САЛОХ,ИДДИН ТОШКАНДИЙ ТЕМУРНОМА
TEMUPHOMA Амир Темур Курагон жангномаси ? и к-'■>о х < j п I р ■* A , W ; i ^ T i S © l * ••»’ ' S 5 i й i -.....••• ТОШКЕНТ «4 V JI II О M» 1991
Н аш рга тайёрловчи, сузбош и ва лугат муаллифи филология фанлари номзоди П О Ё Н Р А В Ш А Н О В МУХДРРИР Ч О Р И А В А 3 4903620101—29 © с. Тошкандий, 1991. Т ---------------- ---- — цуш — 91 360(04)91 I S B N 5-8250-0285-5
«ТЕМУРНОМА» Х.АКИДА СУЗ Мулло Салохиддин ион мулло Алоиддин, х ож а эш он ( Сало- щиддин Тошкандий) калам,ига м ансуб булган «Тем урном а» ноёб асарлардандир. Бу китоб Тошке,нтда, Ильин босмпхонасида 1S27 уижрийда, милодий хисоб билан 1908 йилда чоп этилган. Тош босма нашрларнинг ну с хала ри нщ оятд а нам булганлиги маълум. Ш унга царамай, бу асар сощ б л ари уни не-не укубатлар билан саклаб колганлар. Яцинларгача Гитлер, Наполеон билан тенглаштирилган, Чингизхонга циёс этилган ( Ч аковскийнинг «К,амал» ром ан а) Амир Темур хакидаги китобни ЗО-йиллардан омон сацлаб колиш узи буладиган иш эмас-ку,ахир?! «Темурнома»- нинг дарагини Калкама тогларидаги овуллирдан, ахъёнда эса, Ш ащрисабз ва Китоб фузалоларидан эшитиб цолардик. Иихоят, 1989 йилнинг охирида, аникроги, октябрь ойи бошларида Салохиддин Тошкандий нинг «Темурнома» сини цулга олишги м уяссар булдик. Мамнуният билан айтиш жоин буладипи, ашщшсабзлик зиёлилар, айникса, партия ва ш уро ходимлари китобнинг юзага, чикшиида жуда патта саъй харакат курсатдилар. Китоб н щ и яси фирца цумитнсининг биринчи котиби Абдурау м,он А ш уров, Ш ау ри саб з н о щ я с и ижроцумининг раи си Гузор Манатов, шу ноциядаги «Узкомпартия X X съезди» совхозининг директора Ж алил Р(/зиев,~К1ащ цадарё вплоят миданият бошцарма- си н и т б ош л и т Зиёдулла Вегимцуловларга осори атицаларни излаб топиш йулидаги. фидоийликлари учун сидцидилдан мин на г дорчилик изуор этамиз. « Темурнома»ни пуз цорачигидай асраган, уни фарзандларига комил ишонч билан колдириб кетган Ш а у р и - сабз нщиясининг Эски Чорш анба цишлоги фуцароси, мархум Каттахон эшон рущини хушн.удлик билан ёд этамиз. Асарни еру кукка ишонмай, авайлаб сацлаган, бугун эса авлодлар баураманд булсин деб, кенг феъллик билан уни бизга такдим этган муутарам Гуломхон Каттахон углига самимий ташаккуримизни баён этишдан бахтиёрмиз. Амир Темур тарихан жуда цалтис вазиятда сиёсат майдонига кирди. X I I I асрнинг биринчи чорагиди босиб олинган (У рт а Осиё салкам уч йил ичида, яъни 1219 — 1221 йилларда истило килинган эди), асоратга солинган М овароунн аур ва Х у р о со н , цолаверса, ру с, хуллас, мугул босцинчиларининг оёти етган щ м м а минтаца- ларда эзиш, талаш, хурлаш сиёсати давом этаётган эди. Моваро- уннахр Темучиннинг угилларидан бири Чигатойн-инг суюргол мулкига айлантирилган, царийб бир ярим асрдан буён унинг урут-аймоклари бу улканинг цонини зулукдек сурмоцда эди. М у тул босцинчиларининг ёвузлиги щ цида 'шундай бир нацл туцилган: Чингизхоннинг асосий рациби булган Ж амухадан бир киши сурабди: «К,уй подасини цуйхона эшигигача цувиб келаётган бурилардек бизнин-г одамларни цувиб келаётганлар ки.млар?». Ш унда Ж ам уха: «Булар Темучиннинг одам гушти бериб боцилган туртта ити; у, буларни тем,up кишанга солиб цуйган эди; булар нинг пешоналари мисдан, тшилари цайралган, тиллари бигиз сингари
уткир, юра алар и темирдан ясалган. Буларда цамчи урнига цайралган цилич бор. .Улар шудринг ичади, шамолда учади, жангларда одам гуштини ейди. Х,озир улар ш нж ирд ан бушатиб юборилган. уларнинг огзидан сулаклари о$м<щда. Улар июд, хурсанд. Б у тургга ит: Ж абба, Цубила, Ж алма ва Субутойдир», деб жавоб берган экан. У рта а ср муаррихларидан бири му гул лашкарини «цум.дан щ м куп» аеб таъриф цилган эди. «Занжирдап бушатилган», «цумдан %ам куп» булган одамхурларни тасаввур цилайлик. Iljy юришларнинг ш ощ д и булган ар аб тарихчиси Ибн ал-Асир ( 1J60— 1233) бу ф щ д а: «куну тунларда мисли курилмаган ва щамма ёцни, хусусан , мусулмоилар яратган бойликларни цамраб олган гоят катти бир фалокат булди. А гар баров щ м м а нарсага цодир Оллоу одамни яратгиидан буен дунё бундай нарсани курм аган, деса щ ц гапни аитган буларди. Д арщ циц ат, йилномаларда бунга ухишии ва унга тенг келадиган бундай зур фалокат булмаган. Уларда тасвирланган воцеалар ичида Иивуходоносорнинг иероилийлпрни калтаклаиш ва Цуддусни вайрон цилииш бобидаги цилммши энг дауиштлисидир. Би рок бу лаънатилар (мугуллар — II. Р .) вайрон цилган мммла- катлар олдида Цуддус ним,а булипти? Б у мамлакатлардаги :щр бир иищар Цуддусга икки баробар келади! Мугуллар цириб ташлаган одамларга цараганда иероилийлар ним,а булипти? А х и р , битта ш ащ рд а мугуллар калтаклаган ах;оли барча иероилийлардан куп булган. Улар хеч ким,ни аяш мади: аёлларни, эркакларни, гудакларни шафцатсиз дуппослашди, уомиладорларпинг цорнини ёриб, болаларини улдиришди», деб ёзган эди. Мугул босцинчилари дауишти шу тарица %ад-$удудсиз булган. Орадан а ср кечса х;ам, кишилар уларга царши бош кутаришга ботина олмаган. Бу уолни Чигатой улуси мисолида %ам куриш мум,кин. Чигатой улуси Или водийсидан то Х ора.ш га кадар чузилгап, улкан сарх;адлирга ёйилган эди. 1318 цилдан эътиборан бир цанча вацт бу улус пойтахти Ц арш и булиб турган эди. X IV аернинг 60-йилларига келиб, аввал Х уросонд а кучайган о.юдлик харакати М овароунш щ рда :щм, куртак ёза бюшлаганда келгинди цкмдорлар — мугуллар салтанатидан нутур кетаётганди. Бу з;,олни, хатто, мугул хонларининг исломга булган муносабати бобида щм, кузатиш мумкин. Цариш да 13 18 йилдан то 1326 йилгича %укм сурган Кепикхон ислом динини цабул цилмаган, мажусий эди. Х,окимият Тармаиш рин кулига утгач (1326}, у мусулмончилик ацидасини цаС^л цилади. Мугул хонларининг ислом динига киришини эътицод, юмшоц кунгиллик оцибати эди. деб булмайди албатта. Бу замонасозлик, сиёсий тангликдан чициш чораси эди, холос. А гар Тармаиш рин исломни цабул цилиб, «Алоуддин» — дин улуги унвонини олган булса, ундап кейин тахтга чиццан Бузан исломга киришга чек цуйган. Куринадики, бу масалада щ м уукмдорлар тоифаси ичида чуцур ихтилофлар %укм сурган. Чингизхон вафоти (1227) дан кейин щм, жуда иноц, босиб олинган мамлакатларни мувофицлик билан идора цилиб келаётган- унинг авлодлари X IV аернинг иккинчи чорагидан эътиборан бир-
бири билан ж щ ц а мушт була бошлайди. Х^окимаят учуй талаишш ав ж олди. Х,окимиятни Вузандан тортиб олган Цозонхои ибн Яса- вир углом яна •царорго'уни Царшига кучириб келди. Ц озонхон щ м у.шро тому тахт кураш ларига тоб беролмайди. Унинг кушпнда- си амир /\\озагон булди. Цозагон тахтги Дошмандчи углонни (у Угедей насабидан эди) чицаради. Куп утмай Дошмандчи углон щ м фитнанинг цурбони булади. Цозагон бу си ф ар М овароунн аур тахтига Баёнцулини хон кутаради. Амир Цозагон анча кучли цушинга эга эди. Унинг угли Абдуллощ щм. ващти-ващти билам ёмдош улкаларга юриш цилар, мулкини кенгийтиришга имтилар эди. Ж умладан, у 1353 йилда Хоразмни босцин цилади ва у ерда уз цукминм жорий этади. 1357 йилга келиб, иккинчи бир му гул ам.ири Цутлут Темур Вулдай. амир Цозагон ни ясоцца етказади. Отаси урнига тахтги чиццан амир Абдул.кц: саройида фисцу ф у ж у р зураяди. ЭнОи мугул уокимлари фицат тахт талашибгина цолмай, ишратпарастлик бобида щ м юзтубан кета бошлайдилир. Абдуллощ, м асалан, хоти ни билан нищий м ож ароларда айблаб, Баёнцулихонни. цатл этдиради. Мугул а слзодала ринин г жирканч щ ёт тарзи щкими-ят учу и булган тубан кураш ларга уйгун булиб кетгам эди. Мугул феодалларининг Цзаро низолари норозилигини купдан. буён ичига ютиб келаётган туркий ащлининг ну ф у зли вакиллирига таъсир цилмаслиги мумкии эмасди. Бунине устига, гарчи пинщ на булса-да. Х у росон билан ало ка урнатилган, сарбадорларнинг озодлик кураш и алан гаси. уларнинг зулм.ат огуишда цолиб келаётган вата ни га щ м учцун сачрата бошлаган эди. Туркий ахолининг етакчилари мугул тураларининг узаро туполонларида г с ц : у томонда. го% бу томонда туриб булса-да, аста-секин сиёсий курашларга арамш ш бошладилар. X V а ср м уаррихи Фосищ Аормад Хавофийнинг «Мужмал-и Фо- си.щй» асарида цайд этилиишча, 1358 йилда амир Абдуллощ ибн Цозагонга царши кураш бошлаган мугул амири Баён Сулдуз ёнида туркий ахолининг етакчиларидан бири амир Х,ожи В арл ос щ м булган. Бу, уиш. Кеш ( Ш а$ ри саб з) вилоятиминг щки.чи, Амир ■Темурнинг амакиси Х,ожи Барлосдир. Айрим тарихий манбаларда, хусусан , академик В. В. Бартольд ишларида щ м уиш пайтларда мугуллар билан барлос амирларинине муносабати маълум эмас деб кур саг илад и. Шунингдек, илмий асарл ар, дарсликларда X IV аср- нинг 50-йилларига келиб, Х уросон д а сарбадорл ар мугуллирдан. С абзавор ш ахрини тортиб олганликлари, узларининг му стащил давлатини вужудга келтирганликлари айтилади-ю, Ш ау ри саб з ва Цариш да туркий ащлининг хам айнаи шундай цилганликлари хацида лом-лим дейилмайди. Ф о с щ Хавофий келтирган далилдан маълум буладики, амир Х,ожи Б арл ос мугуллар га царши кураиш ш учун щулай имкони- ятларии цулдан. берм,агам. Унинг Баён Сулдуз билан биргалашиб цилган жангида Абдуллощ енгилиб, Мовароуннаурн-и ташлаб, Андираб томонга цочади ва шу ёцларда улади. М овароунн аур хокимияти Баён Сулдуз ва Х,ожи Б арл ос цулига утади. Афтидан,
Х,ожи Барлос худди шу йили — 1358 йилда Ш щ р и саб з ва Карши %окимиятиНи цулга киритган. Мугуллар уокимияти анча мустаукам булган Шарций Туркис- тонда 1348 йилда хонлик маснадига кутарилган Тццлут Темур Чиратой улусида юз бераётган воцеаларга бефарк, к,араб туролмай- ди. Айнищса, уни мауаллий ауоли — доимо итоатда булишга мацкум этилган хал к, вакилларининг цокимият ишларига аралаша- ётганлиги щаттик, ташвишга солиб цуяди. У 1359 йилда муста-, кцллик даъво цйлаётган барлосларнинг танобини тортиб щуйиш учун катта цршин билан йулга чицади. Кешни ён-верига цараб, цррца-писа идора цилиб турган Х,ожи-Барлос мугул хониниНг йул- й§лакай эрищиб келаётган галабалари хабаридан гангиб щолади. Чунки %еч кимдан нажот кутиб булмас, ён-атрофдаги мулкларнинг уаммаси мугуллар црлида, тинч пайтларда бир-бирининг гуштини ейишга тайёр турган нуёнлар цалтис дамларда бирлашиб уаракат цилиши тайин эди. Туцлур Темурнинг асосий зарбаси i/зига царатилганини, саноцли йигитлари катта цушинга бас кела олмаслигини амир Х,ожи Барл ос яхши биларди. Ш у боисдан у жангсиз Хуросонга цочиб цолиш йулини танлайди. Х,ожи Барлоснинг огир дамда элини ташлаб кетишга щарор берганини ацлли кишилар маъщлла- маган. Унинг обрйси мурулларга щ ри ш кайфиятда булган ёшлар дртасида нщ оятда катта эди. Ахир у нима булганда %ам узок, истибдоддан кейин %окимиятни мугуллардан биринчи бор цулга олган киши эди-да. Мдрулларга царши кайфиятдаги ватанпарвар йиёитлар Х,ожи Барлосга булган уурмат-эутиромизуридан уни юрт этакларига цадар кузатиб келадилар. Улар орасида Амир Темур %ам булган. Аммо у билан бирга кетишни ор биладилар. Х,ар уолда, Амударё буйидан орцага, Ш аурисабзга щайтганлар ёлгиз бир киши — Амир Темур эмасди. Бир н арса аницки, уларга энди Амир Темур бош брлиб долган эди. •' Темур ибн Турагай бауодур номи биринчи бор шу цалтис вазиятда тилга тушади. Унинг довюраклиги, шижоаткорлиги болаликдан маълум эди. Темурнинг уз амакисига булган хайрихоулигини тушуниш цийин эмас. Чунки Х,ожи Барл ос илоуий ( нурдан бино булган) деб царалган, метин деб уисобланган мугуллардан уз вилоятини тортиб олиб, уларга царши курашиш мумкинлигини амалда курсатди. З е р о Махмуд Торобийдан кейин бу рлкада ^еч ким бош катара олмаган эди. Хож и Барлос Хуросонга кетган, юрт эгасиз цолган пайтда Амир Темур, узини нима кутаётганини билмаса-да, %еч бир икки- ланмасдан Ш аурисабзда %окимиятни цулга олади. Болаликдан кураш, ов уадисини олган Амир Темур, акаде мик В. В. Бартольд айтганидек, валломатлик — жанговарлик рууида тарбияланган эди. Ориятни црлдан бериш унинг учун длим билан б арав ар эди. У кейинчалик уайратомуз шону шавкатга э-ришгач, %т'казган цурилтойларида мудом бир нащлнй такрорлар , экан. Эмишки, икки сайё%, бири араб, бири эрони, беуудуд саурода
адашиб цолиишбди. Эроци сувини ичиб тамомлабди. Арабнцнг кузачасида бир цултум оби %аёт цолибди. Офтоб тигида эрбни сулайиб, тамомила мадордан, цолибди. Улими муцаррар булибди. Сунгги кучини йигиб щамроуига дебди: «Сен арабсан, халцингни олижаноб, деб эшитганман. Агар шу рост буАса, сувингни менга бер, халцингнинг олижаноблигини курсат». А раб бир зум уйлаб цолибди-да, хуржундан кузачани чицариб, уни улим билан оли- ишётган шеригига узатиб: «Халцимнинг олижаноблиги олдида менинг улимим $еч парса эмас, мен бу удумга шак келтирмайман, мана сув, ичацол», дебди. / Амир Темур бу нацлни бежиз такрорламаган. Халцининг озодлиги кундаланг турган мащлда у Х,ожи Барлос сингари йул тута олмасди. Унда щмият нщ оят даражада кучли булган. Келинг, шу уринда Амир Темурни майдонга чицазган сиёсий ва тарихий вазият %ацида срз юритайлик. Тарихий асарларда Амир Темурнинг Шаурисабзда уокимиятни цандай йул билан сацлаб цолганлиги сабаблари номаълум деб кррсатилади. Тарихнинг цизиц бир тугуни шундаки, Моваро- уннащрда осойишталик царор . топиб, Туцлуг Темур цайтиб кетгандан сунг, орадан бир йил утар-утмас амир Х,ожи Барлос яна Шащрисабзга цайтиб келади. Ф о с щ Хавофий очицдан-очщ эътироф цилганидек, у яна щокимиятни бошцаришдан умидвор булиб келган эди. Амир Темур уз халцига хос жуиардлик курсатади: юзи шувит амакиси Х,ожи Барлосни дарвозадан киритмаслик урнига, Кеш щукуматини унга беради. Амир Темур айрим илмий манбаларда 1360 йил тахтга чиццан, деб курсатилади. X V асрга оид тарихий асарларда бундай таъкидларга дуч келиш ма%ол. Тарихий китобларда Амир Темурнинг Мовароуннаур тахтини расман цулга олиш йили сифатида 1370 йил цайд этилад'и ва бу музаффарият Балхда юз берганлиги айтилади. Х,ацицатда амир Х,усайн ибн Мусаллабни енгиб, цули баланд келган Амир Темур жами акобирлар, цршин бошлщлари томонидан Мовароуннлщр уукмдори деб тан олинган эди. Бинобарин, Амир Темур уозирга цадар айтиб келинганидек, йигирма турт-йигирма беш ёшида эмас, уттиз турт-уттиз беш ёшида тахтга чицишга эришган. Амир Темур ибн Турагай Мухаммад баходур щжрий 736 сич- цон йилида, шаъбон ойининг 25 кунида (1336 йил, 8 апрель) Ш щ рисабздан ун уч чациримча келадиган Х у ж а Илгор цишлогида тугилади. Унинг отаси амир Турагай баходур давлатманд киши булиб, Баёщ улихон салтанатида катт-а мавце тутган. Амир Темурнинг онаси Тегуна хотун (Тегина Бегим Мощ) булган. Ф о с щ Хавофий Амир Соуибцироннинг шажарасиМи шундай курсатади: Амир Темур курагон ибн амир Турагай ибн Барцал ибн Илангири Ижил ибн Ц ораж ор нуён ибн Суцу Сижон ибн Иримхи ибн Цожулай нуён ибн Тумашйхон ибн Бойсунгур хон ибн Цайдухон ибн Дутам ибн Маннон ибн Бука ибн Буданжир ибн Алан Тава хотун. Булах манбаларда айрим исмларда озгина фарц булмаса (масалан; Иримхи — Иримчи, Цорачор сингари), ишжара
