych punktach tego raportu czytamy między innymi, że “koniecznością jest odformalizowanie instytucji, kształcenie powinno być prowadzone z pomocą wielorakich środków a także, że należy pobudzić w uczniu wewnętrzne procesy aktywnego 35 A. Kalbarczyk, “Przygotowanie i ocenianie zadań kształcących kreatywność i myślenie projektowe uczniów”, [w:] “Kreatywność w systemie edukacji”, pod red. J. Fazgalicia, Warszawa 2019, s.68. 19

współuczestnictwa w procesie kształcenia, powinni mieć oni możliwość podjęcia odpowiedzialności”36. Raport ten krytykuje akademicki model szkolnictwa, mówiąc, że “odtwarza on zwyczaje pokoleń poprzednich. Jest przeciążony teorią i nauką pamięciową. Uprzywilejowuje słowo pisane, naśladowcze i konwencjonalne, nie docenia słowa mówionego, spontaniczności i twórczych poszukiwań”37. Według Czesława Barańskiego to właśnie szkoła jest czy powinna być doskonałym miejscem do rozwijania kreatywności, “gdyż jest to teren, który stwarza wielość sytuacji zmiennych i dynamicznych”38, które niekiedy generują mniejsze czy większe problemy, a ich rozwiązanie wymaga zróżnicowanej, a przede wszystkim twórczej postawy, pełnej aktywności i kreatywności. Również Jan Fazlagić wskazuje szkołę jako miejsce do rozwijania kreatywności wśród uczniów. Bo to szkoła oferuje “możliwości stymulacji umysłu, z którymi uczeń nie mógłby zetknąć się w innych sytuacjach (np. w domu, na wakacjach z rodzicami, w czasie edukacji domowej). Nawet w swojej obecnej, archaicznej formie ma olbrzymi potencjał”39. Fazlagić docenia nawet bariery, które właśnie stawia szkoła, bo, jak podkreśla, przeszkody też mogą być stymulatorem rozwoju kreatywności. Często słyszymy, że szkoła zabija kreatywność, ale to również szkoła uczy walki z przeszkodami na drodze do rozwoju kreatywności. Wydaje się, że szkoła polska zawsze była otwarta na rozwój. Na przykład w okresie międzywojennym to właśnie Polska była na drugim miejscu w Europie jako “kraj, który swój budżet przeznaczał w największym stopniu na rozwój szkolnictwa i oświaty. Efektem tego był bardzo szybki proces odbudowy państwa polskiego po latach zaborów”40. W Polsce po roku 1989 nastąpiło wiele zmian w sferze społecznej, gospodarczo-ekonomicznej, politycznej i ustrojowej. Pociągnęły one za sobą zmiany w funkcjonowaniu systemów opiekuńczo-wychowawczych i kulturalno-oświatowych. Zaczęto stawiać coraz więcej zadań placówkom oświatowym. Praca nauczyciela zaczęła wiązać się z 36 https://pl.wikipedia.org/wiki/Raport_Faure%E2%80%99a (dostęp 30.06.21). 37 Cz. Barański, dz. cyt., s. 7. 38 Tamże, s. 12. 39 J. Fazlagić, “Ocena kreatywności uczniów – wyzwanie dla systemu edukacji”, [w:] “Kreatywność w systemie edukacji”, s. 149. 40 B. Dudel, M. Kowalczuk-Walędziak, K. M. Łogwiniuk, K. Szorc, U. Wróblewska, “Innowacje w teorii i praktyce edukacyjnej na przykładzie województwa podlaskiego”, Białystok 2014, s. 31. 20

wyższymi niż dotąd wymaganiami i oczekiwaniami: “Konieczność sprostania tym oczekiwaniom skłania nauczycieli do stosowania w swojej pracy innowacyjnych rozwiązań, szukania możliwości nowatorskiego działania i takich sposobów aktywizowania uczniów, które pobudzą ich do samodzielnego myślenia i kreatywnego działania”41. Obecnie coraz bardziej kładzie się nacisk na to, by szkoła stawała się miejscem nie tyle przekazywania wiedzy, ale przede wszystkim przygotowania nowego pokolenia do samodzielności, do twórczego i kreatywnego myślenia oraz działania. Ważne jest, by młodzi ludzie potrafili skutecznie się komunikować, korzystać krytycznie z różnych źródeł informacji oraz wykorzystywać w praktyce zdobytą już wiedzę. Aldona Andrzejczak opisuje w swym artykule Raport Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii, z którego wynika, że polska szkoła niestety “nie rozwija kreatywności uczniów, czemu na przeszkodzie stoi głównie powierzchowne uczenie się, polegające na pamięciowym przyswajaniu dużych partii materiału, podział na przedmioty, faworyzowanie w szkole uczniów zdyscyplinowanych i potulnych oraz zabijanie spontaniczności w działaniu”42. Bariery, które hamują rozwój kreatywności uczniów, są dwojakie – związane z tradycyjnym postrzeganiem roli szkoły oraz trudnościami w realizowaniu działań kreatywnych związanymi z czasem, kompetencjami, motywacją nauczycieli czy warunkami materialnymi szkoły. Oczywiście po drugiej stronie tych problemów, krytycznych ocen stoją zaangażowani nauczyciele, podejmujący wysiłki zmierzające do tworzenia klimatu dla rozwoju kreatywności uczniów. Wystarczy choćby wspomnieć trzyletni projekt pilotażowy “Szkoła dla innowatora”, w którym udział bierze 20 szkół z całej Polski, który “wspiera nauczycieli i dyrektorów szkół podstawowych we wprowadzaniu zmian, pozwalających na skuteczne kształcenie kompetencji proinnowacyjnych, takich jak między innymi odwaga i podejmowanie ryzyka, pomysłowość, ciekawość, posiadanie hobby, wytrwałość, czy improwizowanie”43. Projekt ten prowadzony jest przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, a 41 L. Pawelec, “Kursy, szkolenia i warsztaty dla nauczyciela – wymóg czasów współczesnych”, “Annales Universitatis Maria Curie-Skłodowska Lublin-Polonia”, VOL. XXX, 3 SECTIO J 2017, s. 205. 42 A. Andrzejczak, dz. cyt., s. 37. 43 https://szkoladlainnowatora.ceo.org.pl/o-programie/, dostęp: 12.05.2021. 21

jego inicjatorami są Ministerstwo Rozwoju oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. Działania tego projektu w szkołach rozpoczęły się w lutym 2020 roku i mają trwać do czerwca 2022 roku. Kreatywny, twórczy nauczyciel W rozwoju kreatywności uczniów kluczową rolę pełni kreatywny nauczyciel. Lidia Pawelec w swoim artykule nakreśla rys nauczyciela idealnego. Autorka podkreśla, że powinien on posiadać nie tylko “kompetencje merytoryczne, psychologiczno-pedagogiczne, komunikacyjne, negocjacyjne i autoedukacyjne, ale i osobowość twórczą, kreatywną i innowacyjną”44. Wincenty Okoń, polski pedagog i specjalista w zakresie dydaktyki niejako z definicji uważał, że “twórczość nauczycielską należy rozumieć jako samodzielne rozwiązywanie przez nauczycieli zagadnień praktycznych w toku oddziaływania na wychowanków – prowadzące do wybitnych wyników”45. Takie rozumienie nauczycielskiej twórczości zawęża jednak swój wpływ jedynie do, zgodnie ze słowami autora powyższego cytatu, oddziaływania na wychowanków, a to, jak wiemy, z dzisiejszej perspektywy jest niewystarczające. Współczesny kreatywny i twórczy nauczyciel chciałby zmian, które wpływają na uczniów, ale potrzebuje też zmian szkolnej rzeczywistości, rozbicia skostniałej szkolnej struktury, chciałby pracować pośród twórczego, ambitnego grona pedagogicznego, a nawet oddziaływać pozytywnie na rodziców swych uczniów. Tacy, miejmy nadzieję, są dzisiejsi nauczyciele – entuzjaści edukacji i kreatywności. Miejmy nadzieję, że są w każdej placówce szkolnej i zarażają swym entuzjazmem, innowacyjnością, ale też profesjonalizmem innych. Autor artykułu “Z rozważań o nauczycielu twórczym” zwraca uwagę na to, że innowacyjne i kreatywne sposoby nauczania są metodami cennymi na tyle, na ile dają rezultaty lepsze “niż w działaniu opartym na tradycyjnych schematach”46. Według Barańskiego najlepsza, twórcza postawa nauczyciela to taka, która jest powodem swego rodzaju niepokoju, który to będzie nieustannie skłaniał do poszukiwania najbardziej kreatywnych, najlepszych rozwiązań. 44 L. Pawelec, dz. cyt, s. 209. 45 W. Okoń, “O postępie pedagogicznym”, Warszawa, 1970, s. 256. 46 J. Banasik “Z rozważań o nauczycielu twórczym”, “Kwartalnik Pedagogiczny” nr 2, 1975 s. 93. 22

