2017-2021 yy. Ilm-fan va innovatsiyalar bo'yicha Milliy ma'ruza

2017-2021 ЙИЛЛАР УЧУН ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР БЎЙИЧА МИЛЛИЙ МАЪРУЗА НАЦИОНАЛЬНЫЙ ДОКЛАД ПО НАУКЕ И ИННОВАЦИЯМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН ЗА 2017-2021 ГГ.

2017-2021 ЙИЛЛАР УЧУН ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР БЎЙИЧА МИЛЛИЙ МАЪРУЗА НАЦИОНАЛЬНЫЙ ДОКЛАД ПО НАУКЕ И ИННОВАЦИЯМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН ЗА 2017-2021 ГГ. 1

УЎК001(476) КБК 72,3 Дастлабки матн, статистик ва таҳлилий маълумотлар марказий давлат ва маҳаллий ижро органлари, ҳудудлардаги университетлар ва илмий ташкилотлар томонидан тақдим этилган материаллар асосида тайёрланди. 2017-2021 йиллар учун Ўзбекистон Республикаси Илм-фан ва инновациялар бўйича миллий маъруза – Тошкент, 2022 й. 2017-2021 йиллар учун Ўзбекистон Республикаси Илм-фан ва инновациялар бўйича миллий маърузада мамлакатда илм-фан ва инновациялар ривожланишининг ҳозирги ҳолати ва тенденциялари таҳлили келтирилган. Маърузада, шунингдек, амалга оширилган давлат ислоҳотлари, маҳаллий олимларнинг сўнгги йиллардаги асосий ютуқлари, илм-фан ва инновация соҳасидаги халқаро алоқалар йўналишларининг шарҳи тақдим этилган. Глобал инновацион индекси рейтингида Ўзбекистоннинг мавқеини яхшилаш масалалари алоҳида кўриб чиқилган. ©Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник ахборот маркази Тошкент, 2022 й. 2

Муаллифлар жамоаси: Абдураҳмонов И.Ю. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазири, б.ф.д., акад. Турдикулова Ш.У. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазири ўринбосари, б.ф.д. Отажонов Ш.И. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги Илмий ва инновацион фаолиятга оид дастурларни шакллантириш ва мониторинг қилиш бошқармаси бошлиғи, и.ф.д. Жумаев Ф.С. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги Инновацион ривожлантириш стратегияси йиғма ахборот-таҳлил бошқармаси бошлиғи Ходжаева Ф.Э. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги Илм-фан ва инновациялар соҳасида халқаро алоқаларни ривожлантириш бошқармаси бошлиғи Абдуқундузова Н.У. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги Ахборот хизмати бошлиғи Цой А.И. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги рақамли трансформация координатори (хорижий маслаҳатчи) 3

Абдувалиев А.А. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник ахборот маркази директори, и.ф.н., к.и.х. Аминов Ф.Ф. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник ахборот маркази директори биринчи ўринбосари Мирзакаримов Ж.Қ. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник ахборот маркази Ахборот ресурсларини шакллантириш департаменти Илмий ва инновацион лойиҳаларнинг ҳисобот ҳужжатларини рўйхатдан ўтказиш ва ҳисобга олиш бўлими бошлиғи Мусаева Р.А. – Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илмий-техник ахборот маркази Илмий ва инновацион соҳани таҳлил қилиш департаменти мутаҳассиси, PhD докторанти Нуманов К.Ф. – Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги «Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари» илмий-тадқиқот маркази PhD докторанти 4

Таҳририят ҳайъати: Бегалов Б.А. – Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси раиси, и.ф.д., проф. Исламов Б.Ф. – Ўзбекистон Республикаси Геология ва минерал ресурслар давлат қўмитаси раиси, Геология фанлари университети ректори, м.ф.н. Кадирхўжаев А.А. – Ўзбекистон Республикаси Геология ва минерал ресурслар давлат қўмитаси раиси ўринбосари Абед Н.С. – Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети тасарруфидаги “Фан ва тараққиёт” ДУК раиси, т.ф.д., проф. Нариманов А.А. – Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти директори, қ.-х.ф.д., проф. Исмаилова Ж.Х. – Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ўзбекистон тарихи давлат музейи директори, т.ф.д., проф. Рахимов Ф.Х. – Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги Фан ва инновациялар бўлими бошлиғи, т.ф.д. Курбанов М.Ш. – Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ион-плазма ва лазер технологиялари институти илмий ишлар бўйича директор ўринбосари, т.ф.д., к.и.х. 5

Исоқов М.У. – Геология фанлари университети Илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректор, г.-м.ф.д. Мингбоев К.Р. – Ўзбекистон Республикаси Геология ва минерал ресурслар давлат қўмитаси Фан ва инновациялар бўлими бошлиғи Тўраев Ш. – Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Илмий- тадқиқот ва инновацион фаолият бошқармаси бошлиғи ўринбосари, т.ф.н., доц. Хушвақтов Х.А. – Самарқанд давлат университети Илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректор, ф.-м.ф.н., доц. Тиллаев С.У. – Самарқанд давлат университети Органик синтез ва биоорганик кимё кафедраси мудири, к.ф.н., доц. Мусаева Р.А. – Норматив назорати, саҳифалаш ва дизайн 6

УДК 001(476) ББК 72,3 Исходный текст, статистические данные и анализ подготовлены на основе материалов, предоставленных центральными государственными и местными исполнительными органами, университетами и научными организациями в регионах. Национальный доклад по науке и инновациям Республики Узбекистан за 2017-2021 гг. – Ташкент, 2022 г. Национальный доклад по науке и инновациям Республики Узбекистан за 2017-2021 гг. содержит анализ текущего состояния и тенденций развития сферы науки и инноваций в стране. В докладе также представлен обзор проведенных государственных реформ, основных достижений отечественных ученых за последние годы и направлений международных отношений в сфере науки и инноваций. Отдельно рассмотрены вопросы улучшения позиций Узбекистана в рейтинге Глобального инновационного индекса. © Центр научно-технической информации при Министерстве инновационного развития Республики Узбекистан Ташкент, 2022 г. 7

Коллектив авторов: Абдурахмонов И.Ю. – Министр инновационного развития Республики Узбекистан, д.б.н., акад. Турдикулова Ш.У. – Заместитель Министра инновационного развития Республики Узбекистан, д.б.н. Отажонов Ш.И. – Начальник управления формированием и мониторингом государственных программ научно-инновационной деятельности Министерства инновационного развития Республики Узбекистан, д.э.н. Жумаев Ф.С. – Начальник Сводного информационно- аналитического управления стратегии инновационного развития Министерства инновационного развития Республики Узбекистан Ходжаева Ф.Э. – Начальник Управления развития международных связей в сфере науки и инноваций Министерства инновационного развития Республики Узбекистан Абдукундузова Н.У. – Начальник информационной службы Министерства инновационного развития Республики Узбекистан Цой А.И. – Координатор цифровой трансформации (иностранный консультант) Министерства инновационного развития Республики Узбекистан 8

