✍️ นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย

นามานกุ รม พระมหากษัตริยไทย จัดทำโดย มลู นิธสิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า (ในพระราชปู ถัมภส มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ าร)ี เน่ืองในโอกาสพระราชพธิ มี หามงคลเฉลมิ พระชนมพรรษา ๗ รอบ ๕ ธนั วาคม ๒๕๕๔

นามานุกรมพระมหากษัตริยไทย มูลนธิ สิ มเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา พมิ พค ร้ังที่ ๑ พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ จำนวน ๕๐,๐๐๐ เลม ลิขสทิ ธิ์ มูลนิธิสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า อาคารศูนยม านษุ ยวิทยาสริ ินธร ๒๐ ถนนบรมราชชนนี เขตตล่ิงชัน กรุงเทพฯ ๑๐๑๗๐ โทรศัพท/ โทรสาร ๐-๒๘๘๐-๙๒๑๒ ขอ มลู ทางบรรณานกุ รมของสำนักหอสมดุ แหง ชาติ มลู นธิ สิ มเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า. นามานุกรมพระมหากษัตรยิ ไทย. -- กรงุ เทพฯ: มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า, ๒๕๕๔. ๒๖๔ หนา. ๑. กษตั รยิ แ ละผูค รองนคร- ไทย. ๒. ไทย- -ประวัตศิ าสตร. . ชือ่ เร่ือง. ๙๒๓.๑๕๙๓ 978-616-7308-25-8 จดั พมิ พโดย บริษทั นานมบี ุคสพบั ลเิ คชั่นส จำกดั เลขที่ ๑๑ ซอยสขุ ุมวทิ ๓๑ (สวัสด)ี ถนนสุขุมวทิ แขวงคลองเตยเหนอื เขตวัฒนา กรุงเทพฯ ๑๐๑๑๐ www.nanmeebooks.com เพลตที่ คลาสคิ สแกน โทร. ๐-๒๒๙๑-๗๕๗๕ พมิ พท ี่ อกั ษรสมั พนั ธ โทร. ๐-๒๔๒๘-๗๕๐๐ ผสู นับสนุนโครงการ





พระราชนิพนธคำนำ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ในมหามงคลวโรกาสที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดชมหาราชทรงเจริญ พระชนมพรรษา ๘๔ พรรษา ในวันท่ี ๕ ธันวาคม ๒๕๕๔ มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ไดจัดทำ หนังสือนามานุกรมพระมหากษัตริยไทยออกเผยแพรเพื่อเปนการเฉลิมพระเกียรติดวยความสำนึก ในพระมหากรณุ าธคิ ณุ ประเทศไทยมีพระมหากษัตริยปกครองประเทศสืบเน่ืองมากวา ๗๐๐ ป ต้ังแตสมัยสุโขทัย อยุธยา ธนบุรี และรัตนโกสินทร การปกครองโดยระบบกษัตริยเปนวัฒนธรรมที่ไทยรับมาจากอินเดีย พรอมกับการรับวัฒนธรรมความเช่ือทางศาสนา โดยไดผสมผสานแนวคิดหลัก ๓ ประการเขาดวยกัน คือ แนวคิดในศาสนาพราหมณ-ฮินดู ที่เชื่อวากษัตริยทรงเปนสมมุติเทพ แนวคิดในพุทธศาสนาท่ีวา พระมหากษัตริยทรงมีสถานะเปรียบประดุจพระพุทธเจา ทรงเปนจักรพรรดิราชหรือธรรมราชา ท่ี กอปรดวยราชธรรมหลายประการ อาทิ ทศพิธราชธรรม และจักรวรรดิวัตร ๑๒ ประการ แนวคิด ทั้งสองประการดังกลาวนี้ อยูบนพ้ืนฐานของแนวคิดประการที่สามคือการปกครองแบบพอปกครองลูก ดังปรากฏมาต้ังแตสมัยสุโขทัย ดวยเหตุนี้จึงทำใหการปกครองโดยระบบกษัตริยของไทย มีความเปน เอกลกั ษณเ ฉพาะตวั แตกตา งจากประเทศอ่นื ท่ีผานมายังไมเคยมีการรวบรวมและเรียบเรียงพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจที่สำคัญ ของพระมหากษัตริยไทยครบทุกพระองค การจัดทำหนังสือนามานุกรมพระมหากษัตริยไทยเลมน้ี เน่ืองในมหามงคลวโรกาสดังกลาวจึงเปนเรื่องท่ีนายินดี หนังสือเลมนี้จะมีคุณคาในฐานะเปนเอกสาร คนควาอางอิงที่เปนประโยชนตอวงการวิชาการ โดยเฉพาะอยางย่ิงตอผูท่ีตองการศึกษาเรื่องราวของ ประวตั ิศาสตรชาติไทย

สถาบันพระมหากษัตรยิ กบั ประเทศไทย พลตรี หมอมราชวงศศภุ วัฒย เกษมศรี สถาบันพระมหากษัตริยในประเทศไทยเปนศูนยรวมใจชาวไทยที่สืบทอดมายาวนานหลาย ศตวรรษ เปน วฒั นธรรมการปกครองทมี่ คี วามสำคญั บง บอกถงึ แนวคดิ ความเชอ่ื และความหมายของ สัญลักษณตาง ๆ ที่หลอมรวมจิตใจชาวไทยใหเปนอันหน่ึงอันเดียวกันและสรางสรรคใหเกิดความผาสุก ของสังคมโดยรวมได วัฒนธรรมการปกครองระบบกษัตริยของประเทศไทยจึงมีความผูกพันอยาง แนบแนน ตอสังคมไทยมาแตอ ดีตจนปจจุบัน แนวคิดท่ีวาพระมหากษัตริยทรงเปนผูปกครองที่มีคุณลักษณะพิเศษน้ันสืบเนื่องมาจาก วัฒนธรรมความเชอื่ ทางศาสนา ซึ่งพัฒนาและผสมผสานมาจากแนวคิดหลักตา งๆ ๓ ประการ คอื ประการแรก เปนแนวคิดพราหมณฮินดู ซ่ึงถือวาผูที่ดำรงตำแหนงกษัตริยคือองคอวตารของ พระผูเปนเจาในศาสนาพราหมณฮินดู ซ่ึงมีหนาท่ีหลักในการธำรงไวซ่ึงความผาสุกของโลกมนุษย เปน แนวคิดเบอื้ งตนเมอ่ื ชาวไทยรบั คติความเช่ือพราหมณฮ ินดเู ขามา ประการที่สอง เปนแนวคิดของพระพุทธศาสนา ซ่ึงนอกจากความเช่ือเร่ืองบุญกรรมที่สงให เปนผูมีบารมีแลว ยังมีความเชื่อวาองคพระมหากษัตริยทรงมีสถานะเปนพระพุทธเจาและเปนเทพ แนวคิดเร่ืองเทพทางพระพุทธศาสนานี้แตกตางจากศาสนาพราหมณฮินดู ในคัมภีรจักรวาฬทีปนีซ่ึง เขียนข้ึนเม่ือ พ.ศ. ๒๐๖๓ อธิบายวา “พระราชา พระเทวี พระกุมาร ช่ือวาสมมติเทพ, เทพที่อยู ณ ภาคพ้ืนดินและที่สูงกวานั้น ชื่อวาอุปบัติเทพ, พระพุทธเจา พระปจเจกพุทธเจาและพระขีณาสพชื่อวา พระวิสุทธิเทพ” พระมหากษัตริยในสังคมไทยทรงมีลักษณะของเทพ ๓ ประเภทนี้ คือ สมมติเทพ อุปบัติเทพ และวิสุทธิเทพอยูในองคเดียว ท้ังนี้ไดรวมเอาเทพช้ันสูงในศาสนาพราหมณฮินดูเขาไวดวย ดังทส่ี ะทอนใหเ ห็นจากแนวคดิ เรื่องสมมติเทพหรือสมมติเทวดา และในบรบิ ทแวดลอมอ่ืนๆ นอกจากนั้น พระมหากษัตริยไทยยังทรงเปนมหาสมมติราช ขัตติยะ และราชา ดังปรากฏ คำอธิบายในหนังสือไตรภูมิพระรวงของพระเจาลิไทยซึ่งแตงข้ึนในสมัยสุโขทัยวา “อันเรียกช่ือมหา สมมติราชนั้นไซร เพราะวาคนท้ังหลายยอมต้ังทานเปนใหญแล อันเรียกช่ือขัตติยะน้ันไซร เพราะวา คนท้ังหลายใหแบงปนไรนาเขาน้ำแกคนท้ังหลายแล อันเรียกช่ือวาราชาน้ัน เพราะทานน้ันถูกเน้ือ พึงใจคนท้งั หลายแล” สว นในโลกทีปสารแตง โดยพระสังฆราชเมธังกรซึ่งเปนครูของพระเจาลิไทยกลาว วา “นามราชา เพราะปกครองบุคคลอ่นื ๆโดยธรรม โดยเทีย่ งธรรม”

ประการที่สาม แนวคิดความสัมพันธระหวางบิดา-บุตร อันเปนแนวคิดพ้ืนเมืองด้ังเดิมท่ีเนน ความสัมพันธใกลชิดระหวางผูปกครองกับผูใตปกครอง ซ่ึงตางไปจากสังคมท่ีมีวรรณะ นับไดวาเปน ความเขม แขง็ ของวฒั นธรรมการปกครองในระบบกษัตริยข องไทยที่สามารถดำรงสบื ตอมาไดจ นปจ จุบนั แนวคิดท้ัง ๓ ประการน้ีแสดงคติความเชื่อเรื่องสถานะขององคพระมหากษัตริยที่ผสมผสานกัน พระมหากษัตริยไทยนับแตอดีตมิไดทรงดำรงพระองคเปนเฉพาะองคอวตารแหงพระผูเปนเจาของ ศาสนาพราหมณฮินดู หรือเปนผูบำเพ็ญบุญบารมีเฉพาะพระองค แตยังทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจ เชนเดียวกับบิดาผูดูแลบุตรดวย พระราชภาระหลักของพระมหากษัตริยอันเปนพ้ืนฐานตามคติ พราหมณฮนิ ดูมี ๔ ประการ คือ ๑. พระราชทานความยุติธรรมอันเปนระเบียบสากลของผูปกครองหรือผูนำที่จะตองสรางหรือ ออกกฎหมายเพ่อื ใหเกดิ ความยตุ ธิ รรม ๒. ทรงรกั ษาความยุตธิ รรมน้ันๆอยา งเครง ครัด ๓. ทรงรักษาพระศาสนาและประชาชน ๔. ทรงสรางความผาสกุ แกป ระชาชน นอกจากน้ันพระมหากษัตริยยังทรงดำรงหลักราชธรรมในพระพุทธศาสนา ไดแก ทศพิธ- ราชธรรม ๑๐ ประการ สังคหวัตถุ ๔ ประการ และจักรวรรดิวัตร ๑๒ ประการ เมื่อประสานกับ ลักษณะวัฒนธรรมการปกครองแบบบิดา-บุตรแลว จึงเปนเหตุใหพระมหากษัตริยในประเทศไทยมี พระราชสถานะอันสงู สงควรแกการยกยองสรรเสรญิ ย่งิ ในสมัยกรุงสุโขทัย ความสัมพันธระหวางพระมหากษัตริยกับประชาชนมีความใกลชิดกันมาก พระมหากษัตริยทรงดูแลทุกขสุขของประชาชนดังบิดาดูแลบุตร ดังปรากฏบันทึกในศิลาจารึกหลักท่ี ๑ ของพอขุนรามคำแหงมหาราช ท่ีสำคัญมากก็คือวัฒนธรรมการปกครองในระบบกษัตริยน้ันเปนการ ปกครองโดยมีมนุษยธรรม จารึกสุโขทัยหลักที่ ๓๘ วัดพระมหาธาตุ-วัดสระศรี พุทธศักราช ๑๙๔๐ วา พระมหากษัตริยแหงกรุงสุโขทัย “จักใครขัดพระราชสีมานี้ดังมนุษยธรรม (อยาง) พระยารามราช” คือ กษัตริยในกรุงสุโขทัยไดปกครองประชาชนอยางมีมนุษยธรรมเชนเดียวกับพอขุนรามคำแหง กษัตริย แหงกรุงสุโขทัยเอาพระราชหฤทัยใสไพรฟาขาแผนดินของพระองคดังปรากฏหลักมนุษยธรรมในไตรภูมิ พระรวงวา “รูจักผิดแลชอบ แลรูจักที่อันเปนบาปแลบุญ แลรูจักประโยชนในช่ัวนี้ช่ัวหนา แลรูจักกลัว แกบาปแลละอายแกบาป รูจักวายากวางาย แลรูรักพ่ีรักนอง แลรูเอ็นดูกรุณาตอผูเข็ญใจ แลรูยำเกรง พอแม ผูเถาผูแก สมณพราหมณาจารยอันอยูในสิกขาบทของพระพุทธิเจาทุกเม่ือ และรูจักคุณแกว ๓ ประการ” อนั แสดงใหเ หน็ ความผกู พนั ระหวา งกษตั รยิ ใ นฐานะของบดิ า-บตุ ร ในการสอนใหท ำความดี ใหร จู กั บาปบญุ และหลกั ธรรมตางๆ