Dużą częścią szkolnej działalności są aktywności uporządkowane, zaplanowane; przykładem może być choćby plan lekcji. Innowacyjność i zaplanowana szkolna struktura nie powinny stać na przeciwległych biegunach, stanowić dla siebie opozycji. Wręcz przeciwnie, “w wyniku aktywności twórczej nauczyciela powstają nowe sytuacje, które służą lepszej organizacji pracy i odwrotnie - lepsza organizacja pracy sprzyja kształtowaniu się u nauczyciela postaw twórczych”47. Ład i porządek zawsze będą sprzymierzeńcami kreowania nowych rzeczy, zjawisk. Nauczyciel, aby mógł w swej pracy rozwijać skrzydła twórczości, kreatywności, musi najpierw bardzo dobrze znać swój fach, czuć się w nim pewnie, po prostu być profesjonalistą, świetnym rzemieślnikiem w swym zawodzie. W związku ze zmianami w oczekiwaniach wobec szkoły, ze stopniowymi zmianami w jej funkcjonowaniu stawia się coraz wyższe wymagania nauczycielom. Wiedza, jaką posiada nauczyciel, nie jest już najważniejszą wartością. Nauczyciel przestał być skarbnicą wiedzy, a szkoła miejscem, z którego uczeń dowiaduje się o faktach, danych, datach i innych informacjach. Dzisiaj nawet najmłodsi uczniowie mają wręcz nieograniczony dostęp do Internetu. Pomimo, że nie zawsze potrafią wybrać z natłoku słów wiedzę wartościową, to nauczyciel nie jest już dla nich źródłem wiedzy. Może natomiast być osobą, która wskaże, nauczy, jak z tej wiedzy korzystać w sposób mądry czy twórczy. Innowacje w historii szkolnictwa W szkolnictwie następowały przez dzieje zmiany, na które wielki wpływ mieli właśnie nauczyciele – innowatorzy. Już Marcus Fabius Quintilianus, rzymski retor i pedagog w dziedzinie teorii wymowy, proponował na przykład odpowiednio dostosowany do wieku uczniów program nauczania, stosowanie przemienności lekcji, robienie przerw między lekcjami oraz zapewnienie uczniom wypoczynku. Quintilianus wnioskował o zastosowanie ruchomych wzorów liter, by ułatwić naukę alfabetu. Zaproponowany w odrodzeniu przez hiszpańskiego humanistę Jana Ludwika Vivesa system konferencji nauczycieli i indywidualizacja procesu nauczania były innowacyjnym pomysłem wobec średniowiecznych metod pamięciowych wspieranych karą fizyczną.Z pewnością poglądy pedagogiczne 47 Cz. Barański, dz. cyt., s. 14. 23

Herberta Spencera, Fredricha Froebla, Ellen Key, Johna Deweya, Marii Montessori czy Janusza Korczaka były zaczynem innowacji pedagogicznych. Pierwowzorem innowacji pedagogicznych w Europie był niewątpliwie nurt związany z Nowym Wychowaniem, który w centrum zainteresowań i działań człowieka stawiał dziecko, jego potrzeby i możliwości: “Nowe Wychowanie, jako ruch pedagogiczny rozwijający się na przełomie XIX/XX w Europie i Stanach Zjednoczonych, zmierzał do odnowy szkoły i radykalnej zmiany w wychowaniu. Stanowił opozycję wobec tradycyjnej szkoły i pedagogiki, krytykował jej formalizm i jednostronność kształcenia oraz dążył do uaktywnienia uczniów i zbliżenia szkoły do życia praktycznego”48. Wybuch drugiej wojny światowej mocno go jednak osłabił. Pomimo tego, że Polska znajdowała się w trudnej sytuacji w XIX i XX wieku, praktyki pedagogiczne były systematycznie wdrażane, a na terenie II Rzeczpospolitej nurt Nowego Wychowania miał wpływ na nowatorskie pomysły pedagogiczne takie jak: system daltoński, uczenie się pod kierunkiem, nauczanie grupowe czy metoda projektów. W tym też okresie pedagogika bardzo zwracała się ku nowym badaniom z zakresu psychologii rozwojowej, która wówczas bardzo się rozwijała. Polscy przedstawiciele pedagogiki w okresie międzywojennym byli bardzo czynni, wprowadzali koncepcje innowacyjne na miarę czasów. Do najwybitniejszych pedagogów należeli m.in.: Maria Grzegorzewska, twórczyni naukowych podstaw pedagogiki specjalnej, Helena Radlińska, prekursorka pedagogiki społecznej i teorii oświaty dorosłych czy Florian Znaniecki, twórca socjologii wychowania jako naukowej dyscypliny pedagogicznej. Źródła historyczne podają, że w roku 1928 Polski Komitet Opieki nad Dzieckiem zorganizował Tydzień Dziecka, który między innymi miał na celu propagowanie wiedzy o psychologii, rozwoju i wychowaniu dzieci i młodzieży49. Było to działanie innowacyjne na skalę europejską - podobne działania podejmowały wcześniej Grecja i Turcja. 48 B. Dudel, M. Kowalczuk-Walędziak, K. M. Łogwiniuk, K. Szorc, U. Wróblewska, dz. cyt., s. 32 49 Urszula Wróblewska, Joanna Gołko, “Święto Tygodnia Dziecka jako jedna z form działalności Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem w II Rzeczypospolitej”, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/bhw/article/view/19812/19577, dostęp: 20.06.21. 24

Opór wobec innowacji w szkole Jak pisze w swej książce Czesław Barański, w szkole występuje zjawisko oporu wobec innowacji. Kult pedagogicznej rutyny, często wysoce nieprecyzyjne kryteria oceny działań pedagogicznych, niedoinwestowanie oświaty, niedookreślone czy niejednoznaczne cele szkoły – to przytaczane przez Barańskiego czynniki, które mogą powodować opór nauczycieli wobec wprowadzanych innowacji. Autor książki “Uwarunkowania działalności innowacyjnej nauczycieli” nie zawsze zgadza się z opiniami swych poprzedników. Na przykład jego zdaniem doświadczenie pedagogiczne nie musi stać w sprzeczności z działaniem innowacyjnym. Zaskakującym natomiast wydaje się stwierdzenie wskazujące na to, że znaczna przewaga kobiet zatrudnionych w oświacie jest czynnikiem hamującym rozwój innowacji w szkolnictwie, gdyż kobiety lubią życie stabilne i zachowawcze. Wydaje się jednak, że można zgodzić się z tezą, że “stopień oporu nauczycieli wobec innowacji wzrasta szczególnie wówczas, gdy proponowana zmiana jest radykalna, daleko wykraczająca poza dotychczasowe doświadczenie”50. Jest to z pewnością zgodne z logiką i życiowym doświadczeniem, że, im bardziej nowa koncepcja wykracza poza granice wiedzy czy to teoretycznej czy praktycznej, tym włożony wysiłek jest proporcjonalnie większy. W procesie dyfuzji innowacji najważniejszym warunkiem jest, by proponowana zmiana miała coś więcej do zaoferowania, miała przewagę nad stanem dotychczasowym. Nauczyciel innowator w systemie szkolnym Wielu badaczy jest zgodnych, że kreatywność jest cechą ciągłą, a to oznacza, że nie ma ludzi zupełnie niekreatywnych, niektórzy są tylko bardziej czy mniej kreatywni. Ciągle jednak pokutuje przekonanie, że najbardziej kreatywnymi osobami są ludzie młodzi. Barański przestudiował wiele badań i analiz zarówno polskich, jak i zagranicznych. Wynika z nich, że jest to pogląd dość relatywny, bowiem zwykle innowatorzy mają co najmniej 30 lat. Podobnie wyglądają też statystyki badań wśród nauczycieli. Analizy danych liczbowych 50 Cz. Barański, dz. cyt., s. 17. 25

