Философия

кунделнсп e M ip re де ещц: T eM ip жол жэне авиация кестелер1 дэл болып табылады, ол мемлекет кызметкерлерше де, станоктагы жумысшыга да, бухгалтер мен дэриерге де кажет. Былыми та­ ным абстрактылы угымдармен жумыс жасаса, керкемдж таным накты T ip i адамды бейнелг, кернекшнс тургьща карастырады де- ген n i x ip калыптаскан. Бул тужырым белгЫ мелшерде эдш бол- ганымен, ол да гылыми таным ерекшелтн корсете алмайды. B ip жагынан, курдел1 гылыми абстракциялар курастырумен ай- налысатын галымга корней бейнелерге, аналогия мен метафо- раларга жш жупнуге тура келсе, екшии жагынан, суретшшер (суцгатшылар, мусшшшер, жазушылар, сазгерлер жэне т.б.) ез шыгармашылыктарында дел, логикалык, K ip u iiK c i3 угымдарга, шюрлер мен эдютерге суйенш отырады. Муны, мысалы, Шостаковичтщ б1ркатар симфониялары багдарламаларын му- зыкалык мэтцймен салыстырганда айкын ацгаруга болады. Дэл, угымдарда бейнеленген бшмдер кептеген ip i жазушылар шы- гармаларыныц непзш курайды (Пушкин, Толстой, Салтыков- Щедрин, Чехов, Паустовский, Булгаков жэне т.б.). Бул угым- дык жэне бейнелнс танымдар 6 ip iH - 6 ip i терюке шыгармайтын- дыгын кереетедь Олар эр турл1 «дозаларда» гылыми шыгарма- шылыкта да, керкемдж шыгармашылыкта да кездесед1. Олар сонымен катар, эдетпк, кэдшп санага да тэн. Бул тургьща фи­ лософ-неопозитивистердщ гылыми бЫм ерекшелшн оныц эм- пирикалыгымен, ягни гылымныц букш мазмунын бакылаулар мен эксперименттерд1 сипаттау аркылы гана аныктайтын niKipiMeH келюуге болмайды. Бул туралы кешшрек сез болады. Шындыгында, бш м формасы туршдеп жене оныц озге форма- лардан артыкшылыгы, гылымныц теориялык бшмдер жуйес1 тур1нде e M ip сурушде. Былыми бшмнщ ец жетшген формасы теория болып табылады. Теория деген не? Теория — бул тааарибенщ, практиканыц немесе бакылаудыц корытындылануы деп жш айтылады. Осы дурыс па? Мысалы, суык белменщ шйнде пешке от жакканда, уакыт ете келе пештщ суи бастаганын, ал белмедеп ауаныц кыза бастаганын ацгарамыз. Пеш пен ауаныц температурасы б1рдей болган кезде суыну токталады. B i3 муны коп рет кайта- лай отырып, мынадай корытындыга келем1з: а) кыздырылган пеш жалыны жеткипкс1з болгандыктан суи бастайды; б) белмедеп ауа мен пештщ температурасы б1рдей болган жагдай­ да суыну токталады. Бул бЫм де корытындылау нетижесщде алынганымен, оны теориялык деп айтуга келмейдг Кезкелген корытынды жекелеген заттармен, жагдайлармен жэне уде- 200

р1стермен б1ркатар бакылаулар, эксперименттер мазмунын курайтын ортак, жалпылыкты ерекшелеп бекпчуц. Б1рак барлык корытынды гылыми теория калыптастыратын- дай теориялык бола алмайды. Мысалы, кебше 6ipiHuii жэне екшип бастаулар деп аталатын классикалык термодинамика- ньщ Heri3ri зандарына токталайьщ: 1) сырттан куат алмай жумыс ктейтш немесе сырттан алын­ ган куат мелшершен артык жумыс гстейтш мерз1мдгк двигателыи жасау мумкш емес; 2) жалгыз нэтижес! суык денеден ыстык денеге жылу форма- сында куат беру болып табылатывдай удерютщ болуы мумкш емес. Бул eKi зац да жылу yu,epicTcpi мен осы удерютерд1 павдалана- тын курылгыларды (пештер, бу машиналары жэне т.б.) сан мыц- дап практикалык бакылаулар нетижеа болып табылады. BipaK бул корытьшдылар nixipre де уксамайды. Муныц ce6e6i неде? Онын ce6e6i, гылыми корытындылар (туйшдер) бакылаулар мен эксперименттердеп ортак жалпыльщтарды ерекшелеп кана коймай, 6ipкатар ерекше логикалык тэсшдерд1 колдануында да болып шыкты: 1) шектеул1 кепшшж эксперименттерде кадагаланган жал­ пы сэттер мен касиеттер жылудьщ жумыска айналатын барлык мумкш жагдайларына, жылу белудщ барлык удерютерше, оньщ шш де бакыланбаган Раламнын ец шалгай, кадагалау мумкш емес пункттерше де таралуымен сипатталатын универсалдан- дыру тэсип; 2) жогарыда сипатталган зацдардагы удер1стерд1ц «таза» кушнде юке асатын, ал накты шындыкта жузеге аспайтын шарт- тарын б1лдфстш идеалдандыру тэс1л1: бершген жагдайда термо- динамикалык жуйе (двигатель) сырткы элемнен мулдем окшау- ланган жэне куат (энергия) алмасу мумкш емес (оныц шинде бершген жуйеге энергияныц коршаган ортадан да en6eyi) жаг- дайлар ескершедц 3) зандарды курастыруда езге салаларда калыптаскан теория- ларда жэне оларда жеткшисп дэл мэн мен магынага ие болган (мысалы, «энергия» жэне «жумыс» угымдары механикада езшщ мэш мен магынасына ие болады жэне кэдушп т1лдеп осындай угымдардан кебше езгешеленед1) угымдарды енпзумен сипат­ талатын концептуалдандыру тесш1. Ралымдар осы тэсшдерд1 колдана отырып, эмпирикалык корытындылар болып табылатын гылым зацдарын калыптас- тырады. Ол сырттай карама-кайшы болганымен, штей ортак касиеттер! мен кырлары бар жекелеген кубылыстар арасында- 201

гы кайталанатын, кажетп мэщц катынастар мен байланыстар- ды бейнелейш. Осылайша, 6i3 объектива элем зандары мен гылым зандары арасындагы манызды айырмашылык пен тэуелдшжп аныктай аламыз. Онын алгашкысы б1зге тэуелс1з, тыс нактыльщтын езщце eMip cypeai. EKiHmici эмпирикалык корытындылар кушндеп олардын бейнелер1 болып табылады. Бул жагдайда элемнщ объективп зандары гылым зандарында барынша толык емес, шартты, жакын, объективп элем байла- нысын кайталайтын ерекше формада —аралары логикалык бай- ланыстармен б ек т л г ен ерекше гылыми абстракциялар комепмен бейнеленедь Алайда гылымньщ барлык зандары эм­ пирикалык корытынды репнде пайда бола бермейш. Бастапкыда коптеген гылым зандары гипотеза (грекше hipothesis —непз, жорамал) формасында коршедь Гипотезалар — бул толыгымен бектлмеген, дэлелденбеген, белгии мэлшерде гана непзделген болжамдар, жорамалдар. Оздершщ логикалык формасында олар, эдетте мына турдеп шюрлер кейпшде бола­ ды: «егер А жузеге асса, онда озгес1 де icKe асады», «егер А жэне В арасында R катынасы болса, онда олардыц арасында Q каты- насы да болады» жэне т.б. Гипотезалар c k i улкен топка болшедк айгактык жэне теориялык гипотезалар. Алгашкылары —жеке­ леген заттар, жагдайлар мен удерктер туралы болжамдар мен жорамалдар. Мысалы, оган Ай беткейппн курылысы, оныц ми- нерологиялык жэне физикалык-химиялык курамы туралы коптеген болжамдарды жаткызуга болады. Айга кецестж авто- матты лабораториялар конып, жерге оныц беткей1 туралы дэл акпарат берш, топырагын алып кайта оралганнан кейш бул гипотезалардыц шамалысы аныкталды да, олардыц езше де ту- зетулер енпз1лш, ал калгандары терюке шыгарылды немесе фальсификацияланды (латынша falsificaze —колдан жасау, бур- малау). Екшш1 топтагы гипотезаларга, мысалы, Д.И.Менделеев- тщ химиялык элементтер касиеттер! озгерш жэне мерз1мд1 тур­ де кайталанып отырады деген бастапкы болжамын жаткызуга болады. Осы жорамал непзшде жаца химиялык элементтер мен олардын касиеттер! болжанды. Бул болжамдар дэлелденгеннен кешн гипотезаны усыные репнде емес, бернс, гылыми дэлел- денген зац ретшде карастыра бастады. Теориялык гипотезалар мен зацдар кейде тжелей сез1мдж бакылауга кайшы келш отырады. Мысалы, Коперниктщ элемнщ гелиоцентристж жуйесше Караганда, одан ертерек Клавдий Птолемейдщ (90—160) Кун жэне озге планеталар козгалмайтын Жерд1 айналады деген геонентристж жуйес1 адам- 202

ньщ тпселей сез1мдис бакылауына сэйкес келедк Коперник ез жуйесш шындыкка жакын жорамал рет1нде гана карастырган, ал одан шыгатын математикалык салдарлар геоцентристж жуйе салдарымен салыстырганда ете дэл елшемдшшмен ерекше- ленгендистен, бул гипотезаны Кун жуйеш планеталары козга- лысынын заны туршдеп гылыми акикат ретшде карастыра бастады. Теориялык гипотезалар бастапкыда кызык opi фантастика- лык болып KepiHyi мумкш, мысалы, соцгы онжылдьщтардагы Балам курылысы туралы жорамалдарга байланысты ппарталас- тар осындай. Алайда гипотезалар каншалыкты кездейсок бол- ганымен, олар шыгармашылык бей-берекетс1здж нэтижеанде емес, оныц алдындагы «сэтаз» жорамалдар мен кептеген экспе­ римент™ мэл1меттерге талдау жасау непзшде ашылады. Жаца гипотезалар онын алдындагылар кемепмен тусвдйрше алмаган айгактарды жуйелеп, тусщщрш, болжауды максат тутады. Егер жаца гипотезалар салдары бакылаулар жэне эксперименттер- мен дэлелденетш болса, ягни, верифицияланса (латынша vems — акикат), онда мундай гипотезаны жогары децгейдеп акикат усы- ныс немесе гылым зацы ретшде карастыруга болады. Сондык- тан да Ф. Энгельс гипотезаны «жаратылыстаным дамуыныц фор­ масы» деп атайды. Сонымен, теориялык бипмдер ез курамына практикада дэлел- денген, бектлген, орныккан гылым зандарын гана емес, соны­ мен катар объективп шындык репнде мойындалмаган, 6ipaK тер1ске де шыгарылмаган айгактык жэне теориялык гииотеза- ларды да, ер турл1 эмпирикалык тушндерд1 де юрпзедо. Олар- дыц арасындагы бурынгы бектлген зандарга кайшы келмейтш жэне жогары дэрежеде дэлелденген гипотезалар гана белгш1 6ip теория курамына ене алады. Теория осылайша теориялык биимдердщ негурлым катан жэне тексершген белю болып та­ былады. Логикалык формасы жагынан езара 6ip-6ipiMeH белгш 6ip логикалык катынастармен байланыскан пйарлердщ (зац- дардыц) жуйес1 болып кершедк Мундай катынастар катарына ец алдымен эквивалент жэне туындамалы немесе логикалык жалгастык катынастар жатады. Теорияны курайтын ппарлер кумэжпз, дэлелденген, объективп шынайы болуы тшс. Олар ездершщ шынайылыгы магынасында эквивалент. Теорияныц непзп мацызы оны курайтын пйарлердщ бастапкы, туша усы- ныстардан (сейлемдерден) таза логикалык немесе математика­ лык жолмен шыгарылатындыгында. Мундай тушн нэтижеанде алынган пиарлер теория салдарлары деп те аталады. 203

Салдарлар ез мазмуны жагынан карастырылар теорияныц зандары болуымен катар, белгш1 6ip жагдайларды, ахуалдар мен удергстерд1 сипаттайтын эмпирикалык тужырымдар да болуы мумкш. Салдарлар туындайтын усыныстар эдетте теория пос- т улат т ары , npuHnunmepi немесе аксиом алары деп аталады. 9p6ip жекелеген теориядагы мундай усыныстарды непздер деп те атауга болады, 6ipaK, олардын e3i озге кещрек жэне терешрек теория- лар салдарлары болуы да мумкш. Зандар теорияньщ ен мэцщ тужырымдары рет1нде мынадай танымдык функцияларды аткарады: 1. Олар эр турл! жуйелердщ зерттелш отырган теориясы iniinge негурлым туракты, кажет жэне жалпы байланыстарын, сол теорияньщ пэндйс саласын курайтын (мысалы, атомдар мен элементарлы белшектер жэне олардыц езара эрекет1 жуйеа кванттык теорияныц пэнднс саласын курайды) жуйенщ непзп жай жуйелер1 мен элементтер! арасындагы озара катынастарын жэне езара эрекеттерш бейнелейдь 2. Олар бакылаулар мен экспериментгер кемепнс13-ак, ма- тематикалык есептеулер мен логикалык ой корытындылау нэтижеанде бершген пэцщк саладагы белгпп нэрсеш тусщгцруге жэне жана курылыстарды болжауга жагдай жасайды. 3. Олар б1рден кезге тусетшдей айкын болмаса да, езшщ пэндипк саласында белгии6ip шектеулер кояды. Мысалы, клас­ сикалык механика зацдары тек макрообъектшерге гана, ягни жарьщ жылдамдыгымен салыстыруга келмейтшдей жылдамдык- та козгалатын молекулалык децгейден жогары турган заттарга катысты гана колданылады. Кванттык механика зандары микро- объектшерге, in iK i атомдык удерютерге, элементарлык белшек- терге катысты пайдаланылады. Салыстырмалылыктыц арнайы теориясы болса, ол жарык жылдамдыгына жакын жылдамдык- пен козгалатын объектшерге катысты колданылады. Мунан шыгатын корытынды, кезкелген теория белгш 6ip шекараларда гана, бел гш 6ip жагдайларда гана объектива акикат ретшде карастырылады. Бул кезкелген тужырым белгии 6ip кубылыска катысты белгии 6ip жагдайларда гана, тек сол уакыт­ та, сол орында, сол тарихи ахуалда гана шынайы дейтш ак,ик,ат нак,тылыгыныц диалектикалык принципшен коршедг Мундай алгышарттарсыз акикат, диалектика зацдары бойынша, адасу- шылык пен жалгандыкка, езшщ карама-кайшылыгына айна­ луы мумкш. 4. Акырында гылыми теория зацдары тыйым салу функция- сын, зерттеу рэс1мш жуйелеу мен реттеу кызметтерш аткарады. 204