ในสมัยอยุธยา พระราชสถานะของพระมหากษัตริยเปล่ียนแปลงไปบาง เม่ือมีคติความคิด เก่ียวกับสมมติเทวราชมาผสมผสาน พระมหากษัตริยทรงเปนเสมือนเทพเจา ดังปรากฏพระนามของ พระมหากษัตริยสมัยอยุธยา เชน สมเด็จพระรามาธิบดี สมเด็จพระรามราชา สมเด็จพระอินทรราชา สมเด็จพระเอกาทศรถ สมเด็จพระนารายณมหาราช เปนตน ซึ่งลวนแตเปนทั้งพระนามของเทพเจา ของพราหมณฮินดูและเทพเจาในความเช่ือพื้นถ่ินท้ังสิ้น นอกจากนั้นพระราชกรณียกิจทั้งปวงของ พระเจาแผนดินดังที่ปรากฏในพระราชพิธี ๑๒ เดือน หรือท่ีตราไวในกฎมณเฑียรบาลก็ดีลวนเปนไป เพ่ือประโยชนสุขของประชาชน อาจกลาวไดวาวัฒนธรรมการปกครองในระบบกษัตริยของอยุธยานั้น ยังคงสืบทอดมาจากแบบฉบับของกรุงสุโขทัยท่ีเนนความสัมพันธระหวางบิดา-บุตร แมบันทึกของชาว ตางชาติเชน ลาลแู บรหรือแชรแ วสกย็ ังระบวุ า การลงโทษขนุ นางในราชสำนกั นัน้ “เสมอดว ยบิดากระทำ แกบุตร และมิไดทรงลงอาญาอยางตระลาการที่ใจเหี้ยมหรือเจาขุนมูลนายที่เอาแตโทสจริตไดกระทำ แกทาส” ตอมาในสมัยกรุงธนบุรีและกรุงรัตนโกสินทร วัฒนธรรมการปกครองในระบบเดิมยังสืบทอด และธำรงไวไดเปนอยางดีในการสรางความเปนปกแผนของบานเมืองและการสรางขวัญกำลังใจใหเกิด ข้ึนในหมูประชาชน ดังแนวพระราชดำริในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชวา “ตั้งใจ จะอุปถัมภก ยอยกวรพุทธศาสนา ปองกันขอบขัณฑเสมา รักษาประชาชนแลมนตรี” หรือคติ “พระมหาสมมุติราช” ซึ่งรวมความเปนพระราชามหากษัตริยก็ไดปรากฏชัดเจนในประกาศพระราชพิธี บรมราชาภเิ ษกพระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา จฬุ าโลกมหาราชใน พ.ศ. ๒๓๒๘ วา “พรรณพฤกษาชลธี แลสิ่งของในแผนดินท่ัวเขตพระนคร ซ่ึงหาผูหวงแหนมิไดนั้น ตามแตสมณชีพราหมณาจารยราษฎร ปรารถนาเถดิ ” แนวคิดดังกลาวยังไดสืบตอมาจนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว สวนที่ได ปรับเปล่ียนเปนสากลก็คือพระมหากษัตริยทรงสังเกตเห็นความเปล่ียนแปลงของสังคมโลก ทรงเรียนรู ศิลปวิทยาตางๆ และทรงเขาถึงประชาชนมากขึ้น อน่ึง ต้ังแตในรัชกาลที่ ๔ เร่ิมมีแนวคิดในการ เปลี่ยนแปลงและยอมรับฐานะแหง “มหาชนนิกรสโมสรสมมติ” มากขึ้น และพระบาทสมเด็จพระ จอมเกลาเจาอยูหัวทรงเห็นวาความสัมพันธระหวางประชาชนกับพระมหากษัตริยเปนส่ิงจำเปน ดังเชน ความตอนหนงึ่ ในประกาศเรอื่ งดาวหางปร ะกาตรศี กวา พระเจาแผนดินคนทั้งปวงยกยองไวเปนท่ีพ่ึง ใครมีทุกขรอนถอยความประการใด ก็ ยอมมารองใหชวย ดังหน่ึงทารกเม่ือมีเหตุแลว ก็มารองหาบิดามารดา เพราะฉะนั้นพระเจา แผนดินชื่อวาคนทั้งปวงยกยองใหเปนบิดามารดาของตัว แลวก็มีความกรุณาแกคนทั้งปวง ดังหนง่ึ บิดามารดากรุณาแกบ ุตรจรงิ ๆโดยสุจริต

นอกจากนั้นการท่ีพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระผนวช ไดเสด็จธุดงคตาม หัวเมืองตาง ๆ ก็ย่ิงเปนการสรางความผูกพันระหวางพระมหากษัตริยกับประชาชนอีกดวย เพราะได ทรงรูจักวิถีชีวิตของราษฎรอยางแทจริง ในรัชกาลตอมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ก็ทรงไดรับการยอมรับจากขุนนางท้ังปวงอยาง “อเนกนิกรสโมสรสมมติ” ที่ท้ังพระสงฆ พระราชวงศ และขนุ นางเหน็ พองกันใหพระองคเสด็จขึ้นครองราชย ตลอดเวลาท่ีผานมานับแตสมัยสุโขทัยแมจะมีการเปลี่ยนแผนดินหรือมีการเปล่ียนราชวงศ แต แนวคิดระบบการปกครองแบบกษัตริยที่เคยมีมานั้นหาไดเปลี่ยนไปดวยไม ในระบอบประชาธิปไตย พระมหากษัตริยทรงใชพระราชอำนาจผานกระบวนการ ๓ องคกร คือ อำนาจนิติบัญญัติ บริหาร และ ตุลาการ เสมือนผูแบงเบาพระราชภาระของพระองค แตพระมหากษัตริยก็ยังทรงมีพระมหากรุณา พระราชทานพระบรมราโชวาทสั่งสอน ช้ีนำแนวทางการดำเนินชีวิตท่ีถูกท่ีควร มีศีลธรรมกำกับ ท้ัง ทรงปฏิบัติพระองคเปนแบบอยาง ดวยพระมหากรุณาธิคุณน้ีคนไทยจึงยังคงมีความผูกพันกับองค พระมหากษัตริยมากเชนเดิม คนไทยมีคำเอยพระนามพระมหากษัตริยอยูหลายคำที่บงบอกความรูสึก ยกยองเทิดทูนและผูกพันตอพระองค เชนคำวาพระเจาแผนดิน พระเจาอยูหัว เจาชีวิต ทั้ง ๓ คำน้ีมี นยั สำคญั ดงั นี้ พระเจาแผนดิน ตามรูปศัพทหมายถึงผูปกครองที่เปนเจาของแผนดิน คือผูนำท่ีมีสิทธิ์ขาดใน กิจการของแผนดินและสามารถพระราชทานที่ดินใหแกผูใดผูหนึ่งได แตในสังคมไทยพระเจาแผนดิน ทรงเปนเจาของแผนดินผูทรงบำรุงรักษาแผนดินใหมีความอุดมสมบูรณ เพื่อใหประชาชนสามารถ ใชท่ีดินในพระราชอาณาเขตของพระองคใหเกิดประโยชน เชน ทำการเพาะปลูกใหไดผล ตลอดจน เอาพระราชหฤทัยใสในการบำรุงแผนดินใหมีความอุดมสมบูรณอยูเปนนิจ ดังท่ีปรากฏเปนโครงการ พระราชดำริตาง ๆ ในปจจุบันนี้ และเปนที่ประจักษในสากลวาพระเจาแผนดินไทยทรงงานหนักท่ีสุด ในโลก และทรงรักประชาชนของพระองคอ ยา งแทจ รงิ พระเจาอยูหัว เปนคำเรียกพระเจาแผนดินท่ีแสดงความเคารพเทิดทูนอยางสูงสุดและเปนยอด ของมงคลทั้งปวง พระเจาอยูหัวหรือพระพุทธเจาอยูหัวหมายถึงการยอมรับพระราชสถานะของพระเจา แผนดินวาทรงเปนองคพระพุทธเจา ดังน้ันจึงทรงเปนท่ีรวมของความเปนมงคล สิ่งของตาง ๆ ท่ี พระราชทาน เครื่องราชอิสรยิ าภรณ พิธีกรรมตางๆท่ีจดั ข้ึนโดยพระบรมราชโองการ และการไดเขาเฝา ทูลละอองธุลพี ระบาท หรอื ไดเ ห็นพระเจาอยหู วั จงึ ลว นแตเปน มงคลทงั้ สนิ้ เจา ชวี ติ เปนคำเรยี กพระเจาแผนดินทแ่ี สดงพระราชอำนาจเหนอื ชีวติ คนท้ังปวงท่ีอยูในพระราช- อาณาเขต คำคำนอ้ี าจหมายถงึ พระเจาแผน ดินทที่ รงสิทธิใ์ นการปกปองคมุ ครองชวี ิตประชาชนใหพน ภยั วิบัติทั้งปวง หรือลงทัณฑผูกระทำผิดตอพระราชกำหนดกฎหมาย ตลอดจนทรงชุบชีวิตขาแผนดิน ใหมีความสุขลวงความทุกข ท้ังนี้สุดแตพระเมตตาพระกรุณาธิคุณอันเปนลนพนของพระองค แตใน สงั คมไทยปจ จบุ นั นนั้ คำวา เจา ชวี ติ หมายถงึ พระเจา แผน ดนิ ผพู ระราชทานกำเนดิ แนวคดิ โครงการตา งๆ

แกประชาชน โดยมิไดทรงใชพระราชอำนาจลวงไปเกินขอบเขตแหงราชนีติธรรม แตทรงดำรงธรรมะ เปนองคประกอบในการตดั สนิ วินิจฉัยเร่อื งท้งั หลายทง้ั ปวงดวย นอกจากน้ันยังปรากฏในคำที่ประชาชนเรียกแทนตนเองวาขาพระพุทธเจา ซึ่งมีความหมาย ลึกซึ้งวาพระมหากษัตริย หรือพระเจาแผนดิน หรือพระเจาอยูหัว หรือเจาชีวิตนั้นเปนเสมือนหนึ่ง พระพุทธเจาผูทรงพระคุณอันประเสริฐ ประชาชนทุกคนตางไดพ่ึงพระบารมีอยูเปนนิจเหมือนอยูใต พระบรมโพธิสมภาร กลาวไดวาวัฒนธรรมการปกครองของสังคมไทยแมจะมีความเปลี่ยนแปลงผาน ยุคสมัยตาง ๆ ก็ยังคงรักษาแนวคิดเดิมคือความสัมพันธอันใกลชิดเปนหนึ่งเดียวกันระหวางพระมหา- กษัตริยกับประชาชนและศาสนาไวไดเปนอยางดี เพราะไมวาเวลาจะผานไปนานเทาใด “พระราชาก็ยัง เปนกำลังของคนทุกขยาก” ซึ่งไดทรงสงเคราะหโดยทั่วทุกชนช้ันวรรณะใหเกิดความผาสุกอยูเปนนิจ ตรงตามหลักมนุษยธรรมในไตรภูมิพระรวงดังไดกลาวมาแลวขางตนอยางไมเส่ือมคลาย และทรง เปนศูนยรวมความจงรักภกั ดขี องคนไทยตลอดไป

คำชแ้ี จง นามานุกรมเปนหนังสืออางอิงประเภทหนึ่งท่ีมีลักษณะการเรียบเรียงคำอธิบาย โดยใหขอมูลท่ี ละเอยี ดมากพอท่ีผูคน ควา จะเลือกนำไปใชป ระโยชนได และมเี อกสารอางองิ เพอื่ ใหสืบคน ตอ ไปไดด วย นามานุกรมพระมหากษัตริยไทยฉบับนี้ ไดรวบรวมรายพระนามพระมหากษัตริยไทยต้ังแตสมัย สุโขทัยจนถึงปจจุบัน มาจัดทำคำอธิบายพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจในแตละรัชกาลโดย อาจจะมีประเด็นตาง ๆ ที่ถกเถียงทางประวัติศาสตรแทรกอยูดวย ในการเรียบเรียงไดมอบหมายให นักวิชาการและผูทรงคุณวุฒิจากสถาบันตางๆเปนผูเรียบเรียงคำอธิบาย โดยชื่อผูเรียบเรียงจะปรากฏ อยูทายคำนน้ั โดยปกติการจัดทำนามานุกรมนั้นจะจัดเรียงคำหรือชื่อตามลำดับตัวอักษร จาก ก-ฮ ตามลำดับ อักษรไทย แตสำหรับนามานุกรมรายพระนามพระมหากษัตริยไทยนี้ คณะบรรณาธิการมีความเห็นวา สมควรเรียงลำดับเวลาตามประวัติศาสตร เพราะจะชวยใหเขาใจเหตุการณประวัติศาสตรตามลำดับได ซงึ่ จะเปนประโยชนแ กผ ใู ชมากกวา ดังน้ันเน้ือหาท้ังหมดจึงแบงรายพระนามพระมหากษัตริยตามสมัยคือ สมัยสุโขทัย สมัยอยุธยา สมัยธนบุรี และสมัยรัตนโกสินทร อนึ่ง การสะกดพระนามของพระมหากษัตริยที่มีความแตกตางกัน นัน้ คณะบรรณาธิการเหน็ วาเพอื่ รกั ษาความเปนเอกสารประวตั ิศาสตร จงึ ไดดำเนนิ การดังน้ี ๑. พระนามพระมหากษัตริยสุโขทัยใชตามที่คณะกรรมการชำระประวัติศาสตรไทยไดตรวจสอบ ชำระจากจารกึ หลกั ตา งๆไวแ ลว ๒. พระนามพระมหากษัตริยอยุธยาตั้งแตรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (พระเจาอูทอง) จนถึงรัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราชนั้น ไดสอบทานกับพระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับ หลวงประเสรฐิ อกั ษรนิตซิ์ ่งึ มกี ารสะกดแตกตา งกันบา ง ๓. พระนามพระมหากษัตริยสมัยกรุงธนบุรีและรัตนโกสินทรใชตามมติคณะกรรมการชำระ ประวัติศาสตรไ ทย วธิ ใี ชน ามานกุ รมพระมหากษตั รยิ ไทย มีดังนี้ ๑. การเรียงลำดับพระนามพระมหากษัตริยใชตามลำดับเวลาทางประวัติศาสตร กลาวคือ ในสมัยสุโขทัยเริ่มตนที่รัชกาลพอขุนศรีอินทราทิตย และส้ินสุดท่ีรัชกาลสมเด็จพระมหาธรรมราชาที่ ๔ (บรมปาล) รวม ๙ พระองค สมัยอยุธยาเร่ิมตนท่ีรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (พระเจาอูทอง) จนถึงรัชกาลสมเด็จพระเจาเอกทัศ รวม ๓๓ พระองค แตเทาท่ีปรากฏรายพระนามน้ันมี ๓๔ พระองค