айнан шун-дай такрорланади. Ш о у ш р , султонлар ш ажарасини олисдан бошлши. Одам Атаги олиб бориб тацаш доллара Ш арц тарихнавислари учун удум булганлигипи унутмаслик лозим. Бу щ лни, щ тто, X V I асрда яш аган Абдуллахон, авлоди мисолида щ м куриш мумкин. А м ир Темурнинг ш аж арасини битгин тарихнавис .уни Чингиз билан бир сулолага т ащ б цуяётир. Чунки Алан Тава ёки Алан К,уви «Ш араф н ом аи ш ощ й » ( « Абдуллином,а») асарида цайд этилганидек, Темучиннинг улуг момоси. У пурдан щмила пайдо цилиб, фирзандлар курган. Зуваласига илощйлик хами рту- рушидан цршилган бундай ш аж аранииг щцицатга цанчалик тугри • келишини бу урин да б щ с цилишга щ ти ёж йуц. Пурдан щмила пайдо булмаслиги щ ц булганидек, Алан Цуванинг суюц оёц булганлиги щм, эхтимолдан, унчалик узоц булмаса керак. М ущ м и шундаки, Чингизхоннинг ш аж араси щщидаги асли цозиги буш булган аф сон ага Амир Темурнинг уруг-аймогини щм. келтириб боглаш ацлга тугри келмайди. Амир Темур юртларни, щ кимиятларни мугуллирдан тозалаган булса щм., улар да.ушати таъсиридан онгни тозалашга батамом, муваффиц булмаган курина- ди. 1219 йилдан то 1370 йилгача давом. этган мугул истибдоди онгни щ м . цопни щ м куп асрларга етадиган даражада защ рл аган эди. Ш у боисдан ксйинги диврларда ё.шлган тарихий. асирлирда щм, ЧингизийларНи илоуийлашгириш, щтто, уларни исломлаштириш каби уринишларга дуч келамиз. Уиш, Алан Цуванинг утовига туйнукдан кириб келган нур ар аб сифитли киши деб талцин цилинишини бундан бошца цандай изоулаш мумкин?! Бироц А мир Темурнинг болалик йиллари, усмирлик даври, аницроц айтганда, 1360 йилгача булган щёти манбаларда зикр этилмайди. Бундай уолат кейинчалик турли тавсифларнинг руёбга чицишига туртки берган булса аж аб эмас. Утмиш Туркистонда салтанатлар тарихи битилганда А мир Темурга ал ощ д а эутиром курсатилган. Унинг йултусарлиги, цароцчилик цилгани. саводсиз, ж о щ л эканлиги фацат бизнинг замонимизга келиб « каш ф этилди». Амир Темур девонида утириб, туркигуй шоирларнинг шеърларини туплатиб, «М анзумоти туркий» м аж м уасини туздирганида, узи- нинг ёшлиги билан ботлиц воцеа-щдисаларни «одамлар бу ишларга ишонмайди», деб атайлаб киритдирмаган. экан. Бунга а ф су с цилмаслик мумкин эмас. Алишер Навоий «М аж ол ис ун н аф ои с'» тазкирасида дусти Шайхим, Сухайлийни таъриф цилиб келиб, бундан ортиц ма.цтасам узимни улуглагандек буломан, деб дусти щцидаги сузни м ухтасар цилган эди. А мир Темурнинг шу ишидан камтарлик буйи куринмайдими? Еки А м ир Темурнинг Гиёсиддин Али Яздийнинг «Китоби рузномаи, газовоти Х}индус,тон» а сари хусусида тутган йулини эсга олайлик. Далиллардан кура мацтовларга гула булган бу асарн и А мир Темур пучга чицарган эди. Х уш , энди Амир Темурнинг ёшлигида цилган, «одамлар ишонмайдиган ишлари» нималардан иборат булган, шу вацтга цадар бу щ цда х ар ким узича каромат цилиб келди. Ш арафиддин
Али Яздийнинг машщур «Заф арн ом а» сида щам Сощибцироннинг бу умр фасли цаламга олинмаган. Тарихга адолит кузи билан царайдиган олим В. В. Бартольд щам 'охирида « Темур щам худди Чингизхон каби фаолиятини ца р о к чиликдан бошлаган», деган хулосага келган эди. Б у ерда ортикча тафсилотбозликдан цочиб, бир нарсани айтиш уринли буладики, Салощиддин Тошкандийнипг цулингиздаги мазкур «Темурно.ма»си ана шу саволга биринчи марта очщ-ойдин жавоб беради. Албатта, «Темурномм» илмий манба ёинки тарихий асар эмас. «Темурнома» энг аввало — бадиий асар. Бадиий а са р булганда щам бир неча форсий манбалар асосида ( щайси манбалар асосида эканлигини аницлаш — бу келажакнинг и и ш !) битилган, дейиш мумкин. Ш у боис асарн и таржима, дейиш бир ёifлама булиб чицади. Чунки у мутлацо эркин, ижодий ёзилгап. I l l у билан бирга воцеа-щодисаларни далиллашда тарихий манбаларга м урож аат этилган уринлар куп. Б у щол асард а бошдан-оёц давом этади. Ана шуларга асосланиб, «Темурном а»ни бир неча тарихий-бадиий китоблар умумлаштирилган янги а с а р дейиш тугри булади. Х,али щуйироцда бу масалага яна цайтамиз. Б и з юцорида Амир Темур ш ах си щацида суз юритиб, уни йултусарликда, цароцчиликда, жощилликда айбловчи олимлар, адиблар, арбоблар билан м ун озара цилдик. Х рзирга цидар бу олимлару арбобларнинг фикрлари аниц мисоллар билан ди- лилланган эмас. Салощиддин Тошкандийнинг «Т ем урном а»си бу даъволарни инкор этиш учун атайлаб ёзилгандек. Ващоланки, китоб бундан р о с а саксон икки йил .муцаддам, Октябрь ищ илобидан т уц щ з йил олдин наш р этилган. «Темурномм» куп жищатдан. айницса, цамрави эътибори билан «Бобурном а»га, «К,иссас-ул- анбиё»га анча яцин туради. «Бобурном а» учун щам тарихийлик, щам бадиийлик нечогли хос булса, унда щам шу фазилат буртиб туради. «К,иссас-ул-анбиё»да пайгамбарлик ва оддий инсонлик нечогли цу шили б, уйгунлашибталцин этилган булса, « Темурнома» - да щам шу щолни курам.из. « Темур тузу к л ари », «Б у х ор о ёхуд М овароуннащр тари- хи» (Г . В ам бери ), Гиёсиддин Али Я здийнинг юкорида номи зикр этилган асарининг ру с тилида. Шарафиддин- Али Яздийнинг «Заф арн ом а»си н ин г форсий тилда наш р этилиши ( « Ф а н » , 1972), Иброщим Муминов рисоласи А м ир Темурни билиш йулидаги дастлабки цадамлар булди. Айницса, Фосищ Хавофийнинг «Муж- мал-и Фосищий» асарининг р у с тилида, булса-да, чоп этилганлиги А мир Темурни билиш, таниш йулидаги муваффациятдир. «Мужма- л-и Фосищий» на бадиий, на тарихий асар, унинг ж ан рин и хроника ёки жангнома деб белгилаш тугрирок булади. М уаллиф щар бир йил воцеа-щодисаларини щеч бир шарщсиз кунма-кун, о ими-ой, йилма- йил ёзиб борган. Уцувчида тугри тасаввур. щосил килиш учун Фосищ Хавофий нинг «Мужм,али»дан Амир Темур йилномасинипг асосий урипла- рини айнам хелтиришпи лозим топдик, токи китобхоннинг узи воцеаларга щакам булсин, узи бир хулосага келсин.
ФОСИХ, ХАВОФИЙ. «МУЖМАЛ-И ФОСИХИЙ». АМИР ТЕМУР ЙИЛНОМАСИ: 1335— 1336 Ш ИЛ. Амир Соуибцирон Амир Темурнинг шаъ- боннинг йигирма бешида тугилиши. 1357— 1358 Ш ИЛ. А.мир Абдуллощ. ибн амир Ц озагон томонидан Баёнцулихоннинг цатл зтилиши. 1358— 1359 Ш ИЛ. Баён Сулдуз ва амир Х,ожи Барлоснинг амир Абдуллоу ибн амир Цозагонга ууж ум цилиши. Абдуллоунинг А ндараб томонга. кочиши ва улими. М о вар оу нна,урни Баён Сулдуз ва амир X,ржи Барлосларнинг эгаллаши. 1359— 1360 ШИЛ. М о вар оунш щ рга жатта. (му гул) подшохи. Чигатой уругидан булган Туцлуг Темурхон ибн У гул х у ж а ибн Дувахоннинг келиши. Бу хабарни эшитиб амир Х,ожи Барлоснинг Туцлуг Темур билан учрашмасдан, Мовароуннащрни тарк этиши ва Х уросон га йул олиши. 1360 -1361 ШИЛ. Туцлуг Темурхон фармонига биноан Кеш уукуматининг Амир Темурга утиши. Туцлуг Темурнинг Моваро- уннаурдан уз пойтахтига цайтиши. Амир Х,ожи Барлоснинг уз мамлакатини бош цариш учун М овароуннаурга цайтиб келиши. Амир Турагай М ущ ммад Амир Сощ бщ ирон Амир Темурнинг отаси вафот этиши. 1361 1362 ШИЛ. Амир С ощ б ц и рон Амир Темурнинг Хизир Ясурий сарига ам ир Х,усайн ибн амир М усаллаб ибн амир Коза гонга Баён Сулдуз билан буладиган кураш ида ёрдам бериш учун келиши. Баён Сулдузнинг цочиши. 1362— 1363 Й И Л . Амир С ощ б ц и рон А мир Темур амир Х,усайн ибн Мусаллаб билан Сейистон юриш ига отланиши. Амир Соуибци- роннинг цули ей уцидан яраланиш и. Тузалиб, татин амир Х,усайнга цушилиши. сунгра иккаласининг М о вар оуннахр га цайтиши. Амир Х}усайннинг Амир Темур билан иттифоц булиб жатта цушини билан жанг цилиши. Самарцанд ва Кешнинг цулга киритилиши. 1365 - 1366 Ш ИЛ. Ж атта цушини билан Х,усайннинг маищур Л ой жанги. А м ир С ощ б ц и рон А м ир Темурнинг бу жангда катта ж асорат курсатиши, бироц, амир Х,усайн лашкарининг бушанглиги туфайли жатта цушинининг галаба цозбниши. А м ир Темур Х,усайнни цанча цуввйтламасин, унинг лоцайдлиги. Ш у сабабга кура Амир Сощ бкироннинг унга нисбатан гина, хек сацлаганлиги. Иккаласи уртасида иифоцнинг пайдо булиши. 1366 — 1367 ЙЩЛ. Бад ахш он подшоуининг амир Х,усай т а душманлик кайфиятида булиши. Амир Х,усайн билан Амир Соуибцирон Амир Темурнинг яраш и ш и ва уларнинг Бадахш рнга биргаликда ю риш цилиши. Амир С оуибцироннинг ам ир Х,усайндан
олдинроц Бадахш онни забт этиши ва уларнинг биргаликда цайтиши. 1368— 1369 Й И Л . Амир Сохибцирон Амир Темур билан амир Хусайн, ибн Мусаллаб уртасида низо чициши. 1369 — 1370 Й И Л . Амир Сохибцирон Амир Темурнинг амир Х^усайн ибн Мусаллаб ибн амир Цозагонга царш и чицииш. Балхда Амир Сохибцирон томонидан ам ир Х,усайннинг улдирилииш. Амир Сохибцироннинг тахтга чициши. 1370- 1371 Й И Л . Амир Сохибцирон жатталар билан жанг цилишга отланади. Амир Сохибцироннинг жатта устига иккинчи цатла цушин тортиши. Кепак Темурнинг цочиши ва Амир Темурнинг Самарцандга цайтиши. Зинда Чашмнинг фитнада айбланиб %ибсга олинииш. Амир Сохибциронга царш и уюшти- рилган бу фитнада амир М усо, Абу И схоц Х и зи р Ясурий ва шайх Абул Лайс Самарцандийлар цатнашганлиги. Зинда Ч аш м %оким булган Шибиртон хукумлтининг Баён Темур ибн амир Оцбугага берилиши. 1371 — 1372 Й И Л . Амир Сохибцироннинг Х оразм га отланиши. Х оразм ёнида Х,усайн Суфи, билан булган жанг. Х,усайн Суфининг цочиши. Хоразмнинг цамал цилинииш. Хусайн Суфининг вафот этиши (1372 йил 5 ян в арь ), Юсуф) Суфининг Х оразм ш охи булиши. Кайхусрав Хатлонийнинг Х,усайн Суфи билан воситачилцк цилгани учун цатл этилишм. 1372— 1373 Й И Л . Амир Сохибцироннинг Хоразм,га иккинчи цатла юриш цилиши. У Ю су ф Суф и ахдни бузганидан газабга келган эди. Ю су ф Суфи битим, йулини излаб, кечирим сураш и ва Амир Сохибцироннинг ярим йулда изига цайтиб кетиши. 1373— 1374 Й И Л . Малика Хонзоданинг Хоразмдан олиб кслиниши ва унинг амирзода. Мухаммад Ж ахонги р ибн Амир Темур курагонга ац.д цилиниши. Амир Сохибцироннинг Конигилда ми сли курилмлган катта туй цилишга амр этиши. 1374 —1375 Й И Л . Амир Сохибцирон Амир Темурнинг жатта томонга учинчи бор юриш цилиши. Амир Сохибцироннинг Дилиюд огога уйланииш. 1375 —1376 Й И Л . Амир Сохибцироннинг жатта сарига туртинчи .марта цушин тортиши ва йулдан цайтиши. Куп ут.иай унинг мугуллар устига бешинчи марта отланиши. Амирзода Ж ахонгир баходурнинг улими. Тухтамишхоннинг У русхондин юз угириб, А мир Сохибцирон, хузурига панох иста,б келииш. Б у пайтда Амир Темур жатталар билан булган жан.гдан цайтганлиги. Амир Сохибцирон Тухтамишхонга У т рор ва Сабранни инъом цилиб, илтифот курсатиши. Амирзода Ж ахонгирнинг угли Мухаммад Султоннинг тугилиши.
1376— 1877 Й И Л . Амир Соуибцирон Амир Темур фармонига кури Тухтамишхон нинг Дашги Кипчоц уокимиятини цулга олииш. 1377 — 1378 Й И Л . Ш оу р у у бауодурхоннинг ун туртинчи раби ас соний, пайшинба кунида (1377 йил 20 август) тугилиши. Амир Соуибцирон-нинг аслзодалар зотидан булган Туман огога уйлани- ши. Амир Темур курагоннинг З а н ж и р Си рада цишлаши. 1378— 1379 Й И Л . Амир С ощ бц и рон н и н г Хораямга туртинчи бор цijшин тортииш. Xopa-iM ёнида Ю су ф С уф и билан жанг цилиши, Суфининг цочиши ва ичкарида. мустаукамланиши. 1379— 1380 Й И Л . Амир Соуибцирон Хоразм, цамалидан цайтганида Юсуф) Суфининг вафот топииш. Хоразм,нинг фату этилиши. Кешда Оцсаройнинг цурилиши. Кеш цургонини вужудга келтириш. 1380 — 1381 Й И Л . Амирзода Амиронш оунинг куп киишлик цушин билан Х уросон га отланииш. Амир Соуибцирон-нинг Эронн-и фату этиш учун келиши. Мууаммад ибн малик Муъзиддин Куртнинг С арахсд аи Ам,ир Соуибцирон уузурига келиши. Унинг из.шт-обруга ноил этилиши. А мир Соуибцироннинг К,усуйяга келиши. Паулавон Мауди К,усуйянинг Амир хулурига келиши ва сийланииш. А м ир С оуибцироннинг улуг шайх ул ислом,, Мавлоно Зайниддин Абу Б ак р ат-Тайободий билан учрашуви. Шайхнинг Х,ирот ауолисин-и таламаслик, цирмаслик уацидаги илтимосига Амирнинг аллацачон шу царорга келганлиги уацидаги жавоби. 1381 — 1382 Й И Л . Х,иротнинг А мир Соуибцирон томонидан фату этилиши. Худош од Жуйин ауолисининг Х,ожи Барл ос хуни учун цатлга уукм цилиниши. 1382— 1383 Й И Л . Ниш опурнинг олиниши. Малик f иёсиддин Курт хонадонининг Самарцандга кучирилиши. Ф ан ок ат ммвзиъ- идаги Ш оу ру у и я шаурининг тикланиши. Б у ш ауар Ч ингиз.хон уукм сурган йилларда вайронага айланган эди. U layap тикланиб, Амир Соуибцирон фармонига кура угли Ш оу р у у ном,и билан аталади. 1383— 1384 Й И Л . А мир Соуибцирон нинг жатта га К,амариддин- ни Mays этиш учун цушин юборииш . К^амариддинни излаб тополмаслик ва цайтиш. Амир Соуибцироннин-г М озандаронга юриши. Амир Соуибцироннинг Сейистонни фату этиши, .малик К,утбиддинни уибсга солиш. Малика Дилдош ого вафоти. 1384— 1385 Й И Л . Амир Темурнинг Астрободга юриши. LI1е розда Ш оу U1у.шоумин г вафот этиаш. Ироцда булиш, Райда цишлаш. Б ауорга келиб Султонияга цадамжо цилиш. Сариц Одйлнинг Ш о у Ш уж оъдан элчи булиб келиши. унга уурмат курсатилиши.