Абдувалиев А.А. – Директор Центра научно-технической информации при Министерстве инновационного развития Республики Узбекистан, к.э.н., с.н.с. Аминов Ф.Ф. – Первый заместитель директора Центра научно-технической информации при Министерстве инновационного развития Республики Узбекистан Мирзакаримов Ж.К. – Начальник отдела регистрации и учета отчетной документации по научным и инновационным проектам Департамента формирования информационных ресурсов Центра научно-технической информации при Министерстве инновационного развития Республики Узбекистан Мусаева Р.А. – Специалист Департамента анализа научной и инновационной сферы Центра научно-технической информации при Министерстве инновационного развития Республики Узбекистан, PhD-докторант Нуманов К.Ф. – PhD-докторант Научно- исследовательского центра «Научные основы и проблемы развития экономики Узбекистана» при Ташкентском государственном экономическом университете 9

Редакционная коллегия: Бегалов Б.А. – Председатель Государственного комитета по статистике Республики Узбекистан, д.э.н., проф. Исламов Б.Ф. – Председатель Государственного комитета по геологии и минеральным ресурсам Республики Узбекистан, ректор Университета геологических наук, к.м.н. Кадирхужаев А.А. – Заместитель Председателя Государственного комитета по геологии и минеральным ресурсам Республики Узбекистан Абед Н.С. – ГУП “Фан ва тараккиёт” при Ташкентском государственном техническом университете имени Ислама Каримова, д.т.н., проф. Нариманов А.А. – Директор Института генетики и экспериментальной биологии растений Академии наук Республики Узбекистан, д.с.-х.н., проф. Исмаилова Ж.Х. – Директор Государственного музея истории Узбекистана Академии наук Республики Узбекистан, д.т.н., проф. Рахимов Ф.Х. – Начальник управления науки и инноваций Министерства экономического развития и сокращения бедности Республики Узбекистан, д.т.н. 10

Курбанов М.Ш. – Заместитель директора по науке Института ионно-плазменных и лазерных технологий Академии наук Республики Узбекистан, д.т.н., с.н.с. Исоков М.У. – Проректор по науке и инновационной деятельности Университета геологических наук, д.г.-м.н. Мингбоев К.Р. – Начальник отдела науки и инноваций Государственного комитета по геологии и минеральным ресурсам Республики Узбекистан Тураев Ш. – Заместитель начальника отдела научно- исследовательской и инновационной деятельности Министерства высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан, к.т.н., доц. Хушвактов Х.А. – Проректор по науке и инновационной деятельности Самаркандского государственного университета, к.ф.-м.н., доц. Тиллаев С.У. – Заведующий кафедрой органического синтеза и биоорганической химии Самаркандского государственного университета, к.х.н., доц. Мусаева Р.А. – Нормативный контроль, верстка и дизайн 11

12

2017-2021 ЙИЛЛАР УЧУН ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР БЎЙИЧА МИЛЛИЙ МАЪРУЗА 13

МУНДАРИЖА МУНДАРИЖА КИРИШ.............................................................................................................19 1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ ......................................25 1.1. Ўзбекистон Республикасида илм-фан ва инновациялар соҳасида стратегик режалаштиришнинг меъёрий-ҳуқуқий асоси ва ҳужжатлари............................................................................27 1.2. Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги фаолияти..............................................................................39 1.3. Глобал инновацион индекс рейтингида ислоҳотларнинг жаҳон миқёсида эътироф этилиши ...............................................90 1.4. Ўзбекистоннинг 2022-2030 йилларга мўлжалланган Инновацион ривожланиш стратегиясининг устувор йўналишлари: «кучли» кўрсаткичларни сақлаб қолиш ва «кучсиз» кўрсаткичларни яхшилаш ................................................97 2-БОБ. ИЛМИЙ ВА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ АСОСИЙ ЮТУҚЛАРИ ВА НАТИЖАЛАРИ ................................ 105 2.1. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси фаолияти.................................................................................................. 107 2.2. Илғор технологиялар маркази фаолияти........................ 129 2.3. Давлат илмий-тадқиқот дастурларининг натижадорлиги .................................................................................... 138 2.4. Мақолалар чоп этиш фаоллигининг таҳлили .............. 144 2.5. Патент фаоллигининг таҳлили ............................................ 163 14

МУНДАРИЖА 3-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДАГИ ХАЛҚАРО МУНОСАБАТЛАР ............................................................. 177 3.1. Халқаро ривожланиш институтлари билан ҳамкорлик ............................................................................................... 178 3.2. Халқаро дастурлар ва шартномалар доирасида амалга оширилган лойиҳалар ....................................................................... 190 3.3. Халқаро шартномалар ва меморандумлар ................... 215 ХУЛОСА.......................................................................................................... 217 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ........................ 224 1-илова ......................................................................................................... 227 2-илова ......................................................................................................... 235 3-илова ......................................................................................................... 247 15

ҚИСҚАРТМАЛАР ВА ИБОРАЛАР ҚИСҚАРТМАЛАР ВА ИБОРАЛАР ЎзР – Ўзбекистон Республикаси ХХР – Хитой Халқ Республикаси РФ – Россия Федерацияси АҚШ – Америка Қўшма Штатлари БМТ – Бирлашган миллатлар ташкилоти БМТТД – БМТ Тараққиёт дастури ЕИ – Европа иттифоқи ЕИК – Европа иқтисодиёт комиссияси ЖБ – Жаҳон банки ЖССТ ИТБ Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти ИТАДМК – Ислом тараққиёт банки – Илмий-техник ахборот бўйича ИҲТ ИҲТТ давлатлараро мувофиқлаштириш кенгаши МАГАТЭ – Ислом ҳамкорлик ташкилоти – Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт МДҲ ташкилоти РФА УИТАИ – Атом энергияси бўйича халқаро агентлик ФАХА – Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги – Россия Фанлар академияси Умумроссия илмий ва техник ахборот институти – Фанлар академиялари халқаро ассоциацияси 16

UNESCO ҚИСҚАРТМАЛАР ВА ИБОРАЛАР (ЮНЕСКО) – БМТнинг маориф, фан ва маданият DAAD масалалари билан шуғулланувчи ташкилоти JICA JST – Германия Академик алмашинувлар хизмати TÜBİTAK – Япония халқаро ҳамкорлик агентлиги TWAS – Япон фан ва технологиялар ИМА агентлиги ИТАМ – Туркия илмий-техник тадқиқотлар ОАК ЎзР АВ бўйича кенгаш – Бутунжаҳон фанлар академияси ЎзР ИРВ – Интеллектуал мулк агентлиги ЎзР ФА – Илмий-техник ахборот маркази – Олий аттестация комиссияси ГИИ – Ўзбекистон Республикаси Адлия СОҚП ЯИМ вазирлиги – Ўзбекистон Республикаси АКТ Инновацион ривожланиш вазирлиги БРМ – Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси – Глобал инновацион индекс – Сотиб олиш қобилияти паритети – Ялпи ички маҳсулот – Ахборот-коммуникация технологиялари – Барқарор ривожланиш мақсадлари 17

ДИТД ҚИСҚАРТМАЛАР ВА ИБОРАЛАР ДИТЭ ИВЛ – Давлат илмий-техник дастури – Давлат илмий-техник экспертизаси ИТИ – Ўпканинг сунъий вентиляцияси ИТК ИТМ аппаратлари ИТТКИ – Илмий-тадқиқот институти – Илмий-техник кенгаш ИТФН – Илмий-тадқиқот муассасаси – Илмий-тадқиқот ва тажриба- МБ ОТМ конструкторлик ишлари ПЗР – Илмий-тадқиқот фаолият ТТ ТШ натижалари ФТИ – Маълумотлар базаси ХПК – Олий таълим муассасаси ЭҲМ – Полимераза занжир реакцияси – Техник топшириқ – Техник шарт – Фан, технологиялар ва инновациялар – Халқаро патент классификацияси – Электрон-ҳисоблаш машинаси 18