โดยรวมขุนวรวงศาธิราชไวดวย อยางไรก็ตามในพระราชพงศาวดารฉบับสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานุชิตชิโนรส พระบรมราชาธิบายเร่ืองพระราชกรัณยานุสรณในพระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว และพระอธิบายของสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ตางก็มไิ ดท รงกลาวถึงขนุ วรวงศาธิราชในฐานะพระมหากษัตริยข องอยธุ ยา สมัยกรุงธนบุรีมีเพียงรัชกาลเดียว สวนสมัยรัตนโกสินทรเร่ิมตนที่รัชกาลพระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชถึงรัชกาลปจจุบัน คือรัชกาลพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพล- อดุลยเดช อนง่ึ ในรชั กาลพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจา อยหู วั ไดท รงสถาปนาสมเดจ็ พระเจา นอ งยาเธอ เจาฟาจุฑามณี กรมขุนอิศเรศรังสรรค ขึ้นเปนพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวเสมอดวย พระมหากษัตริยแหงสยาม คณะบรรณาธิการจึงนำขอมูลของพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เพ่ิมตอ จากพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยหู ัวไวด วย ๒. พระมหากษตั ริยท มี่ ีพระนามเรียกมากกวา ๑ พระนามน้นั พระนามอน่ื จะอยใู นวงเลบ็ ๓. การใชอ ัญพจน มดี งั นี้ ๓.๑ ขอความท่ีเปนอัญพจนที่ปรากฏในคำอธิบายจะพิมพดวยตัวเอน และอยูใน เครือ่ งหมายอัญประกาศ (“ ”) ๓.๒ ขอความท่ีเปนอัญพจนท่ีไมปรากฏอยูรวมกับคำอธิบายจะพิมพดวยอักษรปกติ แต มีขนาดตวั อกั ษรเล็กกวา คำอธิบาย ๔. คำหรือความที่มีความสำคัญจะพิมพดวยอักษรปกติ และอยูในเคร่ืองหมายอัญประกาศ (“ ”) ๕. การเขียนช่ือบุคคล ช่ือสถานท่ี หรือช่ือเฉพาะอื่นๆท่ีปรากฏในคำอธิบาย อาจเขียนตางกับ พจนานุกรม หรือตางกับคำอธิบายช่ือน้ัน ๆ ในเลมเดียวกัน เพราะเปนการเขียนตามตนฉบับเอกสาร ท่ใี ชอางอิง สำหรับภาพประกอบน้ัน คณะบรรณาธิการเห็นวาควรใชพระบรมราชานุสาวรียท่ีประดิษฐาน ตามจังหวัดตาง ๆ ซ่ึงเปนพระบรมราชานุสาวรียท่ีทางราชการจัดสรางข้ึน อยางไรก็ดีในปจจุบันน้ี พระบรมราชานุสาวรียยังมีไมครบทุกรัชกาล ดังนั้นเพ่ือใหหนังสือนามานุกรมพระมหากษัตริยไทยมี ความสมบูรณและเกิดประโยชนตอผูใชในทุกระดับ คณะบรรณาธิการจึงไดเพ่ิมภาพพระพุทธรูปประจำ รัชกาลตาง ๆ ซ่ึงพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหจัดสรางข้ึนอุทิศ พระราชกุศลถวาย และอาจเพ่ิมเติมพระบรมรูป ภาพถายศิลาจารึก และโบราณสถานอื่นๆตามความ เหมาะสม

สารบญั ๕ ๖ พระราชนพิ นธคำนำสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี สถาบนั พระมหากษตั ริยก ับประเทศไทย ๑๑ พลตรี หมอ มราชวงศศ ุภวฒั ย เกษมศรี ๑๙ คำชแ้ี จง ๒๒ สารบญั ๒๔ พระมหากษตั รยิ ไทยสมัยสโุ ขทัย ๒๙ ๓๑ พอขุนศรีอินทราทิตย ๓๓ พอขนุ บานเมอื ง ๓๗ พอขนุ รามคำแหงมหาราช ๔๐ พระยาเลอไทย ๔๓ พระยางั่วนำถมุ ๔๕ พระมหาธรรมราชาท่ี ๑ (ลือไทย, ลิไทย) พระมหาธรรมราชาท่ี ๒ ๔๙ พระมหาธรรมราชาที่ ๓ (ไสลอื ไทย) ๕๓ พระมหาธรรมราชาท่ี ๔ (บรมปาล) ๕๖ ผังราชสกลุ วงศสุโขทัย ๕๙ ๖๑ พระมหากษัตริยไทยสมัยอยุธยา ๖๔ ๖๘ สมเด็จพระรามาธบิ ดีที่ ๑ (พระเจา อูทอง) ๗๓ สมเดจ็ พระราเมศวร สมเดจ็ พระบรมราชาธริ าชท่ี ๑ (ขนุ หลวงพองวั่ ) สมเด็จพระเจาทองลนั สมเด็จพระเจารามราชา สมเดจ็ พระนครนิ ทราธิราช สมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๒ (เจา สามพระยา) สมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถ

สมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๓ ๗๘ สมเดจ็ พระรามาธิบดที ี่ ๒ ๘๒ สมเดจ็ พระบรมราชาธิราชท่ี ๔ (หนอพทุ ธางกูร) ๘๖ สมเดจ็ พระรัษฎาธริ าช ๘๙ สมเดจ็ พระไชยราชาธริ าช ๙๒ สมเด็จพระแกวฟา (สมเดจ็ พระยอดฟา ) ๙๗ ขุนวรวงศาธิราช ๑๐๐ สมเดจ็ พระมหาจักรพรรดิ (พระเฑยี รราชา) ๑๐๕ สมเดจ็ พระมหนิ ทราธริ าช ๑๑๔ สมเดจ็ พระมหาธรรมราชาธิราชเจา ๑๑๗ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ๑๒๐ สมเดจ็ พระเอกาทศรถ ๑๒๖ สมเดจ็ พระศรเี สาวภาคย ๑๒๙ สมเด็จพระเจา ทรงธรรม ๑๓๒ สมเด็จพระเชษฐาธริ าช ๑๓๗ สมเดจ็ พระอาทิตยวงศ ๑๔๐ สมเดจ็ พระเจาปราสาททอง ๑๔๒ สมเด็จเจา ฟาไชย ๑๔๗ สมเดจ็ พระศรีสุธรรมราชา ๑๔๙ สมเด็จพระนารายณม หาราช ๑๕๒ สมเด็จพระเพทราชา ๑๕๘ สมเดจ็ พระสรรเพชญท ่ี ๘ (พระเจาเสอื ) ๑๖๒ สมเด็จพระสรรเพชญที่ ๙ (พระเจา ทา ยสระ) ๑๖๕ สมเด็จพระเจาอยหู วั บรมโกศ ๑๖๘ สมเดจ็ พระเจา อทุ ุมพร ๑๗๒ สมเดจ็ พระเจาเอกทัศ (สมเดจ็ พระที่นง่ั สรุ ยิ าศนอ มรินทร) ๑๗๗ พระมหากษัตริยไทยสมัยธนบรุ ี ๑๘๓ สมเดจ็ พระเจากรุงธนบุรี (สมเดจ็ พระเจาตากสินมหาราช)

พระมหากษตั รยิ ไทยสมัยรัตนโกสินทร ๑๘๙ ๑๙๕ พระบาทสมเด็จพระพทุ ธยอดฟา จฬุ าโลกมหาราช ๒๐๐ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลิศหลา นภาลัย ๒๐๗ พระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกลาเจา อยหู ัว ๒๑๒ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลาเจาอยูหวั ๒๑๕ พระบาทสมเดจ็ พระปน เกลาเจา อยหู วั ๒๒๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูห ัว ๒๒๘ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจา อยหู ัว ๒๓๔ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจา อยูหวั ๒๓๙ พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู วั อานันทมหดิ ล พระบาทสมเด็จพระเจาอยหู วั ภมู ิพลอดุลยเดช ๒๖๐ ๒๖๑ ภาคผนวก ๒๖๓ ท่มี าของภาพ มูลนิธิสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ า คณะผจู ัดทำ



พระมหากษัตริยไทย สมัยสุโขทยั

ศลิ าจารกึ หลักท่ี ๑ จารกึ พอ ขนุ รามคำแหง ดา นท่ี ๑

พอขนุ ศรอี นิ ทราทติ ย พอขุนศรีอินทราทิตยทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๑ แหงราชวงศพระรวงกรุงสุโขทัย เสวยราชสมบัติต้ังแต พ.ศ. ๑๗๙๒ ถึงปใดไมปรากฏ พระนามเดิมคือพอขุนบางกลางหาว มีมเหสีคือ นางเสือง มีพระราชโอรส ๓ พระองค พระราชธิดา ๒ พระองค พระราชโอรสองคใหญสิ้นพระชนม ตั้งแตทรงพระเยาว สวนพระราชโอรสองคท่ี ๒ และ ๓ คือพอขุนบานเมืองและพอขุนรามคำแหง ทรงครองราชยต อ มาตามลำดบั เดมิ พอ ขนุ บางกลางหาวทรงเปน เจา เมอื งอยทู ใี่ ดไมป รากฏ แตข อ ความ ในศลิ าจารึกหลกั ท่ี ๒ ทำใหท ราบวา อยูใตเ มอื งบางยางลงไป มผี ูเสนอความเหน็ วาพอ ขุนบางกลางหาว นา จะอยแู ถวกำแพงเพชร กอนราชวงศพระรวงอาณาจักรสุโขทัยมีราชวงศพอขุนศรีนาวนำถุมครองอยู ในรัชสมัยของ พอขุนศรีนาวนำถุมซ่ึงเริ่มประมาณ พ.ศ. ๑๗๖๒ อาณาจักรสุโขทัยครอบคลุมถึงเมืองฉอด (ใกลแมน้ำ เมย) ลำพูน นาน พิษณุโลก ตอมาอาณาจักรสุโขทัยตกอยูใตอำนาจขอมสบาดโขลญลำพง จนกระทั่ง พอขุนผาเมืองโอรสของพอขุนศรีนาวนำถุมทรงรวมมือกับพอขุนบางกลางหาวขับไลขอมสบาดโขลญ ลำพงไป พอขุนบางกลางหาวทรงยึดเมืองศรีสัชนาลัยไดและทรงเวนเมืองใหพอขุนผาเมือง พอขุน ผาเมืองจึงอภิเษกพอขุนบางกลางหาวเปนกษัตริยสุโขทัย พอขุนผาเมืองซ่ึงเปนพระชามาดา (ลูกเขย) ของกษัตริยขอมทรงยกพระนามศรีอินบดินทราทิตยซ่ึงพระองคไดรับมาจากกษัตริยขอมมอบใหแก พอขุนบางกลางหาว แตพอขุนบางกลางหาวทรงใชพระนามวา พอขุนศรีอินทราทิตย บางทีอาจจะ ทรงเห็นวาพระนามเดิมมาจากคำ อินทรปต + อินทร + อาทิตย แสดงวาอยูใตอินทรปตซึ่งเปน เมืองหลวงของขอม (ดังปรากฏในจารกึ หลกั ท่ี ๒) กเ็ ปน ได การท่ีพอขุนผาเมืองทรงยกสุโขทัยและอภิเษกพอขุนบางกลางหาวเปนกษัตริย อาจจะทรงเห็น วาสุโขทัยในขณะนั้นเปนเมืองเล็กกวาศรีสัชนาลัย หรืออาจจะเปนเพราะวานางเสือง พระมเหสีของ พอขุนบางกลางหาวเปน พระภคนิ ี (พ่ีสาว) ของพอ ขุนผาเมอื ง พอขนุ บางกลางหาวจึงทรงมีสทิ ธทิ ่จี ะได ครองเมอื งกอ นพอขุนผาเมืองกเ็ ปนได พอขุนผาเมืองเปนเจาเมืองราด มีพระอนุชาคือพระยาคำแหงพระรามครองเมืองสระหลวง สองแคว (พิษณุโลก) โอรสของพระยาคำแหงพระราม คือ มหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามุนี เม่ือเปน ฆราวาสมีฝมือในการสูรบ ไดชนชางชนะหลายครั้ง รูศิลปศาสตรหลายประการ ขณะอายุ ๓๐ ป มีบุตรแตเสียชีวิต มหาเถรศรีศรัทธาราชจุฬามุนีจึงออกบวช ไดไปปลูกตนโพธ์ิ สรางพิหาร อาวาส และ ซอ มแซมพระศรีรัตนมหาธาตุทง้ั ในและนอกประเทศ เชน พมา อินเดยี และลังกา