К,арастырылар теория шецбершде орынсыз немесе мэн-магына- сы жок тужырымдар мен абстракцияларга тыйым сала отырып, олар бей-берекетсгзджке, ез1мшшджкке жол бермейда. Мысалы, квантгык механика постулаттарыньщ 6ipi 6ipTeKTi элементарлык белшектердщ айырмасыздыгын беютедг Демек, кептеген элек- трондар арасында езш щ таза индивидуалдык белгшер1мен ерекшеленетш ею электронды белш ала алмаймыз. Бул тыйым салу бекер емес. Оньщ объектив^ непздер1 бар. Муны пайдала- ну кептеген адасушылыктар мен кателжтерге жол бермейд1, оньщ шинде, мысалы, езге мэндж салада гана колданыс табатын нак­ ты заттарды тану тэсшдерш бершген салага (микрообъектшер) Keuiipyre тыйым салу. Зандардьщ ретгеупи кызмет1 де тыйым салу функциясынан туындайды. Эр галым ез мэселелерше шы- гармашылык тургыдан келу1 мумкш, алайда бул шыгармашы- лык теория зандарыньщ б е л г т 6ip шекараларымен шектелед1 жэне сонымен реттеледо. Егер гылыми шыгармашылык бектлген ережелерге багынбаса, онда не жаца теория шыгару керек, не ескюш кайта КУРУ кажет, ец болмаганда бершген шыгармашы­ лык идеяны кате деп мойындау кажет: реггеушшж шыгармашы- лыкка тыйым салмайды, 6ipaK оныц нэтижелерше дэл бага беру мен оныц каншалыкты езш аныктайтындыгын тусшуд1 талап етедь Акырында зацдардыц жуйелеупп функциясы бершген пэндж саланыц элементгер1 мен жай жуйелер1 арасындагы езара багыныштылык (субординация) пен езара эрекетш беютуге мумкшдж бередь Соныц аркасында оны курдел1 кызмет етугш жэне дамушы жуйе ретшде карастыруга, ягни гылыми зертгеущ карапайымдандыру мен жецшдетуге мумкшдж болады. Emnri жерде 6i3 танымныц езге формаларымен салыстыр­ ганда гылыми танымныц езгеш елт не деген суракка алдын- ала жауап бере аламыз. Былым курамына эркашан да теория­ лык бинмдер Kipefli. Оныц мазмунын жекелеген гипотезалар, зацдар мен катац курастырылган гылыми теориялар курайды. Эрине, мундай теориялар б1рден пайда болмайды. Олар гылы­ ми танымныц тарихи дамуы нэтижесг Физика ертедеп Грекия дэу1ршде-ак пайда болганымен, катац физикалык теориялар XVII гасырда гана калыптаса бастады. Химия мен биологияда- гы мундай теориялар XVIII жэне XIX гасырларда пайда болды. Былыми теориялардыц белгш 6ip бш м мен практика саласын- да пайда болуы сол саланыц жогары децгейге жеткендЫн, езшщ гносеологиялык жеттеттн б1дщред1. Егер керкемдпс, техника­ лык немесе саяси салаларда теориялар калыптасып жене кол­ даныс тапты дейтш болсак, онда бул жаца гылыми пэндердщ 205

пайда болгандыгын корсетедк эстетика — эстетикалык эрекет теориясы, сулулык зандылыктары мен критерийлер1 туралы гылым; техникалык гылымдар, таи Kypeci мен саяси озара каты- настарды бейнелейтш зандар, гылыми теориялар. Белгш 6ip бш м жуйес1 курамында теориялардьщ жэне катан бекгплген зацдардьщ болуы ол жуйенщ гылыми екендшн бщцредь Осылайша, гылыми танымныц кандай артыкшылыктары барын айкын ацгаруга болады. Адамнын кезкелген эрекеп кан­ дай да 6ip мшдеттерд1 жэне мэселелердт шешуд! бътдфедг Оньщ 6ipi —OHuipicTiK мшдеттер —материалдык игшктерд1 игеруге багытталган. Келесшер1 —саяси мшдеттер —саяси мак- саттарга жетуге багытталган. Бшм кемепн улгайтуды максат тутатын, ягни, бипмдерд1 калыптастыруды кездейтш м1ндеттер де бар. Мундай мшдеттерд1 танымдык деп атайды. K,a3ipri гы­ лым калыптасканга дейш танымдык мшдеттер эте жай жэне узак уакытта шешшетш едь Ол ушш ондаган, TinTi жуздеген жылдар кететш ед1, ce6e6i шеипмдер 1здешс1 сынау мен кателистер аркылы, эмпирикалык жолмен гана журдь K,a3ipri гылыми таным калыптасуы барысында гылыми тео­ риялар комепмен мундай шеинмдердщ icKe асу уакытын онда­ ган жэне жуздеген есе кыскартуга мумкшдцс туды. Ол уипн тек гылыми теория гана куру кажет, онан белгш ережелерге сэйкес салыстырмалы турде аз уакыт iminae коптеген 6epiK салдарлар- ды алуга болады. Шындыгында теория курудыц 03i орасан зор куш-жйерд1 талап етед1 жэне когам yniiH кымбатка тусед1, ягни галымдарды дайындауга, курал-жабдыкка, шик!затка, экспери- ментке орасан зор шыгын кетедь Оныц есесше, ец куиды нэрсе уакытты утуга болады. Бупнп кунп техникалык дамудыц оте жедел каркыны куннен-кунге ашылып жаткан гылыми жаца- лыктардыц удемел1 жылдамдыкпен ощцрюке eHin жатуымен де сипатталады. 3.3.2. Танымньщ жалпы гылыми эд1стер1 Жюль Верннщ атакты «Капитан Гранттыц балала- ры» романы кешпкершщ 6ipi географ Жак Паганель бфде ©3iHiH серйстестерше кус жумырткасьш дайындаудыц жузге жакын тэсш болатынын айткан ед1. Эрине, 6ip гана нэтижеге б1рнеше, TinTi жуздеген тэалдермен жетуге де болады. Кунделжтг омфде бол­ сын, енеркэсш ецщрюшде немесе гылыми экспериментте бол­ сын, 6ip гана Miндerri эр тYpлi жолмен, эрекеттермен, операция- лармен, рэамдермен шешегш жагдайлар жш ушырасады. Оныц 206

кпшдеп жаксысын тандау кейде экономикалык тшмдиппмен, кейде техникалык мумкшджтермен, ал кейде Timi мшдетп тур­ де аз уакытта шешу кажегшпктер1мен байланысты болады. Бул жагдайлардыц барлыгында мамандар не дайын, жинакталган тэяарибиеге суйенед1, не болмаса бершген мшдет пен оныц шешшу шартына негурлым сэйкес эрекет тэсшш ойлап табады. Бул шеипмнщ барысында, мысалы, бершген белшекп улпге салу едка немесе металлы кесу тэсш аркылы даярлау, руда ещцруд1 ашык немесе жабык тэсшмен журпзу жэне т.б. жагдайларда ма- мандарга терец философиялык танымга, методология мен гносео- логияга жупнудщ кажеп шамалы. Бул максат ушш накты тех­ никалык 6 m iM , тэяарибе жеткшкп. Алайда, езшщ табигаты жа­ гынан эмбебап эдютерд1 кажет ететш жэне жалпы танымныц те­ рец непздер1мен, кебше гылыми таныммен байланысты мшдетгер де кездеседг Мундай жагдайда сэйкес мшдеттерге философия­ лык жэне гносеологиялык талдау жасамауга болмайды, ейткеш тацдалган эдастщ танымдык мшдеттерщ шешуге жарамдылыгы алынган бшмнщ шынайылыгына, жалпы гылыми талаптарга сэйкестштне тпселей тэуелдипимен сипатталады. Белгш! 6ip шаманы олшеуд! талап ететш ep6ip накты ахуалда физик езше елшеудщ кай тэсш керек екенгн бшедо. Гендпс ин- женериямен айналысатын жэне агзаныц жаца тукьгм куалаушы- лык касиеттерш ашуга умтылган биолог-генетик ДНК-косар- ланган спиралш кандай ферменттермен, нуклеаздермен кай жерде узуге болатьшын жэне кандай езге белсецщ препаратгар кемепмен бул молекуланыц жаца спиралш «жамауга» болатынын бшеда. Барлык осындай ахуалдарда галым езшщ кэс!би акпаратымен катар жакын аралас пэндер теориясын игерсе жеткшгки. Ал катац жэне дэл Ka3ipri замандагы гылыми теорияларды калыптастыру- га келгенде мэселе езгередг Теорияны электронды микроскоп- тыц, ферментгердщ, элементарлы белшектерщ жеделдетюштердщ кемепмен кке асыруга болмайды. Бул ушш теория курудыц логикалык ережелер1 мен принциптерш, акикаттыц гносеология­ лык критерийлерш, теориялык жэне эмпирикалык танымныц арасындагы тэуелдшпсп бекггетш жэне теория мен оныц пэндгк саласы катынастарын реттейтш эдгстемелпс (методологиялык) ережелер мен кагидаларды бшу талап етшедь К,ыскасы, мундай ахуалдарда философиялык талдау мшдетп турде кажет. Эр турл1 гылымдар ездершщ арнайы мшдеттерш шешу ушш колданатын сан-алуан тэсшдершен езге гылыми бипмнщ ез1н даярлайтын жэне курылымын реттейтш барлык гылым- дарга ортак кейб1р ережелер мен рэс1мдер де бар. Олар жал- 207

пы гылыми эдютерд1 курайды. Оныц цшндеп ец мацыздыла- рын карастырайык,. 1. Абстракциялык,тан нак,тылык,к,а кешу adici. Эрбф теория- ныц непзп тужырымдары, ягни оныц постулаттары, принциптер1 мен аксиомалары осылардан туындайтын букш биимнщ ipre- тасын курайды. Сондыктан да бул тужырымдарга енген абстрак- цияларды фундаменталды (1ргел1) деп атайды. Op6ip гылыми теорияныц абыройы тупы фундаменталдык абстракциялар кан­ шалыкты дурыс калыптасканына, олардьщ зерттелетш объек- тшер арасындагы терец in iK i байланыстарын каншалыкты дурыс бейнелейтшше байланысты. Ец алдымен, принциптердщ, постулаттардыц жэне аксио- малардыц зерттелш отырган пэцщк саланыц туша, негурлым универсалды, терец байланыстары мен катынастарьш бщщретшш ескерешк. Оларга енген угымдар аз нэрсеш гана бейнелегешмен, объекттщ анагурлым мэщц, анагурлым мацызды касиеттер! мен ерекшелжтерш бейнелеу! тшс. Ец болмаганда, мундай угымдар (абстракциялар) оныц тек 6ip гана кырын немесе кейб1р жеке­ леген касиеттерш бшд1ре алады. Мундай касиеттер мен кыр- ларсыз бершген кубылыстыц ©Mip cypyi, кызмет eTyi мен да­ муы мумкш болмаган жагдайда гана олар мацызды деп санала- ды. Олар кубылыстыц непзш кураса, ал соларга сэйкес угым­ дар теорияныц фундаменталды абстракциясын бщщреда. Мундай абстракциялардыц танымдык функциясы (кызмеп) — салдар- ларын костауга немесе TepicTeyre болатын гылымныц непзп зацдарын калыптастыруында. Егер косталган жагдайда абстрак­ циялар —дурыс, гылыми, ал терктелгенде —жалган, гылыми емес деп есептеледь Теорияньщ дамуы барысында жаца зацдарды курастыру ушш, жаца кубылыстарды тусиадру немесе болжау ушш енпзшген 9p6ip жаца угым алдыцгы угымдармен жымдаса отырып, бай- ланысады. Мундай жаца угымдар ецщ заттардыц жекелеген Кырларын гана бейнелемей, озара байланыскан касиеттер мен катынастардыц, кырлардыц б1рнешеуш, кепиплггш бейнелейдь Буларды накты угымдар деп атайды. Былым негурлым дамыган сайын, оныц угымдары согурлым нактыланып, объективп кубы- лыстар мен удерютерд1 дэл1рек, толыгырак, жан-жакты сипат- тай отырып бейнелещц. «Абстрактылы» жэне «нактылы» деген карама-карсы категориялардыц терец диалектикалык б1рлпш айкындай отырып, К.Маркс былай деп жазды: «Нактылык ~ кептеген аныктамалардыц синтез! болгандыктан, «алуантурлшис тутастыгыныц» жалгасы болгандыктан гана нактылык». 208

Накты угымдар мен накты заттардьщ, ахуалдардьщ, кубы- лыстардын жэне т.б. айырмашылыгын айыра бшу кажет. На­ кты зат немесе окига — бул езшщ барлык Kepimci мен байла- ныстарында б1здщ сез1м органдарымызбен тжелей кабылданып, тжелей санамен сараланатын нэрселер. Угымдар болса, мейл1 ол ец накты угымдар болсын, бершген кубылысты бейнелейтгн немесе оларды бейнелеу ушш колданылатын кандай да 6ip белгшж конструкциялар, тшдж белгшер болып табылады. K,a3ipri физика угымдарын курастырудагы жагдай да осын- дай. Ец алдымен, айталык, «электрон» жэне «протон» угымда- ры енпзшед1. Кейппрек езге белшектер мен эр турл1 физика- лык epicTep угымдары пайда болады. Онан кейгн бул белшек­ тер мен ерютердщ физикалык касиеттер1 угымдары нактыла- нады, олардыц езара эрекет1 мен езара алмасулары сипаттала- ды. Бул жагдайда «бедшек массасы», «ыкпал кванты», «магнитик сэт», «спин» жэне т.б. угымдар алдыцгы физикалык теориялар- дагы абстракциялык угымдар устше мшгесед1, ездершщ кура- мына Kiprisefli, ал кейде оларды тупкшжп турде кайта еццейд! Абстрактылыктан нактылыкка кешу — гылыми теориялар курастырудыц логикалык жалгастыгьш реттейтш жалпы эдю. Ралымдар кебгне оныц барлык белшектер1 мен мумкшш1лжтерш ацгармай, стихиялы турде колданады. Бул эдют1 философия­ лык талдау жэне пайымдау оныц колданысын анагурлым адек- ватты етуге ыкпал етед1. Кезкелген гылыми теория ез объектюш белпл1 децгейге дешн сипаттайды. Бул оган тэн кызмет ету жэне даму зацдарын калып- тастыруга мумкшд1к беред1. Алайда, сол объекта сипаттаудыц езге де мумюндгктер1 бар. Егер 6i3 капитализмнщ пайда болу тарихын белшектеп, ep6ip кадамын сипаттайтын болсак, оныц менш, непзп зацдарын б1рден тани алар ед1к. Капитализмнщ дамуы жагдайында мундай тарихи сипаттаудыц болуы мумкш, 6ipaK ic жуз1нде ете киын. Тарих тура жолмен емес, буралац жолдармен журед1. Онда 6i3fli кызыктырган удерюп тумшалай- тын, ал кейде, Timi, тура бурмалайтын да миллиондаган окига- лар болып жатады. Шындыгында, тарихи сипаттау, эдетте, б1зд! кызыктырушы объект —бершген жагдайда капитализм —езшщ дамыган кушнде калыптасканнан кейш гана мумк1н болады. Тек сонда гана оган логикалык талдау жасап жэне оныц фун- даменталдык абстракцияларымен коса теориясын жасактауга болады. Ол гасырлар койнауынан жеткен сан-алуан окигалар imingeri ец мацызды удер1стер мен кубылыстарга жарык 6epin, олардыц жалгастыгын аныктайтын зандылыктарын бек1тед1. 14-3219 209