1386 Й И Л . Амир С ощ бц ироннинг Табризга келиши, моли омон. пешкаш этилииш. Гурж и стон щукмдори Буцротнинг аси р цилини- ши, унинг ислом динини цабул этиши. Амир шайх И б р о щ м Дарбандийга эщтиром курсатилиши. Рилон маликларининг Амирни кутиб олиши. 1387 Й И Л . Амир С ощ бц ироннинг К,оработ цишловидан Гуржистон сарига жунаш и. Тухтамишнинг тузкурлик цилгани ва итоатдан чиццани хабарининг келиши. Амирзода Амиронию хни11г Тухтамишхон билан жанг цилиши, Тухтамишнинг цочиши. Амир Темурнинг Кукча Тенгизга отланиши, Самарцанддан Сарой Мулк хонимнинг Шощрущ султон билан Халил Султонни олиб келиши. Олатогда Ц ор а М ущ м м ад кишилари билан жанг. Ш ерозн и олиш. 1388 Й И Л . А мир С ощ бцироннинг Ф орсд ан цайтиши. Бешинчи марта. Хоразмга юриш. Абул Фату — Амир Сощ бцирон, куёвининг цочиши ва охир-оцибатда катл этилииш. А м ир Темурнинг Хоразмга келиши, Тухтамишхон цушинининг цочиши. Хоразмни вайрон этиш. Дашти Ципчоцца, Тухтамишхон билан жанг цилиш учун отланиш. Жангдан сунг Тухтамишнинг цочиши, Айди Берди бахшининг аси р тушиши ва кечирилиши. 1388— 1389 Й И Л . Тухтамишхон билан булган жангдан сунг Самарцандга цайтиш. Куп утмай яна Тухтамишхон устига юриш . Туцмоц цушинининг .чаще этилииш. Тухтамишнинг енгилиб цочиши. Султонбахт бегим — А мир Темурнинг цизи билан амир Сулаймоншощ бащодирнинг туйи. . 1389— 1390 Й И Л . Рай атрофидаги Оцйар деган жойда Цурултой утцазиш. Амирзода Умаршайхнинг Севинч Цутлуг огога уйлани- ши. А мир С ощибцирон нимг Дашти Ципчоццсс юриш и. Унинг касалланиши. Амир Темурнинг тузалиши. 1390— 1391 Й И Л . Амир Темур буйруги билан ам ир Мусицанинг вайрон этилган Х оразм н и обод цилишга киришуви. М усицанинг бу ишни уддалаши. Бащорда Амир Темурнинг Тошкентдан Дашти Ципчоцца, Тухтамишхон устига отланиши. Тухтамишнинг енгили- ши, патта улжа билан цайтиш. Амирзода Амиршощнинг Х уросон г а жунаши. 1391 — 1392 Й И Л . Амир Темурнинг Тошкентдан Самарцандга келиши. Унинг Табаристонга юриш цилиши. 1392— 1393 Й И Л . Шощрущнинг Самарцанддан Ш асф ан га чацирилуви. Ш ерознинг иккинчи цатла ф а щ этилиши. Амир Темурнинг Багдодда цишлови. Султон Ащмаднинг цочиши. 1393— 1394 Й И Л . Мущаммад Таратай Улугбек курагоннинг тугилиши. Багдад ёнидаги Хармату цалъаси учун булган жангда ам ирзода У.маршайхнинг щалок булгани щацидаги хабарнинг келиши.
1394— 1395 Й И Л . Тухтамишхон билан жанг цилиш у чун Дашти Ципчоцца цушин тортиш. Дашти Ципчоцнинг, Черкас, Уруснинг катта цисми фатх этилиши. 1395 — 1396 Й И Л . А м ир Темурнинг Сарой ва Х,ожи Тархондан цайтиши. М ардин уукмдори Исонинг щ б сд ан озод цилиниши ва Мардинни идора цилишни унга топшириш. 1396 — 1397 Й И Л . Самарцандда Боги Ш ам ол цасрининг цурилиши. М алика Хонзоданинг Озарбайжондан келиши ва эри Амироншоудан шикоят цилиши. Коцигилда Боги Дилкушо цасри ва богининг барпо этилиши. 1397— 1398 Й И Л . Амир Темурнинг Х и зи р хожанинг цизи Туцал хонимга уйланиши муносабати билан Конигилда байрам. Султон Мущммадни Мутулистон чегарасига жунатиш. Астрободдан Шоэррухнинг Кешга, отаси билан учрашувга келиши. 1398— 1399 Й И Л . Амир Сохибцироннинг Х,индистонга цушин тортиши. Деули ёнида султон М ахмуд ва Маллу хон билан булган жанг. Уларнинг Дехлидан чекиниши. Х,индистондан цайтиш. 1399 йилнинг 10 майида Самарцандда М асжиди жомеънинг Х,индистондан келтирилган бойликлар х ис°бига цурдирилиши. Х^иротда Боги Ш а х р цасрининг цурилиши. 1399— 1400 Й И Л . Амир Сохибцироннинг Озарбайжон сарига юриш цилиши. Гуржистонни фатх этиш, гуржилар цулида асир булиб ётган. мусулмонларни озод цилиш. 1400— 1401 Й И Л . А мир Сохибцироннинг Ш ом ни забт этиш учун цушин тортиши, Сивасга келиш ва уни эгаллаш. М ардинга келиш, Цора Усмонга эхтиром курсатиш. 1401 — 1402 Й И Л . Цоработда цишлаш. Д орулфатх цасрининг тугалланиши. А м ир Темурнинг Ру.мга отланиши. Тартум, Кем,ах, ХаруЦ, Цайсария, Ангурия, Ц ораш ахар цалъаларини олиш. Елдирим Боязид билан жанг. Елдирим Боязиднинг Султон Махмудхон томонидан асирга олиниши. 1402— 1403 Й И Л . 1403 йил 9 мартда, Рум подшохи, х ибсда. булган Елдирим Боязиднинг вафот этиши. 1403 йил 13 мартда Султон Мухаммаднинг вафот этиши. 1403— 1404 Й И Л . Гуржистоннинг Картин цалъаси олиниши ва унинг Б урон подшохга топШирилиши. Арманистон ва Гурж истонга юриш. А сир тушган мусулмонларни цутцазиш. Байлацан шахри- нинг цурилиши, Б арл ос нахрининг цазилиши. Ш е р о з хУкмдори, халцца зулм утказган Цутбиддинни жазолаш . Ш ерозга м ахсус кишилар юбориб, Цутбиддин етказган зарарни тиклаш, халцца офият беришни ташкил этишни топшириш. 1404 — 1405 Й И Л . А мир Темурнинг Озарбайжондан цайтатуриб, Н иш опурга тушиши. Уни Ш о х р у х нинг кутиб олиши. 1404 йилнинг
19 июлида Амир Сощибцироннинг Рум ва Ш ом юришидан цайтиб, Самарцандга келиши. Шащзодаларнинг уйланиши муносабати билан Конигилда туй тантаналари. Масжиди жомеъ цурилишини бориб куриш. Цурилишда ортицча сарфга йул цуйган меъморларни жазолаш. 1404 йилнинг 27 ноябрида Хитой сафарига отланиш. Амирнинг Утрорга яцин Оцсулот деган ерга тушиши, бу жойда 28 кун яшаши. Шайх Нуриддин ва амир /IIощ Маликдан ва амир Х ож а Юсуфдан бошца жами цушин бошлицларини цишлаш учун Тошкентга жунатиши. 1404 йилнинг 25 декабрида Утрорга жунаш ва 1405 йилнинг 9 январида шащарга келиш. Бу ерда цирц кун сог-саломат туриш, нард ва шахмат уйнаш билан машгул булиш- Амир Сощбцироннинг касалланиши ва 1405 йилнинг 18 февра- лида вафот этиши. Фосищ Хавофий тилга олган тарихнинг бу саналарида бемисл щаёт, курашларда, суронларда кечган умр мужассам. Амир Темурнинг уз душманларига нисбатан тутган сиёсатини бир ёцлама бащолаш нотугри. У хоинликни кечирмаган, халцца зулм цилувчи щукмдорларни аёвсиз жазолаган. Ш у билан бирга тинчлик, омонлик истаган юрт эгаларини щар томонлама цуллаб-цувватла- ган, уларни сийлаган. 1370 йилдан то 1404 йилга цадар царийб 30 марта цушин тортган Амир Темурнинг щамма вацт цули баланд келди. Фосищ Хавофий асаридаги цисца сатрлар ортида минг- минглаб тацдирлар туради. Масалан, Нишопур учун булган жангни эсга олайлик. Тарихчи олим бу щацда бир огиз суз айтган, холос. «Темурнома» муаллифи эса Нишопурни цулга киритиш Амир Темур учун цанчалик машаццатли булганлигини, щатто узининг щалокат ёцасига келиб цолганлигини ишончли чизгилар орцали тасвир этади. Авлодлар йиллар, асрлар утган сари уз юртига озодлик бахшида этган, Урта Осиёда цудратли марказлашган давлатни царор топдирган, биргина номининг узи жащоннинг купгина щукмдорла- рини зирциратган Амир Темурга кизициш билан цараганлар. Унинг щацида цанчадан-цанча ривоятлар туцилган, асарлар битилган. Замонанинг зайли билан осори атицаларнинг фацатгина Амир Темурни мазах циладиган нуцталаригина танлаб олинган. Амир Темурнинг щаёти, сиёсий ва жанговар фаолияти щацида щикоя цилувчи китоблар «унутилган». Шулардар бири Мулло Салощиддин эшон ибн Мулло Алоиддин хожа эшон цаламига мансуб «Темурнома» ( «Жангномаи Амир Темур курагон») асаридир. Бу щацда .муаллифнинг узи шундай дейди: «Тарихнинг бир минг уч юз йигирма еттисида (1908 йил), товук, йилида Тошканд мамлакатлик ащцарулабад Мулло Салощиддин хожа ибн Мулло Алоиддин хожа эшон айтурким, бу « Темурнома»- ни бир неча цардошларни илтимоси бирла туркий тилида тартиб бермоцга кущиш цилдик». Мулло Салощиддин узоц вацтлар давомида номаълум муаллиф булиб келди. Унинг цаламига мансуб асарни мутахассислар билмаган дея олмаймиз. Турли сабабларга кура билиб-билмасликка олиш бу хилдаги асарларга булган муносабатнинг бир йули эди.
E ly боисдан асар ва унинг муаллифи щ цида шу вацтга цадар бирон бир манбада фикр юритилмади. Х,олбуки, муаллиф X I X асрнинг охирларида вояга'етган, Тошкентда яишб, ижод цилган эди. Бу вацтда Тошкентнинг асосий маданий м ар ка з булиб цолганлигини таъкидлаш ортицча. А ф суски, Салохиддин Тошкандий уацида етарлича маълумотлар мавжуд эмас. Унинг щцида « Темурнома» орцалигина ф икр юритиш имкони бор. « Тему'рном.а >>нинг бадиий савиясига цараб бауо бериладиган булса, муаллифнинг уз даври- нинг пеищадам зиёлиси, теран билим с о щ б и булганлини цайд этиш лозим булади. Салохиддин Х ож ан и н г диний илмлар бобида етуклиги асари д ан яццол кузга ташланйб туради. Унинг яхшигина шоир эканлигини щ м таъкидлаш жоиз. Цайд этилганидек, «Темурнома» уч йуналишдаги асарл арнинг, охир-оцибатда, бадиий м аж м уаси сифатида майдонга келган. Китобни яратиш да энг аввало тарихий асарлардан ( «Китов ул а х б о р » , «Т ари хи Табарий», «З а ф а р н о м а » сингари) , бадиий асарлардан ( « И ск ан д арн ом а», А. Хотифий асари ва б.,) ва диний асарлардан (масалан, «Або Муслим», «Цисасул анбиё» каби) ижодий фойдаланцлган. Муаллифнинг X I V — X X асрларда вужудга келган тарихий-бадиий китоблар билан танишлиги щ м сезилиб туради. «Темурнома» н щ оясида Салохиддин Х ож а: «ф ак и р муаллиф щ зр а т А м ир Темур pay.чатуллох а л а щ а достонларини куб муътабар нусхалардан неча меунат ва машац- цатлар чекиб, форсий тилидан турк тилига таржима цилдим. И л о щ , щ м м ага маубуб ва м аргуб цилгил он и», дейди. «Куб муътабар нусхалар» (албатта, форсий тилдаги) назмий асарл ар булганлигини муаллиф иишра цилаётир, бироц уларнинг цайси ш оирлар ёки адиблар цаламига м ансуб эканлигини айтши цийин. Салохиддин Х о ж а куп уринларда А. Хотифий номини, унинг Амир Темур хщ идаги асари ни эсга олади. Аммо айнан Хотифийдан таржима цилди, дейишга хали асосл ар етарли эмас. Я н а бир уринда муаллиф «эмди бу богни атрок алфозин гулларидин тартиб бергилким, турклар куруб, шод булсун. Илохи, бу бот атрок аро абадул-абад обод улсун», дейди. Чам аси, муаллиф форсий «Тем урном а»ларга туркий ж авоб айтишни зиммага олган курина- ди. Чунки, асард а берилган 1030 м исра шеърнинг асосий щ ем и Салохиддин Тошкандий цаламига мансубга ухшайди. Бундай дейишга маълум, асосл ар бор. М уаллиф кимдан шеър келтирмоцчи булса, албатта ш оир номини тилга олади. М асалан, Камол Хужандий, Шайх Саъдий, Саййид Ахмад, Имом Х,офизиддин Бухорий, Х у ж а Абдулла Хотифий, Ш арофиддин Яздий, Х о ж а Исматулло Бухорий шеърлари турли муносабатлар билан келти- рилган. Амир Темур, унинг утиллари М ирзо Ш ох ру х , Амиронш ох, Ш о х Ш у ж оъ , Шайх ул аълам ва бошца тарихий шахсларнинг номидан келтирилган шеърлар, ш убхасиз, Салохиддин Тошкандий- нинг уз ижоди. А са р мана шу жихати билан хам «Б обурн ом а»н и эсга туширади. Салохиддин Тошкандийнинг билим доираси, цамрови жуда кенг эканлигини эътироф этиш керак. Салохиддин Тошкандий тарихни мукаммал билади. Халцимиз
щаётининг энг нозик, энг цалтис, энг м ураккаб даври булган X I V — X V асрл арни шу давр учун бош мавцени, уйнаган шахе щаёти мисолида ёритиш, табиийки, осон иш эмас. Бунинг устига Мовароуннащрда щукм сурган мугул хонлари образларини ишлаш щам муаллифдан катта куч, улкан билим талаб цилиши тайин эди. Биз, хусусан , «Темурнома»нинг айнан бир асард ан таржима цилинган деган фикрни сира ёцлай олмаймиз. Гарчанд, м у- аллифнинг узи уни форсий тилдан таржима цилганлигини айтаётган булса-да, бунда у узига цадар Амир Темур щацида форсий тилда ёзилган асарлардан бащраманд булганлигини, баъзи тарихий воцеаларни, шеърий парчаларни улардан олганлигини кузда тутаётган булса, аж аб эмас. А са р шу щолида таржима эмас, аслиятдир. Салощиддин Тошкандий «Тем урном а»ни «бир неча цардош лар- ни илтимоси бирла туркий тилида тартиб бермоцца. кушиш цилганлигини» таъкидмйди. Буни цуйидаги миераларда янада очицроц ифода этиб, ёзади: Н азм ила булсун дедимким илтимос этганлара, Ц оф и я, вазн ила тартиб айласак бу дафтара. Назмнинг цадрига етмас дащр ащли, дедилар, К ош ки назм ила булса щар китоб ултй сарара. Куринадики, муаллиф «Темурнома»ни дастлаб бошдан-оёц шеърий йулда яратмоцчи булган. Ч ам аси , дустларининг истап- хощиши билан асарн и насрий узанга бурган. Назмий асарл арни тушуниш мураккаблиги, эщтимол, шу йулни тацозо цилгандир. «Темурнома»нинг асл бадиий а с а р эканлигини далолат этадиган яна бир жищат мана бу сатрларда щам очиц-ойдин куриниб туради дейиш мумкин: Жащд айла бу достона хома, Турки тилда айтиб «Темурнома». Боглаб белинг, эй бу дам, цалам, сан, Цутцор мени мещнату аламдан. Салощиддин Х о ж а мугул щукмдорларининг кам маълум булган, аммо асл циёфасини очиб берадиган жищатларини топиб, цаламга олади. М асалан, «Т ари х етти юз йигирмада (1320) К,озонхонким, Малик шощ машщурдур, Б у х о р о тахтига ултургон эрди... Ц озонхон андог золим эрдики, щар кишини талаб цилса, аввал хотун ва болаларига васият цилиб, андин кейин Ц озонхонни олдига борур эрди», дейилади бир уринда. «Тем урном а»да икки йуналиш чизити мувозий давом этади. Б ул ар бири — тадриж, бири — таназзул чизити. Тадриж — бола- кай Темурнинг щаётини тавсифласа, таназзул — мугул щукмдорла рининг ж ирканч турмушини тасвирлайди. А сарда яна бир,ислом ва унинг вакиллари щацида. щикоя циладигап узан борки, у щамиша бир меъёрда оцади. Айтиш уринлики, ислом Мовароуннащрда мугуллар истибдоди цутурган йилларда щам путурдан кетмаган,
аксинна, cueсатга, босщинчилар феъл-атворига таъсир утказиб турган. Ющорида мугул феодалларининг ислом динига киришини айтиб. утдик. « Темурнома»да ан а шу жмщ тлар анча мукаммал талцин этилган. Б у амир Турагай Мущммаднинг Б у х о р о Садр аш шариъатининг щизи Тегина Бегим, М оуга уйланииш, Баёнцулининг хон кутарилиши, Дашти Ципчоцнинг исломни цабул цилиши, хуллас, бирон бир воцеа йущщи, унда дин вакиллари иштирок этмаса. Б у исломнинг мавцеин-и ош ириб курсатиш эмасми, деган андешалар тугилиши мумкин. Й уц, аслида щётда шундай булган. М асалан, тарихий манбалар Х,иротнин.г ф а щ этилишини шайх Тайободийга ботлайди. А м ир Темур хуж ум олдидан Шайхнинг Мададига ум,ид боглаб, унинг хузурига келади. У рта а ср мусулмон Шарщида бундан бошцача булиши .чум,кин щ м .эмасди. Мугуллар чамаси, бу щ цицатга уз салтанатларининг сунгида ишонч %осил этгин, шу сабабли, му су лмонликни цабул цилганлар. « Темурнома» анъанавий щмддан бошланиди. Сунгра Моваро- уннаурда %укм сурган сулолалар тилга олинади. Асосий цисм — достонлар (муаллиф бобларни шундай атайди) сони 47 та. Моваро- уншщрда хукм сурган ш оулар щ ц ида йул-йулакай суз юритилгач, «Эмди келдук достони А мир Сохибциронга, яъни Амир Темур кура гон И скандари сонийга» деб илк боб бошланади. Бу цисм,да А мир Темурнинг ш аж араси берилади. Б у ш аж ара Ф о с щ Хавофий- дагидан фарцли улароц, охир-оцибатда Алан Цува хотунга олиб бориб тащалмайди: Амир Темур ибн а.чир Турагай баходур ибн Барцул баходур ибн Илонгиз баходур ибн Инжил баходур ибн Ц о р а ж о р нуён ибн амир Сугичин. ибн Бердицухон .ибн Ири.ичи Залосхон ибн Цожувли. баходур ибн Тарбонхон. Бу боб щолган цирц олти фасл учун режавий йуналишга эга. Салохиддин Тошкандий «Темурно.м,а»ни битар экан. узи тасвирламоцчи булган шахсга бемисл хурмат билан ёндошади. Бу бежи.з эмасди, .муаллиф А мир Темурнинг халци олдидаги хизматини босцинчи хонларни «Самарцанддин и хрож цилишда» деб тушунади. Ана шу гоя кейинги достонларда Амир Сохибци роннинг уттиз-уттиз беш йиллик кураш и орцали бадиий жонлинти- рилади. «Аввалги достон: хазрат Амир Темур Сохибщиронни оналари- дин тугулмощларини баёни»да Б у х о р о Садр аш ш ариш тининг цизи Тегина Бегим М ох билан ша-щшсабзлик амирзода Турагай Мухаммад никохи, бу ишда уламолар, ислом, пешволарининг бош- цош булиши х икоя цилинади. Цадим замонлардан Б у х о р о ва Ш ахри сабзд а яш овчи туркий ахоли цуда-анда: булиб келган. Турагай М ухаммад билан, Тегина Бегим Мо-щинг топишуви х«м, одатдаги ацдлардан бири булиб цолиши мумкин эди. Бирощ, бу никохдан кейинчалик ж ахонни титратган угил тугилди. Шайх ул аълам Сайфуддин шундай булишини олдиндан билган. Амир Темур тугилмасдан бурун унга «Сохибцирон» лацабини хам У берган. Диний хиромит билан боглищ талщинни тушу ниш мумкин, албатта, Лекин шу бобда яна бир .уащищат урин олганки, бунга жиддий ахамият бермаслик мумкин эмас. Тегина Бегим М ох амир Турагай