อน่ึง เมืองราดต้ังอยูท่ีใด มีผูสันนิษฐานไวตาง ๆ กัน สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา ดำรงราชานุภาพทรงสันนิษฐานวาเมืองราดนาจะอยูท่ีเพชรบูรณและเมืองลุมคือเมืองหลมเกา แต ผูเขียน (ประเสริฐ ณ นคร) วางตำแหนงเมืองราด เมืองสะคา และเมืองลุมบาจายไวท่ีลุมแมน้ำนาน ดวยเหตผุ ลดงั ตอไปน้ี จากจารึกหลักท่ี ๒ ทำใหทราบวา เมืองราด เมืองสะคา และเมืองลุมบาจาย เปนกลุมเมืองท่ีอยู ใกลกัน พอขุนผาเมืองอยูเมืองราด และกษัตริยนานมีพระนามผานอง ผากอง และผาสุม แตกษัตริย เมืองอ่ืนไมใช “ผา” นำหนาพระนามเลย พอขุนผาเมืองจึงนาจะเปนกษัตริยนาน (คือ เมืองราดน่ันเอง) นอกจากน้ียังมีพระราชโอรสของกษัตริยนานมีพระนามวาบาจาย อาจจะแสดงวานานมีอำนาจเหนือ บาจาย แบบพระนามกรมหลวงราชบุรดี ิเรกฤทธิ์ แสดงวา กรงุ เทพฯ มีอำนาจเหนอื ราชบุรนี ่นั เอง อีกประการหน่ึง จารึกหลักท่ี ๘ กลาวถึงไพรพลของพระเจาลิไทยวา มีท้ังชาวสระหลวง สอง แคว พระบาง ฯลฯ เริ่มตั้งแตเมืองทางทิศตะวันออกของสุโขทัย แลวกวาดไปทางใต ทางทิศตะวันตก ทางทิศเหนือ จนกลับมาจบท่ีทิศตะวันออกตามเดิม จารึกหลักอื่นเชนหลักท่ี ๓๘ และจารึกวัด อโสการาม (หลักท่ี ๙๓) ก็ใชระบบเดียวกัน โดยถือตามพระพุทธศาสนาวา ตะวันออกเปนทิศหนาแลว วนตามเข็มนาฬกา เริ่มจากสระหลวง สองแควคือพิษณุโลก ไปปากยม (พิจิตร) พระบาง ไปชากังราว สุพรรณภาว กำแพงเพชร รวม ๓ เมืองที่กำแพงเพชร บางพาน (อำเภอพานกระตาย กำแพงเพชร) ตอไปจะถึงราด สะคา ลุมบาจายซ่ึงจะอยูระหวางทิศเหนือกวาดมาทางทิศตะวันออกของสุโขทัยและ ยอมจะอยูเหนือสระหลวง สองแควข้ึนไป จารึกหลักท่ี ๑ วางลุมบาจายและสะคาไวระหวางพิษณุโลก กบั เวียงจันทน อีกประการหนึ่ง ตอนพอขุนผาเมืองยกมาชวยพอขุนบางกลางหาวรบกับขอมสบาดโขลญลำพง ทสี่ โุ ขทยั ถา หากพอ ขุนผาเมอื งอยูแ ถวเพชรบูรณ คงจะมาชว ยไมทัน สินชัย กระบวนแสง จากคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร พบใบลานท่ีวัดชางค้ำ เมือง นาน กลาวถึงเหตุการณสมัยรัชกาลท่ี ๒ วา เจาผูครองนานข้ึนตามแมน้ำนานไปถึงอำเภอทาปลา (ปจจุบันคือจังหวัดอุตรดิตถ) ใกลหวยแมจริม “เมืองราดเกาห้ัน” แสดงวาสมัยตนรัตนโกสินทรยัง ทราบกนั ดวี า เมอื งราดอยูบ นแมนำ้ นา นใกลอ ำเภอทา ปลา ประเสรฐิ ณ นคร เอกสารอา งองิ กรมศลิ ปากร. ประชุมจารกึ ภาคท่ี ๘ จารกึ สโุ ขทัย. กรงุ เทพฯ: อมรินทรพริน้ ติ้งแอนดพ ับลชิ ชิ่ง, ๒๕๔๘.

ศลิ าจารกึ หลกั ที่ ๔๕ จารกึ ปูขนุ จดิ ขนุ จอด

พอขนุ บานเมอื ง พอขุนบานเมืองทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๒ แหงราชวงศพระรวงกรุงสุโขทัย เปน พระราชโอรสของพอขุนศรีอินทราทิตย พอขุนรามคำแหงมหาราชเปนพระอนุชาของพระองค พอขุน บานเมืองทรงครองราชยตอจากพอขุนศรีอินทราทิตยจนถึง พ.ศ. ๑๘๒๒ พระนามปรากฏในจารึก หลักท่ี ๑ และหลักที่ ๔๕ คนท่ัวไปมักจะเขาใจผิดวาพระนามของพระองคคือบาลเมือง ทั้งน้ีเพราะ สมัยกอนพระภิกษุสงฆเปนผูจดบันทึกประวัติศาสตร จึงมักจะแปลงพระนามเปนภาษาบาลีไป พอขุน บานเมอื งเสวยราชสมบัติในปใดไมปรากฏ อนึ่ง ปเสวยราชสมบัติของพระมหากษัตริยสุโขทัยแตกตางกันไปในเอกสารปจจุบัน เนื่องจาก แตเดิมสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงแบงเวลาครองราชสมบัติไวคราว ๆ เพื่อเปนแนวทางการศึกษา โดยเฉล่ียวาพระมหากษัตริยสุโขทัยแตละพระองคทรงครองราชสมบัติ ประมาณ ๒๐ ป เม่ือมีหลักฐานเพ่ิมเติมก็จะปรับศักราชใหมตามหลักฐาน รัชกาลพอขุนศรีอินทราทิตย พ.ศ. ๑๗๘๐-พ.ศ. ๑๘๐๐ รัชกาลพอขุนบานเมือง พ.ศ. ๑๘๐๐-พ.ศ. ๑๘๒๐ รัชกาลพอขุน รามคำแหงมหาราช พ.ศ. ๑๘๒๐-พ.ศ. ๑๘๖๐ ทรงเพิ่มเวลาให เพราะทรงทราบวาพอขุนรามคำแหง มหาราชทรงใชเ วลาขยายอาณาจักรออกไปกวางขวางมากกวารชั กาลอืน่ ประเสรฐิ ณ นคร เอกสารอางองิ กรมศลิ ปากร. ประชมุ จารึกภาคท่ี ๘ จารกึ สุโขทยั . กรุงเทพฯ: อมรินทรพร้ินตงิ้ แอนดพับลชิ ชิง่ , ๒๕๔๘.

พระบรมราชานสุ าวรียพ อขุนรามคำแหงมหาราช ประดษิ ฐาน ณ อุทยานประวัติศาสตรส ุโขทยั

พอขุนรามคำแหงมหาราช พอขุนรามคำแหงมหาราชเสวยราชยประมาณ พ.ศ. ๑๘๒๒ ถึงประมาณ พ.ศ. ๑๘๔๑ ทรงเปนพระมหากษัตริยพระองคท่ี ๓ แหงราชวงศพระรวงกรุงสุโขทัย พระองคทรงรวบรวมอาณาจักร ไทยข้ึนเปนปกแผนกวางขวาง ท้ังยังไดทรงประดิษฐตัวอักษรไทยขึ้น ทำใหชาวไทยไดสะสมความรูทาง ศลิ ปะ วฒั นธรรม และวิชาการตา งๆสบื ทอดกนั มากวา ๗๐๐ ป พอขุนรามคำแหงเปนพระราชโอรสองคท่ี ๓ ของพอขุนศรีอินทราทิตยกับนางเสือง พระเชษฐา องคแรกส้ินพระชนมตั้งแตยังทรงพระเยาว พระเชษฐาองคที่ ๒ ทรงพระนามตามศิลาจารึกวา พระยา บานเมือง ไดเสวยราชยตอจากพระราชบิดา เม่ือส้ินพระชนมแลวพอขุนรามคำแหงจึงไดเสวยราชย ตอมา ตามพงศาวดารโยนก พอขุนรามคำแหงมหาราชแหงสุโขทัย พระยามังรายมหาราช (หรือ พระยาเม็งราย) แหงลานนา และพระยางำเมืองแหงพะเยา เปนศิษยรวมพระอาจารยเดียวกัน ณ สำนักพระสุกทันตฤๅษีท่ีเมืองละโว จึงนาจะมีอายุรุนราวคราวเดียวกัน พระยามังรายประสูติเมื่อ พ.ศ. ๑๗๘๒ พอขุนรามคำแหงนา จะประสตู ิในปใกลเคียงกนั น้ี เมื่อพอขุนรามคำแหงมีพระชนมายุ ๑๙ พรรษา พระองคไดทรงทำยุทธหัตถีมีชัยตอขุนสามชน เจาเมืองฉอด (อยูริมแมน้ำเมยใกลจังหวัดตาก แตอาจจะอยูในเขตประเทศพมาในปจจุบัน) พอขุน ศรอี ินทราทิตยจ งึ ทรงขนานพระนามพอขนุ รามคำแหงวา “พระรามคำแหง” สนั นิษฐานวาพระนามเดิม ของพระองคคือ “ราม” เพราะปรากฏพระนามเม่ือเสวยราชยแลววา “พอขุนรามราช” อนึ่ง สมัยน้ัน นิยมนำชื่อปูมาต้ังเปนชื่อหลาน พระราชนัดดาของพระองคมีพระนามวา “พระยาพระราม” (จารึก หลักท่ี ๑๑) และในชั้นพระราชนัดดาของพระราชนัดดามีเจาเมืองพระนามวา “พระยาบาลเมือง” และ “พระยาราม” (เหตุการณ พ.ศ. ๑๙๖๒) ดังปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐ อักษรนิติ์ ตรี อมาตยกุล ไดเสนอวา พอขุนรามคำแหงนาจะเสวยราชย พ.ศ. ๑๘๒๒ เพราะเปนปที่ทรง ปลูกตนตาลที่สุโขทัย ประเสริฐ ณ นคร จึงไดหาหลักฐานมาประกอบวา กษัตริยไทอาหมทรงปลูก ตนไทรคร้ังขึ้นเสวยราชย อยางนอย ๗ รัชกาลดวยกัน ทั้งนี้เพื่อสรางโชคชัยวารัชกาลจะอยูยืนยง เหมอื นตนไม อนึ่งตนตาลและตนไทรเปนตน ไมศักดิส์ ิทธิข์ องลงั กา รัชสมัยของพอขุนรามคำแหงเปนยุคท่ีกรุงสุโขทัยเฟองฟูและเจริญข้ึนกวาเดิมเปนอันมาก ระบบ การปกครองภายในกอใหเกิดความสงบเรียบรอยอยางมีประสิทธิภาพ มีการติดตอสัมพันธกับ ตางประเทศท้ังในดานเศรษฐกิจและการเมือง ไพรฟาประชาชนอยูดีกินดี สภาพบานเมืองกาวหนาท้ัง

ทางเกษตร การชลประทาน การอุตสาหกรรม และการศาสนา อาณาเขตของกรุงสุโขทัยไดขยายออก ไปกวา งใหญไ พศาล พอขุนรามคำแหงมหาราชทรงประดิษฐอักษรไทยขึ้นใชเม่ือ พ.ศ. ๑๘๒๖ ทำใหอนุชนสามารถ ศึกษาความรูตาง ๆ ไดสืบเนื่องกันมาจนถึงปจจุบัน ตัวหนังสือไทยของพอขุนรามคำแหงมหาราชมี ลักษณะพิเศษกวาตัวหนังสือของชาติอ่ืนซึ่งขอยืมตัวหนังสือของอินเดียมาใช คือพระองคไดประดิษฐ พยัญชนะ สระ และวรรณยุกตเพิ่มข้ึนใหสามารถเขียนแทนเสียงพูดของคำภาษาไทยไดทุกคำ และ ไดนำสระและพยัญชนะมาอยูในบรรทัดเดียวกันโดยไมตองใชพยัญชนะซอนกัน ทำใหเขียนและอาน หนังสือไทยไดงายและสะดวกย่ิงขึ้นมาก นับวาพระองคทรงพระปรีชาล้ำเลิศ และทรงเห็นการณไกล อยา งหาผใู ดเทียบเทยี มไดยาก ในดานการปกครอง เม่ือพอขุนศรีอินทราทิตยทรงขจัดอิทธิพลของเขมรออกไปจากเมืองสุโขทัย ไดในปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๘ การปกครองของกษัตริยสุโขทัยเปนแบบพอปกครองลูก ดังขอความใน จารึกหลักที่ ๑ วา “เม่ือชั่วพอกู กูบำเรอแกพอกู กูบำเรอแกแมกู กูไดตัวเนื้อตัวปลา กูเอามาแกพอกู กูไดหมากสมหมากหวาน อันใดกินอรอยกินดี กูเอามาแกพอกู กูไปตีหนังวังชางได กูเอามาแกพอกู กไู ปทอ บา นทอ เมอื ง ไดช า งไดง วงไดป ว ไดน าง ไดเ งอื นไดท อง กเู อามาเวนแกพ อ ก”ู ขอ ความดงั กลา ว แสดงการนับถือพอแม และถือวาความผูกพันในครอบครัวเปนเร่ืองสำคัญ ครอบครัวทั้งหลายรวมกัน เขาก็เปนเมืองหรือรัฐ มีเจาเมืองหรือพระมหากษัตริยเปนหัวหนาครอบครัว พระมหากษัตริยเปรียบ เสมือนหัวหนาครอบครัวใหญ ปกครองพลเมืองเสมือนเปนลูกหลาน ชวยใหมีที่ทำกิน คอยปองกันมิให คนถิน่ อืน่ มาแยงชงิ ถ่นิ ถา ลูกหลานทะเลาะววิ าทกัน กต็ ัดสนิ คดีดวยความเปนธรรม พระมหากษัตริยมีพระราชอำนาจสิทธ์ิขาดท่ีจะบริหารราชการแผนดิน ทำศึกสงครามตลอดจน พิพากษาอรรถคดี แตก็มิไดใชพระราชอำนาจเฉียบขาดอยางกษัตริยเขมร ดังปรากฏขอความในจารึก หลักที่ ๑ วา ราษฎรสามารถคาขายไดโดยเสรี เจาเมืองไมเรียกเก็บจังกอบ หรือภาษีผานทาง ผูใด ลมตายลง ทรัพยสมบัติตกเปนมรดกแกลูก หากผูใดไมไดรับความเปนธรรมในกรณีพิพาท ก็มีสิทธ์ิ ไปสน่ั กระดง่ิ ถวายฎีกาตอ พระมหากษตั ริยไ ด ย่ิงกวานั้น พอขุนรามคำแหงมหาราชยังทรงใชพระพุทธศาสนาเปนเครื่องชวยในการปกครอง โดยไดทรงสรางพระแทนมนังศิลาบาตรข้ึน ใหพระเถรานุเถระแสดงพระธรรมเทศนาแกประชาชน ในวันพระ สวนวันธรรมดาพระองคเสด็จประทับเปนประธานใหเจานายและขาราชการปรึกษาราชการ รวมกัน เมื่อประชาชนเล่ือมใสศรัทธาในพระพุทธศาสนาและประพฤติปฏิบัติแตในทางที่ดีที่ชอบ การ ปกครองก็จะสะดวกงา ยดายย่ิงขึ้น ในดานอาณาเขต พอขุนรามคำแหงมหาราชไดทรงขยายอาณาเขตออกไปอยางกวางขวาง คือ ทางทิศตะวันออกทรงปราบไดเมืองสระหลวง สองแคว (พิษณุโลก) ลุมบาจาย สะคา (สองเมืองน้ีอาจ อยูแถวลุมแมน้ำนานหรือแควปาสักก็ได) ขามฝงแมน้ำโขงไปถึงเวียงจันทน เวียงคำในประเทศลาว