КИРИШ «Бир нарсани билишимиз керак: илмсиз, инновациясиз олдимизга қўйган мақсадларга ҳеч қачон эриша олмаймиз» Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев КИРИШ Ўтган тўрт йил мобайнида Ўзбекистон илмий- инновацион фаолият сезиларли даражада равнақ топди. Республикамизда амалга оширилаётган ислоҳотлар, тараққиёт стратегияси мазкур жараёнларни ҳаракатлантирувчи кучга айланди. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида илмий-тадқиқот ва инновация фаолиятини рағбатлантириш, илмий ва инновация ютуқларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш, олий ўқув муассасалари ва илмий- тадқиқот институтлари ҳузурида ихтисослаштирилган илмий-экспериментал лабораториялар, юқори технология марказлари ва технопаркларни ташкил этишга алоҳида эътибор қаратилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сонли Фармони билан Ўзбекистон Республикасининг 2030 йилга қадар Глобал инновацион индекс рейтинги бўйича жаҳоннинг 50 та илғор мамлакати қаторига кириши устувор мақсад сифатида белгиланди. Ушбу мақсадни амалга оширишнинг асосий йўналиши илм-фан соҳасини замонавий иқтисодий шароитларга мослаштириш ҳисобланади, бу эса ўз 19

КИРИШ навбатида, кучли меъёрий-ҳуқуқий асос билан тартибга солинадиган, илм-фаннинг тузилмавий, ташкилий, кадрлар, инфратузилма ва молиявий жиҳатдан ривожлантиришда туб ўзгаришларга олиб келади. Ушбу вазифаларни амалга ошириш мақсадида «Илм-фан ва илмий фаолият тўғрисида»ги Қонун ва «Инновацион фаолият тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги мазкур қонунлар билан илм-фан ва илмий фаолият соҳасидаги ваколатли давлат органи этиб белгиланди. Вазирлик саъйи- ҳаракатлари билан 2020 йилда, узоқ танаффусдан сўнг, мамлакатимиз Глобал инновацион индекс (ГИИ) рейтингига кириб, 131 ўриндан 93-ўринга кўтарилди (2015 йилда Ўзбекистон 140 ўриндан 122-ўринни эгаллаган эди). 2021 йилда мамлакатимиз яна 7 поғонага кўтарилиб, рейтингда 132 ўриндан 86-ўринни эгаллади, Марказий ва Жанубий Осиёдаги 10 та мамлакатлар орасида 4-ўринни эгаллади. Ушбу ютуқ, албатта, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг самарадорлигини ва давлатимиз раҳбари томонидан белгилаб берилган иқтисодий ривожланиш йўналишларининг тўғрилигини тасдиқлайди. Илм-фан ва инновацияларга йўналтирилган сарф- харажатлар 2017 йилдан буён сезиларли даражада ортди. Илмий ва инновацион фаолият бўйича дастур ва лойиҳаларни амалга ошириш учун давлат бюджетидан жами 1 488,3 млрд. сўм (2018 йилда – 198 млрд. сўм, 2019 йилда – 347,7 млрд. сўм, 2020 йилда – 428,6 млрд. сўм, 2021 йилда – 514 млрд. сўм) ажратилди. Ёш авлод орасида илм-фанга қизиқиш ортиб 20

КИРИШ бормоқда. 2017 йилнинг 1 июлидан фалсафа докторлари (PhD) ва фан докторлари (DSc)ни тайёрлаш бўйича олий ўқув юртидан кейинги таълимнинг икки босқичли тизими жорий этилганидан кейин, илмий ва илмий-педагогик кадрларни тайёрлашга йўналтирилган квоталар сони барқарор равишда ортиб бормоқда (2017 й. – 1 028: PhD – 927, DSc – 101, 2018 й. – 904: PhD – 836, DSc – 68, 2019 й. – 1 093: PhD – 1 009, DSc – 84; 2020 й. – 1 546: PhD – 1 430, DSc – 116; 2021 й. – 1 800: PhD – 1 657, DSc – 143; 2022 й. – 3 600: PhD – 3 314, DSc – 286). Шунингдек, докторантларга илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш учун зарурий моддий шарт-шароитларни яратиш ва уларнинг меҳнат фаолиятини янада рағбатлантириш бўйича чора-тадбирлар кўрилди. Илмий ва инновацион лойиҳалар танловини сифатли амалга ошириш мақсадида, биринчи марта халқаро тажрибани ўрганиш асосида техник ва илмий экспертиза ўтказишнинг янги механизмлари жорий этилди. Лойиҳаларни танлашнинг асосий мезонларидан бири: олимлар – лойиҳа раҳбарларининг H-index (Хирш индекси) қиймати бўлди. Фан ва технология ривожланишининг 18 та устувор йўналишлари бўйича 400 нафардан ортиқ академиклар, профессорлар ва фан докторларини жамлаган Илмий-техник кенгашлар (ИТК) ташкил этилди. Таъкидлаш жоизки, ўтган уч йил давомида 1000 нафардан ортиқ олимлар Илмий-техник кенгашларнинг фаолиятига жалб этилди. Халқаро танловларни ўтказиш доирасида лойиҳаларни баҳолаш учун хорижий экспертлар жалб қилинмоқда. Россия, Беларусь, Хитой, Германия, Ҳиндистон, Туркия, Исроил, 21

КИРИШ Венгрия, Буюк Британия каби давлатлар билан ҳамкорлик ўрнатилиб, мустаҳкамланмоқда. Умуман олганда, илм-фан ва инновация соҳасидаги халқаро ҳамкорлик турли йўналишлар бўйича фаол тарзда амалга оширилмоқда. Халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик қилишда Миллий инновацион экотизимни такомиллаштириш ҳамда тадқиқотлар ва инновацияларга инвестицияларни жалб этиш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Ушбу саъй- ҳаракатлар орасида ЮНЕСКО/ИТБнинг «Ўзбекистонда инклюзив фан, технология ва инновация тизимини ривожлантириш» лойиҳаси ва Жаҳон банки (ХТТБ)нинг «Ўзбекистонда инновацион тизимни модернизация қилиш» лойиҳасини алоҳида қайд этиш лозим. Асосий мақсад – ИТТКИ ҳамда илмий ва инновацион маҳсулотлар ва хизматларни тижоратлаштириш соҳасида давлат, илмий ташкилотлар ва хусусий сектор ўртасидаги самарали ўзаро ҳамкорликни ривожлантиришдан иборат. Мамлакатимизда қабул қилинган Барқарор ривожланиш мақсадларига мувофиқ иккита стратегик ҳужжат – «Ўзбекистон Республикасида Илм-фанни ривожлантириш концепцияси» ва «Ўзбекистон Республикасини 2030 йилгача инновацион ривожлантириш стратегияси» ишлаб чиқилди, улар доирасида кейинги ўн йил мобайнида илм-фан ва инновацияларни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари ва индикаторлари белгиланди. Ушбу ҳужжатлар COVID-19 пандемияси оқибатида юзага келган инқироздан сўнг иқтисодиётни тиклаш, мослашувчан, шаффоф ва инклюзив инновацион экотизимни яратишга қаратилган чора- 22