Мууаммадга ни коз; цилингач, ам ируннос Цозагон ( мугул) орага суцилади. Достонда Тегина Бегим Мох;га талабгор булган амир Цозагон тацдири Шайх ул- аъламнинг аралаш уви билан осонгина уал цилинган деб курсатилади. Х уш ф ау м уцувчи мугуллар билан туркий ауолининг низолари фа катгин,а сиёсий кураш доирасида чекланиб цолмай, У рта Осиё халци учун нщ оятда муцаддас булган оилавий масалаларга уам бориб тацала бошлаганлигини сезади. Амир Цозагон билан Турагай Мууаммад — цайнота ва куёв. Амир Цозагоннинг цизи Йуцун Бегим Турагайнинг биринчи хотини. Амир Цозагоннинг Тегина Бегим Мох;,га илиниши цалб ам ри эмас, балки мугул амирлари билан уисоблашилмай, бу иш амалга оишрилганлиги учун, унинг иззат-нафсига тегади. Й уцун Бегим уам уз навбатида Тегина М оуга цулидан келган барча ёмонликни цилади. Тегина Бегим М ох бошига тушган, аф сон ага ухш аб кетадиган жирканч ишлар кундош аёлнинг килмиишгина эмас, отасининг учи деб ёнган ц асоскор фарзанднинг ёвуз ниятидир. Бинобарин, X IV асрга келиб уукмдор мугуллар билан тобеъ ауоли ( шунда уам уар икки томоннинг аслзодалари) уртасида яцинла- шув — цуда -аяда чил ик , исломга кириш расмият учунгина булган. Унгай келган у ар бир ишда миллий адоват буй курсатиб турган. Йуцун Бегим амир Турагайнинг Кошгарга уарб иши билан кетганидан фойдаланиб, Тегина Бегим М о щ и улдириш пайига тушади. Бунга сабаб, унинг тушида Тегина Бегим Моудан тугилажак угил соуибцирон булиши, куннинг кузини, ернинг юзини олиши аён булади. Тегина Бегим М оуга отаси номидан цалбаки хат цилдириб, уни Б ухорога жунатади. Амир Цозагондан цолган цули Мойдунга Тегина Бегим М о щ и йулда улдириш топширитини беради. Цорнида олти ойлик хомиласи булган Тегина Бегим Мох; улмай цолади. Унинг угли амир Чокуга царашли элда (ам ир Чоку амир Туратайга цариндош, Ц арш и уокими булган. Б аё щ ул и томонидан бу ишдан бушатилган), З а н ж и р С ара мавзиъда тугилади. З ан ж и р С ар а ( баъзи манбаларда Зан ж и р Сарой) урни аницланган эмас. Акад. В. В. Бартольд Занж ир Саройнинг Ц арш идан икки кунлик йулда эканлигини айтади. Тахмин цилиш мумкинки, Б у хорога, касал ётган отасини куриш учун (Й уцун Бегим шу уийлани уйлаб топган эди) йулга чиццан Тегина Бегим М оу цайси йулни танлаиш- мумкин эди? Б у уринда тахминлар бор. Ш ау ри саб з — Б у х о р о йули Ц арш и орцали уам, шунингдек, Миёнкол орцали уам утган. UJа ур пса бзликлир купинча иккинчи йулни танлаганлар. Зан ж и р С ар а урни щ м Кат- тацургон — Чироцчи (Умакай) оралигида булган, деб уйлаш мумкин. Буни, албатта, изчил тадциц йули билан аницлаш тарихшунослари.щиз бурчи. Амир Темурнинг Хуж-а Илгор циш- логида тугилганлиги расмий тан олинган. Б у, ш убуаси з, унинг ота авлоди яш аб келган жой. Салоуиддин Х о ж а З ан ж и р С ара уацидаги ривоятни нимага асосланиб келтирган, айтиш цийин. Амир С оуибцироннинг тугилиши билан боглиц аф сон а ва ривоятларда цанчалик уацикат бор, бунга ж авоб бериш учун вакт талаб цилинади. Ленин бир нар сани ишонч билан айтиш керакки, Ш арц
тарихнавислигида, бадиий ижодиётида набилар, пайгамбарлар, султонлар у ёцда турсун, туцима шоуЛар образи яратилганда ёки улар щацида гап борганда, албатта, уларнинг тацдири азалдан белгилаб цуйилганлиги, илощй цудрат ёрлацаганлиги тавсиф этилади. Б у анъанани «Тем урном а» щ м четлаб утмаган. Темур — отасининг ёлгиз угли. Ота-угил ун икки йилдан сунг топишадилар. Ш у уринда отасининг исми Тарагайми ёинки Туратй ми, бир м улощ за цилсак. «Темурнома»да «г» щ р ф и билан «р» щ р ф и оралигида «вов» щ р ф и келади. Демак, Турагай деб уцилади. Одатда узбекларда баъзи оилаларда ёлгиз бола куриш солув булади. Бундай хонадонларда болаларга Темур, Пулат, Чуён, Тощболта ва боищ а исмлар улаштирилиб цуйилаверади. Баёнцули амир Т уратй дан «яна боища углинг борми?» — деб сурайди. Амир унга «йуг}» деб жавоб. беради. Амир Туратайнинг узи щам ёлгиз утил эмас.микан? Турагай — турацол, яшайцол маъносида эмасми- кан? М асалан, Тухтамиш, Тухтасин сингари исмлар щ м аслида шу мантицдан келиб ч щ и б цуйилади-ку?! Салощ ддин Х о ж а , «Шащри- сабзни щ з и р щ м ( X I X а с р охирлари X X аср бош лари) Туратаийя» деб атайдилар, дейди. Б ун и инкор цилиб булмайди, Китоб, Ш ау ри саб з, Чироцчига я кин тоглик маъво щ зи рд а щ м Тарагай, Таратай цишлоти деб юритилади. Зан ж и р С ар а цудути (С ал о щ ддин х о ж а бу цишлоцда цудуц цовгасига зан ж и р богланганлиги учун шу ном берилган дейди) шу жойда булмаганмикан? Акад. В. В . Бартольд буни Зан ж и р Сарой деб таъкидлайди. Сувлоц жойларда бинолар булиши эутимолдан холи эмас. Хуллас, муш ощ да цилишга урин бор. Темурнинг пешонасига сощ бц и рон л и к битилган эди. Буни етти ицлим .мунажжимлари щ м олдиндан харомат циладилар. Икки сайёранинг — З у щ л билан Муштарийнинг яцинлашуви даврида (Олло% таоло шу соатда оламни яратган экан) тугилган угил сщ и бц и рон булар экан. Ю лдузлар щ ракатидаги бу щ лат щ р саккиз юз йилда такрорланар экан. Шундай пеш онаси ёрцираган зотлар Амир Темурга цадар иккита утган экан. Булар — Искандар Зулцарнайн ва Мухаммад пайтамбар. А мир Темур М ущ ммад пай тмбардан сунг саккиз юз йил утиб, учинчи сощ б ц и рон булиб тугилган экан. Тугри, айрим тарихий асарл ард а, масалан, «Абдулланома» ( «Ш арафном аи шщий» ) асарида Х,афиз Таниш Бухорий бу м ундарижага Абдулла хон. номини щ м киритади. «Шо%но.ма»даги аксар шоулар болаликда азоб-уцубатларни, айницса, бир неча бор улим хавфини бошдан кечирадилар. Б ул аж ак соуибцирон эса тугилмасдан бурунроц етти ицлим султонлари томонидан улимга щ к м этилади. Етти ицлимдан Б у хорога элчи келиб, Баёнцулихон ижозати билан яцин орада тугилган болаларни курикдан, утказадилар. Мацсад — ж ащ н н и олувчи (Б у х ор ог а элчи жунатган етти мамлакат щ цицатан щ м кейинчалик Амир Темур томонидан олинади) чацалоц Темурни топиш ва улдириш эди. Лекин булар ниятига эришолмайди. А ф сонал ар, ривоятлар асосида ёзилган бу боб жуда цизицарли, айни вацтда шионтирарли йурщда ёзилган. Айрим са щ ф а л а р д а
афсонавийлик босим булса, к у т а н а уринларда уацицат ypynt уам гуркираб кукариб туради. Темур болаликдан кучли, ж урабош и булиб усади. Х,али ам ир Ч оку нинг уйида эканлигида З а н ж и р С ар а цу-дугидан цирк цул сув тортадиган цовтани ёлгиз узи тортади, одамлар га сув улашади. К асс об им,нг зил-замбил цанорасини бир бармоги билан отиб юборади. Б уни у уз теигцурлари билан бауслашиб цилади. Болалар А бо Муслим кучли эканлигини китобдан уциб билганмиз дейишади. Темур уз кучини намойиш цилишда А бо Муслимни йулда цолдиради. У цудуцдан цирц мартаба сув тортиб, чарчаб ухлаб ётганида бир илон куксига чициб, кулча булиб ётади. Ш у дацицада отаси уни излаб келиб, шу цудуц ёнида тухтаган эди. Одамлар ёрда.м беришдан ож из, салгина цалтис уаракат булса, илон, болани нобуд цилиши мумкин. Одамлар саросимада турганида Темур уйтониб цолиб, цурц.иасдан, пайт пойлаб илоннинг бошини тишлаб узиб ташлайди. Майли, буларда озми-купми муболата булсин дейлик. Темур болалигида етти йил цутир булиб, сира цашинмаган экан. Бунинг учун тем,up ирода керак булган, албатта. Мол боцувчи болаларда бу хасталик учраб турган. Бобдан бобга утган. сари а с а р мураккаблашиб, кейинчалик тацдири у ёки бу даражада Амир Темур билан туцнашадиган, учраишдиган кишилар пуз унгимиздан утаверади. Ш улардан бири Баёнцулихоннинг угли Бароцхонд ир. БароЦ хон Темурнинг акси. У тажовуз цилишга, зулмга уста. «Темурнома» X I V асрдаги сарбадорлик уаракатини четлаб утиши мумкин эмасди. Б у масала асард а бошцачароц йусинда берилади. Б и р томондан пайгамбарлик даъво цилувчи Н оси р Хисрав ( бу номнинг шоир Н оси р Хисравга дахли йуц) сингари кишиларнинг уокимият учун кураш и талцин этилса, иккинчи томондан оц кийимлилар — сарбадорл ар уаракати тасвир мавзуи цилиб олинади. Бунда тайри табиийлик йуц: уша йилларда мугулларга царши курашнинг шакллари уам курашувчи- ларнинг гуруу ва тоифалари уам куп булган. Чам аси, бу кураш ларга сиёсий р у у бериш учун муаллифда м ауорат етишмай- ди, уатто, сарбадорлик уаракати тасвири уам изчил ва ёрцин эмас. Н оси р Х и срав исломда узгариш ясаш га интилувчи шахе сифатида тор мацеад доирасида цолдирилади. У халцни брцадан эргаштириш учун узини пайгамбар деб эълон цилади. Б и р вацтлар М уцанна уам арабларга царш и кураш да шу йулни танлаган эди. «Б у х о р о тарихиода муаллиф уни шу цилмиши учун р о с а цоралаган эди. Н оси р Х и срав уацицатда шу йулни тутганми-йуцми бундан цатъий н азар, айтиш мумкинки, ислом сиёсий курашдан четда турмаган. Ш у жиуатдан Шайх Ш аме Кулол уацида фикр юритиш лозим булади. Темур болалигидан бу шайхга ихлос цуйган. Х,аётининг энг огир дацицаларида унга м урож аат цилган, маслауат олган. Б и з «Темурномл»даги илоуий цудрат билан ботлиц сауифалардаги пардани аста кутариб, асл моуиятга боцайлик. Шайх Ш ам е Кулол ёш Темурни мугулларга царши кураш рууида тарбияламадими- кин? Амир Темур улуг мавцега эга булганида уам уни асло ёдидан чицармаган-ку?! А сард а талцин этилган яна бир шайх самар-
цандлик Буруониддин С охи б щ д оя т щ м кураш майдонига тушган Амир Темурга рауномалик цилади. Унинг олдига тушиб, мухо- лифлар билан гоявий жангга киришади. Ватанпарвар дин арбоблари кураш бошида турганлигини асар муаллифи щ миш а щ м очиц тасвирламайди. Шундай булса-да, бу рущ бутун аса р мазмунидан англашилиб, буртиб куриниб туради. Темур щ ёт цозонида ж уда эрга цайнай бошлайди. Отаси амир Турагайн-инг эътицоди суст кетган доллар булади. Аммо ёш Темур метин иродали, айтганидан сира цайтмайдиган йигит. Маглубият аламлари, тазйиц щ м уни йулдан цайтара олмайди. Аксинча отасини щ м м ухолифларга буйин эгмасликка даъват этади. А сарда гира-шира булса-да, усмир Темурнинг кураш йулида гоз; Ц арш ига, гоу Самарцандга цатнаб турганлиги, щй рихоулар излаганлиги берилади. Афтидан ота-боланинг муносабати бузилишига' щ м аслида Темурнинг тутган йули сабаб булса керак. Чунки амир Турагай «куб тани, бой киши эрди. Х,ар иж нос моллари бор эрди». У , углини щлокатли йулдан цайтармоцчи. м ухолифлар билан тил топмоцчи, щ тто, улар то.монига утмоцчи булади. Ота-боланинг арази сиёсий келишмовчиликка эмас, маиший масалага олиб келиб ботланади. Ю ц орида айтилганидек, С алощ д дин Х о ж а вокеаларга сиёсий нуцтаи назардан б а щ беришда баланд нуцтага кутарила олмаган. Амир Турагай бир купи утлига куп цуй бериб,\" Самарканд бозорига жунатади. У, «цуйларни щ ммасини минг олтунга сотиб, пулларини белига боглаб, бозорларни сайр цилиб ю ру р эрди, бир ерда цаландар маърака цилиб сузлаюр. Цулида цогоз, шеър ёзилгон». Одамларни йигиб, шеър уциб. .маърака цилган ш оир Камол Хужандий эди. Унинг цулидаги рубоийни Темур минг Тангага —■цуйлар пулига сотиб олади. Уйга бир парча цогоз билан цайтган утлига ам ир Турагай «сени бир банги ф и риб бериб, алдаб кетибдур. У гул булсанг тузук бул, булмаса йул», деб куп дашном беради. Камол Хужандий рубоийсининг мазмуни яхшиликка даъватдан иборат: зулм билан дунёда ном цолдириб булмайди, Ж амш ид, Сулаймон, И скандарлар утиб кетди, навбат сенга щ м етиши тайин, яхшилик цил. Ш еърдаги щ к м ат н и англаган. Темур отасининг «булмаса йул» деган гапидан аччиц цилиб, Б у х орога чициб кетади. Энди унинг саргузаштлари мугул хонларининг ц ароргощ д а давом этади. Б ухорога келган Темур биринчи кунданоц адолатсизликни уз бошида синаб куради. Бароцхоннинг мужиби ичиб, бозорда туполон цилади, унинг дастидан. одамлар зир титрайди. Темурнинг сунгги умиди — цулидаги лаълни щ м тортиб олиб кетади. Бобо порадуз образи тоят ибратли. Б у ц щ над уз чолнинг хон олдида обруси катта. У адолат тимсоли, адолат олдида нуёнлар щ и , цози, мингбоши, юзбошилар, щтто подшо щ м цурциб-цалтираб туради. Баёнцулихон Б об о порадузга ихлос цуйган, унинг гапини тинглар эди. Аммо Баёнцулининг арзандаси Б ароц хон ва унинг щмтовоцла- ри кунглига келган номаъкулчиликдан цайтмайдилар. Темур лаълни олдириб (бегона ш ащ рд а яш аш ининг узи булмайди),
саройнинг бижгиган мууитини яциндан билиш имконига эга буладп. Ш у б щ он ад а Б аёщ ул и ни н г кенжа цизи ( хоннинг туцциз цизи бор эди) Сарой Мулх Хоним билан танишади. Сарой Мулк Хоним — Биби Хоним « Темурнома»да Баёщ ул ихон н ин г цизи сифатида берилади. Тарихий манбалар унинг Ц арш и да у у км сурган амир Цозонхоннинг цизи брлганлигини, 1341 йилда Царш ида тутилганлигини далолат этади. Бадиий асарл арда кузатилганидек, Салохиддин Х о ж а щ м тарихий далилларга эркин ёндошади. М асалан. Улжой Туркон (Камол ой) Хонимни Х оразм ш ощ нинг цизи деб тацдим этади. Биламизки, у Х,усайн ибн Мусаллабнинг синглиси. Бундай мисолларни яна келтириш мумкин. Баёнцулихон улгандан сунг, тахтга унинг угли Б ароц хон чицади. Бароцхоннинг золимлигини Темур синаган эди. Тахтга чиццанининг учинчи куни у отасининг донишманд вазири Си рож Цамарийни цатлга буюради. Ун иккинчи ростонга келиб яна бир узан очилади. Б у бобда шайх Саййид Отанинг Цалмоц юртларида олиб борган таргиботла- ри нацлидир. Саййид Ота — ш оир Саййид Аумад эмасми деган фикр кунгилдан кечади. Маълумки, насл-насаби ж и щ тд ан Саййид Аумад Темурийларга яцин туради. У уз замонасининг йирик шоири булган, « Таашшуцнома» асарининг муаллифи. А сарда шоир Саййид Ащмаднинг шоирлик салоуиятидан кура дини ислом йулидаги кураш и купроц ёритилади. Саййид Отани ш оир Саййид Аумад билан айнан бир киши дейиш тугри булмас. X I V — X V асрларда ислом динини тартиб этиш, уни У рта Осиё буйлаб кенг ёйиш щ рак ат и кучли булган. Саййид Ота исломнинг ана шундай фидоий тартиботчилари вакили сифатида талцин этилган. Мугул хонларининг узбошимчалиги борган сари щддидан ошади. Амир Темур Царшида булганида буни яна уз бошида синаб куради. Оцтемурхон зурлик билан унинг севимли хотини Сарой Мулк Хонимни тортиб олади. Сарой Мулк Хоним цанна бедодлик булмасин эрига содиц цолади. Хонимчани (асард а у шундай аталади) цутцазишда царшилик жумард циморбоз Иноц Циморий ёрдамини аямайди. Оддий суфининг угли булган чапани, мард Иноц умрининг охирига цадар Амир Темур ёнидан бир цадам жилмайди. Амир Темур Иноц ёрдамида Оцтемурни улдиради. Б у унинг мугуллардан шахсий уч олиши эди. Шахсий адоват аста- секин ижтимоий мазмун касб эта боради. Чунки Б у хород а у минглаб билимли кишиларнинг аёвсиз цурбон булганлигини уз кузи билан куради. Туцтемур отасининг норасмий хотини булган канизакни олмоцчи булади. Ислом рущнийлари бу аулоц доирасида эмаслигини айтадилар. Х^алиги фохииш канизак истаги билан муллолар цатлц ом этилади. Б у цаттолликни асард а Саййид Ота «алар цони билан бог кукартм иш сан», деб лаънатлайди. Ун учинчи достондаги бир ибратли, нацл шундаки, Царш ига ак аси Оцтемурхон улгандан сунг %оким булган Цизил Темур хун олиш учун тиш цайрайди. У Оцтемурнинг цотилини топиш учун Ц арш и халцини циличдап утказа бошлайди. Муаллиф А м ир Темур