Осылайша, абстракциялыктан нактылыкка кешу зерделеу объектюндеп ен манызды соггсрд1 бол т алып, тарихи зертгеудщ логикалык кацкасын калыптастырады. Сонымен катар, тарихи талдау гылыми теориядагы фундаменталдык абстракциялар мен з а ц д ы л ы к т а р д ы ц дурыстыгын айгактайды. Жаратылыстанымда муны ecipece космология тарихы жаксы бейнелейдь Астроном- дар Раламды эуел бастан мэцпге курылган, жетшген, дайын объект репндс карастыра отырып, бул объекттщ дамуы туралы мэселеш койган да жок. Жинакталган эмпирикалык материал мен теорияныц дамуы Баламга тарихи тургыдан карауга мумкшдйс берген туста астрономиялык теориялардыц аса ма­ цызды логикалык тораптары Балам калыптасуыныц ец мацыз­ ды сэттерш болш, тарихи сипаттамасын жогары децгейде уйым- дастыруга жагдай жасады. Мунан шыгатын корытынды, зерт- теудщ тарихи жэне логикалык oaicTepi неокантшыл философ- тар Риккерт пен Виндельбанд жэне сыншыл рационализм кесем1 Поппер айткандай 6ipiH-6ipi терюке шыгармайды, керюшше, 6ip-6ipiH озара толыктырады. Осылайша, дамушы жэне кызмет етупп жуйелерд1 зерттеудеп тутастыкты бекггу ушш жэне жуйелерд1 функционалдык, тарихи-генетикалык, козкарас тургы- сынан сипаттайтын теорияларды келю1мге келпру ушш непз калыптасады. 2. Улгыеу odici жэне ж уйелш к принцит. Танымдык эрекетте жэне ecip ece гылыми зертгеуде ец кещнен таралган тэсшдщ 6ipi гносеологиялык алмастыру болып табылады. Алмастыру peciMi былайша отсд[. К,андай да 6ip себептер мен тиселей зерт- теуге кенбейтш эйтеу1р 6ip объекта зерттеу кажет деп алайык. Ол ете курдел1, ете келемд1, зерттеушщен кашык, еткенге катыс- ты жэне т.б. болуы мумкш. TinTi, 6i3fli кызыктырып отырган объекттщ эл1 ем1рдс болмауы жэне оны ещц курастыру керек болуы мумкш. Мундай жагдайда езге объекттщ —объект-орын- басардыц кемегше суйенедь Оларды кейде дайын кушнде (ма- кака-резус маймылы адамныц орынбасары репнде пайдаланыл- ды), кейде арнайы жасайды (болашак ГЭС макеп, улгкл). Егер, объект-орынбасар курылысын, кызмет ету мен даму зацдылык- тарын зерттеп, осылайша алынган бшмщ белгии 6ip тузетулер- мен бастапкы объектке кеипргп жэне оны таным ушш пайдалан- сак, онда объект-орынбасар улп деп, ал бастапкы объект —про­ тотип деп аталады. Улгшеу \\7 iepici неге непзделген? Ерте замандардыц езшде-ак адамдар табигаттын, когамныц жэне ойлаудыц ер турл1 салаларына жататын эр турл1 кубылыс- тардьщ, удерктердщ жэне эрекет турлершщ арасында 6ip 210

уксастьщты айкындауга болатынын ацгарган. Мысалы, адам мен оньщ мусйдак портрет! арасында геометриялык уксастык бар, ал калган катынастарда — материалында, тусшде, козга- луы мен ойлану кабшетшде олардыц туб1рл1 айырмашылык- тары жатыр. Есесше, адам мен макака-резус сырттай 6ip-6ipiHeH айырмашылыгы болганымен, олардыц кандарыныц курамы ете уксас, Timi адам каны орнына маймылдыц канын алып зерт- теп, осы зерттеу нэтижелерш кешн адамга катысты колдануга болады. Дел осылайша, адам каныныц резус-факторы ашыл- ган болатын. Осы айтылгандардан шыгатыны, объект-орынба- сар прототиптен барлык жагынан барынша ерекшелену1 мумкш, ал тек 6ip жагынан —улгшеуге болатын жагынан уксас. Мысалы, электр кедерплср1 жиынтыгын завод Kipe6epiciH (про- ходнойын) улг1леу ушш непз ретшде пайдалануга болады. Мунда, ток кушш —жумысшылар агымы, ток кернеуш —агым- ныц ец улгайган сэтшде етпел1 дэл1зде калыптасатын бнеулер мен «тыгындар» шамасы, ал етюзпш диаметрш сол дол1здщ етю зу кабш ен ретшде шартты турде карастырсак, завод юреберюшщ етюзу кабшетш арттырмак завод дирекциясы муддесш бивдретш елеуметпк прогрестщ электротехникалык улпсш куруга болады. Улплер мен прототиптердщ таза сырткы механикалык не­ месе геометриялык уксастыктарын пайдалану улплеудщ ец карапайым жагдайын бщщредь BipaK улплеу кызмет ету неме­ се даму зацдарын бекиу ушш де, прототиптер курылымын зерт­ теу ушш де колданылады. Сондыктан да улгшщ кызмет етупп, дамушы жене курылымдык турлер1, сонымен катар олардыц комбинациясыныц кызмет етуип-дамушы, кызмет етупп-куры- лымдык жэне т.б. турлер] болады. Улгшер прототиптен тек келем1, материалы жагынан гана емес, ез болмысыныц т э с т жагынан да айырмашылыгы болатынын ескеру кажет. Мыса­ лы, жобаланган суландыру жуйеа аймагында курдел1 экология- лык жуйенщ (еамдпс, жануарлар, топырак, климат) езара эрекетйпц барлык мумкш болатын турлерш зерделей келе, галымдар зерттеуд! мынадай кезецдерге беледк 1) курдел1 прототиптщ ец мацызды элементтер1 мен жай жуйелерш бейнелейтш непзп абстракциялар жиынтыгын табу; 2) бакылау- лар мен эксперименттер кемепмен олардыц арасындагы непзп байланыстар мен езара эрскеттерд1 аныктау; 3) ауыспалы ша- малары, математикалык байланыстары жэне айналымдарымен Коса алганда, карапайым турде болса да айкындалган абстрак­ циялар мен байланыстарды бейнелейтш такырыптык тецдеу- 211

лер жуйесш куру; 4) ЭЕМ кемепмен тендеулер жуйесш шешу ушш математикалык багдарлама жасау; 5) бастапкы тецдеулер- деп айнымалыларга эр турл1 сандык мэн бере отырып, олардан машиналык шешу удершшде жаца сандык мэндер алу; 6) осы соцгыларын зерттелш отырган жуйенщ гидроирригация куры- лысы жумысыныц эр турл1 жагдайлар мен режимдердсп бола- шак жагдайьшыц сипаттамасы рет!нде тусшу. Мунда прототип улпы рет1нде тендеулер жуйеа мен оларды шешу pociMi кершед1. Прототип — бул мындаган табиги жэне техникалык элементтер мен жай жуйелерд1 камтитын материал­ дык жуйе болса, ал улп математикалык жуйе болып табылады. Осы жэне осыган уксас езге жагдайларда улплеу едки мен жуйелШк принцип! арасындагы терец байланысты ацгаруга болады. Жуйелипк принцип! б!зд! коршаган кубылыстардыц курдел! жуйелерден куралатынын айкындап кана коймай, мундай жуйелерд! зерттеу сейкес жуйел!к улгшераз мумкш eMecTiriH дэлелдейд!. Мундай улплер кеб!не математикалык улп болып табылады жене езше арнайы багдарламалар мен Ka3ipri тез кимылдайтын ЭЕМ-ын колдануды кажет етед!. Жуйел!л!к принцип!, сонымен катар, жуйелшк улгшеудщ басты м!ндет! курдел! прототипй дурыс карапайымдандыру мен зерттеуге оцай уллнщ карапайым T y p iH курастыру екендтн керсетед!. Ол зерт­ теу барысында ешкандай акпарат жогалтпайтындай, оныц кур­ дел! жуйелис прототипке кайта ету мумкщщгшщ м!ндетт! тур­ де сакталу шартын канагаттандыруы тшс. Улплеу едастер! улп типтер! сиякты каз!рп гылымда ете алуан турл!. Мундагы жалпы философиялык жене методологиялык меселе эр турл1 материалдык, белгинк жуйелерд1ц езара байла- нысын терец тусшуге жетуде. Бул TyciHiKTiH Heri3i карама-кай- шылыктыц езара байланысы мен тутастыгы, алуан турлшистщ б!рлт философиялык принциптер! болып табылатынын ацга- ру киын емес. 3. Эксперимент жэне бак,ылау. Ежелп Шыгыс елдер! мен Ертедеп Грекияда жаратылыста- нымнын калыптасу дэу!р!ндеп ерекш елт пассивп бакылаумен, пайымдаумен сипатталады. Ертедеп натурфилософтар пайым- даулары адамдардьщ кунделисп практикалык ем!рдеп бакылау- ларымен салыстырганда улкен ацгарымпаздык болып кершед!. Бул жаратылыстанудыц сол кездеп жепстш жаратылыстаным- дык гылыми б!л1мн!ц алгашкы жуйелис жинагын курастыру болды. Осындай негурлым толык жинактыц 6ipi Аристотель ж уйеа болып табылады. Жануарлар, ес!мд!ктер, минералдар, 212

аспан денелер1 жэне т.б. туралы адамзаттьщ жинактаган мэль меттер1н бастапкы жжтеу мен жуйелеу тусында сырткы элемд1 тану фэрмасы репнде табигатка деген спекулятивп катынас (латынша speculatio —i3iH табу, карап шыгу) устемщк erri. Ежелп ойшылдар табигаттыц кандай да 6ip кубылыстарын туаншру ушш курдел1 гипотезалар ойлап шыгарды, 6ipaK олар ез жора- малдарын эксперимент кемепмен практика жузшде тексерген жок- Неге? вйткеш, ертедеп халыктар, оньщ шпнде гректер де табигатты касиеттещпрш, куд^рет тутты. Табигатты турлещиру, оган эксперимент жасау олардын санасына Kipyi мумкш емес едг Олай болса, Ka3ipri эксперименталды жаратылыстану кай кезде пайда болды? K,a3ipri жаратылыстанудын пайда болуы уш непзп фактор- лар ыкпалымен жузеге асты. Б1ршшщен, XIV гасырдан бастап ортагасырлык Еуропада ощпрпш куштер, e c ip e c e техника каркынды дами бастады. Жаца механизмдердщ, машиналардыц, куралдардыц, аспаптардыц жене техникалык жетгстпстердщ калыптасуы батыл да кутпеген эксперименттер журпзу мумкщщгшщ алгышарты болды. Екпшп фактор, табигаттагы заттардыц езара алмасуы туралы шыгыс (бэршен бурын араб) жэне антиктпс философиялык иймдер1 ыкпалы ез эсерш типздг Алгашкылардыц 6ip i болып кезкел- ген затты алтынга айналдыра алатын купия «философиялык тасты» (рецепттердщ ерекше магиялык жинагы) гздеп табуга умтылган алхимия пайда болды. «Философиялык тасты» 1здеу барысында алхимиктер мындаган тэж1рибелер жасап, экспери­ менталды химияныц калыптасуын 6ip T e-6ip T e жакындатты. Y iiiimTii фактор христиандык Дуниетаным болып табылады. Бул бастапкы кезкараска огаш KepiH yi мумкш, ейткеш дш мен гы­ лым 6ip -6ip iH TepicKe шыгарады. Христиандык гшркеу ip i гы­ лыми жацалыктарга талай рет карсы шыкты. Алайда христиан- дыктыц рухани бастауды — жаратушы-кудайды ез1 жараткан жансыз табигатына карсы коятынын умытпаган жен. Муныц e3i табигатка эксперимент жасауга тыйым салуды алып тастай- ды, ейткеш, ол куд1рет емес, куд!ретп жаратушыныц нэтижеа гана. Осылайша, тергстеудщ диалектикалык зацы бойынша хрис­ тиан дгш езшщ б тсп ес жауы —эксперименталды жаратылыс- танудыц пайда болуына ыкпал e rri. K,a3ipri жаратылыстанудын эксперименталдык эд1стершщ ерекшелпт неде? Эксперимент езшщ Ka3ipri магынасында пендпс практикалык эрекеттщ ерекше Typin бищредь Бул эрекет ба­ рысында зерттеугш (таным субъект!) зерттелш отырган жуйенщ 213

(таным объект!) езш кызыктырган сипаттамасын жасанды тур­ де окшаулайды жене оньщ езге сипаттамаларга тэуелдш тн зерделейш. Эдетте, бул ушш арнайы куралдар мен аспаптар колданылады. XVII—XIX гасырларда салыстырмалы турде ар- зан бул жабдыктарды галымдардьщ ездер1 немесе олардьщ KeMeKiuuiepi мен коленериилер1 жасай алатын. Бугшп кунп эксперименталды аспаптар мен бакылау курал-жабдьщтары — электронды микроскоптар, радиотелескоптар, элементарлык белшектерд1 жеделдетюштер, атомдык реакторлар, туцгиык суга арналган батискафтар, автоматты жасанды спутниктер —6ipкатар ipi eHepKecin орындарында жасалады жэне ете кымбат турады. Оларда кызмет ету мен эксперимент жасау ушш жуздеген, TinTi мьщдаган адамньщ б)рлескен куш-жнер1 кажет. Бул мэселенщ 6ip жагы гана, ен алдымен, экономика жэне гылым социология- сы тургысынан мацызды кыры. Ал гносеологиялык тургыдагы мацызы мулдем езгеше. Классикалык жаратылыстану (XVIII-XIX гасырдьщ аягы) аспап (прибор) пен таным объекткп арасындагы езара эрекеттщ соцгысын «таза кушнде» белш ала алганымен, оныц объективн сипаттамаларын езгерте алмайды деген байламды непзге алды. Классикалык механика, мысалы, дененщ массасы зерттеушшщ денеге берген жылдамдыгына тэуелд1 емес деп санады. Шын- дыгында да, турган немесе жузш келе жаткан кеменщ, тыныш турган немесе кулап бара жаткан тастыц массасындагы айыр- машылыкты ацгару мумкш емес. Алайда, салыстырмалылык- тыц арнайы теориясы бойынша жарык жылдамдыгына жакын жылдамдыктагы козгалатын дененщ массасы, жылдамдык функциясы бола отырып, улгаяды. Сондыктан да, мысалы, жеделдетюш сиякты эксперименталдык кондыргы таным объекпсш1ц сипаттамасына мэнд1 ыкпал ете алады. Аспаптыц обьектке есерш есептеу, ecipece, imKi атомдык удерктер мен элементарлык белшектерге эксперимент жасау уинн мацыз­ ды. Гейзенбергтщ белпс1здж принциш бойынша белшектер координатын ecipyfli оныц импульсын ecipyre алмастыру Планктыц кванттык турактылыгына пропориионалды белпл! шамадан ешкандай жагдайда да кем бола алмайды. Мунан шы- гатын корытынды, аспаптар кемег1мен белпл1 6ip уакыт сэп уш1н не белшектщ тек кординатын, не оныц тек импульсын канша болса да, дел елшеуге болады. Бул ею шама 6ip уакыт- та кезкелген дэлд1кпен елшене алмайды — белшектщ аспап- пен езара эрекеп эр жагдайда осы шамалардыц 6ipiHin гана TypiH езгертедг 214