КИРИШ тадбирларни амалга ошириш бўйича режаларни ҳам ўз ичига олади. Ҳудудларнинг илмий ва инновацион салоҳиятини ошириш бўйича қатор ишлар олиб борилмоқда. Ўтган йиллар давомида олимларнинг Ўзбекистон пойтахти – Тошкент шаҳрида жамланиши ҳудудларнинг илм-фан соҳасида орқада қолишига сабаб бўлди. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун давлатимиз раҳбари томонидан аниқ кўрсатмалар берилди. Асосий ўзгаришлардан бири бу – маҳаллий ҳокимиятларнинг илм-фан ва инновацияларни ривожлантириш бўйича ваколатларини кучайтириш ва вилоят аҳамиятига эга шаҳарларда инновация марказларини яратиш бўйича ишларнинг амалга оширилаётганидир. Инновацион ривожланиш вазирлиги вилоят ҳокимликлари билан биргаликда муайян ҳудуд аҳолиси ва иқтисодиётининг реал сектори эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда, илмий ва инновацион лойиҳаларни молиялаштириш бўйича танловлар ўтказмоқда. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 01.04.2021 йилдаги ПФ-6198-сон Фармони билан Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятларда инновацион ҳудудларга айлантириладиган туманлар рўйхати тасдиқланди. Илмий ва инновацион фаолиятни тижоратлаштиришнинг янги механизмлари жорий этилмоқда. 2018 йилдан буён 288 та ишланмалар асосида 135,6 млрд. сўм миқдорида илмий ҳажмдор маҳсулотлар ишлаб чиқарилди. Мамлакатда илмий-техник ахборот алмашишнинг давлат тизимини такомиллаштириш бўйича ишлар 23

КИРИШ фаоллашди – 2019 йилнинг декабрь ойида Илмий-техник ахборот маркази фаолияти йўлга қўйилди. Бу илм-фан ва инновацияларни ривожлантириш бўйича тезкор ва стратегик бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёнларини зарур, ишончли ва тўлиқ маълумотлар билан таъминлаш, миллий инновацион тизимнинг барча субъектларига сифатли ахборот-таҳлилий хизмат кўрсатиш учун ўта муҳимдир. Илмий-техник ахборот маркази томонидан тайёрланган Ўзбекистон Республикаси Илм-фан ва инновациялар бўйича миллий маърузаси илм-фан ва инновациялар соҳасининг жорий ҳолатини ўрганишга бағишланган бўлиб, унинг ривожланишига таъсир этувчи ижобий ва салбий омилларни аниқлашга хизмат қилади. Маърузани тайёрлаш жараёнида ваколатли давлат органларининг расмий маълумотлари тизимли таҳлил қилиниб, мавжуд вазият атрофлича ўрганилди, асосий ривожланиш тенденциялари тақдим этилди, илм-фан ва инновацияларнинг мамлакат ижтимоий- иқтисодий тараққиётига қўшган ҳиссасига баҳо берилди. Мазкур маъруза Ўзбекистонда илмий ва инновацион соҳада амалга оширилаётган ислоҳотларнинг натижаси ва самарадорлигини келгусида ўлчаш учун асосий қўлланма ва услубий асос бўлиб хизмат қилиши кутилмоқда. 24

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ _________________________________________________________________________ 1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ _________________________________________________________________________ 2017 йилдан бошлаб мамлакатимизда илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш учун қулай шарт- шароитлар яратиш бўйича кўплаб ишлар амалга оширилди. Бу борада мустаҳкам меъёрий-ҳуқуқий асос яратилди, илм- фан ва инновацияларга давлат харажатларини сезиларли даражада ошириш имконини берувчи ислоҳотлар амалга оширилди, кадрлар салоҳиятини яхшилаш ва янги инфратузилма объектларини ишга тушириш бўйича ишлар фаол тарзда олиб борилмоқда. Бунда, маҳаллий илм-фан салоҳиятидан тўлиқ фойдаланиш ва замонавий технологиялар, шу жумладан, илмий ва инновацион ишланмалар трансфери ва тижоратлаштиришини амалга ошириш йўли билан жаҳон бозорига чиқишни таъминлаш асосий вазифа ҳисобланади. Ушбу бобда сўнгги йилларда илм-фан ва инновациялар соҳасида амалга оширилган ислоҳотларнинг қисқача шарҳи келтирилган. Хусусан, қабул қилинган қонунлар ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, давлат бошқарувининг янги механизмларини жорий этиш, Инновацион ривожланиш вазирлигининг ваколатли давлат органи сифатида устувор йўналишлари 25

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ ва фаолиятини белгилаш ҳақида ахборот тақдим этилган. Шунингдек, Глобал инновацион индекс рейтингида Ўзбекистоннинг мавқеини яхшилаш бўйича амалга оширилган ишларнинг натижалари кўриб чиқилган. 26

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ 1.1. Ўзбекистон Республикасида илм-фан ва инновациялар соҳасида стратегик режалаштиришнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари ва ҳужжатлари Кейинги тўрт йил мобайнида илмий ва инновацион фаолиятга доир меъёрий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш мақсадида 75 та хужжат ишлаб чиқилди ва амалиётга татбиқ этилди, шу жумладан: − Ўзбекистон Республикаси Қонунлари – 2 та; − Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари – 5 та; − Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарорлари – 26 та; − Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари –35 та; − Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Фармойишлари – 7 та меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат (1-илова). Мамлакатда илм-фан ва инновацияларни ривожлантириш бўйича самарали чора-тадбирларнинг рўёбга чиқарилишини асос бўлган қуйидаги ҳужжатларни алоҳида таъкидлаб ўтиш зарур. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида», Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 сентябридаги ПФ-5544-сон «2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида»ги Фармонлари, 27

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 29 октябрдаги ЎРҚ-576-сон «Илм-фан ва илмий фаолият тўғрисида»ги Қонуни ва Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 24 июлдаги ЎРҚ-630-сон «Инновацион фаолият тўғрисида»ги Қонуни шулар сирасидандир. 2019-2021 йилларда Инновацион ривожланиш стратегиясининг асосий мақсади этиб, мамлакатнинг жаҳон миқёсидаги рақобатбардошлиги ва унинг инновацион тараққиётини белгиловчи асосий омил сифатида инсон капиталини ривожлантириш белгиланди. Ушбу мақсадга эришиш учун таълим сифати ва қамровини ошириш, илмий салоҳият ҳамда илмий-тадқиқот ва ишланмаларнинг самарадорлигини мустаҳкамлаш, инновациялар, илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ва технологик ишларга давлат ва хусусий инвестицияларни жалб этишни орттириш, давлат ҳокимияти органларининг самарадорлигини ошириш, барқарор ижтимоий-иқтисодий инфратузилмани яратиш каби вазифалар ўлароқ белгиланди. Мазкур вазифаларни амалга ошириш борасида мамлакатда қисқа муддат ичида таълимнинг барча босқичларида таълим сифати ва қамровини ошириш, мазкур жараённинг узлуксизлиги, шунингдек, иқтисодиёт эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда кадрларни тайёрлаш тизимининг мослашувчанлигини таъминлаш бўйича тизимли ишлар амалга оширилди. 2017-2021 йилларда олий таълим тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирларни кўзда тутган Ўзбекистон Республикаси Президентининг 28