сиёсий фаолияти бошланган даврнинг бошдан-оёц синов йиллари булганлигини шу воцеа тасвирида жонли курсата олган. Царшида донишманд Шайх Ум ар деган киши яшайди. Унинг илми Ж аъ ф ард ан хабари бор. 1\\асд цилса, Оцтемурхонни ким улдирган- лигини айтиб бера олади. Лекин Шайх У м ар соткинлик йулини рад этади. Унинг угли отасига. элига хоинлик цилади. сещр илми китобини утирлаб, Цизил I емурга олиб бориб беради. Яна бир аёл щам Амир Темурнинг раш к эвазига Оцтемурни улдирганлигини айтиб беради. Б у билан «Тем урном а» муаллифи халц ичида щамиятсиз, рудапо сотцинлар булганлигини таъкидлам,оцчи булган. Амир Темур Оцтемур хуни учун Ц арш и халци цатли ом цилинаётганлигини эшитиб, Цизил Темур урдасига мардонавор кириб келади ва дейди: « — Эй Цизил Темур, отангни цотили мен — Турагай бащодур угли булурман, бу фацирларда ниманг бор?!». Яна бир эътиборга молик мисол. Амир Темур Балхда эканлигида содир булган воцеа шундай. «Б и р кун А мир саройдан чицуб, урамаларда ю рур эрди, бир киши, соцоли мош биринч каби бултон, нола бирла йиглаб борур, айтадурки, эй яратган тангрим, бизларни бу кофир золимдан йироц цилгил. А мир анинг елкасидин ушлаб курди, танудиким, отаси цулидин бир замонда муни озод цилгон эрди»: Амир Темур цуллакдан озод цилгани чолнинг утли- ни щам жонини гаровга цуйиб булса-да озод цилади. Амир Темур улгайгани сари щамфикрлари сони ортиб боради. Бунга у узининг ацл-идроки, мардлиги, шижоати, цурцмаслиги билан эришади. Ун туццизинчи бобда Сейистонда булган воцеалар тасвир этилади. Б ароц хон неча бор номардлик цилади, аммо Темур барибир уни цуллаб-цувватлайверади. Чунки Б ароц х он бу улка- лардаги мугулларни цувиб чицаришда восита мавцеини уйнаши керак эди. 111унинг учун щам А м ир Темур унинг нодонликларига, бемаврид щукмларига тишини тишига цуйиб чидайди. Цушин бошлицлари бир сафар Амир Темурни Бароцхон урнига хон кутариш талабини щам цуядилар. Амир Темур рад этади. Амир Темурнинг щарбий ишдаги билогонлиги ацл билан жасурликнинг уйгунлигида куринади. У щеч ким буйнига олмаган ишларга цул уради: ж о су с булиб, м ухолифлар урдасига боради, цуишнлар ичига киради. Узини гунг, карга солади. Пухта тадбирлар ана шундай цалтис йуллар билан пииштилади. Амир Темур маълум нуфузга эга булгач, Туцтемурхонга царши кураш тадорикини куради. Йигирма туртинчи достонда жатта сипощининг тор-мор этилиши ёрцин тасвир этилади. Ш у жангда цурцоцлик цилган Бароц хон ни А м ир Темурнинг угли Жащонгир М ирзо цутказади. Асарда тасвир мниш ича, Бароцхон Сарой Мулк Хонимнинг акаси, бинобарш. •/. гуМ ирзонинг тогаси. Мирзо Жащонгир тотасини улим чангалидан. цутцарганида, орадан вацт кечиб, ана шу тогаси узининг цотили булишини хаёлига щам келтирмаган эди. Б ари би р, Сейистон жангидан кейин Бароц- хоннинг обруси тушиб кетади, унинг гапи утмайдиган булиб цолади. Х,атто, у Амир Темурни щам цатлга буюрган пайтлари
булган. Б у уукмни и ж ро этадиган киши булмайди. Хул оса шулки, 60-йилларнинг охирларига келиб, Амир Темур мавцеи б е н щ о я даражада ош иб кетган эди. Б у эса унинг тез орада уокимиятни расмий равиш да цулга олишига имкон беради. Амир Темур уттиз турт-уттиз беш ёшида жами амир ва беклар томонидан Моваро- уннаур уукмдори деб тан олинади. Х,амма унга хизмат цилишга цасамёд цилади. Асардаги цуйидаги с а т р м р н и уаяж онланм асдан уциб булмайди: «Тамоми мулки М овароунниур, Тошканд ва Х уж ан д ва Х,уцанд ва М аргинон ва Андижон ва К ош еар ва Туркистон жатта зулмидан омон топтилар». Амир Темур халцца бемаврид солиц солишларга цатъиян царши булган. Унинг узи кейинчалик халцини неча бор солицдан озод цилган. Х,али Б ароц хон куч устида эканлигида «элдин солуц олурмиз, деди. Соуибцирон манъ цилдилар, бу йил барча эллар цашшоцдурлар, элни тархон цилурмиз, деди». Б ароц х он кунмайди. Амир Темурнинг узи элга тушган солицни тулаб юборади, уатто, хотинининг тилла-кумуш зийнатларини уам цушуб топширади. Бароц хон синглисининг зийнатларини таниса уам, цайгариб бермай, хазинага олдиради. Йигирма олтинчи достонда А мир Темурнинг икки угли цисмати уикоя цилинади. Йиллар кечиб, мирзолар улгайган эди. М и рзо Ж ауон гир билан м ирзо Умаршайх самарцандлик Х у ж а Абдулла- нинг дилбар цизи, оцила Сокина Бонуга. бирваракайига кунгил берадилар. Ака-ука низоси ёмон туе олади. М и рзо Жащонгир ишц йулида цулини цонга буяйди. Сокина Б он у нохосдан улдирилади. Тазабланган Амир Темур уни зиндонга солади. М ирзо Ж щ он ги р цочиб Балхга, тотаси Б ароц х он ёнига кетади. Уни бу ерда уам аж ал кутаётган эди. Б ароц х он ж иянини уийла билан чавоцлатиб улдиради. Салоуиддин ТОшкандий кимки' жиноятга цул урса, у ж азоси з цолмаслиги керак, дейди: «ровий айтурким, Б ароц хон била М и рзо Ж ауон ги р тура иккови беодоблицидин икки ойга етмайин уалок булдилар». Х,а, чакки босилган цадам уалокат билан якун топиши жуда тиниц чизилган. Кейинги достонларда А мир Темурнинг У рта Осиёни мугуллар- дан тозалаши, Дашти Ципчоц, ру с мулклари, Урал сари цилинган юриш лар, Э рон ва И роцца, Туркияга цушин тортишлар уз навбаги билан талцин мавзуи цилиб олинади. Хинди стон ю риш и ва у билан боглиц саргузаш тлар цизицарли баён этилади. А сарнинг марказида Тухтамиш билан булган туцнашувлар асосий уринни ишгол цилади. Вацтида Амир Темур уузурига паноу излаб келиб, сийлов ва рагбатга ноил булган Тухтамиш охир-оцибатда курнамаклик цилади. Тухтамиш билан булган м ож арол ар илдизини асар муаллифи иищий мезонда талцин этади. М и рзо А м иронш оу Тухтамишнинг гузал хотини Севин Бекани ёцтириб цолади. Ацд цилингач, А м иронш оу бу уусн маликасининг Тухтамиш хотини эканлигики билиб, цаттиц пушаймонлик уис цилади ва юртига цайтади. Тухтамиш Севин Бекани унинг изидан Самарцандга жунатади. А м иронш оу унга яцинлашмайди. Фалакпинг гардиши
билан Тухтамиш Самирцчндга келиб, Оцсарой цурилишида мещнат килади. А мир Темур уни таниб, алоуида тамхурлик курсатади, Севин Бека билан улар яна топишадилар. Амир Темур Тухта- мишни Дашти Ципчоцца валий цилиб тайинлайди. Ш у орада Амир Темурнинг беш йиллик, етти йиллик ва уч йиллик саф арл ари юз беради. Амир Темурнинг Самарцандда йуцлигидан фойдаланган Тухгамиш унинг мулкларини бирин-кетин босцин цила. бошлайди, А мир Темурнинг хотини Сарой Мулк Хонимга куз ола цилиш д араж асига умдар боради. Гарч и бу бузуц кирдикор амалга ошмаган булсада, кейинчалик Сарой Мулк Хоним билан Амир Темур муносибатларида маълум узгаришлар юз беришига олиб келади, Пуни тарихий асарл ар %ам далолат этади. Тухтамиш Б у хорони цирц кун цамал цилади. Амир Чоку у билан олти ой кураш ади. Б у иилда Сарой Мулк Хоним тадбири иш беради. Тухтамиш орцага цайтади. Бирок у катти улжа ва куп асирл ар билан цайтади. Тухтамишнинг номардларча цилган босцинини саф ард а эшитган А м ир Темур Х оразм буйлаб унинг йулини цирциб чицади. Тухтамиш Амир Темурнинг босиб келиб цолишидан курциб, цаерда цунган булса, манзил атрофига асирга олиб келаетган хотинларни, бола-чацаларни цуйиб, сунгра ором олишни одат цилган. Б у худди иккинчи .ж ауон урушйда чгкинаётган немис цушинининг цилган безбетлигига ухшайди. Демак, м акр ва ёзувлик уамма асрларда з;ам бир хил циёфага эга u'hiap экан. Немис фаш истлари %ам аёлларни, болаларни пана цилиб уужумга утар, чекинар эди. Буни вацтида Тухтамиш щ м цуллаган экан. Ж анг тафсилотларини тасвирлашда «Темурнома» ацлимизга катта озиц беради. Тухтамиш турган манзилга келган Амир Темур «си поулар айди, холо, шабихун, урайлик. А мир Сохибцирон айдилар, йук. Чунки аси рал ар бор, алар оёц остида цолурлар». Тун булганлигидин фойдаланиб, Тухтамиш цароргоуига щ ж у м цилай- лик, деган таклифга Амир Темур шу жавобни беради. У з элидан олиб кетилаётган асирал ар оёц ости булиишни истамайди. Тухтамиш, бинобарин, мутулларни цувиисда давом этган Амир Темур цушини «икки ярим йилда урус вилоятигача бордилар. Х,ар vi-p кишида икки саноч бирла икки киши бир тевага миниб, арра, теша, кетмон, бел, чопцу, болталар олиб» са ф а р тадорикини курадилар. Тухтамиш цатл этилади. У ру сл ар мамлакатининг пойтахти М осков щ м забт этилади. Бунгача князь Золотоус щ м жангда маглуб булган эдиМ осковнинг фату этилиши осонликча кучмаган. Султон Мущ ммад (Амир Темурнинг набираси) Москва о \"оналарига етиб келади: «Московнинг дарвозасига етиб келди. Ам,мо цургонларини тошдин ясогон эрди. Х,ар бурчида байроц цуйгон, щ р кунгирасида занбурак, милтиц, щ р занбурак бошида икки цоравул кеча-кундуз била турур. Ш а щ р н и цирц дарвозаси бор эрди»._ Турк цушинини замбараклар бир пастда цийратиб, сийрак цилиб цуяди. Сунг ацл-тадбир билан иш курадилар. Ёмтир
ёгиишни кутадилар (асард а бу щам каромат туфайли юз беради), чунки зам бараклар пилтаси ивиб, ёмгирда аланга олмайди. Ш ащар фатщ этилади. Ж англар жуда цаттиц кечади, яна неча бор улуг м ухораба тапрорланади. Оц маликанин-г яцин кишилари соткинлик йулига кирадилар, Амир Темурга хизмат цилишга утадилар. Пудий образи шу жищатдан эсда цоларли. Унинг кунглида узининг щоким булиши пала к отиб ётарди. Р у с мулкларини фатщ этшида Амир Темурни защарлашга уриниши юз беради. Бу унга цилинган иккинчи фитна эди. Амир М усо Жалойирнинг угли, Ащ.шдбек тиш тозалагич - мисвокка защар суртади. Цасд фош этилади. Ащмадбек шу усул билан уз отасини щам защарлаб улдирган эди. М осква цулга олшшди, рус ерларида Амир Темурнинг юриши дивом этади. У зулмот чизигига цадар боради. А сард а зикр килинишича, М осков князлиги то Ш охрущ вафотига цадар Ге.цурийларга б ож тулаб турган. Дарвоце,- %усайн Бойцора тахтга чищ пн дастлабки йилларида М осквага элчилар жунатганлиги маълум. Б у щандай мацсадни кузда тутган, айтиш цийин. Москвага жунатилган элчиларнинг тацдири номаълум, манбаларда бу щацда бошка маълумот учрамайди. Амир Темурнинг Ш ом, 'Ироц юришлари бир неча достонга м.авзу булган. Богдод амири Султон Ащмад щисобсиз цушинга эга эди. Ш у боисдан- щам, у А мир Темурга нописандлик билан, м асхараом уз мактуб йуллаиди: «Эй Амир Темур оцсок, билгил ва хабардор булгилким, мени султон Ащмад Рустами соний атарлар, етти юз минг цушун бирла бу ерга келиб туштум». «Темурнома»нинг бир ибратли томонини алощида таъкидлаш лозим. Циргин барот жанглари курашаётган икки томон учун щам бирдек цон тукиш деган гап. Айницса, жанг бир диндаги кишилар уртасида булса, бу кечирилмас, хатодир. Амир Темур билан Султон Ащмад яккама-якка олишаётганда тойибдан пайдо булган бир кул уларни щавога кутариб: «эй густощлар, икки мусулмон на учун низо ц ил урсиз», деб дашном беради. Дин. ащлининг аралашуви билан низо сулщга тортади, Султон. Ащмад Батдодга амир цилиб цолдирилади. У муман, Амир Темурнинг юришларида бир хусусият кузга яццол ташланиб турадики, у мумкин цадар ишни жанггача олиб бормаслик пайидан. булади. У ни яхшилик билан царш и олган мамлакат щохимларини уз урнида цолдиради, уларга мурувват курсатади. Аксинча, гапида турмаган, сотцинлик йулига кирган, рациблар билан, тил бириктирган юрт эгаларини у аёвсиз жазолаган, бадарта, цилган. Энг суцггида охирги чорани цуллаган. Буни Х ор азм щокимлари билан. булган бир цанча туцнашувлар мисолида кузатиш мумкин.. Хоразм н и ер билан яксон цилган, ащолисини кучишга м аж бур этган, ( улар Тухтамиш билан тил бириктирганлиги учун ж азога мустащиц этилган эди) А мир Темур орадан бир неча йил утиб, узи буздирган шащарни тиклаш вазифасини цуяди. Охирги достонларда Елдирим Боязид билан булган жанг тасвир этилади. Елдирим угли Султон Ш аблини Амир Темур олдига элчи цилиб жунатади. Уруш маслик щацида ащднома етилиб келаётганда,
Елдирим сабрсцзлик цилиб, жангни бошлаб юборади: «Цайсар то угли боргунча булмай, бир юз етмиш кишини б ош л щ цилиб, аларга вазири аъзам Темуртошни амири аск ар цилиб юбордилар. Турт сон киши денгиз каби ошиб-тошиб йигирма кунда Олатог багрига етдилар. Б у гавголарни даигцини М и ср аули эшиттилар». Елдирим билан булган жангда Амир Темурнинг лашкарбоши- лари катта ж асорат курсатади. Багдод ва Ш ом жангларида уориган цушинга Щайсар лаш кари билан кураш иш жуда цимматга тушади. Тахтга чиццанидан то сунгги нафасига цадар уарбу зарбга умрини богишлаган Амир Соуибцирон Утрорда касалланиб вафот этади. Кун совуц, уукмдор соч олдиради. И кки бор гащ рлан га нида уам омон цолган Амир Темур царуви етган эди, улим бу саф ар уни омон цуймайди. V «Тем урнома» мазмунига кура жангнома аса р. Бироц Сало- уиддин Х о ж а таъкид цилганидек, «бу узга жанг китобларидек эмас, чунки мунда ацлга далолат циладиган уикмат сузлари кубдур». Б у уикматлардан келиб чицадиган хулоса битта: «Темурнома»ни мутолаа цилган уцувчи жангу жадалларнинг инсоният учун мутлацо кераги йуцлигига ишонч уосил цилади, Амир Темур уз мухолифларини цанча матлуб этмасин, барибир, унинг цушини уам куп талофат куради. А сарнинг цамрави кенг эканлиги уацида юцорида сузланди. Б уни яна шундан уам билса буладики, « Темурнома»да беш юз дан оишц киши номи тилга олинади. Буларнинг купчилиги тарихий шахслар, Ш арц мифологияси орцали бизга таниш сулолалар вакиллари. Муаллиф айрим тарихий ш ахсларни яшаган даври нуцтаи назаридан янглиш талцин этади, айримларининг исмлари- ни узгартиб цуллайди. «Темур нома» нинг тили бир царашда анча мураккабдек туюлади. Б у уол дастлабки бобларда айницса сезилиб туради. Аммо, умуман олганда, асарнинг тили, уикоя цилиш у су ли оддий ва мароцли. А фсоналардан ижодий фойдаланиш, рууий олам уацида ги талцин кишини узига ж алб этади. Айницса, бугунги кунда инсон ацл-заковатининг янгидан-янги цирралари цайта бошдан Кашф этилаётган бир даврда биоток ёрдамида касалларни даволаш (Тегина Бегим М оу, Н оси р Х исрав, Х,аким Н изорий ), рууларнинг мавжудлиги (риж ол ул гойиб), тилсимот ва ж ауонном алар уацидаги нацллар цизициб уцилади. « Тем урнома» ж ауонга таницли улугвор тарихий щ ахснинг уаёти мисолида кишиларни бир-бирига меур-оцибатли булишга ундайди, утмишда юз берган циргинлардац сацланишга, тинчлик- нинг, офиятнинг цадрига етишга даъват этади. Х,олбуки, биз тарихимизни жуда-жуда саёз биламиз, утмиш — эртанги куннинг дарслиги. Д аре эса уамиш а ибрат йулига бошлайди. ПОЁН РАВШ АНОВ, филология фанлари номзоди
ТЕМУРНОМА
Амир Темур К урагон жангномаси Х,амд батоят ва ситойиш бенщ оят у л халлоц цадимул вужуд парвардигори оламеа, вужуд жамъи м узощ р ва мубогпин ба$р жудин бир цатра ш уууд нур зузрури — зууур нур шууудидин бир л а щ а у луб, байн у л каф ва ан-нун анвоъи мавжудот ибтидоъи асрор макнутот буюруб, вужуди инсоний калимайи жалюъа ва сащфаи комила цилиб, нусхайи кубаросини ва сойир ашёдин имтиёз ва интиуоб бирла сувар жамъи маоний ва калимайи сабъ ул масоний дарж ва мазрз истифо ва ихтиёр или мажмуъайи Одамдин иктисор жаридайи сулола- акроми-ла Л ой бинни Одама сойае андоз мафорици олам булуб, уамул хилъати иззат ва маншур тутройи хилофопг булганроц. Арт и габродин восил мало аъло улмишдур. Саловот, салом ул раэрномайи ш охрощ худо ва пешвойи жодайи худо, сардафтари сащфайи анбиё ва феу расти жаридайи авлиё, офтоби фалак истифо, моутоби буржи асфиё, яъни щазрат Мууаммад мустафо саллалло алащ и вассаломни узларига булсунким, жумла авлиёга разрнома ва барча умматларга муутадий улмишдур, ризвон таоло алащ им ажмайн.