dotyczących wieku i stażu pracy nauczycieli w Polsce wykazują podobny próg wiekowy. Analiza różnego rodzaju badań prześledzonych przez Barańskiego wykazuje, że “najefektywniejszy okres w zawodzie nauczycielskim w sensie działania innowacyjnego – to lata 30-45 (staż pracy od 8 do 23 lat). W tym przedziale wiekowym skupionych jest 74,3% nauczycieli, których cechuje twórczy niepokój”51. Jeśli chodzi o przedział wieku nauczycieli, na który wskazują statystyki (30-45 lat), w którym działanie innowacyjne i kreatywne nauczycieli jest najbardziej intensywne, to można go wytłumaczyć optymalną sprawnością zarówno psychiczną, jak i fizyczną człowieka, która przypada właśnie na ten okres, a także wcześniejszym doświadczeniem zarówno życiowym, jak i zawodowym. Zebrane przez Barańskiego dane wykazują, że pośród nauczycieli powyżej 45. roku życia tylko 21,5% cechuje się postawa twórczą, kreatywną, a dla nauczycieli nauczania wczesnoszkolnego jest to często wręcz czas zmęczenia i spadku sprawności zawodowej. Zarówno wiek nauczyciela czy dyrektora szkoły, jak i ich doświadczenie zawodowe są czynnikami, które mogą (w zależności od okoliczności) być czynnikiem sprzyjającym innowacjom lub je hamować. I tak na przykład duże doświadczenie zawodowe może hamować wprowadzanie zmian w pracy szkoły ze względu na silnie zakorzenioną rutynę oraz działanie stereotypów. Z drugiej jednak strony małe doświadczenie, młody wiek nauczyciela czy też kadry kierowniczej, mogą wnosić świeżość, energię, porywać do działań innowacyjnych, z drugiej jednak przyczyniać się do zamętu i chaosu w szkole. Generalnie jednak twórczy niepokój, jak to określa Barański, jest postawą bardzo pozytywną, skłaniającą do nieustannego poszukiwania nowych, lepszych rozwiązań. Jednym z czynników wpływającym na kreatywność i innowacyjność nauczycieli jest postawa dyrektora szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony. Nauczyciel zwykle dobrze się czuje i rozwija twórczo w szkole, którą kieruje życzliwy, aktywny dyrektor, który wykazuje się nowatorską postawą i autentycznie docenia działania swych nauczycieli. Bywają różne style kierowania szkołą, optymalnym wydaje się jednak styl demokratyczny. Postępowanie demokratyczne dyrektora szkoły sprzyja bowiem “naturalnemu i autentycznemu zachowaniu się nauczycieli, wyzwala w nich postawy twórcze. Podejmowane przez nauczycieli w takiej atmosferze działania innowacyjne są właściwie umotywowane”52. W szkole kierowanej w sposób demokratyczny jest miejsce na 51 Tamże, s. 26. 52 Tamże, s. 41. 26

indywidualne, swobodne rozwiązywanie problemów, ale też na dobre, kreatywne działania zespołowe. Często to właśnie grupa jest źródłem pomysłów i propozycji, które rodzą się w pozytywnym dialogu. Można się nawet pokusić się o wysnucie wniosku, że łatwiej o innowacyjne i kreatywne pomysły grupie niż izolowanej jednostce. Choć są badacze, którzy prezentują pogląd zgoła odmienny, że “wynalazek jest zawsze wynikiem twórczej jednostki”53. Przyjrzyjmy się teraz wpływowi nadzoru pedagogicznego na aktywność innowacyjną nauczycieli. Barański w swej książce przedstawia wyniki badań na temat tego, czy kontrole w szkole w postaci, na przykład wizytacje, mobilizują nauczyciela, czy są impulsem do podejmowania działań innowacyjnych czy wręcz przeciwnie. Większość nauczycieli, a mianowicie “65% […] odpowiedziało, że wizytacje mobilizują ich do pracy i wyzwalają twórcze możliwości; 13% nauczycieli oświadczyło, że w wyniku wizytacji nie uzyskało mobilizujących impulsów; 22% respondentów nie udzieliło żadnej odpowiedzi”54. Okazuje się, że kontrola jest dla większości nauczycieli ważna, pozwala na samokrytyczną ocenę, daje szansę na eliminowanie błędów, a przede wszystkim pobudza do nowych poszukiwań, bywa impulsem do podejmowania prac nowatorskich. Oczywiście, jak choćby wynika z wyżej przedstawionych danych liczbowych, jest też spora grupa nauczycieli, na których wizytacje, kontrole wpływają negatywnie. Często działalność kreatywna i innowacyjna nauczycieli jest zależna od organizacji pracy szkoły, w której nauczyciel pracuje. Organizacja pracy to zarówno sposób przydzielania zadań, zasoby materialne, finansowe, jak i określony system przepływu informacji. Brak tych czynników z pewnością nie sprzyja innowacyjności i kreatywności nauczycieli. Czesław Barański sugeruje nawet, że “w szkołach o wysokim stopniu organizacji istnieją korzystniejsze warunki do podejmowania działań innowacyjnych”55. W takich szkołach istnieje bowiem przestrzeń do dyskusji i wymiany doświadczeń, już nie mówiąc o bazie materialnej szkoły – wyposażeniu w sprzęt i środki dydaktyczne, która sprzyja wszelkim działaniom innowacyjnym. 53 Tamże, s. 42. 54 Tamże, s. 43. 55 Tamże. s.47 27