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ 2017 йил 20 апрелидаги ПҚ-2909-сон «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 17 октябрдаги 839-сонли «Докторантларнинг илмий-тадқиқот ишлари билан шуғулланишлари учун моддий шарт-шароитлар яратиш ва меҳнат фаолиятини янада рағбатлантириш тўғрисида»ги Қарори ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 апрелдаги ПҚ-3655-сонли «Республика олий таълим ва илмий-тадқиқот муассасалари ходимларининг меҳнатига ҳақ тўлаш тизимини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Қарори қабул қилинди. Фан доктори илмий даражасига эга бўлган олий ўқув муассасалари ва ИТИ ходимларининг базавий лавозим маошлари оширилди (2016 йилга нисбатан 3,2 баробарга), илмий-педагогик фаолият билан шуғулланувчи ходимларга қўшимча ҳақ тўлаш тартиби жорий этилди. Шунингдек, хорижда олинган илмий даража ва илмий унвонларни тан олишнинг ҳуқуқий асослари белгилаб берилди. Ҳозирги кунда республикада 144 та олий ўқув муассасалари мавжуд бўлиб, улардан, филиалларни ҳам қўшганда 104 таси маҳаллий, 40 таси хорижийдир. Олий таълим ва мутахассислик йўналишлари классификатори 329 та таълим йўналишлари ва 582 та магистратура мутахассисликларини ўз ичига олади. Бакалавриат йўналишларида таҳсил олаётган талабалар сони 590 минг нафарни, магистратура мутахассисликлари бўйича – 13 минг нафарни ташкил этади, бу – 2019 йилга 29

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ нисбатан 2,1 баробар кўпдир. Республиканинг камида 10 та олий ўқув юртини «QS World University Rankings» жаҳон университетлари рейтингининг биринчи 1000 талигига киритиш бўйича ишлар амалга оширилмоқда. 2021 йилда мустақил Ўзбекистон тарихида илк бор мамлакатнинг тўртта олий ўқув юрти – Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти (251-300); Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети (351-400); Самарқанд давлат университети (351-400) ва Тошкент давлат техника университети (351-400) «QS World University Rankings»нинг Шарқий Европа ва Марказий Осиё – EECA минтақавий рейтингидан ўрин олган. Илғор хорижий тажриба асосида илмий-тадқиқот ишларига давлат буюртмаси механизми жорий этилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 9 сентябрдаги 133-сон «Илмий-тадқиқот ва инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг меъёрий- ҳуқуқий базасини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида» ги қарори билан: 1. Илмий-тадқиқот ишларига давлат буюртмаси тўғрисидаги низом; 2. Стартап лойиҳаларни танлаб олиш ва молиялаштириш тартиби тўғрисидаги низом; 3. Илмий-техник кенгашлар тўғрисидаги низом тасдиқланди. Ушбу низомларга кўра, давлат буюртмаси мамлакатни ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ривожлантириш вазифалари, иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий 30

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ соҳанинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, фан ва технологияларни ривожлантиришнинг устувор йўналишларида назарда тутилган мақсадларга эришиш учун шакллантирилади. Мақсадли илмий-тадқиқот лойиҳалари бўйича таклифлар Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Вазирлар Маҳкамасининг ҳужжатлари, давлат дастурлари ва концепцияларда баён этилган вазифа ва топшириқлар асосида ҳамда давлат бошқаруви ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари олдида турган ўзига хос муаммоларни ҳал этиш эҳтиёжидан келиб чиқиб мурожаатга мувофиқ қабул қилинади. Ташаббускор илмий-тадқиқот лойиҳалари илмий- тадқиқот ва олий таълим муассасалари, илмий-тадқиқот фаолиятини амалга оширувчи бошқа манфаатдор ташкилотларнинг асосланган таклифлари асосида илмий тадқиқотларнинг устувор йўналишлари, илмий экспертиза натижаларига мувофиқ равишда тегишли илмий-техник кенгашда лойиҳанинг очиқ муҳокама қилиш йўли билан шакллантирилади. Таъкидлаш керакки, 2017 йилга нисбатан, муайян бир лойиҳани молиялаштириш ҳажми 3,5 баробарга ошди, бунда маблағларнинг 40 фоизи зарур ускуналар, реагентлар ва материалларни сотиб олишга йўналтирилади. Ёшларни илм-фан ва инновация соҳасига жалб этиш йўналишида: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 августдаги ПҚ-4433-сон 31

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ «Ёшларни илм-фан соҳасига жалб этиш ва уларнинг ташаббусларини қўллаб-қувватлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 17 октябрдаги 832-сон «Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузурида Ёшлар инновация марказини ташкил этиш тўғрисида», 2020 йил 22 майдаги 313-сон «Республика ҳудудларида Ёшлар технопаркларини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида» ва 2021 йил 19 апрелдаги 222-сон «Илмий ва инновацион фаолият билан шуғулланиб келаётган иқтидорли ёшларни қўллаб- қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлар қабул қилинди. Илмий ва инновацион фаолиятни амалга ошириш учун инфратузилма яратиш йўналишида: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 ноябрдаги ПҚ-3365-сонли «Илмий-тадқиқот муассасаларининг инфратузилмасини янада мустаҳкамлаш ва инновацион фаолиятни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 11 майдаги 239-ф-сонли «Маҳаллий илмий-амалий ва инновацион лойиҳалар ҳамда ишланмаларни амалиётга жорий этиш, республикада илм-фан ва инновацион ривожланиш самарадорлигини ошириш ҳамда илм-фан ва ишлаб чиқаришда самарали интеграция яратиш, комплекс ривожлантиришнинг замонавий талабларини ҳисобга олган ҳолда инновацион инфратузилмани шакллантириш 32

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ тўғрисида»ги фармойиши қабул қилинди. Унга асосан, лаборатория жиҳозлари, реактивлар ва реагентларни сотиб олишнинг соддалаштирилган тартиби жорий этилди. Илмий ишланмалар ва инновацион ғояларни тижоратлаштириш йўналишида: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 14 июлдаги ПҚ- 3855–сон «Илмий ва илмий-техникавий фаолият натижаларини тижоратлаштириш самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори қабул қилинди. 2018-2021 йилларда жами 228,8 млрд. сўмлик 372 та илмий ишланма тижоратлаштирилди. Олиб борилган ишлар натижасида умумий қиймати 235,3 млрд. сўм миқдорида маҳсулот ишлаб чиқарилди. Инновацион технологияларни мамлакат иқтисодиётига фаол жорий этиш учун технологияларни трансфер қилиш амалиёти қўлланилмоқда. Илғор хорижий технологияларнинг трансфери асосида 3,3 млн. АҚШ доллари миқдорида инвестицион лойиҳалар амалга оширилди. Ушбу йўналишдаги ишларни кучайтириш мақсадида, 2021 йилнинг апрель ойида Инновацияларни жорий қилиш ва технологиялар трансфери миллий офиси ташкил этилди. Инновацион стартап лойиҳаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари амалга оширилмоқда. «Стартаплар тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилган бўлиб, у мамлакатда стартап экотизимини шакллантириш учун асос бўлиб хизмат қилади. 33

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ Умуман олганда, 2019-2021 йилларда қисқа муддатли инновацион ривожланиш стратегиясининг амалга оширилиши натижасида Миллий инновацион тизимнинг барча зарур элементларини шакллантириш бўйича фундаментал ишлар амалга оширилди. Ваколатли давлат органлари, илм-фан ва инновация соҳасидаги ихтисослашган ташкилотлар фаолиятининг самарадорлигини янада ошириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 1 апрелдаги ПФ-6198-сон «Илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш бўйича давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 1 апрелдаги ПҚ-5047-сон «Илм-фан соҳасидаги давлат сиёсати ва инновацион ривожлантиришдаги давлат бошқарувини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори қабул қилинди. Шунингдек, 2030 йилгача мамлакатни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш мақсадларига эришишда илм- фан ва инновацияларни ривожлантиришга қаратилган иккита стратегик ҳужжат ишлаб чиқилди. Биринчи ҳужжат – Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 октябрдаги ПФ-6097-сон Фармони билан тасдиқланган «Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси» қуйидаги йўналишлар бўйича илм-фанни босқичма-босқич ривожлантириш режасига асосланади: 34