Аммо баъд, тарихшуносон, арбоби ирфонга махфий эмасдур- ким, жаноб хдзрат Одам сафийалло замоиларидин бизни вацти замонимизгача жамъи одамлар икки к,исм булуб: аввалги к,исм туфони х,азрат Нухдин илгаридур. иккинчи к,исм кейиндур. Аммо к,исми аввални х,ак,ик,ати х,оллари ва ни^ояти ахволлари ва асомий ансоблари камохий маълум эмасдур. Агарчи баъзи ахли таворих бу мак,олада пирояи сахойиф этмиш, аммо индалацлан мусаллам улмаганлиги ошкорадур ва лекин баъзи хддиса вукуъига илмимиз фак,ат Куръони шарифнинг нотик, улдиги К,исасдин ва анбиё-у аъзам ва расул киром афандиларимиз хдзратларининг ахбор муъжиза осоридин лох,ик, улмишдур. Х,атто, «Китоб ул ахбор.»дан манцулдурким, туфондин илгари олам зери х,укумати жабобирда булуб, куб олим, фозил ва файласуф, ок,ил кимарсалар куб-куб булуб, анвойи илмлар ижод, гуногун санъатлар надое этиб, илми тилсим ва илми афеун каби ва мунга ухшаш эшитилган ва эшитилмаган неча х,унарлар ижод к,илмишлар эрди. Х,атто Идрис алайх,иссаломни шогирди Исцилинус отлиг гоятда ахли хунарманд киши эрди. Аммо ахли таворихларга маълумдурким, замони Одамдин х,азрати фахри оламнинг арсаи шухуд булдик,лари овонигача ахли ажамлар айтур: олти минг ун уч йилдур ва баъзилар айтур: беш минг тук,куз юз йилдур. Асх,оби хисобнинг аксари иттифоцлари абжад хуруфининг жамъи адади микдоричадурким, беш минг тукдиз юз тук,сон беш санадур. Аммо, тоифаи Ях,уд Тавротдин нак,ллари узра Х,абут Одам алайх,ис салом ила хижрати Хотамул анбиё-у алайх,а вассалом вук,уъи мобаини беш минг цирцуч йилдур ва миллати насоронинг Инжилдин ривоятлари замони мазкурдин Саййиди хашрда зох,ири олам хазратларининг нури зах,уригача беш юз минг етмиш йилдур. Аммо, Саййидиннос ибн Аббос розалло инна х,азратларини к,авли шарифлари узра Хнзрат Одам софийдин жаноб Нух набийни туфонигача икки минг икки юз эллик олти йилдур. Андин хдзрат руббулжалил Иброх,им алайхиссаломгача минг етмиш йилдур. Андин х,азрат Сулаймон алайхиссаломгача беш юз уттиз олги
йилдур. Андин хдзрат Мусо алай^иссаломгача беш юз беш йилдур. Андин хдзрат Искандарни садд Яъ ж уж ш ача етти юз ун етти йилдур. Андин хдзрат Исо алайх,иссаломгача уч юз олтмиш тук,к,уз йилдур. Андин Саййид ал кавнайн расул ас сайкдлинни зухур- ларигача турт юз уттуз турт йилдур. Бу такдиргача жаноб хдзрат Одамдин хдзрат Саййид ул оламгача беш минг тук,к,уз юз эллик олти санага болиг эрур. Аммо х,исоб к,амарийяи арабийму- дур, булмаса шамсияи румийямудур, маълум эмас. На учун, шамсияни кдмарийядин ун бир кунга як,ин тафовути бордур. Яна хдзрат Одам замонидин бизларни замонимизга келгунча садр нишин салтанати жах,он булган беклар, подшох,они аслоф икки синф узрадур. Аввалги синф хазрат Саййид ас-сайк,алиндин илгари. Алар турт табоцотдур. Табацаи аввал — Иешдодиён, таба- даи иккинчи — Каёниён, табакди учунчи — Ашканиён, табацаи туртинчи — Сосониёндур. Лекин аксар ацволда диёри Арабга ан- биё ва диёри Ажамга салотин келдиги машхур ва мутавотирдур. Аммо синфи иккинчи замони хдзрат Саййид ас сайкдлин алайх,иссаловот вассалом сунграги афрод ик,бол булгонлар ун табо- цотга восил булмишдур: аввалги табак,а — бани Умийядурким, чах,орёр гузин ризвонулло таоло алайх,им ажмайин; иккинчи табак,а — Аббосиёндур; учунчи табаца — Сомониёндур; туртунчи табак,а — Ол Пуйах,дур; бешинчи табакд — Сабук Тегиндур; олтин- чи табакд — Хоразмиёндур; еттинчи табакд — Салох,идат ул мавтдур; саккизинчи табакд — Салжукдёндур; тукдузунчи та бака — Чингизхониёндур; унунчи табаца — Усмониёндур. Ах,ли таворих кдвлида ибтидои дунёга султон булгон Каю- марсдур дерлар, к,ирк, йил салтанат сурди, етти юз йил умр курди. /тафсилин истогон «Тарихи Табарий»га борсун/, анинг угли Сиёминг, анинг угли Х,ушанг, анинг угли Тах,мурас, анинг угли Жамшид етти юз йил салтанат сурди. Охирида Захдокни танасига арра солиб улдурди. Булар барчаси туфондин илгари мукдддимдур. Аммо Афросиёб, Рустам ибн Зол, Кайковус булар Жамшидни авлодидур. Афросиёб Пушангни угли эрди, туркларга малик эрди. Жамъи Туркистон ва Мовароуннах,р ва Мащрик, халк,и они х,укмида эрдилар. Х,исобсиз аскар ва нушунлари бор эрди. Аскарини тортиб Манучех,рнинг устига келди. Етти йил мухосара этиб, охир яраштилар. Бир бадодури бор эрди, оти Арш эрди, Замованд тогини устига чик,иб бир укг отти, ул бир каркасни кднотига тегиб, учуб Замованд ва Табаристондин утуб Жайх,ун ёкдсига тушти. Ул юртни барчасини Афросиёб забт айлади. Хдзрат Мусо алайх,ис салом замонида оламга вужуд тобдилар. Мусо алайх,ис саломдин х,азрат Искандарни саддигача етти юз ун етти йилдур. Хдзрат Искандар Зулкдрнайн Ёфас авлодидиндур. Файлок,ус цизидин, Дороб углидур. Файлок,ус ёнида юрмак ила анга Файлокус угли дерлар. Шарк,га ва Еарбга дукм этиб, Я ъ ж уж ва Маъжужга садд тортти. Зулмат ичра хдйвон суйига борди, андин цайтиб Ироцга борурда шах,ри Заворда вафот тобти, уттуз олти йил баъзи цавлда султон булди, баъзиким, дерлар бидъат углига таклиф цилдилар, кдбул этмай ибодатга машгул булди. Тафсилин истасалар «Искандарно- ма»ни мутолаа цилсунлар.
Эмди келдук табацаи Чингизхонийларга. Х,азрат расул акром саллалло алайх,и вассаломдин сунгра тарихнинг беш юз гуцсоя туццуз (1203) хижрати нубуввий эрдиким, давлати Чингизхон во- цеъ улмишдир. Чингизхон ибн Бийнукахон ибн Хонфил ибн Бойсунк,урхон ибн Нумийъахон ибн Кдйдухон, наели мугул-тотор авлоди Ёфас Нух алайхис саломга борур. Аммо, Чингизхон ун уч ёшида эрди, отаси улуб йигирма етти йил наришонхол булуб юрур эрди, мундин хеч кимса воциф булмади. Иттифоцо, хак, таоло анга давлат бериб, бора-бора Хитой ва Ху- таи иклимпдя тахтга жулус айлади ва ул наиохини мусаххара этиб, йигирма беш йил салтанат сурди ва Ирок, жонибига таважжух этиб, тамоми мулкни фатх айлади, отини Чингизхон лацаб цуйдилар, яъни беклар беги ва подшохларни подшохи демакдур. Андин Бухорои шарифга борди. Бухоро аскари юз йигирма минг эрди, урушлар цилиб Чингизхон гдлиб булди. Андин кейин Самарцанд борди. Султон Мухаммад Текши Хоразмга бек эрди. Анда Мовароуинахр подшохи беадад ва бехисоб аскар бирла етиб келди, юз минг одам бирла муцобил булуб, мунхазим булди, Арзинжонга цочти. Чингизхон вилояти Хуросонни забт этиб, аксар вилоятни цатли ом айлади. Чингизхондин туццуз угул булди, бирини оти Тулойхондур, анинг угли Хулогухондур, анинг угли Разон Махмудхондур, исломга мушарраф булуб, подшохи ислом эрди. Маккага ва Мадинаи мунавварага х^йрати куб во.цеъ булмиш. Фирот денгизидин бир ариг чицориб, отини Нахри Мавсум цуйди. ЭМДИ КЕЛДУК ДОСТОНИ АМ ИР СОХ,ИБКИРОНРА,ЯЪНИ АМИР ТЕМУР КУРАГОН ИСКАНДАРИ СОНИЙРА Б а й.т : . Дабдабаи салтанати куб баланд, Зилзиласи олам орадур начанд. Аммо цавли сахихда булар авлоди Ёфас бин Нух алайхис салом аммо ахборларда мундог келтурубдурларким, Амир Сохибцирони Искандари соний беклар беги, хонларни хони, султони рубъи маску н хон у хоцон ибнан Х,оцон, яъни исми обо ва аждодлари Амир Темур ибн амир Турагай баходур ибн Баркул баходур ибн Илонгиз баходур ибн Инжил ибн К,оражор Нуён ибн Амир Сугучин ибн Иримчи Залосхон ибн Цожувли баходурхон ибн Тарбонхон. Чингизхон fiap T 0 H X 0 H ra набира булур, Ибн К,обулхон ибн Тумгахон ибн Бойсунгурхон ибн К,айдунхон Дутманинхон ибн Буцахон ибн Анцу ибн Данун Поён султон ибн Чубинахон ибн Менгихон ибн Ойхон ибн Офтобхон ибн Темуртошхон ибн К,аёнхон ибн Элхон ибн Юлдузхон ибн Мугулхон ибн Элчихон. Тоторхон Элчихонни углидур. Ибн Илёсхон ибн К,орахон ибн Шамархон ибн Туркхон ибн Ромур ибн Ёфас ибн Нух алайхиссалом ибн Малик ибн Идрис алайхиссалом ибн Бурда ибн Махлойил ибн Маннон ибн
Нуш ибн Шишо-ибн Одам Ато алайх,ис салом. Ушбу мазкур оталар бирла баъзи кавлда мундин хдм зиёда \\азрат одам Абул Башар га борурлар. Дерларким, тарихнинг етти юз уттиз бешинчисида /1335 .й/ сичцон йилида вужудга келиб, сана саккиз юз саккизда /1405 й / олами фонийдин олами бацога интицол цилдилар. Назм: Уш бу жсщон ики эшик уй каби булур, Биридин неча чицор эса биридин н е т келур. Садр аш шариатни цизлари Тегина бегим мохдин тугулуб, Тегина бегим мох, бу утул сабабидин куб машоццатлар тортиб, андин кейин амир Чокунинг уйида булуб, Амир Темур ун ёшк,а келгонда Амир Турагай бах,одур утлини топиб, андин кейин Баёнк,улихонни хизматида булуб, андин кейин ципчоц элидин Туктемурхон хуруж цилиб отасини урнига Бароцхон салтанат тахти га миниб. андин кейин Туктемурхон Самарцандга пойтахт Килиб, Барон,хонга голиб келиб, андин кейин Бароцхон Чигатой беклари бирла Шах,ри Балх сарига цочиб, андин кейин Амир Темур Хожам Баховуддин ёрдамлари бирла бориб, Бароцхонни шох, Мансур кулидин топиб келтуруб, андин кейин [\\ипчок, хонларини Самарканддин ихрож цилиб, андин кейин Амир Темур Сох,ибцирон Самарканд тахти га ултуруб, аммо Бароцхон Балх шах,рига бориб пойтахт к,илиб, Мирзо Жах,онгир тура Барокхон тогасини кошига бориб Мирзо Шах,оигир турани Барок;хон катл цилиб, анинг сабабидин Амир Темур бориб Бароцхонни хдлокатга текуруб, андин кейин Хоразмга бориб, Х,асан суфини узига тобеъ цилиб, андин кейин Хуросонга бориб Ш ерозгача мусаххара цилиб, Ол Музаффарни олиб, андин цайтиб Дошти К,ипчоцк,а бориб, узбекларни узига тобеъ килиб, андин Цоракурумгача бориб, андин кейин Мирзо Шох,рух, тура Тухтамишхонни катл айлаб, андин кейин Урус мамлакатларини мусаххара килиб, андин келиб яна Х,индустон ва Хуросон, Ирокга бориб, Мироншох, турани Е^агдоди шарифга х,оким к,илиб, ул султон Ах,мад жалойирни кулида улуб, андин кейин тамом Мозандарон, /Г у р / Жистонгача олиб, Шом, Халаб, Дамашкни узига тобеъ килиб, Цайсари Румга бориб, султон Боязид Елдиримдин Румни тобеъ цилиб, Улугбек Мирзо Шох,рух, тура углини Магрибга юбориб, Хутбани Амирни отига укуб, андин тарихни саккиз юз еттисида /1404 й/ Самаркандга келиб, Мирзо Шох,рух турани Х,иротга юбориб, султон Мухдммад тура набираси- ни К,андадорга юбориб, валиахд килиб, узга авлодларини Самар цандга цуйуб, узлари Утрорга бориб пойтахт цилиб, умри щарифлари етмиш икки йил ва бир ойу ун саккиз кунда тамом булур. мавзиъ Утрорда хукми Кирдикор ила шаъбонни ун еттиси сешанба /1405 йил 18 февраль/ куни окшом вактида дорулфанодин дорулбак,ога рихлат килиб, рах,мати парвардигорга уландилар. Андин кейин Сарой мулк ойим х,азрат Амир С<ох,ибцирон жасади муборакларини Самаркандга олиб бориб дах,ма ичра дафн цилдилар. Андин кейин султон Мирзо Халил Самарцандда тахт
узра ултурди. Андин кейин султон Абдул Цосимхон булди. Ун икки йилдин кейин Х уж а Ахрорни ёрдамлари бирла Султон Саид Мирзо, Жахонгир турани набираси, салтанат тахтига ултурди. ЙигирМа уч йилдин кейин рофизийлар улдурди. Андин султон Х,усайн тахтга ултурди. Уттиз саккиз йилдин кейин анинг урнига Бобуршох салтанатга ултурди. Тарих туцуз шзга келгонда /1495 й./ шох, Исмоил цизилбош хуруж килиб Бобуршох, Х.индистонга цочиб, Шайбонийхон Марвда цизилбош к,улида улуб, андин кейин утуз йилгача мулк безобита булди. А ии амакбачаси Убайдуллахон Мир Араб ёрдами бирла гахт узро ултуруб, яна ушбу мамлакатларни мусаххара цилиб, етти йил салтанат сурди. Яна утуз йил безобталик булуб. узбеклар ичра хар тура сиккасиии узини оти га цилиб, андин кейин хожа Саъдуддин Имдодий ёрдами бирла Убайдуллахон Карманадин хуруж цилиб, утуз гурт йил салтанат сурди, чулларни обод цилди. Эронийларни и()дшох,и Аббосхон била жанг цилди; вацти булуб Абдулмуминхон уз углини салтанат тахтига утцузди. Мух,аммадцулихон жуш мунинг улуг бобоси, они Зомин да цагл айлади. Андин кейин Жонихон салтанатга ултурди. Андин кейин Бок,и Мухдммадхон беш йил тахт узро чицти. Андип кейин Имомцулихон утуз саккиз йил салтанат тахтига ултурди .Та рих нинг бир минг эллик учила (1643 й) Нодир Мухаммадхон цардошига бериб, узи хджга кетти. Ики йилдин кейин Абдулазизхонни Боци Бешцанд мавзиъида тура кутариб утуз беш йил салтанат суруб. андин кейин сапа минг тук,сон га (1679 й) етганда \\,аж знёратПга кетти. Аидин iveiinn Субхонцулихон Балхдин келиб, онииг урнига ултуриб ун саккиз йил салтанат суруб, вафот тобти. Андин кейин Убайдуллахон анинг угли салтанат тахтига ултуруб,туцуз йилдин сунг уз мулозимлари шах,ид цилдилар. Тарихнинг бир минг бир юз йигирмасида (1708 й.) Абул Файз Мухаммад бах,одурхон Бухорои шарифга тахтини царор бериб, утуз саккиз йил салтанат сурди. Эл ва улус, фуцаролар барчаси тинчликда булдилар. Ул зотни Рахим оталиц шах’одат даражасига еткурди. Андин кейин Абдулмуминхон отасини улдурди, ани КУДУЦ'а ташлаб бархам бердилар. Ани цардоши салтанат тахтига минди. Ани х,ам улдурдилар. Андин кейин Абдуллахон тахт узра ултурди. Туцуз йил салтанат сурди. Ул замонда Суфи Оллоёр х,ам асир эрдилар, онда тарих бир минг бир юз утуз учда (1721 й.) эрди, мухолифлар шахид цилди. Андин кейин Рахим оталиц узи тахтга чицти, анга хам дунё вафо цилмади. Андин кейин Дониёл бий оталиц, Рахимхонни амакисидур, лацаби Абул Розийхондур, ани салтанат тахтига утцуздилар. Аммо вилоятлар ани амрида булуб, андин кейин Шохмуродхон салтанат суруб тамом юртни ёмонлари- ии бархам бериб, масжид ва мадрасаларни обод цилди. Анда тарих бир минг икки юз еттида (1792 й) эрди, андин кейин анинг угли салтанат тахтига ултирди. Ул зот Олтун боши к хонни авлоди амир Умархонга замондош эрдилар. Анда тарих бир минг икки юз утузда (1815 й)эрди. Андин кейин амир Насрулло баходурхон ибн Х,айдархон салтанат тахтига царор олдилар. Аидин койин.султон
Музаффархои амирлиг маснадига ултурдилар. Ул зоти бобаракот х,ам оламдин утиб, рах,мати иарвардигорга уландилар. Оталарини урпнга амир Абдулах,адхон салтанат тахтига жулус к,илгон замонларида тарихнинг бир минг уч юз йигирма еттисида (1908 й) товук, йилида Тошканд мамлакатлик ахдар ул абад мулло Салохиддин хожа ибн мулло Алоиддин хожа эшон айтурким, бу «Темурнома»ни бир неча цардошларии илтимоси бирла турки тилида тартиб бермоцга кушиш цилдик. Назм: Назм ила булсун дедимким илтимос этганлара, К,офия, вазн ила тартиб айласак бу дафтара. Назмнинг цадрига етмас да%р аули, дедилар, Кош ки назм ила булса щ р китоб, улгай сарара. Олло таолонинг инояти булуб, бу достон бустони ичра кунгул сандугочлари сузласа. Назм: Кунглумни тайри лаби цилтай а ж а б фано, Чунки щ з о р достон заррасидин баёна. Борди хаёл элчиси щ р соридин ахториб, Келтурубон лисона, з о щ р этар м щ она. Эмди мунга назар цилгувчи ва укигувчи к,ардошларга албатта баъзи сузимда хатоси булса, илтимосимиз шулки, ацл кузи била куруб, ислох, калами бирла тузатиб, таъна тилини саклаб, афв этаги бирла ёпсунлар. Назм : Ц орил ар цилманг манга цауру итоб, Чун хато бирла булуб деб бу китоб. % ар хатосини билиб т а с у щ этинг Ким, билур валлоуи олам биссавоб. Эй дустлар, в-эй кардошлар, ушбу китобга назар килгонла- рингда ман фак,ир, гунох, домига асирни дуода ёд этгайсиз. Илох,и, утган ота-оналарингизни раз^мат килиб, тирикларингизга тавфик ато кил гай. Омин. Бул ерда м_>..ллиф оёгчи бирла думбурачига хитоб килгани. Назм: Оёгчи, на эрди бу гулранг май, Улуклар агар ичса булгуси хай. Муганний, таронанг цушуцму лафар, Цулогина тегса киши ж он топар. Оёгчи, надандур бу берган сувинг, М ани сархуш этти, куй, аччит увинг. Муганний, на эрди бу бонг товуш.