ทางทิศใตพระองคทรงปราบไดคนที (บานโคน กำแพงเพชร) พระบาง (นครสวรรค) แพรก (ชัยนาท) สุพรรณภูมิ ราชบุรี เพชรบุรี นครศรีธรรมราช มีฝงทะเลสมุทร (มหาสมุทร) เปนเขตแดน ทางทิศ ตะวันตกพระองคทรงปราบไดเมืองฉอด เมืองหงสาวดี และมีมหาสมุทรเปนเขตแดน ทางทิศเหนือ พระองคทรงปราบไดเมืองแพร เมืองนาน เมืองพลัว (อำเภอปว จังหวัดนาน) ขามฝงโขงไปถึงเมืองชวา (หลวงพระบาง) เปนเขตแดน ในดานความสัมพันธกับตางประเทศ พอขุนรามคำแหงมหาราชทรงสรางพระราชไมตรีกับ พระยามังรายแหง ลา นนาและพระยางำเมอื งแหงพะเยาทางดานเหนอื และทรงยนิ ยอมใหพระยามงั ราย ขยายอาณาเขตลานนาทางแมน้ำกก แมน้ำปง และแมน้ำวังไดอยางสะดวก เพ่ือใหเปนกันชนระหวาง จีนกับสุโขทัย และยังไดเสด็จไปทรงชวยเหลือพระยามังรายหาชัยภูมิสรางเมืองเชียงใหมเม่ือ พ.ศ. ๑๘๓๙ ดวย ทางประเทศมอญ มีพอคาไทยใหญช่ือมะกะโทไดเขารับราชการอยูในราชสำนักของพอขุน รามคำแหงมหาราช มะกะโทไดผูกสมัครรักใครกับพระราชธิดาของพอขุนรามคำแหงมหาราชแลว พากันหนีไปอยูเมืองเมาะตะมะ ตอมาไดฆาเจาเมืองเมาะตะมะแลวเปนเจาเมืองแทนเมื่อ พ.ศ. ๑๘๒๔ แลว ขอพระราชทานอภยั โทษตอ พอ ขนุ รามคำแหงมหาราช และไดร บั พระราชทานนามเปน พระเจา ฟา รว่ั และยินยอมเปน ประเทศราชของกรงุ สโุ ขทยั ทางทิศใตพอขุนรามคำแหงมหาราชไดทรงอัญเชิญพระมหาเถรสังฆราชผูเรียนจบพระไตรปฎก มาจากนครศรีธรรมราช เพ่ือใหเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาในกรงุ สโุ ขทยั สวนเมืองละโวยังเปนเอกราชอยู เพราะปรากฏวาระหวาง พ.ศ. ๑๘๓๔-พ.ศ. ๑๘๔๐ ยังสง เครื่องบรรณาการไปเมืองจีนอยู พอขุนรามคำแหงมหาราชคงจะไดทรงผูกไมตรีเปนมิตรกับเมืองละโว พอขุนรามคำแหงมหาราชทรงสงราชทูตไปเมืองจีน ๓ ครั้ง เพื่อแสดงความเปนมิตรไมตรีกับประเทศ จนี วรรณกรรมสมัยพอขุนรามคำแหงมหาราชสูญหายไปหมดแลว คงเหลือแตจารึกหลักท่ี ๑ (พ.ศ. ๑๘๓๕) ซ่ึงแมจะมีขอความเปนรอยแกว แตก็มีสัมผัสคลองจองกันทำใหไพเราะ เชน “ในน้ำมีปลา ในนามีขาว...ลูทางเพื่อนจูงวัวไปคา ข่ีมาไปขาย...เห็นขาวทานบใครพีน เห็นสินทานบใครเดือด” นับเปนวรรณคดีเร่ิมแรกของกรุงสุโขทัย ซ่ึงตกทอดมาถึงปจจุบันโดยมิไดมีผูมาคัดลอกใหผิดเพ้ียนไป จากเดิม จดหมายเหตุจีนระบุวา พอขุนรามคำแหงมหาราชสวรรคตใน พ.ศ. ๑๘๔๑ พระยาเลอไทยซึ่ง เปน พระราชโอรสเสวยราชยต อ มา ประเสรฐิ ณ นคร

เอกสารอา งองิ คณะกรรมการพิจารณาและจัดพิมพเอกสารทางประวัติศาสตร. ประชุมศิลาจารึกภาคท่ี ๑. กรุงเทพฯ: สำนัก ราชเลขาธกิ ารคณะรัฐมนตรี, ๒๕๒๑. ตรี อมาตยกุล. “ประวัติศาสตรสุโขทัย.” แถลงงานประวัติศาสตรเอกสารโบราณคดี. ปที่ ๑๔ เลม ๑ (๒๕๒๓) ปท่ี ๑๕ เลม ๑ (๒๕๒๔) ปที่ ๑๖ เลม ๑ (๒๕๒๕) และปท่ี ๑๘ เลม ๑ (๒๕๒๗). ประชากจิ กรจักร, พระยา. พงศาวดารโยนก. กรุงเทพฯ: คลังวทิ ยา, ๒๕๑๕. ประเสริฐ ณ นคร. “ประวัติศาสตรสุโขทัยจากจารึก.” ใน งานจารึกและประวัติศาสตรของประเสริฐ ณ นคร. นครปฐม: โรงพมิ พศนู ยสง เสริมและฝกอบรมการเกษตรแหงชาติ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร กำแพงแสน, ๒๕๓๔. . “ลายสือไทย.” ใน งานจารึกและประวัติศาสตรของประเสริฐ ณ นคร. นครปฐม: โรงพิมพศูนยสงเสริมและ ฝกอบรมการเกษตรแหงชาติ มหาวิทยาลยั เกษตรศาสตร กำแพงแสน, ๒๕๓๔. พระคลัง (หน), เจา พระยา. ราชาธิราช. กรุงเทพฯ: บรรณาคาร, ๒๕๑๕.

ศลิ าจารึกหลกั ที่ ๒ จารกึ วัดศรชี มุ

พระยาเลอไทย พระยาเลอไทยทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๔ แหงราชวงศพระรวงกรุงสุโขทัย เปน พระราชโอรสของพอขุนรามคำแหงมหาราช และเปนพระราชบิดาของพระมหาธรรมราชาท่ี ๑ (ลอื ไทย, ลิไทย) พระยาเลอไทยเสวยราชสมบัติ พ.ศ. ๑๘๔๑-พ.ศ. ๑๘๖๖ ศลิ าจารกึ หลกั ที่ ๒ กลา วถงึ พระยาเลอไทยวา “หลานพอ ขนุ ศรอี นิ ทราทติ ย ผหู นงึ่ ชอื่ ธรรมราชา พุล (คือเกิด) รูบุญรูธรรมมีปรีชญาแกกม (ปรีชามากมาย) บมิกลาวถ่ีเลย” ในปจจุบันยังไมปรากฏ หลกั ฐานรายละเอียดเก่ียวกับพระองคเ ลย ปท่ีพระยาเลอไทยเสด็จข้ึนครองราชย ไดหลักฐานจากจดหมายเหตุจีนซ่ึงบันทึกวาพระองคได ทรงสงราชทูตไปถึงเมืองจีนในตน ค.ศ. ๑๒๙๙ ซ่ึงเปนปท่ีพอขุนรามคำแหงมหาราชสวรรคต คือ พ.ศ. ๑๘๔๑ (สมัยเดิมถาเปนเดือนมกราคมถึงมีนาคม ตองใช ๕๔๒ บวก ถาเปนเดือนเมษายนถึงธันวาคม จึงจะใช ๕๔๓ บวก อยางไรก็ดี เรือออกเดินทางไปกอนนั้นหลายเดือน พอขุนรามคำแหงมหาราชจึง สวรรคตเมื่อปลาย ค.ศ. ๑๒๙๘ ตรงกับ พ.ศ. ๑๘๔๑) สวนปส้ินรัชกาลพระยาเลอไทย คือ พ.ศ. ๑๘๖๖ ซ่ึงสนั นิษฐานวาเปนปท ่ี ๑ ในรัชกาลของพระยางั่วนำถมุ ประเสรฐิ ณ นคร เอกสารอา งอิง กรมศลิ ปากร. ประชมุ จารึกภาคท่ี ๘ จารกึ สโุ ขทัย. กรุงเทพฯ: อมรินทรพ ริ้นติ้งแอนดพับลชิ ชง่ิ , ๒๕๔๘.

วดั มหาธาตุ เมอื งสุโขทยั

พระยางวั่ นำถุม พระยางั่วนำถุมทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๕ แหงราชวงศพระรวงกรุงสุโขทัย เสวย ราชสมบัติตั้งแต พ.ศ. ๑๘๖๖-พ.ศ. ๑๘๙๐ ชินกาลมาลีปกรณกลาวไววา พระองคเปนพระราชโอรส ของพอขุนบานเมือง พระยาง่ัวนำถุมทรงสถาปนาพระยาลือไทย (พระมหาธรรมราชาท่ี ๑) ใหเปน พระมหาอปุ ราช ทรงครองเมืองศรีสชั นาลัยเมอื่ พ.ศ. ๑๘๘๓ หลังจากป พ.ศ. ๑๘๔๑ ซ่ึงเปนปสวรรคตของพอขุนรามคำแหงมหาราช อาณาจักรสุโขทัย ก็แตกสลาย เมืองตาง ๆ ตั้งตัวเปนเอกราช เชน เมืองคนที (กำแพงเพชร) พระบาง (นครสวรรค) เชียงทอง (ระแหงตาก) มาถึงรัชสมัยพระมหาธรรมราชาท่ี ๑ (ลือไทย) จึงทรงขยายอาณาจักรสุโขทัย ออกไปใหม (จารึกหลกั ท่ี ๓) ปเสวยราชสมบัติของพระยาง่ัวนำถุมคือ พ.ศ. ๑๘๖๖ ซ่ึงคำนวณจากปท่ีพระยาลิไทย (ลือไทย) แตงไตรภูมิพระรวงคือประกา ศักราช ๒๓ (เมื่อพระยาลิไทยทรงครองราชสมบัติในเมือง ศรีสัชนาลัยได ๖ ป) เมื่อเทียบกับจารึกหลักที่ ๕ ซ่ึงกลาววาเม่ือ พ.ศ. ๑๙๐๔ พระยาลิไทยเสวยราชย ในเมืองศรีสัชนาลัยได ๒๒ ป (คือ ๑๖ ปหลังจากทรงพระราชนิพนธไตรภูมิพระรวง) คือศักราช ๒๓ +๑๖ เทากับศักราช ๓๙ เอา ๓๘ ลบ จะไดศักราช ๑ ซึ่งตรงกับ พ.ศ. ๑๘๖๖ ถือเปนปท่ีพระยา ง่ัวนำถมุ ครองราชย สวนปสวรรคตของพระยาง่ัวนำถุมคำนวณไดจากปที่พระยาลิไทยทรงยกกองทัพไปปราบสุโขทัย ใน พ.ศ. ๑๘๙๐ แลวเสด็จขึ้นเสวยราชย (จารึกหลักที่ ๔) อาจจะเปนเพราะพระโอรสของพระยา ง่ัวนำถุมจะเสวยราชยสืบแทนพระราชบิดา พระยาลิไทยซ่ึงทรงดำรงตำแหนงมหาอุปราชจึงตองเสด็จ ไปปราบปรามกเ็ ปน ได ประเสริฐ ณ นคร เอกสารอา งอิง กรมศลิ ปากร. ประชมุ จารกึ ภาคที่ ๘ จารกึ สโุ ขทัย. กรุงเทพฯ: อมรินทรพริ้นตง้ิ แอนดพับลิชชง่ิ , ๒๕๔๘. ชนิ กาลมาลีปกรณ. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๔๐. ลไิ ทย, พระญา. ไตรภมู พิ ระรวง. นนทบุรี: เจรญิ อกั ษรการพมิ พ, ๒๕๑๕.