Barański zadaje sobie pytanie, czy każdego nauczyciela cechuje dążenie do twórczych poszukiwań i wprowadzania innowacji czy też trzeba go jednak szczególnie stymulować do kreatywnych działań. Odpowiedź padła od samych nauczycieli. 46% zapytanych nauczycieli odpowiedziało, że :wszyscy nauczyciele muszą być ciągle pobudzani do aktywności, bo sami nie mogą się zdobyć na wysiłek unowocześniania swojej pracy i taki sam odsetek uważa, że tylko część nauczycieli wymaga ciągłego pobudzania. Natomiast 8% respondentów sądzi, że nauczyciele nie wymagają pobudzania, gdyż charakter wykonywanej pracy zmusza ich do ciągłej aktywności”56. Sfery działalności innowacyjnej nauczycieli Analiza danych liczbowych, którą podaje Barański, dowodzi, iż innowacje nauczycielskie dotyczą głównie dydaktyki – form i metod nauczania oraz organizacji zajęć lekcyjnych. Stosunkowo niewielka część innowacji związana jest z warsztatem pracy. Natomiast innowacje prawie w ogóle nie dotyczą wychowania i pracy organizacji uczniowskich, np. harcerstwa czy szkolnych, np. samorządu szkolnego57. Krótka charakterystyka innowacji pedagogicznych Wincenty Okoń w “Nowym słowniku pedagogicznym” pisze, że innowacje pedagogiczne to “zmiana struktury systemu szkolnego (dydaktycznego, wychowawczego) jako całości lub struktury ważnych jego składników – w celu wprowadzenia ulepszeń o charakterze wymiernym”58. Zmiany te wpływają pozytywnie na system, a co za tym idzie - na lepszą pracę nauczycieli i uczniów, ciekawsze treści programowe oraz wyższy poziom warunków materialno-społecznych w szkole. Pawelec wyjaśnia, że innowacje pedagogiczne to zarówno wyspecjalizowana forma działalności jak i produkty, które pochodzą z doświadczeń innowacyjnych. Są to zmiany o charakterze rozwojowym. Każda innowacja jest zmianą natomiast nie każdą zmianę można nazwać innowacją. 56 Tamże, s. 49. 57 Cz. Barański, dz. cyt., s. 57-60 58 W. Okoń W., “Nowy słownik pedagogiczny”, Warszawa 2001, s. 138. 28

Każda innowacja jest poprzedzona krytyczną oceną istniejącego stanu rzeczy. Kiedy nauczyciel zauważa potrzebę wprowadzenia zmian, podejmuje pracę nad wprowadzeniem innowacji. Często kieruje nim chęć uatrakcyjnienia zajęć edukacyjnych, pragnie mieć lepsze efekty własnej pracy oraz czerpać prawdziwą z niej satysfakcję. Jak podkreślają autorki pracy zbiorowej na temat innowacji pedagogicznych: “Innowacje pedagogiczne charakteryzują się często nowością względną. To, co dla jednej szkoły może mieć znaczenie innowacyjne, w innej może być to już znane i niechciane. Innowacje mają różny zasięg i ciężar gatunkowy. Mogą obejmować różne obszary edukacji i nie tylko. Podobnie jeśli chodzi o ich rangę - mogą mieć znaczenie dla środowiska lokalnego albo nawet i krajowego”59. Innowacje pedagogiczne wiążą się z korzyściami, jakie dają uczniom, szkole oraz samemu nauczycielowi. Sam proces innowacyjny zwykle zaczyna się od pojedynczej osoby, twórczej idei lub jednego nauczyciela, który dostrzega jakiś problem czy brak czegoś. Przygotowanie i wprowadzanie innowacji to jednak nie tylko korzyści, to też koszty: wysiłek intelektualny, poświęcony czas, trudy poradzenia sobie z trudnościami i czasem oporem środowiska. Najlepiej jest, jeśli innowacja pedagogiczna podejmowana jest z myślą o kontynuacji. Bowiem mankamentem wielu innowacji podejmowanych przez nauczycieli jest właśnie ich jednorazowość. Klasyfikacja innowacji pedagogicznych Instytucje oświatowe powinny wspierać wszelkie formy działań innowacyjnych nauczycieli. I tak w roku 1978 została powołana Krajowa Rada Postępu Pedagogicznego, by między innymi podejmować działania ku zapewnieniu nauczycielom najlepszych warunków w działalności innowacyjnej60. Niestety, wiele deklaracji ze strony tej instytucji pozostało jedynie na papierze. 59 B. Dudel, M. Kowalczuk-Walędziak, K. Maria Łogwiniuk, K. Szorc, U. Wróblewska, dz. cyt., s. 59. 60 Cz. Barański, dz. cyt., s. 63 29

Prawne podstawy rozwoju idei innowacyjności w polskiej oświacie przyszły wraz z podpisaniem Zarządzenia Nr 62 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 listopada 1989 r. w sprawie zasad prowadzenia pedagogicznej działalności innowacyjnej w szkołach i innych placówkach oświatowo-wychowawczych. Rozpoczął się wówczas czas prawdziwych zmian w systemie edukacji, zarówno odgórnych, ze strony władz oświatowych, ale także ze strony samych nauczycieli, którzy otrzymali formalne prawa do wprowadzania innowacji na przykład w formie klas czy szkół autorskich. Owocem tych regulacji prawnych i otwarcia się nowych możliwości w Polsce w latach 1989-1994 było powstanie przeszło 4 tysięcy programów i klas autorskich. Ich jakość była różna, pojawiały się zarówno rozwiązania prawdziwie innowacyjne, często niekonwencjonalne, wręcz przełomowe dla polskiej oświaty, ale też tylko pozornie alternatywne, wprowadzające pozorne zmiany. Termin innowacje pedagogiczne znalazł się w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki61. W rozporządzeniu tym innowacje pedagogiczne definiowane są jako nowatorskie rozwiązania programowe, organizacyjne metodyczne, mające na celu poprawę jakości pracy szkoły. W publikacji zbiorowej “Innowacje w teorii i praktyce edukacyjnej” przedstawiona została klasyfikacja innowacji pedagogicznych. Przede wszystkim zostały one podzielone ze względu na obszar zastosowań. Według tego kryterium innowacje dzielą się na dydaktyczne, dotyczące infrastruktury szkolnej oraz dotyczące zarządzania oświatą. Innowacje mogą być też rozumiane jako czynnościowe i rzeczowe. Te pierwsze to działalność innowacyjna, może to być wprowadzenie nowych przedmiotów szkolnych, “opracowanie nowych treści programowych, wdrażanie nowych form kształcenia”62. Do grupy innowacji rzeczowych będą należeć na przykład: nowa skala ocen, nowy program edukacyjny czy nowa ustawa oświatowa. Innowacje dydaktyczne (kształceniowe) i innowacje wychowawcze to jeszcze inny podział innowacji, związany z tradycyjnym pojmowaniem szkoły. Innowacje dydaktyczne “usprawniają proces nauczania-uczenia się i dotyczyć mogą każdego z elementów kształcenia; celów oraz treści kształcenia, zasad i metod pracy, wykorzystywanych środków, 61 http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20020560506, dostęp: 25.06.21. 62 Cz. Barański, dz. cyt., s. 55. 30

a także form organizacyjnych nauczania”63, innowacje wychowawcze zaś dotyczyć mogą problemów wychowawczych, tworzeniu sytuacji, w których uczeń aktywnie rozwija wszystkie sfery swojej osobowości, oraz budowaniu klimatu sprzyjającego uczeniu się64. W literaturze z obszaru pedagogiki można spotkać się też z podziałem na innowacje opiekuńcze i terapeutyczno-zdrowotne. Inny podział innowacji wyodrębnia się ze względu na treść; wymienia się tu innowacje programowe, metodyczne, organizacyjne, ustrojowe i systemowe. Innowacje programowe dotyczą zmian treści lub struktury, na przykład programów kształcenia. Innowacje metodyczne związane są z metodami nauczania, ogólnie mówiąc - uczenia się i wychowania, ale też “technologii nauczania, związane są bezpośrednio z warsztatem pracy - nauczyciela; zakres zastosowania tych innowacji jest szeroki i może dotyczyć wszystkich przedmiotów (np. wprowadzenie pracy grupowej, nauczania problemowego), poszczególnych działów i przedmiotów (np. kształtowanie wyobraźni i intelektu w nauczaniu matematyki), poszczególnych zajęć dydaktyczno-wychowawczych (zajęcia pozalekcyjne, lekcje wychowawcze itp.) czy poszczególnych tematów w ramach jednego przedmiotu; mają charakter eksperymentalny, dlatego przed ich upowszechnieniem wymagają sprawdzenia, na ogół bywają systematycznie doskonalone”65. Innowacje organizacyjne zaś dotyczą samej organizacji życia szkoły, współpracy ze środowiskiem i organizacji zarządzania oświatą, ustrojowe - modelu ustrojowego systemu oświatowo-dydaktycznego w całości, jego części lub instytucji (np. powstanie szkół niepublicznych, wprowadzenie szkoły podstawowej 6-letniej), systemowe zaś dotyczą całości systemu edukacyjnego: form ustrojowych, programu, metod i organizacji kształcenia, najczęściej są wprowadzane przez władze centralne (np. reforma ustrojowa szkoły polskiej). Jeszcze inny spotykany w literaturze przedmiotu podział to podział innowacji ze względu na źródło, czyli ze względu na to, czy są to potrzeby samej szkoły czy całego systemu oświaty. Kolejny podział wyróżnia innowacje zewnętrzne i wewnętrzne. Wewnętrzne (inaczej makrosystemowe) tworzone są centralnie z przeznaczeniem dla całego systemu oświatowego, zwykle z inicjatywy odgórnej władz. Natomiast wewnętrzne (czyli 63 Tamże, s. 56. 64 Tamże. 65 Tamże. 31