Субъективистер кейде осы айгакты алга тарта отырып, субъект объекттщ жагдайын ез еркше карай езгерте алады деп санайды. Сондыктан, — дейгп олар, — объекттщ езш, онын субъектпен жэне аспаппен езара эрскетшаз танып-бшу мумкш емес. Бул niKip классикалык жаратылыстанудын методологиялык пайым- дауына суйенедк Жогарыда айтылгандай, ертеректе галым ез объектш барлык сырткы ыкпалдар мен езара врекеттерден, со­ нымен катар езшщ аспапка жеке всершен де окшаулап, «таза кушнде» зерттеу1 тшс едь Бул тэсш бакылау мен эксперимент- теу рэс1м1н ете жещлдегп жэне карапайымдандырды. Ол езш б1ршама уакытка дейш актап кедщ, ейткеш, затгардьщ Kacnerrepi мен бастапкы жай байланыстарын зерттеуге жэне ерекшелеуге жагдай жасады. Алайда, кешшрек курдел1 жвне тжелей бакы- лауга унем1 кене бермейтш объектшерд1 —атомдарды, элемен- тарлык болшектерд1, кванттык физикалык epicTepfli, шалгай- дагы гарыштык денелерд1, вирустарды, ез емфкамындагы ер турл1 Tipi агзаларды жвне т.б. зерттеу fleyipi eMipre кедщ. К,ыс- касын айтканда, ездершщ езара ерекетшдеп, дамуындагы объектшерд1 зерттеу fleyipi келдг Осыган байланысты Ka3ipri гылымныц манызды методологиялык жепстш, зерттеупи объект- пен езара врекет жасай жене оныц турш езгерте отырып, удepic- тер мен кубылыстардыц объективп сипаттамаларын ешкандай да бурмаламай, KepiciHuie, оларга терец бойлайтынын тусгнумен сипатталады. Бул жерде гылыми эксперимент эдютер] улгшеу эдктер1мен жэне жуйелинк принцишмен тогайласады. Таным­ ныц субъекп мен объект! бурынгыдай окшауланган мэндшпстер рет1нде емес, 6ip-6ipiHe аспаптар аркылы веер еткенде объект езгермейтш болып калатын жуйе ретшде карастырыла бастады. Субъект, объект жвне аспаптык кондыргы б1ртутас танымдык удерютщ езара врекет етупн жай жуйелер1 ретшде кершедь Олардыц езара врекеп шартгарын езгерте отырып, бул жагдай­ да алынган нзтижелерд1 толыктырып жвне тузете отырып, каз1рп галымдар зерттелетш кубылыс езара врекеттщ вр алуан турлерш ескеретш жвне динамикасын ашатын жаца теориялар ашуга мумкщшк алды. Бул классикалык жаратылыстаныммен салыс­ тырганда mrepi кадам болып, елемд1 теренфек тануга жагдай жасайды. Субъекттщ, эксперименталды кондыргыныц жене таным объекткшщ белсещц езара эрекет1 — Ka3ipri гылыми зерт- теулердщ принципиалды жаца касиетс болып табылады. Ол тек физикада, химияда жэне биологияда гана емес, ерекше куатты эксперименталдык кондыргыларды кажет ете коймайтын элеу- 215

меттану, экономика, психология, антропология жэне езге де гылым салаларында ацгарылады. Мывдаган жылдар бойы жа- нуарларды, оньщ шпнде жогары турлерш де пассивл бакылау оларда ойлау, тш, шыгармашылык кабшет, демек, психика да жок деген n iK ip устемдшне непз болды. Бул n iK ip кудай адамга гана жан берген деген хриетиандык шммен де косталып келдь Бул n u c ip re алгаш соккы берген Ч.Дарвин адамньщ жануардан — жогары адам тэр1зд1 приматтардан шыкканын дэлелдедь Сонгы ондаган жылдар бойы галымдар жануарларды пассивт! турде бакылаудан олардьщ психикалык OMipiHC белсецщ араласуга кеигп. Кейб1р теж1рибелер, мысалы, маймылдарды дыбыстык тшмен сейлемге уйрету талпыныстары сэтаз аякталды. Алайда 60—70 жылдары б1рнеше шимпанзеш мылкаулар колданатын ым тшмен сейлеуге уйрету icK e асты. Олардын K e ft6 ip i жуз елу- ден астам сезд1 жаттап, грамматикалык тургыда пайымдалган пркестерд1 ез кещл-куйлер1 мен коршаган жагдайга байланыс­ ты курастыра алатын дережеге жеткен. Мысалы, esi MiHin келе жаткан автомобильдщ артынан куган итке «кет» деп, ым жаса- ган. Келес1 6 ip шимпанзе ез кожайыныныц машинага M iH in, кеткел1 жатканын терезеден керш, «мен жылайды» деп сигнал берген. Муньщ 6epi терец ойланып курастырылган экспери- менттер кемепмен осы уакытка дейш 6 i3 re жасырын болып кел­ ген жануарлардыц ойлау эрекет, психикалык ерекшелжтерш жэне сонымен катар адам мен оныц ойлау кабшетшщ даму зац- дарын терец угынуга c e n ririH типзедо. K,a3ipri гылымныц ерекшелж сипатыныц 6ipi оньщ матема- тикаландырылуы болып табылады. Алайда математиканы гылы­ ми зерттеулерде колдану XX гасырда гана пайда болган жаца кубылыс деген ой туындамауы керек. К.Маркс еткен гасырдьщ ез1нде-ак гылымныц жетшш толысуы математиканы колдан- ган кезде жузеге асады деген ойды айткан болатын. Математи­ каны практикалык жэне гылыми м1ндеттерд1 шешуге пайдала- ну ете ерте кезден-ак белгЫ. Ертедеп Вавилон абыздары оны жер K ecinguiepi ауданын, каржылык eceirrepfli жэне т.б. есептеу ушш колданган. К,арапайым арифметикалык жэне геометрия- лык бЫмдерд1 пайдаланбай, мысырлык пирамидалар сиякты альш курылыстарды салу мумкш емес едь Ежелп гректер курдел1 механикалык жэне геометриялык есептерд1 математиканыц кемег1мен шешп. Птоломей жэне Коперник ездершщ астроно- миялык жуйелершде математикалык есептеулер мен геометрия­ лык курылыстарга жакын эдютсрд1 колданды. Айнымалы ша- маларды белплеу ушш жаца символдар мен аналитикалык гео- 216

метрияньщ ойлап табылуы (Декарт), дифференциалды жэне ин- тегралды есептеудщ пайда болуы (Ньютон мен Лейбниц) мате- матиканы физикалык теорияларды К¥РУ мен дамытудын, куат- ты к¥Ралына айналдырды. Озшщ бастапкы тур1нде Галилейдщ, Ньютонныц, Гюйгенстщ жэне т.б. галымдардыц ецбектерщде физика математикалык физика туршде кершед1. Оныц зацдары алгебралык жэне дифференциалды тендеулер туршде курасты- рылып, ал математикалык есептеулер эксперименттер, бакы- лаулармен катар гылыми бш1м дамуыныц мацызды куралына айналды. K e u ie ri кунге дешн осылайша жалгасып келд1. Жара- тылыстанымдык, 9cipece, физикалык теориялар KipniiKci3 ма­ тематикалык формага ие болганда гана мойындалады. Неге олай? Ец алдымен, математика —бул катац, дэлслдеупп жэне эте дэл пэн. Егер физикалык объектшерд] айнымалы шамалар аркылы, ал физикалык кубылыстар мен удерктердщ езара эрекеп мен байланысын тецдеулер кемепмен сипаттар болсак, онда зерт­ теу yflepici барынша карапайымданады. Керекп есептеулерд1 ж урпзш жене тецдеуд1 шеше отырып, физик алынган нэтижелерд1 эксперимент пен бакылау терминдер1нде тусщщре алады немесе интерпретация (латынша in terpretatio —6ip нэрсеш тусщщру) жасай алады. Баскаша айтканда, бул нэтижелер елшепш аспаптар керсеткшймен салыстырылып жэне соныц непзшде олардыц арасындагы сэйкестпс мэселеа шешшед1. Егер сэйкестж бар болып шьщса, онда гипотезалар мен теориялар делелденген, ал егер жок болса —теркке шыгарылган болып саналады. K,a3ipri гылым математикаландырылуыныц класси­ калык рэс1ммен салыстырганда кандай жацашылдыгы бар? Мунда ерекше танымдык меселелер бар ма? B ipim ni ерекшелт — Ka3ipri кездеп теорияларды куру мен дамытудыц математика­ лык одктер1, сонымен катар есептеуип математика бурынгыдай тек физика мен техникалык гылымдарда гана емес, жаратылыс- танудыц барлык салаларында да жэне кептеген когамдык гылымдарда да колданылуында. XVII—XIX гасырларда матема­ тикалык курылымдар КУРУтецдеулердщ тутас жуйесшде салыс- тырмалы турде карапайым гылыми абстракцияларды, улплер мен теорияларды «танумен» сипатталатын. Математиканыц ез1 ол уакытта ете карапайым пэн болатын. Кешшрек, евклидпк емес геометрияныц кепшш балама теориясы, ыктималдылык теориясы жэне математикалык есептеулердщ езге де турлер!, оныц iiniim e колданбалы турлершщ пайда болуы объективт1 елем кубылыстарындагы курдел1 байланыстар мен тэуел- д!Л1к тер д 1 бейнелеуде математиканыц кабшетш онан e p i кецей- 217

те тустг Нэтижесшде, 6ip жагынан, жогары дэлдпсп, аныктык- ты жэне айкындыклы, математикалык катандыкты талап ететш гылымдардьщ жедел дамуы, eKiHuii жагынан, жаратылыстаным- дык, когамдык жэне техникалык гылымдар кажеталпстерш етейтш математикалык инструментарийлерд1 каркынды турде дайындау, математиканыц езшщ каркынды дамуы XX гасыр- дыц ортасына карай гылымныц математикаландырылуын уни- версалды кубылыска айналдырды. Екшип ерекшелпт —Ka3ipri жаратылыстанудыц, ecipece физика мен астрономиянын езге классикалык гылымдармен салыстырганда кез алдыца келпруге жене сипаттауга болмайтын объектшермен, удерктермен бет- пе-бет келуше байланысты. Б1здщ сез1м органдарымыз жене онымен байланысты бейнелж ойлау тетжтер1м1з бYкiл адамзат эволюциясы барысында, адамныц ирактикалык ic-ерекет ба- рысында бетпе-бет ушырасатын коршаган заттарды кабылдауга бешмделд1. Эрине, олар микрообъектшер жэне микроудерю- термен катар кеитеген гарыштык объектшерд1 кабылдауга жа- рамсыз болды. «Элементарлык белшектер», «электро-магнитак толкын» немесе «озон кабаты» деген сездер 6i3fli адастыруы тшс емес. K,a3ipri физика мен астрономиядагы жуздеген элементар­ лык белшектер, эр турл1 epicTep, алып гарыштык тузипмдер кумныц тушршжтер! туршдеп белшектерге, тещздщ толкынына немесе жердщ кабатына уксамайды. Бул сездердщ олай аталу ce6e6i, оларда белшектердщ немесе толкындардыц касиеттер! бар жэне электромагнита сэулелерд! кабылдай алады. Дэл1рек айтканда, олардьщ козгалыстары мен физикалык срекшел!ктер1 езгеше математикалык тендеулер, мысалы, толкын тецдеулер1 жэне кванттык epic тецдеулер1мен жаксы сииатталады. Кернекийк жоктыгын кейб!р физиктер озшдж апат ретшде кабылдап, элемд1 танып-бшу мумюндшн тер1ске шыгаруга мэжбур erri. Алайда кернею болу мен танылу eKeyi 6ip нэрсе емес. Физикада гана емес, когамдык гылымдарда да кеитеген кубылыстарды кернеи турде кез алдыца кел'пру мумкш емес. Мысалы, когамдык катынастарды, элеуметак-экономикалык формацияларды, терен грамматикалык курылымдарды жэне т.б. керу, есту, шскеу немесе колмен устау мумкш емес. Кеитеген объектива кубылыстар жайлы 6i3 тек аспаптар керсеткнш непзшде, математика тшшде гана айта аламыз. Сондыктан да б1ркатар гылымдардыц математикаландырылуы карапайымдан- дыру ушш, теория курастырудагы б1здщ ж1беретш куш- ж1гер1м1зд1 женшдету y m iH , кымбатка тусетш эксиерименттерге суйенбей-ак niKip айтуга мумкпадк беретш курал ретшде кыз- 218

мет етш кана коймай, сонымен катар зерттелш отырган кубы- лыстар мен удерктер туралы айтып жетюзудш жалгыз мумкш т е с т болып табылады. Демек, бул математиканьщ кептеген гылым салалары ушш теориялык тш болып табылатындыгын керсетед!. Рылымды математикаландыру, ерине, объектав-ri нактылыкты математикалык конструкциялар зертгеушщен тасалаганда, фор- мальдык езгертулер езщщк устемдтн курганда, оньщ арты мате­ матикалык идеализмге экеледь Алайда гылым 6uii.vuu жетюзудщ математикалык куралдары материалдьгк объектшер жуйесшен арасы ажырап кетуше карсы тэсшдерд1 де жасап шыгарган. К,айсыб1р математикалык курылымныц гылым зандарын шьшайы жетюзе алатындыгын аныктау ушш классикалык жаратылыста- нудагы сиякты салдарларды туша тендеулерден шыгару кажет жэне оларды кернею сипатгамалар кемепмен туспшрш, бакылаулар мен экспериментгер кемепмен практикада тексеру керек. K,a3ipri математикаландырылган теориялардыц кептеген классикалык теориялардан айырмашылыгы —алгашкыларыныц тпселей мундай интерпретацияга бершмейтшдшнде. K,a3ipri математикаландырудьщ уишшп ерекшелт —бул кунп жаратылыстанымдык, когамдык жене техникалык гылымдар- дьщ миллиардтап саналатын элементтер1, жай жуйелер1 мен байланыстары бар аса курдел1 жуйелерд1 зерттеумен жш айна- лысатындыгында. Адамньщ миы, езшщ орасан зор шыгарма- шылык мумкшдшне карамастан, эдетте осы букш элементтер мен жай жуйелердщ 6ip уакыттагы езара эрекетш карастырган- да кажетп жылдамдык пен катес1зд!кт! камтамасыз ете алмай- ды. Оньщ уст1не ешкандай зерттеуш1нщ ондаган, ал кейде T im i жуздеген сагат бойына Tycin жататын мэл1меттерд1 узд1кс1з тал­ дау мен есте сактаудьщ кажспт келемш камтамасыз ету колы- нан келмейд1. Курдел1 гылыми эксперименттермен, алып енеркэсш орындарын баскарумен жэне т.б. байланысты жуйел1 зерттеулерде пайда болатын \\пндеттерд1 шешу ушш тез жумыс жасайтын ЭЕМ пайдалануга тура келед1. ЭЕМ пайдаланудагы табыс олардын техникалык жагынан жетшгендпше гана емес, математикалык багдарламалар сапасына да байланысты, ойткен1 оныц кемепмен акпараттыц eH yi, еццелу1, шыгарылуы icKe асы- рылып, ecenT eyim курылгыныц жумысы баскарылады. Осылай- ша, математикалык багдарлама жасау —математиканыц ец соцгы бел1мшщ 6ipi рет1нде таным теориясымен белпл1 катынас ор- натады, ейткеш ЭЕМ-нан алынган акпараттыц танымдык кундылыгы багдарламаныц сапасы мен 6cpiKTUiiriHC тэуелдг 219