ศลิ าจารึกหลกั ที่ ๓ จารกึ นครชมุ

พระมหาธรรมราชาที่ ๑ (ลือไทย, ลไิ ทย) พระมหาธรรมราชาที่ ๑ ทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๖ แหงราชวงศพระรวง กรงุ สโุ ขทยั เปน พระราชโอรสของพระยาเลอไทยและเปน พระราชนดั ดา (หลานป)ู ของพอ ขนุ รามคำแหง มหาราช ชาวสวรรคโลกสุโขทัยนับถือพระรวงและพระลือย่ิงกวากษัตริยสุโขทัยพระองคอื่น เพราะ พระรวงคือพอขุนรามคำแหงมหาราชและพระลือคือพระยาลือไทย ทรงรวบรวมดินแดนอาณาจักร สุโขทยั ใหกวา งขวางออกไป พระยาลือไทยทรงเปนพระมหาอุปราชอยู ณ เมืองศรีสัชนาลัยตั้งแต พ.ศ. ๑๘๘๓ ระหวางนั้น ไดทรงพระนิพนธไตรภูมิพระรวงใน พ.ศ. ๑๘๘๘ ตอมาใน พ.ศ. ๑๘๙๐ จึงไดเสวยราชยครองกรุง สโุ ขทยั จนถงึ พ.ศ. ๑๙๑๑ เม่ือพอขุนรามคำแหงมหาราชสวรรคตใน พ.ศ. ๑๘๔๑ แลว อาณาจักรสุโขทัยแตกสลาย เมือง ตางๆ เชน เมืองคนที (กำแพงเพชร) พระบาง (นครสวรรค) เชียงทอง (ระแหงตาก) ต้ังตัวเปนเอกราช มาถึงรัชสมัยพระยาลือไทย พระองคทรงขยายอาณาจักรสุโขทัยออกไปใหม (จารึกหลักที่ ๓) แต ไมกวางขวางเหมือนเดิม ทางทิศใตไปถึงพระบาง (นครสวรรค) คนที (กำแพงเพชร) ทรงตีไดเมืองแพร (จารึกหลักท่ี ๙) และตามจารึกหลักท่ี ๘ ดานที่ ๓ บรรทัดที่ ๑๐ ทรงตีไดเมืองนานและเชาบุรี (ชวา หรือหลวงพระบาง) เดิมอานไววา นำ...บุรี และทรงมีเมืองเหลานี้เปนบริวาร เร่ิมต้ังแตสระหลวง สอง แคว (พิษณุโลก) ทางทิศตะวันออกของสุโขทัย เวียนตามเข็มนาฬกาไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต ตอไป ทางทิศใตมีเมืองปากยม (พิจิตร) พระบาง (นครสวรรค) ชากังราว สุพรรณภาว นครพระชุม (กำแพงเพชร) กวาดไปทางทิศตะวันตก ทิศเหนือ กลับไปทิศตะวันออก ซึ่งรวมถึงเมืองราด สะคา ลุมบาจาย (นาจะอยูแถวอุตรดิตถ ไมใชเ พชรบูรณ เพราะตองอยเู หนอื สระหลวง สองแคว ขึ้นไป) ตามพงศาวดารโยนกและชินกาลมาลีปกรณวาอยุธยายึดชัยนาท (พิษณุโลก) ได พระยาลือไทย ทูลขอคืนจากอยุธยาได แลวทรงไปครองชัยนาทแตนั้นมา อาจสันนิษฐานไดวา พ.ศ. ๑๙๐๔ พระยา ลือไทยทรงพระผนวช อยุธยาจึงมายึดพิษณุโลกได พระยาลือไทยทรงขอพิษณุโลกคืนได จึงทรงครอง พษิ ณโุ ลกเปนเมอื งหลวงจนสิ้นรชั กาล จารึกหลักที่ ๑๓ พ.ศ. ๒๐๕๒ กลาวถึงศาสนาวามี ๑. พุทธศาสน ๒. ไสยศาสตร และ ๓. พระเทพกรรม ในจารกึ หลกั อนื่ นอกจากไสยศาสตรย งั มคี ำวา ไศพาคม ซง่ึ หมายถงึ ศาสนาพราหมณ แตไมมีใครทราบวาพระเทพกรรมหมายถึงอะไร อาจจะเปนเรื่องถือผี ถือเทพารักษ ทางลานนา สมยั นนั้ นบั ถอื พวกเสอื้ เสอื้ นา เสอ้ื ฝาย ฯลฯ สโุ ขทยั มผี พี ระขพงุ เปน ตน อนง่ึ กอ นไปคลอ งชา ง ตอ ง มพี ิธีบวงสรวงพระเทพกรรม ไดแก พระคเณศและพระขนั ธกมุ าร

พระยาลือไทยทรงศึกษาศาสนาพุทธอยางลุมลึกและทรงพระปรีชาสามารถในศิลปศาสตร ๑๘ ประการ เชน ทรงรูจักช่ือดาวกวาพันดวง ทรงเชี่ยวชาญทางโหราศาสตรและพฤฒิบาศ เปนตน ทรง คำนวณวันเดือนปท่ีพระพุทธเจาประสูติ ตรัสรู วันสิ้นศาสนา (จารึกหลักท่ี ๓) วันสิ้นกัลป (จารึกหลัก ท่ี ๗) ถูกตองตามคัมภีร ทรงแกไขปฏิทินใหถูกตอง ทรงปญจศีลทุกเวลา ทรงพระไตรปฎก ทรง พร่ำสอนพระวินัย พระอภิธรรมใหพระภิกษุสงฆ ทรงกอพระเจดีย ปลูกตนศรีมหาโพธิ์ ทรงสงคน ไปจำลองพระพุทธบาทท่ีสุมนกูฏบรรพตมาประดิษฐานไวบนเขาในเมืองท่ีพระองคทรงขยายอาณาเขต ไปถึง พ.ศ. ๑๙๐๔ ทรงอัญเชิญพระมหาสามีสังฆราชจากนครพัน (เมืองเมาะตะมะเกา) มาจำพรรษา ในปามะมวงและพระองคทรงพระผนวชในปน ้ัน เม่อื ทรงลาสกิ ขาแลว เสดจ็ ไปประทบั ท่พี ษิ ณโุ ลก ตำนานมูลศาสนากลาววา พระสงฆลัทธิลังกาวงศ (เกา) นำศาสนามาจากนครพันและถือเอา เมืองพิษณุโลกเปนเมืองศูนยกลางเผยแผพระพุทธศาสนาไปยังอโยธยา ชวา (หลวงพระบาง) นาน สุโขทัย และเชียงใหม พระยาลือไทยทรงอุปถัมภศาสนาอ่ืนดวย เชน พ.ศ. ๑๘๙๒ เสด็จไปประดิษฐาน รปู พระมเหศวร รปู พระวษิ ณุในหอเทวาลัยมหาเกษตรในปา มะมว ง (จารกึ หลกั ท่ี ๘) พระยาลือไทยทรงยึดหลักปฏิบัติอยางมีมนุษยธรรมตอเชลยศึก (จารึกหลักที่ ๕) เมื่อประชาชน ส้ินชีวิตก็ใหทรัพยสมบัติตกเปนของลูกและนอง (จารึกหลักท่ี ๓) ทรงดำริใหยกพนังจากพิษณุโลกมาถึง สโุ ขทยั เพอื่ การชลประทานและการประมงของประชาชน (จารกึ หลกั ที่ ๘) การควบคุมกำลังพลของสุโขทัยคงเปนแบบเดียวกับวิธีการของลานนาท่ีปรากฏในมังรายศาสตร กลาวคือ ไพรสิบคนใหมีนายสิบควบคุม นายรอยหรือหัวปากควบคุมนายสิบ ๑๐ คน และมีหัวพัน หรือเจาพัน หัวหม่ืนหรือเจาหม่ืน เจาแสน ควบคุมข้ึนไปตามลำดับชั้น นายรอยและนายพันจะติดตอ กันผานลามพัน นายพันกับเจาหม่ืนจะติดตอกันผานลามหม่ืน จารึกหลักท่ี ๔๕ กลาวถึง “ลามหมื่น ลาม (พ)...” และจารึกหลักที่ ๘๖ กลาวถึงหัวปาก (นายรอย) การปกครองกันตามลำดับช้ันน้ีไทอาหม กใ็ ชแ บบเดยี วกนั ศิลปะทางพระพุทธศาสนาท่ีเกิดขึ้นในรัชกาลของพระยาลือไทย คือพระพุทธบาทท่ีจำลองมา จากเขาสุมนกูฏในลังกา พระพุทธรูปปางลีลาและพระเจดียทรงดอกบัวตูมหรือทรงพุมขาวบิณฑ และ ในจารึกหลักที่ ๔๒ กลาวถึงการสรางพระพิมพจำนวนเทากับอายุของผูสรางเปนจำนวนวัน เชน แมเฉา อายุ ๗๕ ป สรางพระพมิ พ ๒๗,๕๐๐ องค จึงมพี ระพมิ พใหคนไทยไดบชู าท่ัวถึงกนั มาจนทุกวนั น้ี ประเสริฐ ณ นคร

เอกสารอา งองิ กรมศลิ ปากร. ประชุมจารึกภาคท่ี ๘ จารึกสุโขทัย. กรงุ เทพฯ: อมรนิ ทรพรนิ้ ติ้งแอนดพบั ลชิ ชง่ิ , ๒๕๔๘. ชินกาลมาลปี กรณ. กรุงเทพฯ: โรงพิมพม หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๐. ตำนานมูลศาสนา. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, ๒๕๑๙. (พิมพในงานพระราชทานเพลิงศพ หมอมหลวงเดช สนิทวงศ ๑๗ ธนั วาคม ๒๕๑๘) ประชมุ พงศาวดาร ฉบับกาญจนาภเิ ษก เลม ๗. กรุงเทพฯ: โรงพมิ พคุรุสภาลาดพราว, ๒๕๔๕. ประเสริฐ ณ นคร. มังรายศาสตรหรือกฎหมายพระเจามังราย. กรุงเทพฯ: ภาควิชาประวัติศาสตร มหาวิทยาลัย ศรนี ครินทรวโิ รฒ ประสานมิตร, ๒๕๒๑.

ศลิ าจารึกหลกั ท่ี ๙๓ จารกึ วดั อโสการาม

พระมหาธรรมราชาที่ ๒ พระมหาธรรมราชาท่ี ๒ ทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๗ แหงราชวงศพระรวง กรุงสุโขทัย เปนพระราชโอรสในพระมหาธรรมราชาที่ ๑ (ลือไทยหรือลิไทย) เสวยราชสมบัติตั้งแต พ.ศ. ๑๙๑๑-พ.ศ. ๑๙๔๒ จึงทรงผนวช (จารึกหลักท่ี ๙๓ และหลักท่ี ๒๘๖) จารึกหลักท่ี ๑๐ พ.ศ. ๑๙๔๗ กลาวถึงทานเจาพันใหคนหุงจังหันเจาธรรมราช และจารึกหลักท่ี ๒๖๔ กลาวถึงเร่ือง พระมหาธรรมราชาท่ี ๒ สวรรคตใน พ.ศ. ๑๙๕๒ จารึกหลักที่ ๙๓ และหลักท่ี ๒๘๖ ตอนท่ีเปนภาษาบาลี มีขอความวาศักราช ๗๓๐ (พ.ศ. ๑๙๑๑) พระมหาธรรมราชาธิราช (ที่ ๒) ไดประสูติจากพระครรภ...เมื่อพระชนมายุได ๑๖ พรรษา ก็ไดสำเร็จการศึกษาและไดราชสมบัติ...จึงมีผูตีความวาพระองคประสูติใน พ.ศ. ๑๙๑๑ แตขอความ ตอนหลังมีวา เม่ือพระชนมายุ ๓๘ พรรษา ศักราช ๗๕๘ (พ.ศ. ๑๙๓๙) ไดขยายอาณาจักรให กวางขวางออกไป แสดงวาพระองคประสูติ เม่ือ พ.ศ. ๑๙๐๑ ฉะนั้น พ.ศ. ๑๙๑๑ จึงควรเปนปเสวย ราชสมบตั ิของพระองค จารึกหลักที่ ๙๓ และหลักท่ี ๒๘๖ กลาววา เมื่อพระชนมายุได ๓๘ พรรษา พ.ศ. ๑๙๓๙ ทรง ปกครองปกกาว (ปกหมายถงึ ปกครอง กาวคอื ชาวกาวหรอื ชาวนา น ปกกาวจงึ หมายถงึ ปกครองรฐั นา น) ชวา (หลวงพระบาง) ดอยอุย พระบาง (นครสวรรค) ลุมบาจาย ถึงสายยโสธร นครไทย เพชรบูรณ เชียงดง เชียงทอง ไตรตรึงษ ฉอด นครพัน นาคปุระ (เชียงแสน) จารึกหลักท่ี ๖๔ พ.ศ. ๑๙๓๕ มขี อ ความแสดงวา แพร งาว พลวั อยใู ตค วามดแู ลของนา นซง่ึ เปน แควน อยภู ายใตค วามดแู ลของสโุ ขทยั พ.ศ. ๑๙๔๒ ในขณะที่พระมหาธรรมราชาท่ี ๒ ทรงผนวชอยู พระมเหสีทรงทำหนาที่ผูสำเร็จ ราชการและจะทรงยกพระรามราชาธิราชพระราชโอรสของพระนางเปนพระธรรมราชาธิราช แตในป ถัดไป พ.ศ. ๑๙๔๓ พระชายาอีกองคหน่ึงกับพระราชโอรส ทรงพระนามวาพระเจาไสลือไทยได ปราบดาภิเษกข้ึนเปนพระมหาธรรมราชาที่ ๓ (ไสลือไทย) พระนามพระธรรมราชาธิราช ในจารึกหลัก ท่ี ๙๓ ก็ลบเลือนเห็นแต “...ม ราชาธิราช” และขอความท่ีปรากฏในจารึกหลักที่ ๒๘๖ ก็กลาวถึง พระรามราชาธิราชผูทรงเปนโอรสองคแรก ไมเอยถึงพระธรรมราชาอีก เอกสารอื่นก็ไมเคยกลาวถึง พระองคอ กี เลย จารึกหลักที่ ๓๘ พ.ศ. ๑๙๔๐ จารเร่ืองกฎหมายลักษณะโจร (หรือกฎหมายลักษณะลักพา) เปนกฎหมายเกาท่ีสุดของไทยที่ปรากฏตามรูปเดิมโดยไมมีการแกไข มีขอความแสดงวากฎหมาย สมัยน้ันอาศยั พระธรรมศาสตรและราชศาสตรเปน หลัก