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ − давлат ва хусусий сектор иштирокида фанга ажратиладиган маблағларни ЯИМга нисбатан кўпайтириш; − ёш мутахассисларни илм-фанга кўпроқ жалб қилиш ҳисобига олимларнинг ўртача ёшини 39 ёшга етказиш; − маҳаллий олимларнинг мамлакатда ва чет элларда мақола чоп этиш ва патент олиш фаоллигини ошириш; − миллий илмий лабораториялар фаолиятини йўлга қўйиш; − юқори қўшимча қийматга эга бўлган, чуқур илм талаб этадиган ва юқори технологик маҳсулотларни ишлаб чиқаришга қаратилган таркибий ўзгаришларни амалга ошириш; − илм-фан ютуқларини иқтисодиётнинг реал секторига татбиқ этиш. Иккинчи ҳужжат – «2022–2030 йилларда Ўзбекистон Республикасининг инновацион ривожланиш стратегияси». Асосий мақсад – янги иш ўринларини яратишдан тортиб, иқтисодий қийматни яратишгача бўлган барча асосий босқичларни ўз ичига олувчи узлуксиз (циклик) «инновация–капитал-инновация» экотизимининг креатив иқтисодиётини шакллантириш жараёни эвазига ривожланишни кўзда тутади. Шунингдек, мазкур Стратегия Глобал инновацион индекс рейтинги бўйича Ўзбекистонни дунёнинг 50 та етакчи давлатлари қаторига киришига қаратилган ислоҳотларнинг мантиқий давоми ҳисобланади. Ушбу 35

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ мақсадларга эришиш учун Стратегияда қуйидаги вазифалар белгиланган: − инновацион фаолиятни бошқаришда инсон капиталини янада ривожлантириш; − стартап ташаббусларни қўллаб-қувватлашни ривожлантириш (инфратузилмани ташкил этиш); − иқтисодиётнинг инновацион эҳтиёжларини рағбатлантириш; − инновациявий фаол корхоналар улушини орттириш; − ҳудудларнинг инновацион фаоллигини ошириш; − инновацион кластерларни ташкил этиш; − капитални инновацияга қайта йўналтириш тизимини шакллантириш. ЮНЕСКОнинг Ўзбекистондаги ваколатхонаси билан ҳамкорликда ва Ислом тараққиёт банки кўмагида Фан, технологиялар ва инновациялар (ФТИ) соҳасида Миллий сиёсат лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда. Ҳужжат келгуси ўн йил ичида мамлакатнинг ФТИ соҳасида белгилаб берилган мақсадларга эришишни кўзда тутади. У ўз навбатида, COVID-19 пандемиясидан кейин тез ва барқарор тикланишга эришиш учун ФТИдан фойдаланиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Таклиф этилаётган Сиёсат воситалари барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий мақсадлар ва вазифаларга, Барқарор ривожланиш мақсадлари (БРМ), шунингдек, COP21 Париж битимига эришиш учун муҳим деб белгиланган ФТИ соҳасидаги муайян стратегиялар ва ҳаракатлар «Aддис-Абеба ҳаракатлар дастури»га мос келади. 36

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ Вазирлар Маҳкамаси Инновацион ривожланиш вазирлиги Вазирлик ва идоралар ИТМ директорларининг раҳбарларининг Илмий ишлар ва инновацияларни жорий инновациялар бўйича этиш бўйича ўринбосарлари ўринбосарлари Инновацион ривожланиш ОТМларда Илмий ишлар ва ҳудудий бошқармалар инновациялар бўйича (13 та республика проректорлар ҳудудларида) 1-расм. Ўзбекистон Республикасида инновацион соҳани бошқариш тизими Манба: Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги маълумотлари Умуман олганда, миллий мақсадларга мувофиқ равишда юқорида қайд этилган ислоҳотларни амалга ошириш натижасида бугунги кунда мамлакатда илм-фан ва инновацияларни бошқаришнинг яхлит тизими яратилди. Ушбу тизимга қуйидагилар киради: 1) Вазирлар Маҳкамаси; 2) Инновацион ривожланиш вазирлиги; 3) Илм-фан ва инновациялар бўйича вазирлик ва идоралар раҳбарларининг ўринбосарлари; 4) Инновацион ривожланиш ҳудудий бошқармалари; 5) ОТМларнинг илм-фан ва инновациялар бўйича проректорлари; 37

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ 6) ИТМ директорларининг Илмий ишлар ва инновациялар бўйича ўринбосарлари. Бунда бевосита илмий ва инновацион фаолият билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг 35 та илмий ташкилоти, вазирлик ва идоралар ҳузуридаги 77 та ихтисослаштирилган илмий ташкилотлар, шунингдек, 144 та олий таълим муассасалари шуғулланади (2-илова). Шундай қилиб, ҳозирги вақтда Ўзбекистонда мамлакат инновацион тизимини ташкил этувчи асосий институтлар аниқланди, инновацион фаолиятнинг чегаралари, элементлари ва иштирокчилари белгиланди, илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш бўйича чора- тадбирлар дастурлари қабул қилинди, инновацион салоҳиятни шакллантириш ва янада такомиллаштиришнинг самарали механизмлари ишлаб чиқилди, меъёрий-ҳуқуқий асослари янгиланди. Шунингдек, олимларнинг жамиятдаги мавқеи оширилди, уларни моддий ва маънавий қўллаб- қувватлашда ижобий натижаларга эришилди, ёшларнинг инновацион фаолиятда фаол иштироки таъминланди, жаҳон тажрибасига асосланган самарали ва шаффоф лойиҳаларни молиялаштириш механизмлари жорий этилди. Шу билан бирга, яқин 10 йил давомида инновацион тизим ва унинг фаолиятини янада такомиллаштириш, иқтисодий ва ижтимоий аҳамиятга эга илмий-тадқиқот ва инновацияларни рағбатлантириш, хусусий секторнинг илм-фанга бўлган қизиқишини ошириш бўйича илғор тажрибаларни жорий этиш, шунингдек, инновацион салоҳият ва самарадорликда ҳудудий номутаносибликларни бартараф этиш бўйича кенг кўламли ишлар режалаштирилган. 38

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ 1.2. Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги фаолияти Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 ноябрдаги ПФ-5264-сон Фармонига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 30 ноябрдаги ПҚ-3416-сон Қарорига асосан ташкил этилган. Вазирлик Ўзбекистон Республикасини илмий ва инновацион ривожлантириш соҳасида жамият ва давлат ҳаётини ҳар томонлама ривожлантиришга, мамлакатнинг интеллектуал ва технологик салоҳиятини оширишга қаратилган ягона давлат сиёсатини амалга оширувчи давлат бошқаруви органи ҳисобланади. Миллий илм-фан ва инновация тизимини ижтимоий- иқтисодий тараққиётдаги ўрнини ошириш, ҳудудларда инновацион фаолиятни ривожлантириш мақсадида, шунингдек, 2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифалардан келиб чиқиб, 2021 йилнинг 1 апрелида Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПФ-6198-сон «Илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш бўйича давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги фармони қабул қилинди. Фармон билан Вазирликнинг қуйидаги асосий вазифалари белгилаб берилди: 39