Анинг таъсирига кетиб ацлу %уш. Оёгчи, на эрди бу утлут ш ароб, Ш арори га багрим булубдур набоб. М у ранний, на эрди бу деган улан, Уланму уландин улан жон-тан. Бу ерда цаламга хитоб к,илиб, муаллиф бу газални айтгони. Назм: Жаорд айла бу достона хома, Турки тила айтуб «Т ем урн ом а». Боглаб белинг, эй бу дам, калам, сан Щутцор мани маунати аламдан. Саъйи айлаки, сузла килк раф тор, Вацт улдики, буласан манга ёр. Денгиз довотига ур узунгни, Майдони суханга сол сузунгни. Эй килк таввоси огзинг очтил, Б у сафуата турлу луълу сочгил. С ан бизки Темур йулига тушсак, В оц и ф булакур бу ишца андак. Г уё йули булса хор, оуин, Яъни бориси Темур Тегиндин. Меунат тегинидур-, этма шуйун. Кел, бу тегинни айла гулишн. Гулзор сифатлу достон эт, Х,ар достонини бустон эт. Бустонида турфа гул очилсун, Х,ар яфрогида цуцу сочилсун. Цилгилки бу богни андог обод, Булсун киши кузи хуррам у шод. Эмди бу богни атрок алфозин гулларидин тартиб бергилким, турнлар куруб, шод булсун. Илох,и, бу бог атрок аро абад ул обод булсун. Эмди, эй кариндошлар, валиларга беодобона суз деманглар, нечун муаллиф дерким, фигззамонина уламолардин бири Амир Темур хдзратларига андак кутох,лик, ила бир суз деб эрди, андин яна бир суз дини куфрга оид булуб, уз к,авми ичра куб шарманда булди. Бу х,ам кдттиг жазо. Эмди, агар андог ноинсоф булса, дуо к,илинглар, олло таоло тавфик, берсун. Валиларни хдмма ишлари х,икматдин ташкдри эмасдур. Узини билган кишиларни х,ак,ига бехуда суз демас. Назм: Худо щ р кишини сараф роз этар, Бериб анга ицбол огоз этар. Кишиким сазовор шоо(и булур, Дей м анзури лутфи и л ощ булур.
Х,ануз сурати замирга муртасим эмас эрди, жангу жуй мухолифлари хабе тадбир била мутобъат тузоцига асир булдилар ва тундхуй душманлари инциёд домига мутиъ булдилар. Х,ар киши итоатидин буйун товласа изд ицобатига гирифтор булур эрди. Вир ишорати хусравона бирла дарёларни х,омун цилиб, сах,роларни жайх,ун цилур эрди. К,айсари Рум ила анга х,оцони Чин булуб тобеъи Эрон, Турон Замин цилиб, ибтидоси Булгордин интих,оси Чин Мочингача анинг цах,рйдин тарсида булуб, Жоблицодин Жоблисогача анинг салобатидин ларзада эрдилар. Назм: А соси Мусулмонлиг обод улуб, Р и вож и топиб дин, эли шод улуб. Н а ерда иморатдин най тузуб, Я н а булса ф ассоц ащлин бузиб, Булуб бардам авсону асномлар. Рппб динни гонги, кетиб шомлар, Кетиб к уф р бирла ж ауолат туни, Чициб дини щ ц ни цуёшдек пуни, Адолаглигин донг овозаси — Етиб элу юртга чу аф розаси . Шух,рати адолатидин Кайцубод, Нуширавон номаълум булди, шон-шавкатидин Фаридун ила Кайхисрав гум булди. Рустам Достон дикояси мансух булди. Ва анинг шижоатидин мухо- лифларни юрак багри мажрух, булди. Назм: Х,еч сув цилмади шамолдин дод, Х,еч гул батрин пора цилмади бод. Ц ую цузига тегмади цашцир, Бирга юрдилар uiep ила нахчир. Эгнидин узга йуц бараун а киши, Райр мутрафни йуц утурлуц иши. Ё рл а ifало ш барчаси хандон, Тул хотун сабуаси улуб м арж он, Эшитиб барча буйла шущрату донг, Кетти Ж о ф о н ила Хитою фаранг. Вацтики, Чингизхон Эронни цатли ом цилиб, пойтахтни Мугулистонга карор айлаб, Цорацурумга келди. Узига дустроц углидин Чигатойхонни Фаргона ва Мовароуннах,рга х,оким цилди. Кррачор нуённи анга рафиц этиб, Чигатойхон К,ошгарга пойтахт цилди. Фаргонани К,орачор нуёнга берди. Мовароуннах,р ва Фаргона шах,рларида батнан баъд батин беклиц цилдилар. Токи навбат Баёнцулихон ибн Довонхонким, Малик шох машхурдур. Бухоро тахтига ултургон эрди, ушал вацт авлиёи бани одам Шайх ул аълам, яъни шайх Сайфиддин Бухорога келиб эрдилар. Бухоро одамлари барчаси мурид, мухлис булдилар. Худо таоло ул кишига
куб-куб дунёликдин берган эрдиким, етти юз от огулда бойлик, турар эрди. К^озонхон андог золим эрдики, х,ар кишини талаб к,илса, аввал хотун ва болаларига васият килиб, андин кейин, 1г^озонхонни олдига борур эрди. Мунинг х,олини баъзи одамлар шайхга арз к,илдилар. Пул киши сабр эттилар. Хон бир кун айди: «Шайхни келтуринглар, дарвиш кишига мунча давлатни нима кераги бордур»деб. Ходимларидин бирини шайхни олдиларига юборди. Ходим бориб шайхга вок,еани баён килди. Шайх бу сузни ходимдиц эшитиб, ранжиб, газаб ила рубоийни дедилар. / Вайт: / Эй ситамгар, бу кунгул озоридин сан хавф цил. Элга куб цаур айлама, цаууордин сан■хавф цил. Б и р кунгул озоридин бултай ж ауон зеру забар, М унча зулм этма, бу кирдордин сан хавф цил. Ул киши келтуруб хонга рубоийни берди, мутолаа цилиб укуб, яна аччиги ва к,ах,ри зиёда булуб айди:к,андог иш буюрма, х,ур бу ерга келиб, манга мундог рубоий битиб юборур деб. Буюрдиким, отни эгарлаб келинглар, бориб шайхни улдурурман. Умаролар манъ килдилар, булмади. Охир от узра минди. Хабарчи келиб шайхга айдилар, андин кейин, шайх цулларига бир олмани олиб хдвога оттилар, келгунча х,икмат худо таолодин деб, сунгра мурок,абага бордилар. Муддати мадиддин сунг «оллох,и акбар» деб бош кутардилар. Аммо бул сузни эшитмак керакким, иттифоко, К,озонхон ариг ёк,асига келиб эрди, анда бир дех,к,он киши сабад ичра тула олмани кутариб К,озонхонга курсатти, хонни оти бирдан х,уркуб кетиб, отдин йик,илиб буйни синди. [5арча хал к, билди- ларким каромати [иайхдур. Умаро ва фунаролар барчаси келиб шайхни оёк,ларига iinкилдилар. Шайх анда бу рубоийни ук.удилар. Бай т: С оф тийнатким, уисори офият озодалиг, Кимки ка ж юрди, узини уолита афтодалиг-. Уш бу дунё давлатидин кимсага бехбуд йуц, Б у утар дунёга магрур улмоц куб соддалиг. Олон одамлар хдйрон булуб айдиларким, к,айси киши хон булур? Баъзилар айдилар: «султонга шайхни килурмиз, нечунким, бу киши дунё ва диннинг султонидурлар». Анда шайх айдилар: «биз лойик,и хонак,ох,миз, тахтимиз бурё, тожимиз эски такя, бас, мани дунё ва охиратда шарманда к,илманглар». Аммо бир йилгача дод-адлни шайх сураб турур эрдилар.Вир йилгача х,еч киши бир- бирига таъадди килмадилар. Аммо бир кун одамлар х,ужум булуб, шайхга арз к,илдилар:юртимиз нодшох,сиз булмасун, олти >ких,атни нодшох, ва беклари эшитибдурларким, Бухорои шариф подшох,сиздур деб, Вухорога к.асд килибдурлар, фикри кима булур? Шайх айдилар бу асони ушланглар. кимнинг буйига мувофик, келса, агарчи фодачи булса х,ам. хон килинглар. Хал к, куб жидди
жахд цилдилар хеч кимарсапинт буйини асога мувофиц тобмади- лар. Мардуми Бухоро яма кол иб арз цилдилар, анда шайх' Сайфиддин овозларини чицарпб айдилар:- «Баёнцулихон деб, тогларга боринглар, хар кимни курсанглар, бу асоии мувофиц цилииглар». Андин кейин одамлар шайхни асосини олиб чик,тилар, х,ар ким олдиларидан утса буйига улчаб курдилар, мувофиц \\ келмадй. Андин кейин Ваёнк,улихонни сурдилар, хеч кимдин хабар жшитмадилар. Аммо ул вак,т Баён кули хоп ун саккиз яшар эрди. А\\ир Козонхоп ани к,атлга буюриб эрди гаразлик булуб. Жаллодга олтучп берйб, беклар найранг бирла к,очуруб эрди, нечуиким, Давоихонни мундин узга угли йук, эрди.'Ул тура бечора тогларда саргардон булуб, айланиб юруб, Орлот дегап элга келди. Бу йигитни кузи ногох х,авода бир калхатга тушти, учуб юрур, тумшугида бир хамён тула олтун, ул калхат Орлот элига келиб тушти, бу йигит анда хдмённи таниб, олиб амир Муаййидни олдига келди. Ул олтун амир Муаййидпики эрди. Амир айди, «Ман булогца тушиб, гусл к,илиб чумулдим, курдимким, хамён йук,дур, сан угурлабсан». Бу калхатии воцеасини айди, к,абул к,ил.мади. Амир Муаййид муни бойлаб к,уйди, бу бола «ман туразодамап»деб уз вок,еасини айтмади, куб замон утти, бир кеча х,азрати 111айх ул аъламни тушида куруб уйгонди. Курдики, бойлук.лари ешилибду|). Андин кейин к,очиб Казгом дегап ерга келди. Бир девор остида гариблардек булуб йиглаб ултурди. Анда бир цари кампир куруб, анинг бир цари эри бор эрдики, подачи эрди, алар мупи куруб угул бола цилди. Андин tm inii ул цари подачи улди, узга боласи йуц эрди, урнига неча куплар бу иода боциб юрди, токи Бухоро одамлари келиб Баёнцулихон деб суроцлаб, иттифоцо мундин сурдиларки, «oil йигит. Баёнцулихонни курдипгму?» 1>ул айди, «нима ишларииг бордур?» Боцеани баён цилди. асоии цулига бердилар, курсалар мунофиц кел иоду р. Барчалари таажжуб цилуб айдилар:беклицга подачи цандап .чойпц буладур? Аммо Баёпцули- хонни Бухоро шахрига келтуруб. niaiixra олиб келдилар. Анда турапи боглагон К,озонхонни мулозимлари ошициб келиб, оёгига йицилдилар. Ул куни шах,рга ойип боглаб зийнат бердилар, куб садоцат, хайрот бериб турапи бошидин олтуплар нисор цилиб Бухорои шарифда ул купи турапи салтанат тахтига у гцуздилар. Бай т: Хоннинг урнига булди янги хон, Фитнау фисцнц килиб вайрон. Х,иммати булди они дарёдек, Адли бирла шижоати чандон. Утуз йил беклик маснадида ултурди. Баёнцулихон адолатда шундог эрдиким, биров ов цилмок, учун сайдга отланиб борол мае эрди, цушлар озор тоиар деб, манъ цилур эрди. Аммо анинг замопида шароб ва чогир ичмак мутлацо йуц эрди. Ленин угли отасидин шаробпи отини эшитиб сурдики, шароб ва чогир не пимарсадур? [>ир куни иттифоцо хонни цошига бир мойчи келди.
Сурдики бир доfiа кунжуддин на мицдор мой олурсан деб. Мойчи айди: «тирног юзида мой олурман». Андин кейин яна намоз ва рузадин сурди, мойчи дармонда булди. Филхол, улдурмоцга буюрди.. Угли мулло эрди, бориб хонга арз цилдиким, «эй хоним афандим, амакинг Цозонхон зулмидан отам мактабхона юзини кургани йуцтур, нечунким, К,озонхон амр цилиб эрдики, мактаб уцуманглар деб, ман сани адлингдин мулло булдум, чунки сан ук,умокла амр цилиб эрдинг». ; Андин кейин отаси болас ини сабаби бирла озод булди. Вой баъзи одамларни жонигаким, углонларини мактабга бермабдур? АВВАЛГИ ДОСТОН. ХАЗ ГАТ АМ ИР ТЕМ УР С О Х И Щ И Р О Н Н И ОНАЛАРИДИНТУРУЛМОЦЛАРИНИ БАЕНИ Алцисса, Турагай баходур наели Цорачор нуёндии эрди. Кунлардан бир кун Нуён хонадонидин чициб кетиб эрди. Аммо давлати зур эрди. Одамлар ани иззат цилур эрдилар. Ша\\рисабзки, холо ул мавзиъяни Турагаийя дерлар, ушал ерга бориб эрди. Етмиш олтун цалодалиг ити бор эрди. Куб цуй рамаларини атрофида юрур эрди. Аммо узи цавий жуша ва майгунлаб эрди. Аммо ушал замонда Бухорои шарифда Садр аш шаъриат сох,иби шарх,и вуцойи ушул аернинг муллоси эрдилар. Бир кун даре айтиб ултуруб эрдилар бир цаландар келди. Айди: «Тегина бегим мох, деган цизни куёвга беринг, андин .бир, угул тугуладур, ани жах,онгир ва сох,ибцирон дерлар». «Эй девонаи телба, цайдин булурсан», дедилар. КаланДа Р айди:«Асрори гойибии билурман». Садр аш шаъриат буюрдилар, «бу девонани уйга цаманглар» деб. Филх,ол воцеани хонга келиб арз цилдилар. Баёнцулихон буюрди- ки, «олиб келинглар» деб. Дарх,ол келиб цаландар турган уйни очиб курсаларки, цаландарни урнига бир циз бойланибдур. КаланДа Р йуц. Курган кишилар х,айрон булдилар, циз телба булуб цолибдур. Харчанд дуолар уцидилар, булмади. Оцибат цизни Шайх ул аъламни цошларига олиб келдилар. Шайх куруб, табассум цилиб айдилар: «Ул рух,и КУДС эрди, цаландар суратида булуб келиб эрди. Акиун, бу иокиза циздин бир яхши муборак угул вужудга ксладур». Лекин шайхнинг шарофатидин циз узига келиб, х,ушёр булди. Андин кейин шайх айдилар. «бу цизни куёвга берайлук». Садр аш шаъриат айдилар: «Ихтиёр Сизга». Одамлар эшитиб, билдиларки, ул циз шайхга назр булгандур. Х а Р тарафдин уламо ва умароларни хостакорлицга йуцладилар. Шайх айдилар: «куёв булгувчи Бухорога келгони йуцтур». Одамлар айдилар: «Шайхни узи олур». Эмди икки калима сузни Турагай бах,одурдин эшитилсун. Шах,рис,абзда ов цилиб юрур эрди. Бир кийик келиб цуйлар рамасига утти. Ногох, цуйларни курса, х,ар тарафга цочиб, х,уркуб юрур. Цуйларни ичида бир цашцир турур. ФилХ,ол, буриии ук, бирла урди. 1{,уйчини уйцудин тургузуб, заж р цилди. Куйчи айди: «мендин кохимагил, сенинг сабабингни тушумда куруб эрдим». Турагай бах,одур айди: «Нима курдунг?» Чупон айди: «яшил
кийимлик киши келиб нидо цилдики, Турагайа айтгил, Шайх ул аълам цошларига борсун, Садр аш шаъриатнинг цизларини олсун, мундин бир соуибцирон угул пайдо булур». Бу айди: «цурцца- нйнгдан алдаюрсан». ^уйчи айди: «эй бауодур, ман \\еч Садр аш шаъриат ила Шайх ул аъламнинг отларини эшитганим йук,, тангри хаци, ёлгон демайман». Амир Турагай цабул цилмади, цамчи бирла урар булди. Чупоннинг ити овоз цилиб, акиллай берди. Амир Турагай бах,одир билдики, ит-да бул суз чинлигина ишорат берур. Турагай баходир айди:«ит нима деюр? Чупон айди: «Ит мани сузумни чин деб айтур». Баходир тасдиц цилдики, шул чупон рост деюр. Андин Бухорои шарифга етгач, тугри Шайх ул аъламни олдиларига кириб келди. Шайх ул аъламни курди, суфилар халцаоида муроцабада ултурурлар, андин кейин Шайх ул аълам бошларини кутариб, айдилар: «Мархабо, саф о келдинг, эй сохибци- рон отаси». Аммо Амир Темурга Соуибцирон лацабини Сайфиддин Шайх ул аълам цуйгонлар. Х,ануз тугулмасдин Соуибцирон мазкур булди. Амир Турагай бах,одур чупон воцеасин баён цилди. Шайх ул аълам айдилар: «чин суздур». Биз Тегина бекамни Сизга сацлаб цуйубдурмиз, аммо ах,д цилгондурман, х,ар ким бир кечада масжид, хонацох бино цилса анга берурмиз». Амир Турагай бах,одур айди: «Нима десангиз, Сизга цул булурман». Шайх ул аълам айдилар: «эй баходур, гам емагил, х,ар киши ушбу дуони уцуса х,ар ишни ухдасидин чицар». Анда Турагай бах,одур шайхни оёцларига узин ташлади. Шайх ул аълам тамоМи муридларига рухсат бердилар. Амир Турагай бах,одурдин узга киши цолмади. Буюрдилар, «тургул, тах,орат цилгил». Баходур туруб, тах,орат цилиб, икки ракаат намоз уцуди. Шайх бир хат анга бериб, айдилар, «боргил, ш'ах,рдин ташцари мозори Файз О сор х,азрат Айюб бордур, яна хонацох, бор. Анинг олдида булог бор (ул мозорни Абдулазизхон ибн Абдуллахон шах,р к^ргони ичра олиб эрди). Аммо хонацох, эшйги берк булса, зинх,ор очмагил, булог ёцасида ултиргил, нима эшитсанг сукут цил. Андин кейин суфилардин бири сани олдинга оёг илгида, уроглиг бир нимарса келтурур. Ул таом мубохот жумласидин булса, санга худой таоло бир угул берур, шариатй Нубуввийда мустацим булур, агар мах;рамот жумласидин булуб, бола тугулса, фисц фужурдин узга иш цилмагай. Таомни об булгач, хатни суфига бергил. Суфини орцасидин бормагил, гунбаз ичра асло кирмагил, аларга назар солмагил, х,ар ким санга нечук назар цилмадинг деса, ани сузин цабул цилмагил, мани олдим Fa келгунча». Амир Турагай бахддур таъзим ва такрим цилиб, хатни олиб мозори Файз Осорга йунаб кеттилар. Андин кейин бориб уазрат Айюб мозори га еттилар. Назар цилдиким, бир гунбаз нури цуббаси афлокга етар. Садои ва нолаи най ва барбат ва арганун ва дунбира ва рубоб овози цулогага етги. Бах,одур айди: «Субхонолло. бу воцеани сирри нимадур?» Алцисса, Шайх ул аълам нима амр цилиб эрдилар, амал цилди. К,удуц ёцасида ултурди. Ногох, хонацох эшиги очилиб, яшил кийумлик суфи дастурхон ила оёг илгида келтуруб амир Турагай