mikrosystemowe) powstają z inicjatywy samych nauczycieli, służą rozwiązywaniu konkretnych, nierzadko lokalnych problemów. Autorki pracy “Innowacje w teorii i praktyce edukacyjnej” wskazują na jeszcze inny podział - ze względu na powtarzalność, czyli dyfuzyjność rozwiązań innowacyjnych66. Wyróżniono innowacje powtarzalne, czyli takie, które ze względu na łatwość zastosowania i użyteczność przenikają do różnych dziedzin życia szkolnego, a nawet wychodzą poza obręb jednej placówki; częściowo powtarzalne, których upowszechnianie uwarunkowane jest wystąpieniem zbioru określonych czynników, takich jak właściwości innowacji czy łatwość jej zastosowania, aż wreszcie innowacje niepowtarzalne, które pojawiają się jako odpowiedź na bieżące potrzeby, nagłe sytuacje; cechuje je zwykle wysoki stopień twórczości. Zaprezentowane klasyfikacje nie są jedynymi, które odnaleźć można w literaturze przedmiotu na ten temat. Wielość tych rozważań i propozycji może powodować trudności, a nawet chaos informacyjny. Dlatego najbardziej właściwe wydaje się oparcie na Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 lutego 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki. Rozporządzenie to proponuje podział innowacji na programowe, organizacyjne i metodyczne67. Innowacje programowe dotyczą programów zajęć edukacyjnych, mogą być na przykład związane z poszerzeniem programów o nowe treści, zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym czy krajowym. Organizacyjne dotyczą sposobu organizowania kształcenia, wychowania lub opieki, mogą się one dotyczyć zmian organizacji życia szkoły, np. liczby uczniów w klasie czy czasu trwania lekcji. Ten rodzaj innowacji obejmuje także współpracę ze środowiskiem i organizację zarządzania oświatą. Innowacje metodyczne, jak wyjaśnia się w rozporządzeniu, to te, w których zmiany dotyczą metod pracy dydaktycznej, wychowawczej lub opiekuńczej. Przykładem tego rodzaju innowacji jest stosowanie nowych metod nauczania-uczenia się, nowego sposobu prezentacji materiału, nowych form pracy w dziedzinie wprowadzania, a także utrwalania lub sprawdzania wiadomości i umiejętności. Innowacje metodyczne są na ogół systematycznie doskonalone. Innowacje dydaktyczne, wychowawcze czy organizacyjne powinny przede wszystkim być konkretne, wymierne i charakteryzować się wyższymi efektami 66 B. Dudel, M. Kowalczuk-Walędziak, K. Maria Łogwiniuk, K. Szorc, U. Wróblewska, dz. cyt., s. 57. 67 http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20020560506, dostęp: 20.06.21. 32

dydaktyczno-wychowawczymi w porównaniu z dotychczasowymi wynikami. Ponadto innowacje powinny wyróżniać się nowością (obiektywną lub subiektywną) oraz oryginalnością rozwiązań programowych. Innowacje powinny mieć dość ściśle określoną strukturą działania; cechować się precyzyjnie określonymi celami i zadaniami edukacyjnymi, powinny być one jednak różne od tych jakie znajdują się w programach nauczania czy programach wychowawczych. Powinny opierać się na oryginalnej i wartościowej dydaktycznie koncepcji teoretycznej, która powinna być wyraźnie sprecyzowana i uargumentowana. Innowacja powinna poddawać się ewaluacji osiągnięć uczniów, a co za tym idzie - osiągnięć nauczyciela. Innowacje pedagogiczne w szkole w świetle prawa oświatowego Według Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. innowacje mają na celu przede wszystkim poprawę jakości pracy szkoły. Dzięki podejmowanym przez nauczycieli innowacjom podnosi się skuteczność procesu kształcenia oraz maksymalizuje się wydajność pracy przy zminimalizowanym wysiłku. W trakcie działań innowacyjnych uczącym się dostarczane są różnego rodzaju bodźce kształtujące logiczne myślenie, wyobraźnię, aktywność własną oraz twórczą. Najważniejszym jednak celem, który powinien przyświecać innowacjom pedagogicznym powinno zawsze być “dobro ucznia, inicjowanie konstruktywnych przemian w jego myśleniu, emocjach, zachowaniu”68. Wdrażanie innowacji pedagogicznych do szkół nie może być tylko wolnym pomysłem, swobodną decyzją nauczyciela. Wymaga przygotowania merytorycznego nauczyciela czy zespołu podejmującego innowacje, znajomości i przestrzegania stosownych przepisów i aktów prawnych regulujących działalność innowacyjną w szkołach czy placówkach pedagogicznych. Oto akty prawne bezpośrednio lub pośrednio odnoszące się do działalności innowacyjnej w szkołach czy placówkach oświatowych: 68 Tamże, s. 60. 33

● Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 z późniejszymi zmianami). ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 lutego 2002 r. (zm. 29.05.2003 r.) w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. (zm. 30.11.2006 r., zm. grudzień 2008 r.) w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 lutego 2004 r. (zm. czerwiec 2008 r.) w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania, podręczników oraz cofania dopuszczenia. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r. (zm. grudzień 2011 r.) w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie warunków tworzenia, organizacji oraz działania klas i szkół sportowych i szkół mistrzostwa sportowego. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. (zm. 2009 r.) w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudniać nauczycieli. ● Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 sierpnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki. ● Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r., poz. 60). ● Prawo oświatowe (Dz. U. z 20171., poz. 60). 34

Oczywiście, jak było już wcześniej nadmienione, najistotniejszym dokumentem prawnym z punktu widzenia wdrażania innowacji pedagogicznych w szkołach i innych placówkach oświatowych jest Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 9 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki (Dz.U. Nr 56, poz. 506, ze zm.). W rozporządzeniu tym zawarto m.in. istotę i rodzaje innowacji, warunki realizacji innowacji oraz tryb ich wprowadzania. W myśl tego rozporządzenia, innowacje mogą obejmować wszystkie zajęcia edukacyjne lub tylko wybrane, mogą obejmować całą szkołę lub tylko wybrane grupy np. klasę nie mogą jednak prowadzić do zmiany typu szkoły. Przed rozpoczęciem innowacji należy upewnić się, czy istnieją odpowiednie do nich warunki. Gdyby innowacje wymagały dodatkowych środków budżetowych, innowacje mogą być przeprowadzone dopiero wówczas, gdy organ prowadzący szkołę wyrazi pisemną zgodę na finansowanie planowanych działań innowacyjnych. Nie mogą one jednak w żaden sposób “naruszać uprawnień ucznia do bezpłatnej nauki, wychowania i opieki w zakresie ustalonym w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, a także w zakresie uzyskania wiadomości i umiejętności niezbędnych do ukończenia danego typu szkoły oraz warunków i sposobu przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów, określonych w odrębnych przepisach”69. Ważnym dokumentem w przypadku podjęcia innowacji pedagogicznej jest karta informacyjna innowacji. W takiej karcie powinny znaleźć się podstawowe założenia dotyczące planowanej innowacji. Obejmuje ona takie elementy jak: tytuł innowacji, informacje o szkole, informacje dotyczące samej innowacji (jak jej rodzaj, czas realizacji oraz przewidywane efekty). Tytuł innowacji powinien odzwierciedlać jej założenia i nieco przyciągać uwagę odbiorcy. Powinien być sformułowany w sposób jasny, prosty, zrozumiały, aczkolwiek nie powinien być zbyt długi. W informacjach o szkole należy podać nazwę i typ szkoły. Kolejnym punktem karty są informacje dotyczące innowacji, czyli określenie rodzaju innowacji (np. programowa, organizacyjna, metodyczna). Należy sprecyzować adresatów, czyli określić, kogo obejmie dana innowacja (może to być szkoła, klasa, klasy, oddziały, jeden uczeń, grupa uczniów). Należy też dokładnie wskazać, jakie zajęcia edukacyjne obejmie innowacja. Kolejną kwestią, którą należy precyzyjnie wyznaczyć, jest planowany czas realizacji innowacji. Pozostaje jeszcze do przedstawienia krótki opis innowacji wraz z 69 Tamże, s. 72. 35