Тертшии ерекшелж — гылыми 6miM объектшерш зерттеу барысында гана математиканы колданып коймай, оны гылы­ ми бипмнщ оз1н сииаттау мен зерделеуде иайдалануга байла­ нысты. Бул содгы рэамдер бш]мд1 формалдандыру деп атала­ тын мэселеге тжелей катысты. Дурыс курылган гылыми тео- рияньщ гылым TyciHiKTepi мен зандарын айкындайтын шюрлер жуйесш бщщретшш еске туарейж. Пиарлер тшмен жетизшед! Тщщ 6i3 кунделжп ем1рде колданатын кэдушп табиги Т1Л деп кдрастыру мшдети емес. Т1Л ретшде б1ркатар талаптарга жа- уап беретш ерекше белплер жуйесш пайдалануга болады. Оньщ сездш , ягни карастырылар гылымныц зерттейтш объектш, к,асиеттер1 мен катынастарын б1лд1ретш символдар мен белгшж комбинациялар жиынтыгы болуы тшс. Бул тшдщ сездер1мен сейлем кураудыц таза айкындалган ережелер1 де болуы тшс. Бул ережелер баскдша синтаксис (грекше syntaxix — курасты­ ру) деп аталады. Тш зерттелетш объект туралы акпаратты беру ушш жэне сэйкес бипмдерд1 ецдеу ушш кызмет аткаратын- дыктан, оныц сездер1 мен сейлемдершщ мэш мен магынасы болуы шарт. Мэн мен магыналарды бекпудщ дэл калыптас- тырушы тэсшдерш бвдйретш ережелер жиынтыгы семантика (грекше semantikos — белгшеупп) деп аталады. Кэдуш п тшде сездж, синтаксис жэне семантика тек 6ip магынада колданыл- майды. BipaK гылым тшшде, мысалы, математика, физика, химия, биологияда оларды барынша дэл аныктауга тырысады. Бул гылымдар сезджтершщ ездер1 арнайыландырылган. Мы­ салы, «интеграл», «функция», «матрица» деген угымдар мен терминдер тек математикада гана мэн мен магынага ие бола­ ды, «масса», «электромагниттж сэт», «гравитация» жэне т.б. терминдер физикада катац аныкталган. Ал «тур», «мутация», «биоценоз» жэне т.б. биологияга тэн. Сездж пен грамматика- лык ережелер каталдыгы, айкындыгы — гылым тшдерше тэн ерекшелжтер. Алайда олар MOHi жагынан e3i пайда болып жене дамитын непз болып табылатын кэдушп плден аса алшактап кетпещц. Формальдык тшдер ерекше топты курайды. Мундай т1лдерд1 жасанды тшдер деп те атайды, ейткеш бул илдерде дурыс сейлем курастыру ережелерше 6ip дурыс сейлемнщ eKiHuiiciHe фор- мальды айналу ережеа косылады. Бул тшдердщ айшьжты мы- салына математикалык есептеулерд1 жаткызуга болады. К,ан- дай да 6ip есептеуге белгш 6ip TynKi сейлемдер (формалар, тео- ремалар) сэйкестшн жэне оларды езгерту ережелерш бше оты­ рып, математика езге формалар мен сейлемдердщ шекс1з табегш 220

курастыра алады. Оныц барысында ол ец алдымен тупю сейлем- дер турш, олардыц im K i курылымын есепке алады да, кебше мазмунына кецш аудармайды. Сондыктан 6ip формадан келесшерш шыгарудыц бул тесин формальды деп аталады. Математикалык есептеулердщ формаль- ды дамуы, эрине, зерттелетш объектшер касиеттерш, олардыц байланыстары мен озара катынастарын мазмундык тургыда карастырмауы мумкш емес. Уакыт откен сайын ете курдел1 аху­ алдарда, жаца мэселелер койылган туста —математиктер маз­ мундык пайымдау мен мазмундык талдаудыц артыкшылыгын мойындайды. Алайда, ryrad мазмундык мэл1меттер бектлгеннен кешн формальдык едютер бшмд1 дамыту мен жетщщрудщ куат- ты куралы репнде пайдаланылады. Олардыц дэл осы кыры тео- рияны формальдандыруга жагдай жасайды. К,андайда болмасын теория —мысалы, физикалык —ерекше объектшердо бейнелейтшджтен объектшж деп аталады. Бул тео­ риялар ез дамуы мен курделштнщ жогары сатысына жеткенде, артык жагдайлардан, постулаттар мен аксиомалардан кутылу ушш, уакыт ете келе кершетш жасырын кайшылыктардан кутылу ушш оны карапайымдандыру мен букш теорияны онан epi пай- далануга жарамсыз ету меселелер1 пайда болады. Бул мэселенщ берш мазмундык жолмен шешу ете киын, ейткеш ол ушш объектшердщ касиеттер1 мен катынастарын салыстыру кажет. Муньщ e3i курдел1 шеш1м, ейткеш бул салыстыру ететш теория- ныц кайшылыкты болмауы алдын-ала талап етшедк Сондык­ тан, бул айтылган меселелерд1 шешу ушш объектшж теорияны формальдандыру peciMiHe жугшедь Ол былайша орындалады. Ец алдымен, теорияныц барлык мазмундык угымдары 6ip- 6ipiHeH белгшер1 аркылы ажыратылатын абстракциялык маз- мунсыз символдармен алмастырылады. Онан кешн оныц сей- лемдершщ барлык мазмунды байланыстары мен курылымдык ерекшелжтер1 формальды логика тшше аударылады. Осылай- ша алынган формальдык жуйе объектшж теорияньщ логикалык- математикалык улпеш бшд1редг 8pi карай осы улп езге теория­ ныц —мысалы, метатеория (итальянша meta —жартылай жене грекше theoria — бакылау, зерттеу) немесе екпшн децгейдеп теория деп аталатын логикалык теория кемепмен зертгеледг Bipmiui децгейдеп теория — объектшж теория — метатеорияга катысты ендш жерде ез1 объектке айналады. Метатеория Ka3ipri математикалык логика куралдарын пайдалангандыктан, 6ipiHini децгейл1 теорияныц формальды децгешн зерттеу нэтижелер! ете дел болып шыгады, оныц устше жуйелердщ, аксиомалар мен 221

постулаттардьщ тэуелслздт мен т о л ы к т ы г ы н ы ц , карама-кай- шылыксыздыгыныц логикалык, критерийлер1 ете дэл жэне тубегейл1 аныкталган. Осылайша формальдандыру эдю1 гылыми теорияларды жетсдщруге кемегщ типзсдк Бул эщстщ езге де артыкшылык- тары бар. Обьектшнс теорияньщ формальданган логикалык улпсщ машиналык багдарлама жасау тшше онай Keuiipyre бо­ лады. Алынган багдарлама ЭЕМ-на енпзыгеннен кешн, ол объектинк теорияньщ барлык формальды курылымдарын онан epi мазмундык талдау кемегшсп дамыта алады. Бул галым- зерттеуииш техникалык формальды жумыстан азат етш, маши- наньщ колынан келмейтш мазмундык талдауга кецш белуге жене формальды нэтижелердщ эмпирикалык тусш тн беруге жагдай жасайды. Бул жерде формальдану эд!сшщ жаца таным­ дык кыры айкындалады.

4 тарау ЭЛЕУМЕТПК ФИЛОСОФИЯ

1 Элеуметтж ■ философия пэш Элеуметтж философияньщ немен айналысатынын бастамас бурын оньщ калыптасу тарихыныц кейб1р мэселелерше токтала кетейж. Элеуметтж философия тек элеуметтж жэне индивидуалдан- ган адам болмысы мэселелер1мен айналысады. Алайда оньщ бул мэселелердщ букы кешешне катынасы бар екеш де белгии. «Элеуметтж жэне индивидуалды болмыска» тарих та, мэдениет те, жеке адам болмысы да жэне т.б. юредь Тарихтыц, мэдениет­ тщ, экономиканыц (шаруашылыктыц) жэне т.б. «жеке фило- софиялары» бар екешн ескерсек, оныц зерттеу аймагын анык- тау киынга туседь Шындыгында киындыктар да, сурактар да бар. Алайда бул мэселеге келгенде элеуметтж философияньщ даму тарихына жугшген дурыс. Оныц мэл1метшше адамдардьщ элеуметтж жэне индивидуалды болмысыныц эр турл1 кырларын зерттейтш букш «жеке философиялар» тарихи тургыда каз1рп кезде «элеуметтж философия» деп атайтын букш когам туралы дуниетанымнан кел1п шыгады. Пайда болуы, калыптасуы жэне дамуы жагынан элеуметтж философиядан алда турган 6ip гана аймак бар. Бул философиялык бш1м аймагы — тарих фшософиясы. Осы туста «данальщка куштарлык» рет1ндеп философия тусшшне кайта оралуымыз кажет. Бул сез т1ркесше мэтш жэне контекст тургы- сында коз ж1берейж. Жэне де «тарих философиясы» деген сез TipKeciHe де назар аударайык. Онда тарих философиясы — бул «тарих даналыгына куштарлык» болып табылады. Бул кандай «даналык?» Бул, ерине, 6ip жагынан —тарихтыц есиет1 де, екшпи жагынан — eceri де. «Муныц аргы жагында не жатыр?» деген сурак осы жерде интуитивт1 турде (белгип 6ip рухани куш-ж1гер 224

сиякты интуициясыз да философиялык пайымдау мумкш емес) пайда болады. Баскаша айтсднда, тарихи ем1рдщ кубылыстары мен окигаларыныц, барлык алуан турл1 айгактар мен удерк­ тердщ аргы жагында не жасырылган? Мше, осы жерде Тарих туралы философиялык пайымдау та- рихынын 03i тарих зацдылык,тары туралы, логикасы туралы, коз­ гаушы кушг туралы сурактарды алга тартады. Бул зандылыктар, осы логика, осы куштер бар ма? Элде барлыгы да хаостык, кез- дейсоктык жэне жуйеоздпс сипатта ма? Тарихтыц козгаушы куштерт, логикасын, зацдылыктарын жэне т.б. ашу жэне игеру — муныц бэрi «Тарих даналыгына куштарлык» pemindeei тарих фило­ софиясыныц пэндш аймагын курайды. Тарих туралы философиялык пайымдаудыц калыптасуы мен дамуына толык болмаса да оныц кейб1р непзп сэттерше токта- ла кетешк. Бул жерде Г.В.Ф.Гегельдщ атакты «Тарих филосо­ фиясы бойынша лекциялар» ецбегшдеп тарих гылымы дамуы- ныц жалпы дэу1рлерше суйенем1з. Гегель тарихи таным дамуы- ныц уш кезецш болш корсетедк 1) Антик дэу1р1нде Геродот жэне Фукидидтен басталып, кейшп ортагасырлар мен Жангыру дэу1р1не дешн жалгаскан «бастапкы тарихнама». 2) Жаца заман мен Агартушылык дэу1р1ндеп «сыншыл та­ рихнама». 3) «Философиялык тарих». Осы дэу1рленуд1 непзге ала отырып, оныц кейб1р мэнд1 мезеттерше токталайык. Мысалы, антикт1к грек-рим тарихшы- ларыныц тарих гылымына cinipreH енбеп кандай? Фукидид жэне Геродот заманынан 6epi Тарих окигалардыц т1збег( ретшде кер1ндь «Алгашкы», «бастапкы» тарихнама окиганы тарихи удерютщ клеткасы, басты уясы ретшдеп кезкарасын санага cinipfli. Бул тарихнаманыц екшш1 мацызды жаналыгы, окигалардыц пайда болуын, icKe асуын, дамуын уакыт агынында карастырды. «То- пос» (грекше «topos» —«орьш») жэне «Хронос» (грекше «xrovos» — «уакыт»), ягни уакыт агымында еткен окига — мше, антиктж дэстурдщ элемдш тарихнамага берген1. Эдетте ортагасырларды 6i3 «карацгы» жэне ондагы согыс- тармен, крест жорыктарымен, Еуропа мен Азия кещ сттнде мемлекеттердщ пайда болуымен сипатталатын «ауыр» гасыр- лар деп кабылдаймыз. Алайда, осыларды ескере отырып, орта- гасырларда философиялык, гуманитарлык б1л1мдер дамыган- дыгын умытпауымыз кажет (мысалы, философия мен риторика ушш улкен мацызы бар дэлелдеупн катац логиканыц, онтоло- 15-3219 225

гияньщ, герменевтиканьщ, зацгерлжтщ дамуы). Дэл осы орта- гасырльж тарихнама мен Тарихтьщ когамдык, санасына заттар- дын эдеттеп тэрибш тецкерш , есю мен салыстыруга келмейтшдей жана элем жасайтын жалпы элемдж мацызды окига, тарихи «рубикон», дэу\\рл\\к ок,ига тусшжтер1 енд1. Христостыц дуниеге келу1, ем1рбаяны, елу1 жэне Tipwyi, Алланыц Пайгамбар аркылы касиетп «К,уранды» адамдарга ж!беру1, «акырет», «киямет-кайым» жэне т.б. архетиптер (К.Г.Юнг теориясы арсеналынан алынган термин) — тарихты кору мен кабылдаудыц, ол туралы пайымдаудыц айшыкты про- образдары ортагасырлык адамдарда осындай «аукымды» жэне «дэу1рлж» окигалар тургысынан ойлауды калыптастырды. Ор­ тагасырлык рухани мэдениеттщ басты мацызы адамдарга Тарих окигаларын сана-сез1ммен игеруdi, оны 03i аркылы, езш щ акыл- ойы мен журег\\ арк,ылы emKi3ydi уйретп. Дэл осы ортагасырлардан бастап тарих философиясы «тарих даналыгына куштарлык» ретшде калыптаса бастады. Ойткеш, даналык кана К,удаймен байланысты кесш ретшде тусщщрщдь Дши канондар апологеттер1 мен ипркеу иелер1нщ бул даналык- ты игерудеп «дши емес» б1л1мге тыйым салып, адамдардьщ оны тану мумк1ндштерше шектеу салганына карамастан ер алуан тарихи окигалардыц артында не бар деген меселе койылуыныц e3i тарих мэнш философиялык игерудщ онан аргы дамуын беитп. Оныц устше, антик заманынан 6epi когамныц мемлекеттш- кукыктык жене саяси курылымыныц теориясы мен тарихы- ныц, э д ш е т когам жэне билж туралы шмдердщ мацызы арта туст1. Осылардьщ непз1нде когам мен адам туралы философия­ лык Ммдер дамуыныц imKi логикасы Жаца заман мен Агарту- шылык доу1р1нде ерекше кырынан кершш, элеуметтж фило- софияныц imKi ядросын курайтын философиялык-тарихи б1л4мдер Heri3i каланды. Гегель бойынша «сыншыл тарихнама» Жаца заман жэне Агар- тушылык дэуАрАнде калыптасты. Бул — философия мен гума- нитарлык ой тарихыныц гулама б1лг1р1 непздеген ескертпе едь Бул тургьщагы кернекА мысал ретшде Вольтердщ тарихи гылымга кезкарасын алуга болады. Философиялык бiлiм тарихында ол алгаш рет «тарих философиясы», «мэдениет» жэне кебше «про­ гресс» (бул термин Вольтерге дейшп философтар жумыстарын- да да, —мысалы, Ф.Бэконда адамныц табигатты гылымдар да- муыныц, математиканыц, физиканыц жэне т.б. аркасында nrepyi идеясымен байланысты) угымдарын айналымга енпзгенд1пмен белгш1. 226