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ − мамлакатни инновацион ривожлантиришнинг узоқ муддатли сценарийлари асосида устувор соҳа ва тармоқларни илм-фан ютуқлари ва инновациялар асосида ривожлантириш стратегияларини ишлаб чиқиш; − ҳудудларнинг интеллектуал ва технологик салоҳиятини ошириш, илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг замонавий инфратузилмасини шакллантириш; − илмий фаолиятга оид давлат дастурларини шакллантириш, тасдиқлаш ва уларнинг ижросини назорат қилиш; − илмий даражали кадрлар тайёрлаш тизимини мувофиқлаштириш; − ёшларни илмий ва инновацион фаолиятга жалб этишнинг самарали механизмларини жорий қилиш ва уларнинг ташаббусларини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш; − илмий ва инновацион лойиҳаларни амалга оширишда инвестицияларни кенг жалб этиш, хусусий сектор фаоллигини ошириш ва венчурга асосланган молиялаштиришни ривожлантириш; − инновацион ишланмалар асосида амалга ошириладиган лойиҳаларнинг молиявий, иқтисодий ва техник экспертизасини ўтказиш ва интеллектуал мулк объектларига татбиқ этиш учун зарур шарт-шароитларни таъминлаш; − иқтисодиётнинг реал сектори ва ишлаб чиқариш тармоқларининг илмий ишланма ва инновацияларга бўлган эҳтиёжларини аниқлаш ҳамда тармоқда илмий-тадқиқотларни ривожлантириш асосида илм-фан ва ишлаб чиқариш интеграциясини мустаҳкамлаш; 40

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ − янги ишланмаларни тижоратлаштириш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш, стартап лойиҳаларини амалга ошириш, интеллектуал мулк иштирокидаги янги ташкилотларни шакллантириш ва рационализаторлик фаолиятини ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни яратиш; − илм-фан ва инновациялар соҳасида халқаро алоқаларни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш, инновациялар ва технологиялар трансфери бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш. Юқорида кўрсатилган вазифалар Вазирлик томонидан илм-фан ва инновацияларнинг устувор йўналишларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 июлдаги ПҚ-4387-сон қарорига кўра Фан ва технологиялар бўйича республика кенгашини ташкил этиш кўзда тутилган. Кенгашнинг асосий вазифаларидан бири: илмий сиёсат стратегиясини амалга ошириш, илмий-инновацион инфратузилмани ривожлантиришнинг устувор йўналишларини шакллантириш ва тасдиқлаш юзасидан таклифлар ишлаб чиқиш ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 27 ноябрдаги 953-сон қарори билан тасдиқланган «Фан ва технологиялар бўйича республика кенгаши тўғрисидаги низом» билан унинг асосий функциялари белгилаб берилган. Шунга кўра, Республика кенгаши: − республика илм-фан ва технологияларини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини аниқлаш бўйича давлат органлари, олий таълим ва 41

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ илмий ташкилотлари томонидан тақдим этилган таклифларни муҳокама қилади; − республика илм-фан ва технологияларини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини аниқлаш бўйича таклифларни амалга ошириш чораларини ишлаб чиқади. 2020-2023 йилларда Фан ва технологиялар бўйича республика кенгаши йиғилишининг 16.05.2020 йил 1-сонли баённомасида фан ва технологияларни ривожлантиришнинг 10 та устувор йўналишлари белгиланган: 1. Демократик ва ҳуқуқий жамиятнинг маънавий- ахлоқий ва маданий ривожлантириш, инновацион иқтисодиётни шакллантириш; 2. Энергетика, энергияни тежаш ва муқобил энергия манбалари; 3. Ахборотлаштириш ва ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш; 4. Қишлоқ хўжалиги, биотехнологиялар, сув муаммолари, экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; 5. Тиббиёт ва фармакология; 6. Кимёвий технологиялар, нефть кимёси ва нанотехнологиялар; 7. Ер тўғрисидаги фанлар (геология, геофизика, сейсмология ва ердан қазиб олинадиган минералларни қайта ишлаш); 8. Машинасозлик технологиялари; 42

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ 9. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг биохилма- хиллигини сақлаш ва улардан оқилона фойдаланиш; 10.Тезюрар транспорт воситаларини ишлаб чиқиш ва уларни интеллектуал бошқариш технологияларини ишлаб чиқиш. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев ўзининг 2020 йил 25 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида мамлакатимиз учун илм-фан соҳасидаги устувор йўналишларни аниқ белгилаб олиш кераклигини уқтириб, бунда ҳеч бир давлат илм-фаннинг барча соҳаларини бирйўла тараққий эттира олмаслигини таъкидлади. Шу муносабат билан, ҳар йили илм-фаннинг бир нечта устувор йўналишини ривожлантиришга эътибор қаратиш қарори қабул қилинди. Хусусан, 2020 йил математика, кимё-биология, геология, 2021 йил эса – физика ва хорижий тиллар устувор йўналишлар этиб белгиланди. Илмий-тадқиқот дастурлари давлат буюртмасини шакллантириш ва амалга ошириш учун масъулият Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигига юклатилади. Давлат буюртмасига киритишда тематик лойиҳа эълони учун таклифларни шакллантиришда қуйидаги мезонлар ҳисобга олинади: − илмий-тадқиқот мавзусининг долзарблиги ва тематик лойиҳа мавзусида аниқ якуний маҳсулотга буюртманинг акс этганлиги; 43

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ − тадқиқот мавзусининг фан ва техника ривожланиши устуворликларига мувофиқлиги; − илмий-тадқиқот лойиҳасининг иқтисодиёт тармоқлари, ижтимоий соҳа ва республика ҳудудларининг аниқ муаммоларини ҳал этишга қаратилганлиги; − лойиҳани амалга ошириш натижасида якуний маҳсулот яратилишнинг асосланганлиги; − илмий-тадқиқот лойиҳаси натижаларининг рақобатбардошлилиги; − илмий-тадқиқот лойиҳасининг тайёр маҳсулотни ишлаб чиқишга йўналтирилганлиги; − илмий-тадқиқот лойиҳаси натижаларини тижоратлаштириш имконияти; − лойиҳанинг натижадорлиги (маҳсулот ёки такомиллаштирилган технология); − лойиҳани молиялаштириш ҳажмларининг асосланганлиги. Лойиҳаларни саралаб олиш фан-техника тараққиётининг 19 та йўналиши бўйича 471 нафар академиклар, профессорлар ва фан докторларини жамлаган Илмий-техник кенгашлар (ИТК) томонидан амалга оширилади. ИТК таркиби вақти-вақти билан янгиланади. Таъкидлаш жоизки, ўтган уч йил давомида 1000 нафардан ортиқ олимлар Илмий-техник кенгашлар фаолиятига жалб этилди. Илмий тадқиқотлар ва олимларнинг даражаси ва рақобатбардошлигини аниқлашнинг асосий мезонларидан бири: олимлар – лойиҳа раҳбарларининг H-index (Хирш индекси) қиймати 44