баходур олдига цуйди. Баходур таваххумда булуб, «бу таОм махрамотдинму ё мубох,отдинму. цандай булгай» деб ёпуцин очиб курдиким, тула сут турур. Ушал сутни хаммасин тановвул цилди. Хатни суфини цулига берди. У т бир тарафга жуиаб кетти. Орцасидин «оллохи акбар» деб овоз келди. Турагай баходурни тамоми аъзосига ларза тушти. Андин Шаме ул малик чорбогига етиб эрди — холо Намозгох, дерлар — шул ерда бир оцсоцоллиц киши келиб айди: «На учун олдингга ва кейнингга к,арамайсан, ажаб тамошаларга назар цилмайсан, Шайх ул аълам сузига амал цилиб, махрум цайтурсан», деб васваса цилаберди. Турагай баходур анда назар цилмоцга майлон булди. Ногох Айюбдин сели яъни бир шафалоц келиб, амир Турагай баходурни юзига тегди. К,урк,уб Шайх ул аълам саройига юзланди. Ул цари одам гойиб булди. Баходур тавба ва истигфор этиб, хонацох,га келиб шайхни топди. Айдилар, «ул цари одам Иблис алайх,ил лаънадур. Ул гойиб сели биздин эрди. Агар мундог цилмасам, кейин бориб назар цилсанг, амалинг зоеъ булур эрди. Эмди келгил мани бармоцларим орасига назар цилгил». Филхол, келиб назар цилди, курдиким, барча яшил тунлук ва оц тунлук кишилар, хар бирларин орцаларида кирпич ва карж, келтурурлар. Х,азрат шайх Сайфиддин таъйин цилурлар, дерларким, булар рижол ул гойибдур, яъни гойиб эрлардур. Баходур сурдиким «]{,утб цайсидур?» Шайх ул аълам айдилар, «К,утб фавт булубдур. Булар бизга К,утб Сиз булунг дерлар». Аммо Турагай баходур айтур: «аскарларим танудимким, зохирда хдр бири бир ишга машгулдур- лар. Аммо ботинда рижол ул гойиб эканлар». Шайх ул аъл^м айдилар, «эй Турагай баходур, агарчу, оз офиятимиз, булмаса буларни курмоцга тоцат цилолмассан». Аммо рижол ул гойиб барчалари келиб шайхга таъзим цилиб айдилар: «аввал мартаба Сизга келдук маснади Дутаботга ултуреангиз деб, цабул цилма- дингиз, яна мулозимингиз китобатни бизни олдимизга олиб борди, бизлар хурсанд булуб Сизни хизматингизга келдук». Шайх айдиларким, «аввал биз ул давадга най тутмабэрдук, эмдиким, шул маснадга ултургумиздур, илтижо цилибдурсиз, баходур хотири учун цабул цилдук, аммо шул шарт бирлаким, ушбу эртагача бир хонацох тартиб беринглар». Рижол ул гойиб барчалари хурсанд булуб, мотам кийимин солиб, шодмон либос кийдилар. Хонацох таъмирига , машгул булдилар, Тонг отк,унча цазо ва цадр меъморлари Кук ранглиц, фалак цуббасига еткуруб. каржи субх ила цуёш гирихидин таъмир цилдилар. Кундузи булгач, Бухоро одамлари курдиларким, гунбази олий фалакга етар, Шайх ул аълам устиларида бино булубдур, барча одамлар таажжуб цилиб, айдиларким, каромати ш,шх ул аъламдур. Лида шайх айдилар, «бу хонацох таъмирин Турагай баходур тартиб бергандур». Андин кейин Тегина бегим мохни амир Турагай баходурга ацд цилдилар. К,уёш жадй даражасида эрди. Яшал нутфаи пок соати зухалда ота силабидин она ботинига богланди. Аммо бу воцеадин илгари Амир К,озагон, мансаби амир ун нос, бор эрди холо оталиц дерлар, туви цунгирот элидин эрур — андог эрдиким, хутба ва сикка мунинг 45
дукмидин узга амир, бекларга йук, эрди. Варча оталик, цулида эрди. Бу Тегина бегимга талабгор булуб келиб, хонга маъцул цилдиким, манга берилган цизни холо К,арачор нуён авлоди Турагай бах,одурга берибдурлар, ман бориб Шайх ул аълам бирла жанг к,илурман. Х,арчанд хон манъ цилдиким, асло к,абул цилмади. Бир одам бориб шайхга хабар берди. Анда Шайх ул аълам айдилар, «агар анга берилган булса, на учун к,из телва булмасдин илгари цадам цуймади, х,оло биз муни никох,и мусулмоний бирла Турагай бах,одурга бердук. Нима цулидин келса, они цилсун». Аммо амир Цозагон цушун тортиб келди. Шайх ул аълам бу рубоийни айтиб,' юбордилар: Байт: Чун сайди цазойи цадрдин келди цулга, Сен цуйма цадам хоики юруган йулга. Ауволи Малик шоуни курубсан охир, К,урц тангридин, берма изза кунгулга. Амир Цозагон рубоийни уцуб цурцуб цайтар булди. Шайтон васваса цилдиким, «Малик шохни ажалини каромати Шайх ул аъламга х,амул цилмагил». Яна шайтон йулига кириб, шайх сарига йул олди. Хонацох,ларига етти . Баходур куруб цайгурдиким, «Мани оталаримда амир ун носдин утуб келди, менинг орзум Амир Цозагон жанггидур, анинг уц отмоцига бадали йуцтур». Шайх манъ цилдилар. Турагай баходур куб тавалло цилди. Нои лож жавоб бердилар, анга турт юз мурид цушулуб, жангга мук,обил булуб чицтилар. Амир К,озагон саф тортти. Ушал кун цуёш чицар вацтига етиб эрди, амир Турагай баходур тугрисига келиб ташвишда булди. Шайх хонацохда намоз уцуб турур эрдилар, х,авода булут пайдо булуб, осмон юзин олди. Амир Цозагон лашкари бауодурга цараб тамасхур ила кулди. Шайх ул аъламнинг байроцларин баходур бошида ушлаб турур эрдилар. Барчалари яёв, баходур узи отлиг эрди. Амир Цозагон байроци оц, кийуми цйзил, оти цора эрди. Шайх баходурга айтиб эрдиларким, майдонда Амир Дозагонни ёлгуз талаб цилгил. Шайхни сузларига амал цилиб, узи борди. К,озагон хам ёлгуз келди. Алцисса, жангда Цозагон уци баходурни унг кузин ёнидин утуб отига тегиб йицилди, хохласаким, бодаин кесиб олса суфилар шайхга хабар бердилар. Шайх ул аълам бурёдин бир тора олиб, ёй каби цилиб, Цозагон сарига оттилар. Бу байтни дедиларким: Кишига берсаким н ощ ц иззойи, Топар бул цилтондин бад жазойи. Биров ноуак бир о е т цаур этарму — Анга цацр айлагай цодир худойи. Шайх ул аъламни ёйлари хонацох, деворидин утуб 1\\озагон шохни куксига андог тегдиким, орцасидин утуб кетди. Филхол улуб, йицилди. Барчалари он да мушохада цилдилар. Баёнцулихон
подшох, келиб, Шайх ул аъламга узр айтди. Шайх айдилар, «санга гунох, йук,». Аммо Амир Турагай баходур Тегина бегимни олиб, Шахрисабзга борди. Ушбу йил хдзрат Сайфиддин Шайх ул аълам дорулфанодин дорулбацога рихлат цилдилар. Рухи поклари тан Кафасидин учмок ёгочларин бутокина тайрон килди, Анда Тегина бегимни олти ойлиц хомиласи бор эрди. Улмасидин илгари ушбу рубоийни уцудилар: Дунё мисоли уйдур, икки эшик анга бор, Ул биридин нечалар кирмак эса сазовор. Х ох катта ё кичикдур келса керак борига, Бу бирисидин они чщмоги лозим, эй ёр. Юз ун беш йил умр курубдурлар. Аммо Турагай баходур Шахрисабзда мунтазир эрдиким, цуёш каби бир угул буржи рахим Тегина бегим мохдин качон тулуъ цилгай деб. Шул вактларда Баёнцулихондин нома Ш ахрисабз сари амир Турагай бадодурга келди. Уцуб курди, айтибдурким, лашкари Углон Кошгарни мусаххара цилибдурлар, Ангиз тугён килибдур, албатта амир Турагай баходур Каркондин цушун олиб, барвакт Углон лашкарига борсун. Анда хон фармонига харакат цилиб, катта хоту ни Цозагон шох цизи эрди, анинг оти Йуцун хоним эрди, Тегина бегим мохни анга тобшуруб, Кошгар сарига кеттилар. ЭМДИ АМ ИР ТЕМ УР СОХ.ИБЦИРОННИ ОНАДИН ТУРУЛМОЦИ ВОЦЕАСИНИ ЭШИТУНГ Тегина бегим мохни тугори яцин келган вак,тда, Йук,ун хоним бир кечаси туш курдиким, Тегина бегим мох, этакидин к,уёш тулуъ килйб, машрицдин Магрибга боруб тамом оламни олди. Андин Х,индистон сарига майл килди. Филхол уйцудин турди, ацл била тофтиким, Тегина бегим мо^га давлат юз цуйубдур. Аввалдин Йуцун хонимни узини кунглида сацлаб юрган кина ва кудурати бор эрдиким, нечук, анинг отаси Цазогон шох мунинг сабаби ила улуб эрди, яна муни рашкидин бир гинаси юз х ,и с с а булди. Урнидин туруб отасидин цолгон бир гуломи, яъни цули бор эрди, оти Мойдун эди, они чацириб айди: «Эй гулом, мкни бир сиррим бордур, сан манга махрами роздурсан. Аммо ма*и сирримни пардасин сен йиртгайсан». Цул айди:«Ман оташдан цолгон цулман, сани сиррингни фош цилмоцга хохишим йуц». Йуцун хоним айди: «Тегина бегимни тушумда андог курдим, бир таъбирга етук киши булса, ушбу тушни сургил», деб воцеани баён цилди. Цул айди: «бу юртларда таъбирга етук киши йуцтур, аммо эшитурманким, Самарцанд вилоятида бир магорада оти Сабулак ота деган киши хар цандай мушкул суз булса хал цилур эрмиш», дегач, Мойдунни Сабулак ота сарига юборди, Цул Самарцандга келиб анда магорани тобти, Сабулак ота улт^рур,
оДамлар атрофларида кубдур. Вир куну бир тун туруб, .вок,еани махфий баён к,илди. Сабулак ота айди: «Тарихнинг етти юз утуз бешида бир угули сохибкирон вужудга келадур. Гумон цилурман, тулуъи Кавкабнинг вак,тига к,арагонда як,индурким, ул угул оИадин ер юзига тугулур сохибк,ирон булуб, етти ицлимни олгай, анинг авлоди саккиз юз йил салтанат сургай». Мойдун Сабулак отадин бул сузни эшитиб Йук,ун хонимга келиб баёни вок,еа таъбирини айди. Анга рашк ути шуъла урДи. Цулига айдиким, «бир иш к,илиб, Тегина бегим мохни улдурайлук». Цул Турагай баходурдин куркуб, анда куб манъ килди, булмади. Охир курдиким, Йукун хонимни газаби келиб, хафа булди. Ноилож улдурмакга ихтиёр к,илди. Андин кейин ёлгон суз била бир нома Садр аш шариъат тилларидан ёздуриб, Тегина бегимга бердурди. Андин кейин Тегина бегим мох номани ук,уб курдиким, мазмуни булдурким: «Ман отанг Садр аш шариъат касал ва бетоб булуб ётурман. Сани курмокга иштиёк,им куб ва холатим заифдур. Келсанг курсам, келмасанг, дийдор киёматга к,олур.» Тегина бегим мох муни эшитиб багри кабоб, холи хароб булуб, югуруб Йукун хоним олдига келди. «Манга Садр аш шариъат отамдин нома келди», деб шархи вок,еани баён к,илди. Амир Турагай баходур Тегина бегим мохни анга тобшуруб кетган эрди. Андин рухсат талаб килди. Тегина бегим мохни икки чуриси бор эди, икковин анга йулдош к,илиб, Мойдунни аларга бош килиб йулга солиб юборди. Шахрдин алар чициб бир Кудук, бошига келдилар. Анда Мойдун к,ул аввал иккала чурини улдурди, андин кейин Тегина бегим мохни улдурмок,га харакат к,илди. Тегина бегим мох куб зори к,илиб айди: «Эй бобо, мани улдурмокди к,андай хохлаюрсан, манда гунох булса, к,орнимдаги боланинг нима гунохи бор?» Анда Мойдун айди: «Сани шу бола сабабидин улдурурман», деб килични кутариб солгач, жон вахмидин Тегина бегим мох узини к,удук,га ташлади. Ик,боли амир Темур ногох хдвода барк, пайдо булуб, яшин келиб к,улни кукракидин уриб, икки булак цилди. Тегина бегим мохни тангри таоло они шарридин омон сак,лади. Лекин к,удук,ни тубидин чик,арга куввати булмади. Андин кейин бир цуйчи келиб, сув олмок, булуб, к,удук,га челак бирла арцонни ташлади. Цу'дук, ичра бир маликани курди. Хдйрону саросима булуб, Тегина бегим мохни Кудук,дин тортиб олди. Назар цилдиким, бир маликаи даврон, жамоли мисоли хуршиди тобон, к,омати сарви хиромон, юзи тулган ойдек, кузи чулпондек, бир нодираи хубондурким, андин чупон сурди:«К,ай элдин булурсан?» Тегина бегим мох айди: Аймокдйя булурман, бизлар шул кудук, ёкасига келиб эрдук, ман билмасман бул тарафда элатларни. Яна хийла бирла айди: «бу улган киши эрим булур, мунга яшин тегиб улубдур, ман куркканимдин кудукга тушуб кеттим». Аммо чунон нафси шахват так,озосин к,илди. Анда Тегина бегим мох тангри таоло даргохига нола к,ила берди. Ногох, араб янглиг бир киши келиб, вок,еаларни эогитиб билди. Цуйчига вахшат килди, айди: «Эй малика, мани амир Чоку дерлар, бул одам мани куйчимдур. Эмди мани уйимга боргил, мани кдзимдек бул, ман сани болаларим каби тарбият килай. Андин кейин,
уз элларингга борурсан» деб уйига бирла олиб бориб, хотунига тобшурди. Ушал вацт Тегина бегим мохни вазиъи х,амали етиб, чах,оршанба кечаси, шаъбонниннг йигирма бешида, сичцон йилида, тарихнинг етти юз утуз бешида толеъи саратони шамсда жадйни аввал даражасида, далвни йигирма туццуз даражасида эрди, иккала цирон. Узгалар бу воцеани шархи шул булур дерким, цай вацт хар етти кавкаб толеъи саратонда жадй буржинда маъитда булса цирон булурлар. Шундай вацтга угул вужудга келса, толеъи масъуд улур. Шул соатда тангри таборак ва таоло оламни яратибдур. Х,ар фарзанд шул соатда таваллуд булса, онинг толеъи охир умригача доимо ицболи масъуддур. Айтибдурларким, уч угил шу соатда тугилди. Аввал Искандар Зулцарнайн хазратлари афандимиз, иккинчи Мухаммад расул акром саллоллоху алайхи васаллам саййидимиз, учинчи Амир Темур Курагон хонимиз ва бегимиздур, дерларким, таваллуди Искандардин таваллуди расул алайхис саломгача саккиз юз йил, таваллуди Мухаммад алайхис саломдин таваллуди Амир Те- мургача саккиз юз йил. Х,ар саккиз юз йилда кавокиб жадй даражасида булгандурлар. Аммо Сохибцирон Амир Темурни оналари Тегина бегим мох дерларким, таваллуд махаллида захмат ва машаццаг сира курмадим узга хотунлардек. Бай т Ф арид ун, Кайхисрав номлиг. М анучеур, И скандар комлиг Ч у мавлуди Искамдару %ам расул, Ж ауон га келиб топти анжомлиг. ДОСТОН:ЕТТИ Х.АКИМ ЕТТИ ИДЛИМ ДИН ЭЛ ЧИ Б У Л У Б К ЕЛУР АМ ИР ТЕМ УР СОХ,ИБЦИРОН ЦАТЛИ У ЧУ Н . АНИНГ БАЁНИДА Эмди хазрат Жалол ул хидоят камоли самадийят ила хохлабдурким, камоли цудрат бирла, мабдаи фитрат бирла кавкаб толеъ сохибциронни авжи ирважи афлокка ицбол ва комронлигини жилвагар цилгай. Аввял тангнойи музояца паришонлигда. Х,обут бесомонлигда цолиб, куб-куб мехнат ва кулфатдин сунгра ка!молот баройи булуб, бора-бора давлат ицболига юз цуйгай: «Яфъалуллоху мояшау ва яахкуму мо йур ид»1. Ушбу мацолани маъниси: ахволи Сохибцирон неча кунлар умри паришонлиц ила утуб, цачон ихтиёр жиловини ицтидор тутамига олгай. Аммо Амир Темур таваллуд булгандин кейин Амир Чоку анинг тарбиятига муцаййид булди. Ушал йил Сохибциронни умри олти ойга етар-етмас ицболин цуёши рабъул маскунга таъсир цилиб, хар гушада овозаи ва хар шахрда хангомаи беадада булаберди. Ушал вацт Рум мамлакатида ! Олло.% нимани хоуласа уз иродаси билан шуии хукм цилави.— Ушбу ва бундан кейинги барча оятларни Анвар Турсун ijsupean.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356