Вольтердщ n iK ip iH m e , «тарих философиясы», бул, ен алды­ мен, Жалпыэлемдт тарихты КУРУ умтылысы (осыган уксас, мы­ салы, алуан турл1 окигаларды, айгактарды, барлыгын камти- тын кеп томды Тарих кггабын жазу). Екшшщен, галым-тарих- шылар ойларын сыни тургыда пайымдау (сондыктан да Гегель бул кезещц «сыншыл тарихнама» деп атайды). Ол мынадай сурак- тарга жауап берумен байланысты: «Неге мына ойшыл тарих ту­ ралы баскаша емес, дел осылай ойлайды? Ол кай жерде жэне калай кателесед1? Тарихшылардын тарихи танымы мен адасу- шылыгыньщ табигаты кандай?» жэне т.б. Ушшшщен, зацдар мэселесш, тарихи ydepic логикасын оныц дамуында жэне dcipece оныц болашаеында ашу. Алайда Агартушылык тек ушпнш мэселеш колга алды. Ге­ гель бойынша, оньщ тшсшше дэ\\трлерге жпстеу1 бойынша та­ рихи б т м дамуыньщ келеа кезещ — тарихты философиялык пайымдау —тарихи ойлау принциптерш, тарих логикасын, зац- дылыктарын тану мшдетш кояды жене шешедь Жана заман философиясыньщ ер ек ш т п осы XVII—XVIII гасырларда eMip сурген ойшылдар койган бфкатар мэселелермен байланысты едг Ол — субстанция, детерминизм, шындыкты тану eaicTepi жэне себептЫк. Табигат субстанциясы мэселеа 6ipniaMa ден­ гейде зерттелгешмен, «тарих субстанциясы» жжтелмей, назар- дан тыс калып койды. Оны «тауып» жэне «белгшеу» керек ед1. Муны объективтпс-идеалистпс багытга болса да жузеге асырган Гегель болды. Оньщ философиясындагы тарих субстанциясы — халыктар рухына, элемдпс рухка айналган Идея, Абсолютпк Рух. Идея Гегель ш м в д е угымдар аркылы, угымдарда дамиды. Сондык­ тан бул даму туралы философиялык пайымдау —осы козгалыс- тыц адамзат ойыньщ угымдар логикасында KepiHyi. Бул Та- рихтагы Рух дамуы кезендерш тшдщ кемепмен дел сипаттау- дьщ, оны адал, логикалык дурыс пайымдаудыц кажеттшплн бiлдipeдi. Жене осы жерде Тарихтагы Рух, Идея дамуыньщ imKi мэш, принцит туралы мэселе туындайды. Оны да «тауып алып» жэне терминологиялык тургыда «белплеу» кажет. Гегель бул месе- леге келгенде де бул мшдетп езшщ диалектикалык-логикалык кезкарасы мен объективтшк позициясы тургысынан шешедь Ол элемдпс тарихтын imKi принципш тауып жэне оны сезбен белплещп. Бул принцип пен осы сез — Ерктдт деп белгшенедь F.Hni Гегельдщ теориясы мен езге де ойшылдар кезкараста- рын талдауды коя турайык. Жогарыда айтылгандардан тарих 227

туралы философиялык пайымдаудыц непзп мазмуны мен мэшн не курайтынын айкындадык. Бул ертеректе керсетыген тарих­ тыц мак,саты, логикасы, зацдылык,тары, оныц мэт мэселв/iepi, сонымен катар, Ka3ipri философиялык тшмен айтканда тарихи ойлау мен танымныц теориялык,-методологиялык, мэселелер!. «Элеуметпк философия» терминш айналымга кашан жэне к1м енпзгеш туралы деп басып, дэл жауап беру киын. Бгздщ ойымызша оныц философия га ену1 XIX гасырдьщ екшии жар- тысы —соцгы ширегщде icKe асуы мумкш. Бул мэселенщ uieniiMi элеуметпк философия немен айналысатынын, пэндж ерекшелпсгерш, оньщ философиядагы орны мен непзп функ- цияларын талдауга онша ыкпалын типзе коймайды. Сонымен, ен алдымен тарих философиясыныц дамуы, со­ нымен катар, когамныц саяси-кукьщтык уйымдасуы туралы Ьпмдердщ орасан зор ыкпалы философияда пэщцк тургыда аныкталган б ш тн щ ерекше аймагы белйпп шыгуына алып келдь Бул сала когамдык ем1рдщ меш жене 1ргел1 зацдылык- тарымен, социум болмысыныц логикасымен, когам мен тулга- ныц езара байланысы жене езара катынастарымен, жалпы елеуметпк таныммен катар, когам мен адам туралы философия­ лык пайымдар принциптер1 жене логикасы, зацдылыктары, ерекшел1ктер1мен байланысты болды. Осы сала элеуметтж фи­ лософия деп атала бастады. Баспа iciHiH каркынды дамыган Ka3ipri жагдайында элеуметпк философия пенше катысты жазылган оку киаптары мен курал- дардыц ете молдыгына сштеп, сез1м1зд1 аяктауга да болар едь Жене муныц барысында ер турл1 авторлар п!юрлер1 кай месе- лелерге байланысты езара сай, кайсысы кайшы келетшш де талдауга болар ед1. Алайда, муны icKe асыру ep6ip окырманныц езшщ де колынан келедь Жогарыда айтылгандарга карамастан елеуметпк философияга езгеше аныктама берген орыс ойшылдары (Н.А.Бердяев, И.А.Ильин, П.А.Флоренский, С.Н.Булгаков жене т.б.) пиарлерш атап еткен жен. Осылардын катарына жаткызуга болатын С.Л.Франктыц (1877—1950) элеуметпк философияга катысты пайымдауларына кещрек токталайьщ. 1929 жылы ол езшщ непзп шыгармаларыныц 6ipi —«Когам­ ныц рухани нспздерЬ атты ютабын жариялады. Ол бул ецбепнде элеуметтж философияга мынадай аныктама бередг «...элеуметпк философия меселеа — бул когам деген не, ол адам eMipiimc кандай магынага ие болады, онын шынайы мэш неде жэне ол б1зге кандай Miидет жуктейвд деген сурактарга жауап бередЬ. 228

С.Л.Франктьщ элеуметпк философияга катысты непзп ойла- ры мынадай сурактарга жауап беру тещрепнде: 1) «К,огамдык eMip» деген не? 2) Адам ем1ршде когамдык eMip кандай орын алады жэне оньщ шынайы максаты не? 3) Адам езшщ когамдык болмысы формасын кура отырып неге умтылады жэне неге жету1 мумкш? 4) Адамньщ когамдык eMipi елемдж, гарыштык болмыста кандай орын алады? К,огамдык eMip болмыстын кай саласына жатады жэне оньщ нагыз мэш неде? 5) К,огамдык ем1рдщ жалпы eMip непзш курайтын абсолюттж бастаулар мен кундылыктарга катынасы кандай? Оньщ айтуынша элеуметтж философия — «когамдык бол­ мыстын жалпы мэцп непздерш» зерттеумен айналысатын фи­ лософиялык таным. «Элеуметтж философия когамдык шын- дыкты онын нагыз, барлыгын камтитын курамы мен нактылы- гында керуге умтылу болып табылады». Енд1 осы келпршген ппарлерд1 езМздеп философиялык бшм курылымы туралы кезкараспен жэне схемалармен б1ржпрейж. Мунан шыгатыны: элеуметтж философия адамныц когамдык вм1ртщ барлык «элемдертщ» — тарих, мэдениет, дш, саясат, кукык, экономика жене т.б. элемдершщ mynici, онтологиялык нег1здерт зерттейтш философиялык бы т саласы. Буган элеуметпк философияны элеуметтж кубылыстар мен ydepicmepdi танудыц теориялык-методологиялык мэселелер1, зац- дылыктары, социум болмысыныц логикасы кызьщтыратыны тура­ лы тужырымымызды косайык. Жэне акырында, С.Л.Франктьщ аныктауынша, элеуметтж философияньщ зерттеу аймагы — когамдык ом1рдщ мэш, оньщ индивидуалды адам ем1р1мен катына­ сы жэне когамдык ом1рдщ кундылык кырларыныц жалпы вм1рдщ фундаменталды кундылыктарына катынасы. Осылайша, «элеуметтж философияньщ» кепкырлы, кепелшемд1 «тушалжп формуласын» тауып жене Teri жагынан тарихи, табигаты жагы­ нан философиялык болып табылатын элеуметтанумен, мэде- ниеттанумен салыстырганда онын немен айналысатынын бше аламыз. Бул «формуладан» шыгатыны —элеуметтж философия функ- цияларын тек ф илософ иялы к жуйеде гана емес, бук1л элеуметтж-гуманитарльщ бш м жуйесшде де жеткшжп турде айкын жепазуге болатындыгы. Ен алдымен, эрине, элеуметтж философия бойынша окулык жэне арнайы эдебиет авторлары- мен толык келюе отырып, оньщ дуниетанымдык кызмет аткара- 229

тынын тиянактауга болады, эйткеш ол « э л е у м е т п к элемдЬ бей- нелеп кана коймай, онын, саналы бейнес1 ретшде «оны жарата- ды да». Элеуметтж философия элеуметтж элемнщ тек «карта - насы», бейнес1 гана емес. Ол, сонымен катар, элеуметтж идеал­ дар мен кундылыктарды накты шындыкпен салыстыра отырып, оньщ накты ем1рмен байланысын аньщтай отырып, осы элемщ жаратады да. Екшшщен аткаратыны —методологиялык, функция. Элеуметтж философия муны пэндж жэне теориялык форма ретшде кыз­ мет ете отырып жэне элеуметтж кубылыстарды тануда методо­ логиялык багдарлар мен жалпы философиялык принциптерд1 пайдаланудьщ улrici бола отырып жузеге асырады. Олардьщ катарына, мысалы, диалектика принцит (тарихилык принцип!, абстрактылыдан нактыга эту принцип! жэне баскалары) мен синергетика принцит (бутш, органикалык, эзш -эз1 баскарушы жэне o3iH-03i уйымдастырушы жуйелердщ жуйелж-курылым- дьщ уйымыньщ жалпы теориясы) жатады. Элеуметтж филосо­ фия элеуметтж-гуманитарлык бш1мдерд1 пэндж тургьща уйым- дастыра отырып, оньщ методологиялык 03eri peTinfle коршед1 (мысалы, кешеп кундерде ол «тарихи материализм» рол1мен кэзге T ycT i). Элеуметтж танымныц методологиялык багдарында герме- невтиканыц да угыну мен mycindipy философиясы pemmdeei ма­ цызы зор. Элеуметтж философия мен «элеуметтж философтар- дыц» Ka3ipri жагдайы eKi христианды еске тус1редк 6ipiHinici эз К,удайына сыйынып, оны унем1 мадактап отырса, eKiHniici оган унем1 сурак жаудырумен отед1. Элеуметтж философияда да сол сиякты: oipiHiumepi езшщ «кудайы» —когамды мадак- тай отырып, оныц акыл-ойынан, жепстшнен жэне прогресшен умгг кутсе, eKiHiiiLicpi — «Bi3 KiM6i3? К,айдан шыктык? К,айда барамыз? Элемдеп б1здщ болмысымыздыц мэш неде?» —де­ ген сурактармен, калыптаскан ахуалдын шеинмш гздейдь Бу- лардыц екеушщ арасындагы уксастык, олар ец алдымен тусшу- ге умтылып, сонан кешн гана «тушцщруге» тырысады (ал К,удай болса озщ тусшуд1 емес, эзше сенуд1 калайды, 6 ip a K когам К,удай емес кой!). Элеуметтж философияньщ ушшип функциясы онын таным­ дык,, эвристикалык, кызмет1 болып табылады. Ол танымдык мэдениеттщ элемент! ретшде шындыкты тек «бейнелеп» кана коймай, когамдык эм1рдщ зацдылыктары мен принциптерш калыптастыра отырып, 6ip нэрсеш ашуга кабшет1 бар, белгЫ 6ip эвристикалык ерекшелжтер1мен айрыкшаланады. 230

Тертшипден, елеуметгж философия элсуме'гпк болмыстьщ к,ундыльщ непздерш пайымдай отырып, аксиологиялык, кызметп аткарады. Оньщ iiniHe белгш дэрежеде тэрбиелеуш1 функция да Kipefli: элеуметтж философия, б1ршшщен, танымньщ, гумани- тарлык ойлаудьщ белгш 6ip мэдениетш тэрбислейдц екшшщен, адамдардьщ жэне бутгндей когамныц белгш 6ip кундылык баг- дарларын тэрбиелейщ, калыптастырады. Бесшшщен, элеуметтж философия кейб1р философиялык концепциялардагы элеуметтж болжау сэтс1з жэне гылыми Heri3i жок деп жарияланганына карамастан, болжамдык, кызмет те ат­ карады. Сонымен, элеуметтж философия, ец алдымен, Тарихтагы когамдык болмыстьщ онтологиялык непздерш зерттеумен ай- налысатын философиялык бш м б о л т. Неге 6 i3 кайтадан оныц тарихи кырына соншалыкты мэн берем1з? Ойткеш, адамдар- дыц когамдык ©M ipi де, ягни экономикалык, саяси, мемлекеттж- кукыктык жэне элеуметтж-мэдени O M ipi де, ец алдымен, Та­ рих агымында етедг Ол б1здщ элеуметтж болмысымыздыц ерек­ ше «уш». К,огамдык ем1рдщ зандылыктары мен логикасы, оныц эуел бастагы мэш мен максаты туралы барлык сурактар —бул б1здщ тарихи болмысымыздыц мэш, зандылыктары, логикасы туралы сурактар. Дэл осы Тарихта жэне тек Жерде гана адам­ дар ез болмысыныц непз1н жаратады, ол туралы ойды дамыта- ды жэне барлык «методологиялык мэселелердЬ карастырады. Оныц устше бул шмдер, концепциялар, козкарастар ездершщ кандай да 6 ip тарихи уакыт кезендерше жаткызылгандыктары- нан жэне олардыц еткшпн, езгерупй сипаттарына орай белгш 6 ip тарихи елшемге ие болады. Сондыктан да егер «Тарих фи­ лософиясы бойынша лекцияларында» айтылган, философия — оймен усталый калган doyip дейтш Гегель n iK ip iH назарга алар болсак, онда бул n iK ip ец алдымен елеуметгж философияга ете сейкес келер едг Белгш философ М.К.Мамардашвили ез дерштершде былай деген: «элеуметтж философия» деп аталатын пэндеп барша нэрсе — бул эркашан да ец алдымен «адам феномеш», ягни б1здщ накты eM ip iM i3 . Б1здщ букш eM ip iM is —ез1м1зд1 «жинау», ез1м1зде адамды жинау. Б1з ец алдымен ез e M ip iM b fli « 6 i3 y m iH пайымдалган кандай да 6 ip бутшге жинаумен» айналысамыз. Ал оз1щп «сездер шырмауынан шыгып, ез санацда езщд! игер- генде гана» белгш 6 ip «кещстжте», «топоста» жинауга болады. Элеуметтж философия бугшп куш де сездер мен пнарлер шырмауынан шыгып, адамньщ когамдык жэне индивидуалдык 231