wyraźnym wskazaniem na nowatorstwo danego projektu. Trzeba również wypisać przewidywane efekty (korzyści wdrożenia innowacji pedagogicznej). W tym punkcie trzeba określić, co adresaci innowacji będą umieli, rozumieli i potrafili wykonać po zakończeniu realizacji innowacji. Co warto podkreślić, “efekty powinny być ujęte precyzyjnie, muszą być mierzalne, możliwe do zweryfikowania”70. Przez lata od wprowadzenia w życie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. wiele kroków dotyczących wdrażania innowacji zostało uproszczonych. Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz. U. z 2017 poz. 59 z późn. zm.) działalność innowacyjna ma być integralnym elementem działalności szkoły/placówki, a poprzez zniesienie wymogów formalnych, warunkujących według dotychczas obowiązujących przepisów, realizację innowacji, wyzwolić kreatywność uczniów i nauczycieli. Od 1 września 2017 r. nie trzeba już przesyłać kart zgłoszenia innowacji pedagogicznych do Kuratorium Oświaty, zniesiono też wymagania formalne warunkujące rozpoczęcie działalności innowacyjnej.71 Odtąd szkoła może samodzielnie podejmować decyzje, jakie innowacje będzie realizowała, jak je będzie dokumentowała oraz czy opracuje procedurę wdrażania innowacji. Od roku szkolnego 2011/2012 nauczyciele chcący realizować innowacje mogą podjąć taką decyzję w dowolnym momencie roku. Nie ma też już narzuconego rodzaju formularza. Formularz taki można opracować całkowicie w sposób autorski lub modyfikując istniejące już formularze. Należy jednak przy tym pamiętać, że te dokumenty powinny być przekazane przez rozpoczęciem realizacji innowacji, a nie dopiero w trakcie jej trwania. Aktualne przepisy prawa traktują działalność innowacyjną jako integralny element pracy każdej szkoły. Ośrodek Rozwoju Edukacji powołał Wydział Innowacji i Rozwoju, do którego zadań należy między innymi upowszechnianie innowacyjnych rozwiązań programowych, organizacyjnych i metodycznych, służących rozwojowi przedszkoli, szkół i placówek. Wydział Innowacji i Rozwoju ORE zachęca autorów do dzielenia się dobrymi praktykami z zakresu działalności innowacyjnej szkół i placówek oświatowych. 70 Tamże, s. 76. 71 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20170000059/U/D20170059Lj.pdf, dostęp: 21.06.21. 36

Bibliografia 1. Banasik J.: “Z rozważań o nauczycielu twórczym”, “Kwartalnik Pedagogiczny” nr 2, 1979. 2. Barański Cz.: “Uwarunkowania działalności innowacyjnej nauczycieli”, Warszawa 1986. 3. Bibao Á.: “Mózg dziecka. Przewodnik dla rodziców”, Wrocław 2017. 4. Dudel B., Kowalczuk-Walędziak M., Łogwiniuk K. M., Szorc K., Wróblewska U.: “Innowacje w teorii i praktyce edukacyjnej (na przykładzie województwa podlaskiego)”, Białystok 2014. 5. Goldberg E.: “Kreatywność. Mózg w dobie innowacji”, Warszawa 2018. 6. Fazlagić J. (redakcja naukowa): “Kreatywność w systemie edukacji”, Warszawa 2019. 7. Fazlagić J.: “Szkoła dla innowatora. Kształtowanie kompetencji proinnowacyjnych”, Kalisz 2018. 8. Kotarbiński T.:“Traktat o dobrej robocie”, Wrocław 1975. 9. Karwat T.:“Podstawy innowatyki w oświacie”, Kalisz 1987. 10. Miller R.: “Oczekiwanie na nieoczekiwane skutki jako innowacje w planowaniu pracy wychowawczej”, “Studia Pedagogiczne” T. 37, 1978, str.70. 11. Nęcka E.: “Psychologia twórczości”, Gdańsk 2003. 12. Nęcka, E., Orzechowski, J., Słabosz, A., Szymura, B., “Trening twórczości”, Gdańsk 2012. 13. Okoń W.: “Nowy słownik pedagogiczny”, Warszawa 2001. 14. Okoń W.: “O postępie pedagogicznym”, Warszawa 1970. 15. Oleksyn T.: “Zarządzanie kompetencjami: teoria i praktyka”, Kraków 2006. 37

16. Pawelec L.: “Kursy, szkolenia i warsztaty dla nauczyciela – wymóg czasów współczesnych”, “Annales Universitatis Maria Curie – Skłodowska Lublin - Polonia”, VOL. XXX, 3 SECTIO J, 2017. 17. Strużycki M.: “Innowacyjność w teorii i praktyce”, Warszawa 2006. Żródła internetowe: 1. https://www.nowaera.pl/angielski/blog/innowacja-pedagogiczna-w-szkole (dostęp 2.06.21). 2. https://www.pce-brzesko.pl/podn/wp-content/uploads/2019/03/Innowacje-.pdf (dostęp 2.06.21). 3. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018H0604(01)&fro m=en (dostęp 12.04.21). 4. https://pl.wikipedia.org/wiki/Raport_Faure%E2%80%99a (dostęp 2.06.21). 5. https://pieknoumyslu.com/myslenie-dywergencyjne-jak-rozwijac/ (dostęp 25.05.21). 6. https://www.granice.pl/cytat/2724 (dostęp 20.06.21). 7. https://szkoladlainnowatora.ceo.org.pl/o-programie/ (dostęp 12.05.2021). 8. https://pressto.amu.edu.pl/index.php/bhw/article/view/19812/19577 (dostęp 20.06.21). 9. http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20020560506 (dostęp 25.06.21). 10. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20170000059/U/D2017 0059Lj.pdf (dostęp 21.06.21). 38