ธรรมศาสตรและราชศาสตรน้ัน ชาวอินเดียถือวาสากลพิภพอยูภายใตกฎธรรมชาติอัน แปรเปล่ียนมิไดคือ ธรรม ซ่ึงพระมนูไดนำมาเผยแพรแกมนุษยทั้งหลายในรูปธรรมศาสตร กษัตริย อินเดียไมมีหนาที่ออกกฎหมาย แตจะตองเรียนรูธรรมโดยศึกษาธรรมศาสตรแลวตัดสินคดีไปตามหลัก ในธรรมศาสตรนั้น มอญเปนผูเร่ิมเขียนธัมมสัตถ (ธรรมศาสตร) ฉบับท่ีพระเจาฟาร่ัวผูครองประเทศ รามัญ (ในสมัยสุโขทัย) สรางข้ึนไว เปนฉบับท่ีแพรหลายมาก งานนี้ใชหลักการจากธรรมศาสตรของ พวกฮินดู แตเปลี่ยนขอความที่เกี่ยวกับศาสนาพราหมณมาเปนศาสนาพุทธเพื่อเปนหลักใหกษัตริยท่ีถือ ศาสนาพุทธใชพิพากษาคดี พระเจาอูทองกษัตริยพระองคแรกของอยุธยาก็ทรงใชธัมมสัตถแบบมอญ เปนเกณฑตัดสินคดีเหมือนกัน สวนราชศาสตรรวบรวมขอความที่กษัตริยวินิจฉัยจัดเขาเปนหมวดหมู มลี กั ษณะแบบเดียวกบั ธมั มสตั ถและใชร วมเขาเปน อนั หนึง่ อันเดียวกบั ธัมมสัตถ พ.ศ. ๑๙๑๒ พระมหาธรรมราชาที่ ๒ ทรงสงพระมหาสุมนเถระไปสืบศาสนาพุทธลัทธิลังกาวงศ เกาหรอื รามัญวงศท ่ีเชียงใหม ตามทพี่ ระเจากอื นาแหงลานนาทรงขอมา ตามพงศาวดารโยนกพระยาศรี ธรรมราชทรงสงพระมหาสุมนเถระไปลานนา ทำใหสันนิษฐานวาพระมหาธรรมราชาที่ ๒ อาจจะมี พระนามเดิมวาศรี รับกับขอความในจารึกหลักท่ี ๑๐๒ พ.ศ. ๑๙๒๒ ที่กลาวยอนหลังไปเก่ียวกับ ทา นพระศรีราชโอรสเมืองสุโขทัยน้ี พงศาวดารโยนกกลาวถึงเจาเมืองสุโขทัยขอกองทัพเชียงใหมไปชวยปองกันสุโขทัยจากการโจมตี ของอยุธยาแลวเกิดกลับใจ ลอบยกพลออกปลนทัพเชียงใหม ตรงกับเหตุการณที่ปรากฏในพระราช- พงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์วา พ.ศ. ๑๙๓๑ กองทัพอยุธยายกไปตีเมืองชากังราว (กำแพงเพชร) แตสมเด็จพระบรมราชาธิราชแหงกรุงศรีอยุธยาทรงพระประชวร และเสด็จกลับ พระนครเสยี กอน ในรัชกาลพระมหาธรรมราชาที่ ๒ อาณาจักรสุโขทัยตกเปนเมืองข้ึนของกรุงศรีอยุธยา พ.ศ. ๑๙๒๑ จนถงึ พ.ศ. ๑๙๓๑ จึงกลบั เปนเอกราชได ประเสรฐิ ณ นคร เอกสารอางอิง กรมศลิ ปากร. ประชุมจารกึ ภาคที่ ๘ จารกึ สุโขทัย. กรุงเทพฯ: อมรินทรพ ริน้ ติ้งแอนดพ บั ลชิ ช่ิง, ๒๕๔๘. . พระราชพงศาวดารกรงุ เกาฉบบั หลวงประเสรฐิ . นนทบรุ ี: มหาวทิ ยาลัยสุโขทยั ธรรมาธริ าช, ๒๕๔๙. ประชมุ พงศาวดาร ฉบับกาญจนาภเิ ษก เลม ๗. กรุงเทพฯ: โรงพมิ พคุรสุ ภาลาดพรา ว, ๒๕๔๕.

ศลิ าจารกึ หลกั ที่ ๔๖ จารกึ วัดตาเถรขงึ หนงั

พระมหาธรรมราชาที่ ๓ (ไสลือไทย) พระมหาธรรมราชาที่ ๓ (ไสลือไทย) ทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๘ แหงราชวงศ พระรวงกรุงสุโขทัย เสวยราชสมบัติตั้งแต พ.ศ. ๑๙๔๓ (จารึกหลักท่ี ๔๖) ถึง พ.ศ. ๑๙๖๒ (พระราช- พงศาวดารกรุงเกา ฉบบั หลวงประเสริฐอกั ษรนติ ิ)์ พระมหาธรรมราชาท่ี ๓ เปนพระราชโอรสในพระมหาธรรมราชาที่ ๒ และเปนพระเชษฐา พระมหาธรรมราชาที่ ๔ (บรมปาล) เมื่อพอขุนรามคำแหงมหาราชสวรรคตแลว (พ.ศ. ๑๘๔๑) อาณาจกั รสโุ ขทยั แตกแยกเปนสว นๆ พระมหาธรรมราชาที่ ๑ (ลอื ไทย) ทรงรวบรวมอาณาจักรสุโขทัย ข้ึนใหมใน พ.ศ. ๑๙๓๕ เมืองแพร งาว พลัว อยูในความดูแลของกษัตริยนาน รวมเปนแควนข้ึนกับ อาณาจักรสุโขทัย (จารึกหลักที่ ๖๔) พ.ศ. ๑๙๓๙ สมัยพระมหาธรรมราชาท่ี ๒ อาณาจักรสุโขทัย รวมถึงปกกาว (รัฐนาน) ลุมบาจาย ชวา (หลวงพระบาง) ดอยอุย พระบาง (นครสวรรค) นครไทย เพชรบูรณ ไตรตรึงษ เชียงทอง เชียงแสนถึงแมน้ำปง แมน้ำโขง ฉอด เมืองพัน (๕๐ กิโลเมตร เหนือ เมาะตะมะ) (จารกึ หลกั ที่ ๒๘๖) ในรัชสมัยพระมหาธรรมราชาท่ี ๓ มีเร่ืองเก่ียวกับอาณาจักรสุโขทัยในจารึกหลักท่ี ๔๖ วัด ตาเถรขึงหนังวา พ.ศ. ๑๙๔๓ พระองคทรง “นำพ (ล) รบราคลาธรนีดลสกลกษัตริย (หากข้ึนเสวย ใน) มหามไหสวริยอัครราช เปนทาวพระยามหากษัตริย (นครศรีสัชนาลัย) สุโขทัย แกวกลอยผลาญ ปรปกษศ ัตรู นู พระราชสีมา...เปน ขนอบขอบพระบางเปนแดน เทา แสนสองหนองหว ยแลแพร” พงศาวดารโยนกกลาวถึงเร่ืองพระเจาไสลือไทยยกกองทัพหลวง (แสดงวาสุโขทัยเปนเอกราชใน ขณะน้ัน) ไปชวยทาวย่ีกุมกามชิงราชสมบัติจากพระเจาสามฝงแกนแหงเชียงใหม (ขึ้นครองราชสมบัติ พ.ศ. ๑๙๔๕ ตามชินกาลมาลีปกรณ หรือ พ.ศ. ๑๙๕๕ ตามพงศาวดารโยนก) ตีไดพะเยา เชียงราย และฝาง แตใ นท่สี ดุ ก็พา ยแพกลบั ไป จารึกหลักที่ ๙ กลาวถึง พระภิกษุฟองรองกันเองมาก พระมหาธรรมราชาที่ ๓ จึงตรา พระราชโองการเมื่อ พ.ศ. ๑๙๔๙ วา ทางสงฆปกครองกันเอง เม่ือสังฆราชาตัดสินวาอยางไรแลว พระองคกจ็ ะละเมดิ มิได ประเสริฐ ณ นคร

เอกสารอา งอิง กรมศลิ ปากร. ประชุมจารึกภาคท่ี ๘ จารกึ สโุ ขทัย. กรงุ เทพฯ: อมรินทรพรนิ้ ต้ิงแอนดพับลิชช่งิ , ๒๕๔๘. . พระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐ. นนทบรุ ี: มหาวทิ ยาลัยสโุ ขทัยธรรมาธริ าช, ๒๕๔๙. ประชมุ พงศาวดาร ฉบบั กาญจนาภเิ ษก เลม ๗. กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พคุรุสภาลาดพรา ว, ๒๕๔๕.

ศลิ าจารึกหลกั ท่ี ๑๒ จารกึ รอยพระพทุ ธยคุ ลบาท วดั บวรนิเวศวหิ าร กรงุ เทพฯ

พระมหาธรรมราชาท่ี ๔ (บรมปาล) พระมหาธรรมราชาท่ี ๔ (บรมปาล) ทรงเปนพระมหากษัตริยรัชกาลท่ี ๙ แหงราชวงศ พระรว งกรุงสุโขทยั เสวยราชสมบัตติ ้งั แต พ.ศ. ๑๙๖๒-พ.ศ. ๑๙๘๑ พระมหาธรรมราชาท่ี ๔ เปนพระราชโอรสในพระมหาธรรมราชาที่ ๒ และเปนพระอนุชาของ พระราชเทวีพระเจาสามพระยาแหงกรุงศรีอยุธยา (สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเปนพระราชโอรสของ พระราชเทวี สวนพระยายุทธิษเฐียรเปนพระราชโอรสของพระมหาธรรมราชาท่ี ๔ จึงเปนลูกผูนอง สว นสมเดจ็ พระบรมไตรโลกนาถเปนลกู ผพู )ี่ จารึกหลักท่ี ๔๐ (จารึกเจดียนอย ระหวาง พ.ศ. ๑๙๔๗-พ.ศ. ๑๙๘๑) มีขอความวา ถาสมเด็จ เจาพระยา (คือสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ) อยากเสด็จมาสักการะพระมหาธาตุ หรือธาตุ (กระดูก) พระมหาธรรมราชาธิราช (ท่ี ๒ พระอัยกา หรือตาของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ) นาพระยา (บรมปาล) ก็จะไมทรงกระทำสรรพอันตรายแดพระภาคิไนย (หลานของนา) ตลอดจนไพรพลของ พระภาคิไนยท่ีจะมาสูสำนักของพระองค ทั้งสององคทรงถวายสัตยปฏิญาณวาจะทรงซ่ือตรงตอกัน ตลอดไป พระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์มีขอความวา “ศักราช ๗๘๑ กุญศก มี ขาวมาวา พระมหาธรรมราชาธิราชเจานฤพาน แลเมืองเหนือท้ังปวงเปนจลาจล แลจึงเสด็จไปเถิงเมือง พระบาง คร้ังน้ันพระยาบาลเมืองและพระยารามออกถวายบังคม” แสดงความวาสุโขทัยแตกแยกกัน เปนสองฝาย คือพระยาบาลเมืองแหงเมืองพิษณุโลกและพระยารามแหงสุโขทัย ตางคนตางแยงกัน เปนพระมหาธรรมราชาใน พ.ศ. ๑๙๖๒ แตทางอยุธยาสนับสนุนใหพระยาบาลเมืองขึ้นเปนพระมหา ธรรมราชาท่ี ๔ เม่ือพระภิกษุเชียงใหมนำศาสนาพุทธนิกายลังกาวงศใหมเขามาถึงแควนสุโขทัย ประมาณ พ.ศ. ๑๙๗๒ น้ัน สุโขทัยแตกแยกเปน ๔ แควน คือ พระยาบาลครองพิษณุโลก พระยารามครองสุโขทัย พระยาแสนสอยดาวครองกำแพงเพชร และพระยาไสศรียศครองชะเลียง (สวรรคโลก) ดังปรากฏใน ตำนานมูลศาสนา (ก) ฝายวัดสวนดอกเชียงใหม (ข) ฝายวัดยางควงเชียงตุง และ (ค) ฝายวัดปาแดง เชียงตุง พระราชพงศาวดารฉบับปลีกไดกลาวถึงสุโขทัยท่ียกทัพมาชวยอยุธยาวามี ๔ แควนเหมือนกัน ใน จ.ศ. ๘๔๖ ซ่ึงปรับศักราชใหถูกตองควรเปน จ.ศ. ๗๙๔ หรือ พ.ศ. ๑๙๗๕ จารึกหลักที่ ๒๙๒ พ.ศ. ๑๙๖๓ กลาวถึงเสด็จพอพระยาสอยเสวยราชยในกำแพงเพชร จารึกหลักท่ี ๒๙๓ พ.ศ. ๑๙๖๖ กลาวถึงเสด็จทา (ไท/ไท) คอื พระยาศรยี ศราช ไมมปี ระวัตวิ านำจารกึ มาจากท่เี ดิมแตเมอื่ ใด

จารึกหลักที่ ๑๒ พ.ศ. ๑๙๖๙ (ถานับปยางแบบลังกาและสุโขทัยจะเปน พ.ศ. ๑๙๗๐) จารึก รอยพระพุทธยุคลบาทมีขอ ความวา พระมหาธรรมราชาธริ าชเจา (บรมปาล) ผูมีอิสราธิบดใี นชยั นาทบรุ ี (เปนใหญในพิษณุโลก) ทรงใหจำลองรอยพระพุทธบาทท้ังคูลงบนศิลาท่ีมาจากเมืองสุโขทัยดวย พระราชานุเคราะหแหงพระชนก (พระมหาธรรมราชาท่ี ๒) ปจ จุบันจารกึ น้ีอยูท ี่วดั บวรนเิ วศวิหาร พระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิต์ิมีใจความวา ศักราช ๘๐๐ (พ.ศ. ๑๙๘๑) สมเด็จพระราเมศวร (เปนตำแหนงวังหนาหรือรัชทายาท) เสด็จไปเมืองพิษณุโลก คร้ังนั้นเห็น น้ำพระเนตรพระพุทธชินราชตกออกมาเปนโลหิต นักประวัติศาสตรสวนใหญยอมรับขอสันนิษฐานของ สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพวา พระพุทธชินราชซ่ึงเปนพระคูเมืองสุโขทัย ไดอ ยมู าจนเหน็ การแตกดบั ของสโุ ขทยั แตม บี างคนอา งพระราชพงศาวดารฉบบั ปลกี วา ใน พ.ศ. ๑๙๘๔ พระยาบาลเมือง เจาเมืองพิษณุโลกไดรับพระราชทานนามวา มหาธรรมาธิราช (อีกคร้ังหน่ึง) แทจริง ศักราชท่ปี รบั ลดลงมาเปน ๔๐ ป แลวนั้นยงั ไมถ กู ตอง ตองลบออกอกี ๑๒ ป เปน พ.ศ. ๑๙๗๒ ประเสรฐิ ณ นคร เอกสารอางองิ กรมศลิ ปากร. ประชุมจารกึ ภาคท่ี ๘ จารึกสโุ ขทัย. กรงุ เทพฯ: อมรินทรพร้นิ ต้งิ แอนดพบั ลชิ ชงิ่ , ๒๕๔๘. . พระราชพงศาวดารกรุงเกาฉบบั หลวงประเสรฐิ . นนทบรุ :ี มหาวิทยาลัยสโุ ขทยั ธรรมาธิราช, ๒๕๔๙. ประเสริฐ ณ นคร และปวงคำ ตุยเขียว. ตำนานมลู ศาสนา เชียงใหม เชยี งตุง. กรุงเทพฯ: ศกั ดิโ์ สภา, ๒๕๓๗.