GMipiHiH магынасы мен максаты, ерекшелжтер1, принциптер1, M9Hi туралы кандай да 6ip «нагыз Сезге» умтылуда. Бул тургы­ да ол адамнын езше ез санасы кемеп аркылы ие болу формасы ретшде, езш «жинактауга» деген саналы рухани xirepi ретшде кершедь Муньщ барысында ол Ka3ipri «дэу1р талабына» жауап 1здеу непзш курайтындай кейб1р суйенпл болар теориялык- методологиялык конструкцияларды, терминдерд1, категориялар- ды 1здейщ жене табады. Бул бел1мщ аяктай отырып, кезкелген философиялык 6 m iM - нщ метафоралык бш м екендшн ескерте кетейж. «Метафора» деген не? В.И.Дальдщ «Тусщщрме сездт» «ме- тафораны» бвтенше сез деп туащпредь Элеуметтж нактыльщты зерттей отырып, философия адам­ дар элемшде жур1п жаткан норселерд1 адекватты сезбен, угым- дык-категориялык тшмен бейнелеуге умтылады. Тарихи тургьща бул басым метафоралар езгерюке T y c in отырады. Айталык, Гегель доу1ршде элеуметтж eMip зацдылыктарын б1лд1ретш «Сез» «халыктар рухы», «еркшдж» угымдарымен бай­ ланысты болды. Маркс ушш когамныц тарихи дамуы монш бейнелейтш метафора «когамдык-экономикалык формация» угымы болды. Б1здщ Ka3ipri заман да мунан калыс кала алмай­ ды. K,a3ipri элеуметпк философияньщ непзп метафоралары катарына «мэдениет», «еркениет», «этнос», «менталитет», «кундылыктар» угымдарын жаткызуга болады. Б1здщ пшрМ зше Ka3ipri элеуметтж философия непзшен мэдениет философиясы болып табылады. Мундай сапада ол езшщ еткен дамуы, принциптер1 мен ме- тодологиясы тэж1рибесше суйене отырып, когамдык ем1рдщ барлык езекп мэселелерш талдап, шешуге умтылады. Эрине, Ka3ipri багдардагы езгергстерд1 ескере отырып, э л е у м е т т ж фи­ лософия езшщ методологиялык «кумарлыгын» заманга бешм- деп, тоз1мдшпмсн, икемдшпмен кезге туседь Будан онда катан концептуалдык позициялар мен басымдылыктар жок деген ой туындамауы тшс. Bip нэрсе кумэназ жэне e3repicci3: заман мен нактылык динамикасына байланысты элеуметтж философияньщ «метафоралык багдары» сапалы езгергешмен, ол когамдык ем1рдщ онтологиялык, нег1здерт игеруге, угынуга жэне туснадруге багытталган жуйел1, методологиялык, курылымдык тургьща уйымдаскан бш м болып табылады жэне солай болып кала бередк Баскаша айтканда, элеуметтж философия бурынгысын- ша адамдардьщ элеуметпк болмысыныц онтологиясы болып кала бередь 232

2 Философиядагы I адам мэселео 4 .2 Л. Философия тарихындагы адамньщ шыгу теп жэне оньщ мэш туралы идеялар Адам мэселеа, оньщ ншнде шыгу теп, мэш, таби- гаттагы орны жэне когамдык ем1рдеп рел1 мэселелер1 фунда- менталдык философиялык такырыитардьщ 6ipi болып табыла­ ды. Философия пайда болганынан Ka3ipri уакытка дейш адам оньщ басты назарында болды, ал бугшп кундер1 адам эрекетшщ эр турл1 кырларын зерттеуд1 непзп максат тутатын езге де гылы­ ми салалар пайда болды. 0 юшшке орай, адамды зерттеу саласындагы жепспктерге карамастан оньщ шыгу теп де, Жердеп ем1рдщ кай кезде пайда болганы да K a3ipri гылым ушш жумбак кушнде калып отырга- нын мойындауга можбурмлз. Адам калыптасуыньщ алгы тари­ хын тусшдорш беруге кабшегп, тер1ске шыгармайтындай ай- гактар жэне дэлелдермен бектлген сешмд1 теория болмай отыр. Адам туралы бар кезкарастар непзшен болжамдар мен усыныс- тарга гана суйенедг Буган тандануга болмайды, ейткеш элем туралы каз1рп гылыми кезкарастар будан 300—400 жыл бурын гана калыптаса бастады, ал бул адамзаттьщ кеп гасырлык тари­ хындагы аз гана мезет. Алайда, осыган карамастан адам табига- тын философиялык тусщщру жалпы теориялык денгейде ул- кен сешмге ие бола отырып, дурыс багыт сштейдк Адам туралы алгаш идеялар философия пайда болганнан кеп уакыт бурын айтыла бастады. Бул туралы б1здщ заманымызга дейш жеткен мифтер (аныз, епсаналар) мен алгашкы кауым­ дык дши тусшжтер мэл1мет бередг Аныздарда, эпсаналарда, мифтерде табигаттьщ, оньщ болмысыньщ максаты мен мен1 карастырыла бастайды. Адамды философиялык тургыда тусшудщ 1ргетасы осы калыптаскан тусппктер, идеялар, образдар мен угымдар непзгнде жэне калыптаса бастаган философия мен мифология арасында­ гы сухбат нэтижесшде каланды. Дэл осылайша адам туралы алгашкы ипмдер ежелп Шыгыс мемлекеттершде пайда болды. Ежелп Yrtfli философиясында адам элемщк жаннын белш репнде пайымдалады. Жанньщ кешу! туралы шмде T ip i жандар 233

(eciMfliKTep, жануарлар, адамдар) мен кудайлар арасындагы шекара шартты жене етпел1. Алайда езшщ эмпирикалык, бол- мысындагы кумарлыктардан азат болып, еркщджке умтылу тек адамга гана тэн. Упанишад букш Ундютанда адам философия­ сы дамуына орасан зор ыкпал erri. 8cip ece, ол джайнизм, буд­ дизм, индуизм, санкхья, йога щ тдерш е мол эсерщ тигпсдь Ежелп К,ытай философиясы да адам туралы езшдж ш м калыптастырды. Оньщ ен кернект1 екшдершщ 6 ip i Конфуций болып табылады. Оныц тупю тужырымы ретшде «аспан» кон- цепциясын алуга болады, ейткеш ол элем мен адам дамуын аныктайтын тек табигат б е л т гана емес, жогары рухани к у и т де бишредь BipaK оньщ философиясы непзш аспан, немесе жалпы табиги елем емес, адам, оныц жердеп OMipi мен T ip u iu iir i курайды, ягни антропоцентристж сипат алады. Конфуций ец алдымен адамныц адамгершшж эрскетше назар аударады. Ол аспан мархабатымен белгии 6 ip этикалык касиеттерге ие болган адам мораль зацына —даога сейкес кылык жасауы тию жене бул касиеттерд1 оку удеркшде жет1дщру1 тшс деп жазды. Окыту- дыц максаты Конфуций концепциясына сай «идеалды адам», «кайырымды ер» (цзюнь-цзы) децгешне жету болып табылады. «Цзюнь-цзыга» жакындау y m iH o p 6 ip адам б!ркатар этикалык принциптерд1 сактауы керек. Олардьщ иишдеп H er i3 rici «езще каламаганды езгеге жасама» деген ережеге сай отбасы мен мемлекеттеп адамдар арасындагы идеалды катынастар зацын бшд1ретш eM ip концепциясы (адамшылык, гумандылык, суйгспеншшж) болып табылады. Келпршген ереже адамгершшж императив ретшде кешшрек эр турл1 нускаларда Ежелп Грекия- дагы «жеп данышпан» иимдершде, 1нж1лде, Кантта кездеседь Конфуций сяо (кшпнщ инабаттылыгы жэне ата-анага, улкенге деген курмет) принципше де ерекше кецш белед!. Ол езге жак­ сы касиеттер H eri3i жэне «улкен отбасы» репнде карастырыла- тын едщ баскарудыц тшмщ эдкл болып табылады. Конфуций жэне оныц гзбасарлары ш1м1мен катар ертекытай философиясындагы келеа 6ip багыт —даосизмд1 де атап етуге болады. Оныц непзш калаушы Лао-цзы саналады. Даосизмнщ тупк1 идеясы дао туралы иим болып табылады. Дао —бул жеке­ леген адамныц кылыгы жэне ойлауымен катар, когамныц, таби- гагтыц кезге кершбейтш, барлыгын камтитын зацы. Адам ез ом!р1нде дао принципше суйену1 керек, ягни оньщ ю-эрекей мен кылыгы Раламныц жэне адамныц табигатымен уйлесу1 керек. Дао принципш сактау толык азаттыкка, бакыт пен игшжке жетк1зед1, ал егер оны сактамаса, ел1м мен сэтазджке урынады. 234

раламды да, индивидп де жасанды жолмен тэртш пен уйле- С1МД1Л1ККС экелуге болмайды, ол ушш эркшнщ ерюндш мен жаратылысынан бар iu iK i касиеттерш дамыту кажет. Сондыктан да данышпан билеупп дао жолымен журе отырып, елд1 баскару ушш ешнэрсе ютемейш (кылык жасамау принципш устанады); сонда гана ол жэне оньщ мушелер1 тыныштык пен уйлеамдшж жагдайында болады. Даода барлык заттар 6 ip -6 ip iM e H тен жэне барлыгы да бфтутастыкка 6 i p u w : Ралам мен индивид, ержп мен кул, турпайы мен эдемг Дао жолымен журетш данышпан барлыгына ЕИрдей катынас жасайды жэне eMip туралы да, ел1м туралы да кайгырмайды, оныц еткшшшггш тусшедо. Ежелп Шыгыстыц адам философиясын сипаттай отырып, оныц мацызды белш жеке тулганыц элеуметтж элемге де, та­ биги элемге де б1рдей ете курмегп жэне гуманды катынас жа- сайтын багдары екецщгш атап етуге болады. Сонымен 6 ip r e бул философиялык дэстур адамньщ imKi елемш жет1лд1руге багыт- талган. К,огамдык O M ipfli, т э р т н т , эдет-гурыпты, баскаруды жэне т.б. жаксарту сырткы елем мен жагдайлардыц езгеругмен емес, ец алдымен индивидтщ езгеру1мен, оныц когамга бешмделу1мен байланыстырылады. Адам езш жетшд1ру жолын e3i аныктайды жэне езшщ кудайы мен куткарушысы болып табылады. Ежелп Шыгыстыц адам философиясы жене буддизм, конфуцийшщцж, даосизм сиякты дуниетанымдык агымдар адам туралы т м н щ кейшп дамуына, сонымен катар Шыгыс елдершщ дэстурлер1 мен мэдени улплерше, ойлау тэ сш мен e M ip суру тэрт1б1 калыптасуына орасан зор ыкпалын типзд1. Ежелп грек философиясында адам бастапкьща ез-езшен eMip сурмещй, тек абсолюттж тэртш жэне гарыш репнде кабылдана- тын белгин 6 ip катынастар жуйесшде eM ip суредк взш щ барлык табиги жэне элеуметтж ортасымен, кориплер1мен, полиспен, жанды жене жансыз затгармен, жануарлармен, кудайлармен 6 ip r e ол б1ртутас, ажырамас елемде eMip суредг Рарыш тусшшнщ e3i мунда адамдык мэнге ие болады, сонымен катар адам T ipi агза репнде, макрокосмос бейнеа микрокосм ретшде, гарыштыц 6 ip б е л т ретшде пайымдалады. Гилозоизм позициясыньщ, ягни T ipi мен ел1 арасындагы шекараны тергске шыгарып, универсумныц жалпы жандылыгын мойындайтын позицияны устаган милет мектеб1 екщдершщ кезкарастары дэл осындай едг Тжелей антропологиялык проблематикага ету софистердщ сыншыл, агартушылык эрекепмен жэне философиялык эти- каныц непзш калаган Сократтыц ецбепмен байланысты бол­ ды. Сократ ymiH непзп мэселе адамньщ imKi элем4, оныц жаны 235

мен KacHerrepi болып табылады. Ол «игшж —б т м » деп тужы- рымдай отырып, алгаш рет этикалык рационализм принцишн непздейд1. Сондыктан да кайырымдылык пен эдшеттшжп та- ныган адам жаман жэне эдшетспз кыльж, жасамайды. Адамныц м1ндеп акикатты тану непзшде унем1 адамгершшж парасатты- лыкка умтылуда. Жэне бул ец алдымен езщщ-езщ тануга, ез адамгершЫгщнщ мэшн угынуга багытталады. Демокрит —адам туралы Ымдеп материалистж монизмнщ екшь Демокрит бойынша, адам — табигаттыц б е л т , табигат сиякты ол да атомдардан турады. Адамныц жаны да атомдардан куралады. Тэннщ елу1мен 6ipre жан да жойылады. Оныц айтуын- ша ем1рдщ максаты —бакыт, 6 ip a K ол теннщ лэззат алуы мен ез1мцплдж емес. Бакыт — бул ен алдымен рухтыц куанышты жэне жаксы кецш-куйде болуы. Онын мацызды алгышарты — акыл-ой. Демокритпен салыстырганда Платон жан мен тэн ан- тропологиялык дуализм! позициясын устанады. Б1рак жан гана адамды адам ететш субстанция болып табылады, ал тен оган карсы материя ретшде карастырылады. Сондыктан да адамныц жалпы сипаттамасы, онын максаты жэне элеуметтж статусы жанныц сапасына тэуелдь Адам жаны унем1 идеялардыц трансцендентп элемше тартылады, ол мэцп, ал денеге ел1м тэн. Платон бойынша, адам eMipiHiH мэцп трагизм! жанныц тутас- тыгында жэне жан мен тэннщ карама-карсылыгында. Аристотель концепциясында адам когамдык, мемлекеттж, саяси деп карастырылады. Жэне адамныц бул элеуметтж таби­ гаты оны жануарлардан да, «адамгершшж тургыда жетшмеген- дерден» де, «жогары адамнан» да ерекшелещиредь Сондыктан да ол былай деп жазады: «егер к1мде-к1м езше-езш жеткшжп санап, ешкандай карым-катынаска тусуге каб1летт! болмай, оган деген кажеттшжп де сезшбесе, онда ол мемлекет элементш курамайтын не жануар, не кудай болганы». Адамныц тагы 6ip ерекше белпс1 —оньщ акылдылыгы, «адам —бул ец алдымен акыл-ой». Сонымен, Аристотельдщ п тр ш ш е, адам — акылга ие когамдык жануар. Элеуметтж пен акылдылык ~ оны жануар- дан айрыкшаландыратын ек! непзп сипаттамасы. Аристотель адамныц эрекеттж мэш туралы жагдайды калыптастыруга ете жакын келед1. Оныц ойынша адамныц игш жп ici эрекеттен кер1нед1 жэне онда тулганыц e3iH -e3i KepceTyiHiH б1рден-б1р мумкш дт бер1лген. К,огам мен тулганыц аракатынасында Арис­ тотель индивидтен repi элеуметтж тутастыктыц басымдылы- гын мойындайды. Алайда ол жеке меншж'п жактай отырып, экономикалык индивидуализмд1 колдайды жэне ец алдымен 236