“Jeden obraz wart więcej niż tysiąc słów”. - chińskie przysłowie Wstęp Przedmiotem niniejszej pracy jest przedstawienie możliwości wykorzystania w edukacji metody, jaką jest myślenie wizualne. Myślenie wizualne poprawia komunikację, pobudza i rozwija kreatywność, ułatwia zapamiętywanie materiału. Wspiera naukę i proces uczenia się, pomaga w organizowaniu myśli na papierze, pozwalając na łączenie słów z obrazami. Dzięki temu sprawniej myślimy, lepiej i szybciej zapamiętujemy, uczenie się przynosi efekty, a nasza praca ma wymierne skutki. Myślenie wizualne wpływa na wzrost samooceny uczniów. Jest wsparciem dla uczniów oraz ich rodziców i nauczycieli. Pierwszy kurs, w jakim wzięłam udział, to był kilkugodzinny kurs z myślenia wizualnego Eli Curyło. Miałam to szczęście, że odbył się on “na żywo”. Kolejne kursy odbywały się on-line - ze względu na panującą sytuację pandemiczną. Od ponad roku należę do grupy ASów, które ukończyły Akademię Sketchnotingu Agaty Jakuszko-Sobockiej i mogę się posługiwać mianem ASa Agaty. W portalu społecznościowym Facebook posiadamy swoją zamkniętą grupę, w ramach której dzielimy się pomysłami, szkolimy i pracujemy nad wspólnymi charytatywnymi projektami. Szkolę się cały czas, podczas każdego kolejnego 39

kursu dowiaduję się czegoś nowego. Podczas każdego nowego szkolenia prowadzący zdradzają swoje triki stosowane w notowaniu wizualnym. W kolejnych rozdziałach prezentowane są: definicje myślenia wizualnego, ich pochodzenie i źródła, twórcy myślenia wizualnego oraz praktyczne zastosowanie myślenia wizualnego w edukacji. Podstawy teoretyczne myślenia wizualnego Myślenie wizualne, jak sama nazwa wskazuje, to stosowanie obrazów w procesach myślenia. Jak najefektywniej stosować obraz i treść, by lepiej przetwarzać, przyswajać, utrwalać i odtwarzać informacje? Stosowane obrazy są maksymalnie uproszczone i tak spełniają swoją funkcję. Zatem nie trzeba umieć rysować, by stosować myślenie wizualne w praktyce. Wystarczy umiejętność narysowania kropki, kreski, koła, kwadratu, trójkąta i fali, czyli elementów alfabetu myślenia wizualnego. Używając tych elementów, każdy jest w stanie narysować wszystko. Ilustracja 1.: Alfabet wizualny. Źródło: archiwum własne. 40

Ilustracja 2.: ABC rysowania. Źródło: archiwum własne. Początki myślenia wizualnego na świecie sięgają lat 70. XX wieku. Pionierami myślenia wizualnego byli: Dan Roam, Mike Rohde, Brandy Agerbeck, Christoph Niemann, Tony Buzan i wielu innych. W Polsce myślenie wizualne nadal jest bardzo młodą dziedziną i liczy zaledwie kilka lat. Pomimo tego lista osób działających w tym obszarze jest bardzo imponująca. Kluczowymi postaciami w Polsce są: Klaudia Tolman (Ryślicielka®), Agata Baj (autorka książki “Myślografia” i grupy w portalu społecznościowym Facebook pod tą samą nazwą), Gabriela Borowczyk (która dla swojej działalności zastrzegła nazwę Flipowanie®), Natalia Mikołajek (znana jako “Jadźka Rysuje”, autorka książki “Notatki wizualne. Jak je tworzyć i wykorzystywać na co dzień”), Ela Curyło (prowadząca stronę na portalu społecznościowym Facebook o nazwie “Siła Myślenia Wizualnego”), Danuta Kitowska (prowadząca stronę “Nauczona”), Agnieszka Halama (dzieląca się swoimi pomysłami na stronie “Szkoła Praktyków Wizualnych”), Anna Wolska-de Keijzer - (znana jako RysAnka), Agata Jakuszko-Sobocka (prowadząca stronę “Draw the words”), Piotr Poznański (autor strony Ilustrati.pl) i wielu innych. Polscy trenerzy wymyślili oraz spopularyzowali następujące synonimy myślenia wizualnego: ryślenie (Klaudia Tolman), flipowanie (Gabriela Borowczyk), myślografia (Agata Baj). Klaudia Tolman jest kojarzona jako “Ryślicielka”, Gabriela Borowczyk jako “GaBo od flipcharta” a Agata Baj - jako eduBaj i żółty puzel, czy mapy myśli. Każda z twórczyń ma swoją charakterystyczną “kreskę” czy ikonkę, z którą jest kojarzona. 41

Dzięki zastosowaniu myślenia wizualnego skuteczniej zapamiętujemy dane treści, lepiej rozumiemy treści abstrakcyjne, rozwijamy swoją kreatywność, nasza koncentracja jest coraz lepsza i “wyrabiamy” własny styl notatek. Cechy myślenia wizualnego przedstawiłam za pomocą sketchnotki zaprezentowanej jako ilustracja nr 1. Kolejna sketchnotka (ilustracja nr 2) obrazuje elementy stosowane w myśleniu wizualnym. Są to: litery, ramki / boxy / znaki, ludziki, emocje, szablony / struktura, chmurki / dymki, ikonki i kolory. Każdy z tych elementów odgrywa kluczową rolę w myśleniu wizualnym, a zarazem notowaniu wizualnym. Ilustracja 3: cechy myślenia wizualnego. Źródło: archiwum własne. Ilustracja 4.: elementy myślenia wizualnego. Źródło: archiwum własne. 42

Myślenie wizualne to nie jest tylko i wyłącznie rysowanie. To coś znacznie więcej. Pionier myślenia wizualnego na świecie, Dan Roam tak definiuje to pojęcie: “Myślenie wizualne to wykorzystywanie umiejętności widzenia zarówno faktycznego, jak i korzystania z wyobraźni w celu identyfikowania pomysłów, do których nie da się dotrzeć innymi drogami, szybkiego i intuicyjnego opracowywania tych pomysłów, a następnie przedstawiania ich innym ludziom w taki sposób, aby ci po prostu je złapali”72. Definicja ta może budzić wiele niejasności i pytań, zamiast ułatwiać, może jeszcze bardziej komplikować zrozumienie sedna opisywanej metody. Dlatego też Klaudia Tolman, Gabriela Borowczyk, Ola Krawczyk, Natalia Mikołajek jako Mazanki opracowały swoją definicję myślenia wizualnego: \"Myślenie wizualne to sposób organizacji myśli, który za pomocą wizualizacji usprawnia przyswajanie, przetwarzanie, tworzenie, i komunikację zarówno prostych, jak i złożonych treści\"73. Natalia Mikołajek w swojej książce przywołuje cztery etapy myślenia wizualnego według Dana Roama: “1. Patrz – patrzenie to proces biernego gromadzenia i filtrowania informacji. 2. Zobacz – widzenie to proces selekcji informacji i ich porządkowania. 3. Wyobraź sobie – wyobrażanie sobie to widzenie czegoś, czego nie ma. 4. Pokaż – pokazywanie to proces przedstawiania i wyjaśniania treści”74. Teoria podwójnego kodowania Allana Paivio mówi o tym, że czytany tekst przyswajamy na dwóch poziomach: poziomie słowa i poziomie obrazu: “Podwójny sposób kodowania sprzyja rozumieniu, pamiętaniu i przywoływaniu określonych treści. Informacje przesyłane na dwa sposoby uzupełniają się, a ich kodowanie jest bardziej proste i efektywne. Dzieje się tak wtedy, kiedy tekst i obrazy współgrają, tworząc jednoznaczne skojarzenia. Według teorii podwójnego kodowania obrazy mentalne są kodami analogowymi, a reprezentacje słowne to kod symboliczny”75. Teoria podwójnego kodowania została przeze mnie opracowana w postaci notatki wizualnej w ramach kursu “Myślenie wizualne od pierwszego dzwonka” Eli Curyło (ilustracja nr 5). 72 D. Roam, “Narysuj swoje myśli. Jak skutecznie prezentować i sprzedawać pomysły na kartce papieru”. Cytat za: N.Mikołajek, “Notatki wizualne Jak je tworzyć i wykorzystywać na co dzień”, Warszawa 2020, s. 83. 73 Tamże, s. 83 74 Tamże, s.84 75 S.Kawiorski, “Koncepcja podwójnego kodowania Allana Paivio w procesie percepcji czytanego tekstu”, “Podkarpackie Studia Biblioteczne”, Nr 2 (2013), s.4. 43