ผงั ราชสกุลวงศส โุ ขทยั ช้ันปู ปูข นุ จดิ ขุนจอด ๒. ปูพระยารามราช ชั้นพอ ปูพ ระยาศรอี ินทราทติ ย ๓. ปพู ระยาเลอไทย ชัน้ พน่ี อ ง ๑. ปูพระยาบาน (เมอื ง) ช้นั ลกู ปูไ สสงคราม ปพู ระยางั่วนำถุม ชั้นหลาน ๔. ลือไทย (มหาธรรมราชาท่ี ๑) ๒. พระยาราม ช้ันเหลน มหาธรรมราชาท่ี ๒ พองำเมอื ง ๓. พอเลอไทย ชน้ั ล่ือ ๔. ไสลอื ไทย พระราชเทวี ๑. พระยาบาน ๒. พระยาราม พระยาศรี (มหาธรรมราชาที่ ๓) ของพระเจาสามพระยา (มหาธรรมราชาที่ ๔) ธรรมาโศกราช ช้ันลืบ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ยทุ ธิษเฐยี ร โปรดสังเกตธรรมเนียมนำช่ือปูมาเปนชื่อหลานซ่ึงปฏิบัติกันอยูในสมัยสุโขทัยและพวกกรีก โบราณ ชอ่ื ท่ซี ้ำกันไดใหหมายเลขไวเ ปน เลขเดียวกัน เชน หมายเลข ๔ ลือไทย (พระยาลิไทย) ช้ันหลาน และพระยาไสลือไทย ช้ันล่ือ (ไส แปลวา ลูกชายคนที่ ๔) ช่ือ ๒ รามในชั้นพ่ีนองมาปรากฏในช้ันหลานและช้ันลื่อ ชื่อ ๑ บาน และ ๒ รามในชั้นพี่นอง มาปรากฏเปน คกู ันอีกในช้นั ลอื่ ดังนั้นการท่ีนักประวัติศาสตรสวนใหญเห็นวาพระมหาธรรมราชาท่ี ๓ เปนพระราชบิดาของ พระมหาธรรมราชาที่ ๔ จึงไมเปนความจริง ประเสรฐิ ณ นคร



พระมหากษตั ริยไทย สมัยอยุธยา

พระบรมราชานุสาวรียสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ ประดษิ ฐานที่หนาวัดพระราม จังหวัดพระนครศรีอยธุ ยา

สมเดจ็ พระรามาธิบดีท่ี ๑ (พระเจาอูทอง) สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ หรือพระเจาอูทอง ทรงเปนปฐมกษัตริยแหงกรุงศรีอยุธยา ใน จดหมายเหตุโหรวาเสด็จพระราชสมภพ พ.ศ. ๑๘๕๗ ไดทรงสถาปนาเมืองหลวงข้ึนในบริเวณที่เรียกวา หนองโสน เม่ือจุลศักราช ๗๑๒ ปขาล โทศก วันศุกร ข้ึน ๖ ค่ำ เดือนหา เวลา ๓ นาฬกา ๙ บาท ตรงกับวันศุกรที่ ๔ มีนาคม พ.ศ. ๑๘๙๓ เมื่อแรกเสวยราชยน้ันทรงพระนามวาสมเด็จพระรามาธิบดี ศรีสนุ ทรบรมบพติ รพระพุทธเจาอยหู วั ขณะพระชนมายไุ ด ๓๗ พรรษา ในประวัติศาสตรไทยมีความเชื่อกันวาพระเจาอูทองอาจจะทรงอพยพมาจากเมืองใกลเคียงอื่น เพราะอยางนอยกอนท่ีจะทรงสถาปนาพระนครศรีอยุธยาข้ึน ก็ทรงใหยายเมืองขามฝงจากบริเวณทิศใต ของเกาะเมืองมาต้ังอยูบริเวณใจกลางพระนครปจจุบัน และตอมาทรงสถาปนาพระอารามขึ้นบริเวณ ที่ประทับเดิมหรือบริเวณเวียงเหล็ก คือวัดพุทไธศวรรย และไดทรงสรางพระราชวังขึ้นในบริเวณ เกาะเมือง ขอ สนั นษิ ฐานตา งๆเกี่ยวกับทีม่ าของพระเจาอูทองนัน้ สรุปไดดงั น้ี ๑. พระเจาอูทองเสด็จมาจากหัวเมืองเหนือ ปรากฏขอความในเอกสารของลาลูแบร ซึ่งเปน ผูแทนพิเศษของพระเจาหลุยสที่ ๑๔ เขามาในอยุธยาเม่ือ พ.ศ. ๒๒๓๐ และเอกสารสายสงฆ เชน ใน จุลยุทธการวงศ พงศาวดารกรุงศรีอยุธยาของสมเด็จพระพนรัตน และในพระราชพงศาวดารสังเขป ของสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานุชิตชิโนรส กลาววาพระเจาอูทองอพยพลงมาจากเมือง เชยี งแสน ลงมาท่เี มอื งไตรตรงึ ษ กำแพงเพชร แลว จงึ อพยพลงมาทหี่ นองโสน ๒. เอกสารประวัติศาสตรพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาของวันวลิต พ.ศ. ๒๑๘๒ กลาวถึงการอพยพ ของพระเจาอทู องวามาจากเมอื งเพชรบุรี แลว จงึ อพยพตอมาท่อี ยุธยา ๓. หนังสือชินกาลมาลีปกรณและพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาวาพระเจาอูทอง มาจากเมอื งละโว หลกั ฐานสำคญั อกี ชนิ้ หนง่ึ ทที่ ำใหเ หน็ รอ งรอยวา พระเจา อทู องเสดจ็ ลงมาจากทางเหนอื คอื “คมู อื ทูตตอบ” ซ่ึงเปนคูมือท่ีเรียบเรียงขึ้นในสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช มีขอความอางถึงท่ีมาของ พระเจาอูทองวาพระเจาแผนดินองคปจจุบันสืบมาแตสมเด็จพระปฐมนารายณอิศวรบพิตร เมื่อ พ.ศ. ๑๓๐๐ มีกษัตริยสืบทอดกันมา ๑๐ พระองค ตอมาสมเด็จพระยโศธรธรรมเทพราชาธิราชทรงกอต้ัง กรุงยโศธรปุระ และมีกษัตริยสืบมาอีก ๑๒ พระองค จากน้ันสมเด็จพระพนมทะเลเสด็จไปประทับ ที่สุโขทัยใน พ.ศ. ๑๗๓๑ ทรงตั้งเมืองเพชรบุรีมีกษัตริยสืบตอมา ๔ พระองค ในท่ีสุดสมเด็จพระ รามาธิบดีไดทรงสรางกรุงสยามเม่ือ พ.ศ. ๑๘๙๔ รวมพระมหากษัตริยนับแตแรกสถาปนากรุงเมื่อ

พ.ศ. ๑๓๐๐ จนถึง พ.ศ. ๒๒๒๖ ได ๕๐ รชั กาลในระยะเวลา ๙๒๖ ป คูมือทูตฉบับน้ี สันนิษฐานวาเขียนข้ึนราว พ.ศ. ๒๒๒๔-พ.ศ. ๒๒๒๕ เพื่อใชเปนแนวคำถาม- ตอบของราชทูตสยามที่จะเดนิ ทางไปเจริญสัมพันธไมตรีกบั ตา งประเทศ เมอ่ื สมเดจ็ พระรามาธบิ ดที ี่ ๑ ทรงสถาปนาพระราชอาณาจกั รขน้ึ แลว ไดท รงทำนบุ ำรงุ พระราช- อาณาเขตใหกวางขวางออกไป ดังท่ีปรากฏความในพระราชพงศาวดารฉบับตาง ๆ เม่ือเสด็จเสวยราชย วา เมื่อแรกสถาปนาพระนครน้ันหลังจากพิธีกลบบัตรสุมเพลิงแลว ขุดดินลงไปเพ่ือสรางพระราชวัง ได พระมหาสังขทักษิณาวัฏขอนหน่ึง จึงโปรดใหสรางพระที่น่ังองคตาง ๆ ข้ึนในบริเวณพระราชวังหลวง คอื พระท่นี ัง่ ไพฑรู ยมหาปราสาท พระทน่ี ง่ั ไพชยนตรม หาปราสาท และพระทีน่ ั่งไอสวรรยม หาปราสาท หลงั จากนน้ั ปรากฏความในจลุ ยทุ ธการวงศว า พญาประเทศราชทง้ั ๑๖ หวั เมอื งไดม าถวายบงั คม ไดแก มะละกา (ดินแดนแหลมมลายู) ชวา (ดินแดนลาวหลวงพระบาง) ตะนาวศรี นครศรีธรรมราช ทวาย เมาะตะมะ เมาะลำเลิง สงขลา จันทบูรณ พิษณุโลก สุโขทัย พิชัย สวรรคโลก พิจิตร กำแพงเพชร และนครสวรรค หลังจากน้ันปรากฏวามีสงครามกับเมืองกัมพูชา จึงโปรดใหพระเจา ลูกเธอพระราเมศวรซ่ึงไปครองเมืองลพบุรี ลงมาตั้งทัพยกออกไปถึงกรุงกัมพูชา แตทัพอยุธยาเกือบ เสียทีเพล่ียงพล้ำ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ โปรดใหขุนหลวงพะงั่วลงมาจากเมืองสุพรรณบุรี แลว กรีธาทัพไปชวยสมเด็จพระราเมศวร ทำใหทัพอยุธยาสามารถเอาชนะได และกวาดตอนเทครัวชาว กัมพชู ามายงั พระนครศรอี ยธุ ยา ในชวงตนรัชกาลนั้น นอกจากสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๑ จะทรงทำสงครามเพื่อขยายพระราช- อาณาเขตและสรางความเปนปกแผนใหแกอาณาจักรแลว ยังทรงตรากฎหมายตางๆข้ึนเพื่อรักษาความ สงบเรียบรอยภายในอีกหลายฉบับ คือพระอัยการลักษณะพยาน พระอัยการลักษณะอาญาหลวง พระอัยการลักษณะรับฟอง พระอัยการลักษณะลักพา พระอัยการลักษณะอาญาราษฎร พระอัยการ ลักษณะโจร พระอัยการลักษณะเบ็ดเสร็จ พระอัยการลักษณะผัวเมีย กฎหมายเหลาน้ีเปนท่ีมาของ กระบวนการยตุ ธิ รรมทส่ี รา งความสงบสขุ ใหแ กอาณาประชาราษฎรไดเ ปนอยางดี นอกจากน้ีในรัชกาลของพระองคยังมีงานวรรณคดีชิ้นสำคัญคือลิลิตโองการแชงน้ำ ซึ่งเปน วรรณคดสี มยั อยธุ ยาตอนตน ทบ่ี ง บอกความสบื เนอื่ งของวรรณคดใี นลมุ นำ้ ภาคกลางทผี่ สานกบั ความเชอ่ื ทองถ่ิน ลิลิตโองการแชงน้ำหรือโองการแชงน้ำเปนวรรณคดีสำหรับพระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒนสัจจา เพื่อสรางความชอบธรรมและการแสดงความจงรักภักดีตอองคพระมหากษัตริย ลักษณะการประพันธ ประกอบดวยโคลงหาและราย มีศัพทภาษาไทย บาลีสันสกฤต และเขมรปนอยู เน้ือหาเปนการสดุดี เทพ แชง ผทู ไี่ มจงรกั ภักดี และใหพ รผทู จ่ี งรกั ภักดี สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ ทรงสถาปนาพระอารามแหงแรกข้ึน ที่ปรากฏในพระราชพงศาวดาร คือวัดพุทไธศวรรย ซ่ึงมีพระปรางคเปนประธานหลักของวัด ตามความในพระราชพงศาวดารวา “ศักราชได ๗๑๕ ปมะเส็งเบญศก วันพฤหัสบดี เดือน ๔ ขึ้น ๑ ค่ำ เพลาเชา ๒ นาฬกา ๕ บาท ทรง