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ этиб белгиланди. Қорақалпоғистон Республикасининг ҳудудий муаммоларини ҳал этишга қаратилган илмий ва инновацион лойиҳаларни танлаб олиш учун алоҳида ИТК ташкил этилди. Лойиҳани молиялаштириш бўйича қарор қабул қилингандан сўнг, бажарувчи ташкилотлар томонидан тақдим этилган ҳисобот ҳужжатлари (ГОСТ 7.32-2001га мувофиқ, илмий-тадқиқот иши тўғрисидаги оралиқ ва якуний ҳисоботлар) асосида, амалга оширилаётган лойиҳаларнинг мониторинги қуйидаги асосий мезонларга мувофиқ ўтказилади: − илмий-тадқиқот ишларининг лойиҳа бўйича имзоланган шартнома ва унинг календарь режасига асосан бажарилиш ҳолати; − ажратилган молиявий маблағларнинг мақсадли сарфланаётганлиги; − ҳар бир лойиҳа доирасида қўлга киритиладиган якуний натижалар ва уларни тижоратлаштириш имкониятлари. Шундай қилиб, 2021 йилнинг декабрь ҳолати бўйича фаннинг турли мавзуларидаги (фундаментал, амалий, инновацион) илмий лойиҳаларни (фундаментал, амалий, инновацион) саралашнинг 61 та турдан иборат ойлик танлови ўтказилди. 2019-2021 йилларда илмий- инновацион фаолият бўйича дастур ва лойиҳаларни амалга ошириш учун давлат бюджетидан 1 290,3 млрд. сўм ажратилди (2-расм). 45

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ Фундаментал 29,3 514 Амалий 36,2 43,4 Инновацион Мақсадли 201,4 248,2 Хорижий (қўшма) 297,7 Жами 81,5 100,4 120,4 4,3 5,3 6,3 31,2 38,5 46,2 347,7 428,6 2019 й. 2020 й. 2021 й. 2-расм. 2019-2021 йилларда давлат бюджетидан илмий ва инновацион фаолиятга йўналтирилган харажатлар (млрд. сўм) Манба: Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги маълумотлари Шуни таъкидлаш жоизки, Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 29 октябрдаги 51-сонли баённомасига мувофиқ, коронавирус инфекцияси хусусиятларининг геномик, эпидемиологик, иммунологик ва клиник тадқиқотларига қаратилган илмий лойиҳалар амалга оширилмоқда. Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан 46

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ коронавирус инфекцияси хусусиятларини ўрганишга қаратилган илмий тадқиқотлар бўйича умумий қиймати 14 млрд. сўмдан зиёд бўлган 9 та илмий-тадқиқот лойиҳаси молиялаштирилди. Лойиҳалар Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Фанлар академияси, Инновацион ривожланиш вазирлиги тасаруфидаги илмий-тадқиқот институтлари ва ихтисослашган тиббиёт марказлари ҳамда клиникалари томонидан амалга оширилмоқда. Ушбу 9 та илмий лойиҳа бўйича тадқиқотлар қуйидаги йўналишларда олиб борилмокда: − Ўзбекистон ҳудудида тарқалган коронавирус штаммларининг генетик тузилишини ўрганиш; − СОVID-19 инфекцияси профилактикаси ва терапияси учун қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини вакцинация қилиш орқали улардан коронавирусга қарши антитаначали сут олиш ва аҳолини пассив иммунизация қилиш бўйича тадқиқотлар ўтказиш; − СОVID-19 билан касалланган реанимация бўлими беморлари, коагулопатияси бўлган беморлар, ҳомиладор ва эмизикли аёлларни даволаш бўйича янги протоколларни ишлаб чиқиш; − Коронавирус билан касалланган беморларда юзага келадиган асоратлар ва мавжуд ёндош касалликларни ўрганган ҳолда, бир йиллик кузатувни ўз ичига олган клиник тадқиқотлар ўтказиш; − Эмлашдан олдинги ва эмлашдан кейинги даврда аҳоли иммунитетини шакллантиришнинг 47

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ сероэпидемиологик таҳлилини ўтказиш; − СОVID-19 билан касалланиб бўлган беморларнинг шахсий маълумотларини таҳлил қилиш орқали 2019-2021 йиллар учун ретроспектив маълумотларни ўрганиш. Бу борада қуйидаги муҳим натижаларга эришилди: 1. Зангиота ва Тошкент Тиббиёт академияси клиникасида даволанган 9500 нафар беморларнинг 2019-2021 йиллар учун анкеталари рақамлаштирилиб, маълумотлар базасига киритилди. 2021 йилнинг февраль ойидан бошлаб турли оғирликдаги гуруҳларда 1400 нафар беморларнинг клиник синовлари бошланди. Улар кенг кўламли таҳлиллар (ҳар 5 кунда) ва тузалганидан кейинги мониторингни ўз ичига олади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, семизлик каби хавф омиллари коронавирус касаллигининг оғир шакли бўлган беморларни госпитализация қилиш хавфини оширади, ўлим хавфини эса 4,2 баробарга орттирган. Анамнезида миокард инфаркти бўлган беморларда, анамнезида бундай касаллик бўлмаган беморларга қараганда 6 ой ичида иккинчи марта юрак хуружига дучор бўлиш эҳтимоли 3,3 баробар юқори. Чекиш туфайли ўлим хавфининг ортиши кўрсаткичи эса 2,6 баробарга тенг. Коронавирус касаллигини ўтказгандан сўнг ҳар қандай локализациядаги тромбознинг янги ҳолатлари, умумий аҳоли орасида касаллик кечишининг оғирлигидан қатъий назар, 5,2 баробарга кўпайиши кузатилмоқда. Бироқ, COVID-19 касаллигини оғир 48

1-БОБ. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР СОҲАСИДА ДАВЛАТ БОШҚАРУВИ ИСЛОҲОТЛАРИ ўтказган беморларда бу хавф 12,5 баробарга ошган. Ўлимга олиб келувчи энг хавфли асоратлар бош мия синуслари тромбозидир (таҳлил қилинган анкеталардан 22 та ҳолатда аниқланган каверноз синус тромбози COVID-19дан сўнгги даврдан кейинги 6 ой ичида 15 та ўлимга олиб келди). Оғир бўлмаган шаклдаги COVID-19 билан касалланган беморларнинг 30% ва оғир ҳамда ўта оғир шакллари билан касалланган беморларнинг 45% дан ортиғида «Антистрептолизинга» тест-анализ кўрсаткичлари иккиламчи инфекция, сепсис, буйракларнинг COVID-19дан кейинги даврда яллиғланиши, ЛОР аъзоларининг яллиғланиш асоратлари кузатилган бўлиб, касалликнинг ривожланиш хавфини аниқлаш ва даволаш тактикасини ўзгартириш, хусусан, антибиотиклардан фойдаланиш учун касалхонага ётқизилган барча беморларда ушбу тестни ўтказиш тавсия этилади. 2. Коронавирус штаммлари генетикасини ўрганиш доирасида Зангиота-1 шифохонаси лабораториясидан олинган COVID-19 нинг ўртача ва оғир босқичларидаги беморлардан олинган клиник намуналарнинг тўлиқ геном кетма-кетлиги таҳлиллари амалга оширилди. Натижада, 39 та изолятларнинг ДНК нуклеотидлари кетма- кетликлари қиёсий ўрганилганда, 2 та намунада мутлақо янги мутациялар аниқланди, маълумотлар NCBI ва GISAID халқаро маълумотлар базасига жойлаштирилди. Натижаларга кўра, ҳозирги вақтда Ўзбекистонда 49