Ilustracja 5.: teoria podwójnego kodowania Allana Paivio. Źródło: archiwum własne. Teorię podwójnego kodowania wykorzystałam między innymi do opracowania notatki na temat mnemotechnik. Stosowanie połączenia słowa z obrazem wpływa na wzrost poziomu zapamiętywania danego materiału. Ilustracja 6.: mnemotechniki. Źródło: archiwum własne. Myślenie wizualne to myślenie obrazami, wykorzystywanie wizualizacji w myśleniu. Wynika ono z tego, że ludzie kodują informacje w dwóch kanałach: werbalnym oraz wizualnym. Pierwszym etapem poznawania myślenia wizualnego jest wzbogacenie zwykłego sposobu myślenia o obrazy. Efektem jest rozwój praktycznej wyobraźni i zdolności do wizualizacji złożonych kwestii. Drugim etapem są rysunki, które podsumowują informacje. Wystarczą nawet najprostsze ilustracje ograniczające się choćby do kilku strzałek i symbolicznych ikonek. 44

Rysunki nie muszą być przesadnie skomplikowane, aby przekazać treść. Poza tym jakość swoich rysunków możesz polepszyć i szlifować, tak jak każdą inną umiejętność76. Rysowanie to umiejętność. Pośród najpopularniejszych przejawów myślenia wizualnego wymienia się: 1. Sketchnoting - czyli notatki rysunkowe, najczęściej robione są na własny użytek. To nie tylko rysunki, to także hasła i opisy, które pomagają nadać rysunkom określone znaczenie. 2. Graphic recording (GR) - czyli zapis wizualny – to wielkoformatowy zapis graficzny stanowiący rysunkową esencje ze spotkania, konferencji, seminarium czy szkolenia. 3. Graphic facilitation (GF) - facylitacja wizualna - jest zobrazowaniem graficznym tego, co dzieje się w trakcie spotkania, warsztatów czy konferencji. 4. Explainer videos - to filmy, które coś wyjaśniają, mogą prezentować działanie danej organizacji, produktu czy usługi. Wykorzystywane są przy promocji prezentacji firmy i zamieszczane na jej stronie internetowej. 5. Mapy myśli - to rodzaj notowania, który zwiększa efektywność pracy i zapamiętywania. Przy ich tworzeniu aktywowane są obie półkule mózgowe - lewa odpowiedzialna za logiczne myślenie oraz prawa - odpowiedzialna za wyobraźnię, abstrakcję. Każda mapa jest indywidualna, niepowtarzalna, czytelna dla jej autora. Przy jej tworzeniu wykorzystywane są krótkie hasła, rysunki, kolory. 76 K, Tolman, www.mysleniewizualne.pl (dostęp 5.06.2021), 45

Zastosowanie myślenia wizualnego w praktyce Sketchnoting “Marzcie, mażąc”. Klaudia Tolman Zakres zastosowania myślenia wizualnego jest ogromny. Sketchnotki są jedną z metod. Jest ona prosta i efektywna, dostępna dla wszystkich, ma mniej zasad niż np. mapy myśli, co oznacza, że każdy może odnaleźć swój styl, który jest dla niego czytelny i w którym czuje się dobrze. Pamiętam, że moje notatki w szkole były linearne, pojawiały się w nim tylko podkreślony tytuł oraz ważniejsze hasło. Nauczyciel zazwyczaj dyktował notatkę. Tak jest również najczęściej we współczesnej szkole. Większość nauczycieli preferuje notatki linearne, może podkreślenia ważniejszych zagadnień. Uczniowie w przeważającej części nie znają innego sposobu notowania, a przecież notatki są dla nich - nie dla nauczyciela. Jaki sens ma notatka linearna np. z historii, która zajmuje 3 strony A5? Podobnie jak przepisywanie treści z podręcznika słowo w słowo? Na moich lekcjach chciałam tego uniknąć. Zaczęło się od wprowadzenia tzw. ABC sketchnotki. Ilustracja 7.: ABC sketchnotki. Źródło: archiwum własne. 46

Przedstawiłam uczniom zasady tworzenia sketchnotki według ABC sketchnotki, zmieniliśmy układ (strukturę) notatki na stronie. Zaczęliśmy notować “promieniście” - główne hasło w środku i promieniście rozłożone najważniejsze zagadnienia, wzory. Ilustracja 8.: Przykład sketchnotki. Źródło: archiwum własne. Podczas lekcji zaczęły pojawiać się proste rysunki / ikonki. Nie zmuszam moich uczniów do stosowania notatek wizualnych - każdy ma wolny wybór. Są uczniowie, którzy nadal notują w punktach, ale zauważam, że nieśmiało “wtrącają” kolor czy ikonki. Poniżej - kartka z zeszytu uczennicy klasy ósmej. Ilustracja 9.: Przykład sketchnotki w zeszycie uczennicy. Źródło: archiwum własne. 47

Temat “Fale mechaniczne” nie jest łatwym zagadnieniem i sposób zanotowania najważniejszych treści ma duży wpływ na zapamiętanie i w późniejszym czasie na odtworzenie przez ucznia danych zagadnień. Odpowiednie graficzne przedstawienie poszczególnych treści pomaga mu w tym procesie. Zawsze staram się rozrysowywać dane hasła w najprostszy i przejrzysty sposób. Należy pamiętać, że im rysunek jest prostszy - tym również jest lepszy. Często stosuję ikonki - proste rysunki przedstawiające konkretne hasło. Ilustracja 10.: Sketchnotka na temat fal mechanicznych. Źródło: archiwum własne. W ubiegłym roku, na początku lockdownu trudno było (zarówno uczniom, jak i rodzicom oraz nauczycielom) zmienić tryb nauki na zdalny, w związku z czym opracowałam kartę informacyjną na temat skutecznej nauki w domu, która została zamieszczona na tablicy mojej szkoły w portalu społecznościowym Facebook. Ilustracja 11.: Sketchnotka na temat skutecznej nauki w domu. Źródło: archiwum własne. 48

W czasie nauki zdalnej opracowywałam karty pracy, które uczniowie uzupełniali po omówieniu tematu. Oto przykład tych uzupełnianych przez uczniów klasy ósmej. Ilustracja 12.: Sketchnotka wykorzystana podczas nauki zdalnej. Źródło: archiwum własne. Ilustracja 13.: Sketchnotka wykorzystana podczas nauki zdalnej. Źródło: archiwum własne. Elementy myślenia wizualnego wykorzystuję także podczas godzin wychowawczych przy wykorzystaniu różnego rodzaju kart pracy. Trudnym tematem dla uczniów jest ocena samego siebie, wejrzenie w głąb siebie. Uczniowie mają trudności z identyfikacją uczuć i określeniem swoich mocnych i słabych stron. Oto przykład jednej z kart - “Oto ja…” - która ma na celu wsparcie uczniów w wymienionych powyżej procesach. 49

Ilustracja 14.: Sketchnotka wykorzystana podczas godziny wychowawczej. Źródło: archiwum własne. Zastępstwo podczas godzin wychowawczych w młodszych klasach również daje mi wiele możliwości wykorzystywania elementów myślenia wizualnego. W klasie szóstej po wstępnym rozrysowaniu pracowaliśmy nad przedstawieniem swojej osoby oraz zasadami obowiązującymi w szkole. Ilustracja 15.: Prace uczniów wykonane podczas godziny wychowawczej. Źródło: archiwum własne. Stopniowo wprowadzam nowe aspekty myślenia wizualnego, jak mapy myśli czy ostatnio notowanie metodą Cornella. Często używam flipcharta zarówno podczas lekcji, jak i do tworzenia plakatów na potrzeby szkoły. 50