«езщдьезщ кеб1рек сую керек» дей отырып, этикалык инди­ видуал измд! жактайды. Бул жерде 6i3 акылды эгоизм концеп- циясымен кездесем1з. Ертегрек философиялык антропологиясы да Ежелп Шыгыс фи­ лософиясы сиякты мифология мен дш танбасын озшен 6ipre ала журе/д жене олармен тжелей сухбатгаса дамиды. EipaK Ежелп Гре- киядагы адам философиясы ез мектептерше, багьгггары мен пози- цияларына карай эр турлг болып келедг Оньщ шыгыстык филосо- фиядан басты ерекшшшнщ 6ipi, мунда адамньщ элемге катынасы ашык. жэне когам мен оны езгертуге катысты белсецщ позиция устанылады. Оньщ устше, шыгыска Караганда, батыстьщ филосо- фиялык антропологизмшде рационализм принцит басым. Ортагасырларда адам ен алдымен кудай беюткен элемдж тэрт1бшщ белш ретвде карастырылады. Ал ол туралы кезкарас христиан дшгнде керсетшгендей, адам «кудайдыц бейнеа жене соган уксастыгы» тусшшне саяды. Элеуметтж тургыда ортага­ сырларда адам куд1ретп тэртштщ бей-жай катысушысы деп жа- рияланды жэне кудайга катынасында ол темен e p i бейшара жан болып табылады Ортагасырлык христиандык философияньщ корнекп е к ш Аврелий Августинн1н n iK ip iH m e , адам —6 ip - 6 ip iH e тэуелс1з жан мен тэннщ карама-кайшылыгы. Алайда, тек жан гана адамды адам ете алады. Бул оньщ жеке иммоненттж суб­ станциясы. Августиннщ бул мэселеге коскан жацалыгы —адами тулганыц дамуы. Августинмен салыстырганда Фома Аквинский адам туралы христиандык шгмвд непздеуде Аристотель филосо- фиясын пайдаланады. Адам - бул жануарлар мен першггелер арасындагы жан. Ол жан мен тэннщ тутастыгын 6 i;w ip e fli, 6ipaK жан «тэннщ козгаушысы» жене адамньщ мешн аныктайды. Егер Августин ушш жан тенге тэуелаз жэне адаммен 6 ip r e болса, ал Фома Аквинский y m iH адам екеушщ де тулгалык тутастыгы бо­ лып табылады. Жан —материалды емес субстанция, 6ipaK езшщ толык болмысын тек тен аркылы гана керсете алады. Жана заманныц философиялык антропологиясы пайда бо­ лып келе жаткан капиталистж катынастардын, гуманизм деп аталатын жана медениет пен гылыми бш м нщ ыкпалымен калыптасты. Егер ортагасырлардыц дш и философиясы адам мэселес1н мистикалык тургыда шешсе, ал Жангыру дэу1ршщ философиясы адамды жерге Tycipin, оныц мэселесш осы туб1рде шешуге тырысады. Адамньщ эуел бастагы кунэкарлыгы тура­ лы шмге карсы, ол адамньщ кайырымдылыкка, бакытка жэне Yйлeciмдiлiккe табиги умтылысын бек1тед1. Бул философияга гуманизм мен антропоцентризм тутастай тен. 237

Бул дэу1рдщ философиялык антропологиясында жеке муд- де устемдт мен туындап келе жаткан капиталиста когамдык катынастарга байланысты жакындай бастаган индивидуализм, эгоизм жэне утилитаризм кадамдары байкалады. Жеке мудде устемдтнщ адам туралы козкараска ocepi Т.Гоббс концепция- сынан бшшедь Аристотельге керюшше, ол табигаты жагынан адам когамдык жан емес деп есептейдг Керюшше, «адам —адамга каскыр», ал «барлыгыньщ барлыгына карсы согысы» когамньщ табиги жагдайы болып табылады. Оньщ методологиялык индивидуализм! мен номинализм! элеуметпк жэне этикалык индивидуализммен тыгыз байланысты. Алайда жанаеуропалык рационализмнщ непзш калаушы Рене Декарт болып есептелед1. Оньщ ойынша адамзат ©Mip сурушщ жалгыз кумэнш айгагы ойлау болып табылады жэне ол мынадай непздеуии тезистен келш шыгады: «Мен ойлаймын, демек, OMip суремш». Оныц устше бул философта жан мен тэннщ екеуш е й турл1 сападагы субстанция ретшде карастыратын антропология- лык дуализмд1 ацгаруга болады. Декартгыц ойынша, дене езщщк машина болып табылады, сана оган эсер етед1 жэне ез кезегшде оньщ ыкпалын да кабылдайды. Бул адамды машина ретшде карас- тырган механиспк кезкарас Жана заман философиясына кецшен таралды. Ж.Ламетридщ «Адам —машина» деп аталатын жумы- сында механистж материализм кезкарасы непзделедь Ол бойын- ша, тек б1ртутас материалдык субстанция гана eMip суред], ал адам агзасы сагат TeT iri тэр1зд1 дербес оталатын машина. Мундай кезкарас XVIII гасырдагы француз материалистерше (Гольбах, Гельвеций, Дидро) де тэн. Олардьщ философиялык антропологиясыныц езгеше ерекш елт — адамды табигат зац- дарымен детерминацияланган оныц eHiMi рет1нде карастыру. И.Канттан бастап немютщ классикалык философиясы адамды философиялык зерттеулердщ непзп обьекисше айналдырады. Декарт сиякты Кант та антропологиялык дуализм позициясын устанады, 6ipaK оныц дуализм! жан мен тэн дуализм1 емес, адамгерш1л1к-табиги дуализм. Канттыц niKipiHme, адам 6ip жа­ гынан табиги кажеттЫкке жатса, CKiumi жагынан адамгерипл1к epKiHfliK пен абсолютт1к кундылыктарга жатады. Ce3iMfliK элемнщ курамдас б е л т ретшде ол кажеттинкке багынса, ал руханилыктыц тасымалдаушысы ретщде ол epiKTi. EipaK Кант адамныц адамгершшж эрекетше басым релд1 беред1. Кант адамды автономды жэне тэуелс!з бастау ретшде, езшщ теориялык, прак- тикалык эрекетшщ кожайыны ре'пнде айкындауга умтылады. Адам эрекет! мен кылыгынын TynKi принциш категориялык 238

императив болуы ™ ic . Категориялык императив — кезкелген тулганыц ез1нд1к максаты езщщк жетшу болгандыктан, ол еш- кашан да, кандай да 6 ip мшдеттердщ, T im i игипки мшдеттердщ де жузеге асу куралы ретшде карастырылмауы тшс деген тужы- рымга непзделген формальды imKi талап. 0 з Ы м вде Кант сана мен бейсаналык меселелерш де коз- гайды. Ол адамда акылмен бакыланбайтын «карацгы елестердщ» бар екешн айтады. Жэне бул танылмаган елестер саласы сана саласынан элдекайда Ko6ipeK. Осылайша Канттын философия­ лык антропологиясы Фрейдтен кеп уакыт бурын адамдагы са- налылык пен бейсаналылыктын аракатынасы меселесш кун тэрт1бше койды. Бул жагдайда, егер Фрейд бойынша лэззат алу принциш биологиялык кажеттшжтерд1 етеумен байланысты болса, ал Кант ymiH «жумыс ом]рмен шатганудьщ жаксы тесин». Адам кеп жасаган сайын кеп нерсе тындырды, eMipi негурлым эрекетке толы болган сайын, ем1рден кеп леззат алды. Гегельдщ антропологиялык концепциясы, оныц букш фи­ лософиясы сиякты рационализммен тунып тур. Адамньщ жа- нуардан артыкшылыгыныц e3i, ец алдымен адамзатка оныц адам- дыГы Туралы хабар беретш ойлауында. Ол адамньщ рухани вре­ кет cy6beK T ici жэне жалпы мацызды рух мен акыл-ойдыц тасы- малдаушысы ретшдеп жагдайын аса зор куш-ж1гермен дэлел- деп бердк Тулга индивидпен салыстырганда адам езшщ «шеказ, жалпы жене еркш» жан екендшн сезгнгенде гана басталады. Элеуметпк тургыда оныц LiiMi индивидтен элеуметтж бутшдцс- TiH басымдылыгы принципш айшыкты турде керсетед1. Гегель идеализмгмен салыстырганда материалист Фейербах Tipi, эмпирикалык адамньщ мацыздылыгын тиянактайды. Ол адамды ец алдымен табигаттыц белш, сез1мдпс-тэндгк жан репнде тани- ды. Оныц философиясыныц езеггн курайтын антропологиялык принцип адамньщ дел осындай тусгншн усынады. Фейербахтыц антропологиялык монизм1 адамныц идеалистж тусшшне карсы, жан мен тен дуализмше карсы багытталган жене табигатка мате­ риалиста кезкарасты бекпумен байланысты. BipaK адамныц езш Фейербах ете абстрактылы тусшедь Оныц адамы накты елеумегпк байланыстар мен ерекеттерден окшауланып калады. Оныц фи­ лософиялык антропологиясы непзш Мен жэне Сен арасындагы катынастар, оныц пшнде, 9 c ip e c e ерекше мацызга ие еркек пен эйел арасындагы катынастар курайды. Маркс адамды тусшуде ец алдымен ецбек эрекетш алга тар- тады. Когамдык болмыс когамдык сананы аныктайды. K °FaM тулганыц касиеттерш детерминациялайды. 239

0Mip философиясы (Ницше, Дильтей) адам ерекш елтн бфде органикалыкка, биологиялыкка жакындайтын, бфде мэдени- тарихи мэнде тусщдфшетш eMip феноменшен кередк 0Mip фи- лософиясында алдыцгы орынга адамнын акыл-ойдан тыс K a6i- леттер1 шыгады: сез1м, epiK, интуиция. Кебше санага адам кылы- гыньщ терен кайнар кез1 болып саналатын бейсаналык карсы койылады. Фрейд пен фрейдизм бейсаналыкты санадан жогары кояды. Дшнщ, мэдениеттщ, барлык адамзаттыктын кайнар кез1 адамньщ G3i ол туралы есеп бере бермейтш бейсаналыкта деп есептейдь Экзистенциализм, ец б1ршш!ден, индивидуалды адам eMip сурушщ шынайылыгына мазасызданады. Ол еркшджт! табиги- лыктан да, барлык тулгасыз куштерден де 1здейдь Алдьщгы орынга сез1м, 6ipaK жай гана сез1м емес, сезшу, алацдау, маза- сыздану y ziep ici шыгады. B ip мезеттж сез1мдер орнына узак уакыттарга созылатын сез1мдис кецш-куй келедц Гуссерль феноменологиясы тулга туйыктыгын игеруге умты­ лады. Кецш-куй эуел бастан сырткы элемге багытталгандык- тан, ол интенционалды деп есептеледь Адам жай гана eM ip cy p in коймайды, ол элемде eM ip суредь 0 M i p философиясы мен Гуссерль феноменологиясында H eri3i каланган удерктерд1 дамыта отырып, XX гасырдыц 30- жылдары Германияда Шелер мен Плеснер жумыстары арка- сында адам проблематикасымен айналысатын ерекше филосо­ фиялык пэн —философиялык антропология калыптасты. Фи­ лософиялык антропология екшдер1 адамды езшщ барша толык болмысында философиялык тану багдарламасын усынды. Олар адам болмысыныц эр алуан саласын онтологиялык, жаратылыс- танымдык-гылыми жэне гум аниспк тургыдан зерделеуд* бутшдей философиялык игерумен 6ipiK T ipyre умтылды. 4.2.2. А д а м жэне оньщ мэт туралы i$a3ipri квзцарастар Гылымныц Ka3ipri жетютжтер1 адамды биологиялык факторлармен катар элеуметтж факторлар да мацызды рел ат- каратын эволюциялык даму OHiMi деп тужырымдауга мумкщщк бередь Осы орайда адамныц жогары уйымдаскан жануарлардан басты айырмашылыктары туралы жэне осы айырмашылыктар- ды MyMKiH еткен урд1стсрд1 гылыми тургьща тусщщру туралы мэселе шешупп мэнге ие болады. 240

Алайда элемнщ Ka3ipri гылыми картинасында антропогенез удеркп кеп жагдайда белпсо кушнде калып отыр. Бул жагдай «адам феноменш» тамаша зерттеупп, атакты француз филосо­ фы, биологы, палеонтологы жене антропологы Пьер Тейяр де Шарденнщ мынадай сездер1мен тусщвдршедн адам «эволюпия- ныц езеп мен шьщы» болып табылады жене «адамньщ юлтш табу, демек елемнщ калай курылганын жене ол калайша ары карай курылуы тшс екенш бшуге умтылу деген сез». Жетюпейтш айгактардьщ жоктыгы, адамга деген ecKi кезка- раска кумен келпретш жаца ашылымдар адамныц меш мен табигаты туралы ер турл1 концепциялар тугызды. Оларды жал­ пы, шартты турде рационалистж жене иррационалистж деп белуге болады. Иррационалиспк кезкарас непзше адам эрекеп немесе оныц кец магынасында адам болмысы тусшд1руге келмейтш imKi сарындар, ырыктар, кецш-куйлер KepiHici по- зициясымен талданатын идеялар курайтын экзистенциализм, неотомизм, фрейдизм ипмдерш жаткызуга болады. Бутшдей алганда иррационалистж концепциялар адамныц кейбф кыр- лары мен касиеттерш ашканымен, адамныц шыгу T e ri женшде ешкандай логикалык тургыда дайындалган теория немесе ец болмаганда гипотеза да бермейдь Адам туралы б1здщ Ka3ipri кезкарастарымыз иррационалиспк багыттагы ойшылдар жетктж терш ескергешмен, кебше рационалистж, материалистж жене идеалистж идеяларга суйе- нед1. Мысалы, жуздеген, мумкш мыцдаган жылдарга созыл- ган адамныц жануарлар елемшен белш ш шыгу удерппн тусщщре отырып, Маркс пен Энгельс былай деп жазады: «адам- дарды жануарлардан санасына, дшше жалпы тагы баскалары- на карап айыруга болады. Ал олар ездерш жануарлардан ем1рлж кажетп куралдарды ещцре бастаган кезден айыра бас- тайды, адамдар ездершщ материалдык O M ipiH жанама жолмен ездер1 егщредЬ. Жануарлык жагдайдан адамга етуге мумкшдж беретш басты критерий оныц мэдениеттену1 —бул жерде ма­ териалдык e m n p ic болып кершед1. Адамныц элеуметтж-био- логиялык эволюциясын тусщщруде Энгельс усынган антро- погенездщ ецбек теориясыньщ мацызы зор. Бул теорияны жактаушылар ецбек биологиялык зацдар есерш теркке шы- гармайды, 6ipaK ол табиги сурыпталу эрекеп сипатын езгертедк калыптасушы адам ез жеке елшем1 бойынша табигатты езгер- ту кабшепне жэне адамныц e3i калыптасуына ыкпал етед1 деп санайды. Ецбек ерекеп аркасында адамныц биологиялык жэне рухани кажеттыжтер! етелед1, адамдардьщ 6 ip ir y аукымы ке- 16-3219 241

цейе туседг Ецбек аркылы адам езш, езшщ физикалык жэне акыл-ой кабшеттерш корсете алады. Адам жэне адамзат тулгасы калыптасуындагы улкен рел тшге тиесип. Тш аркасында адамньщ ойлауы дамиды. Tiji алгашкы кауымдык адамдардьщ б1рлескен енбек эрекет1 аркасында когам­ ныц калыптасуымен 6ipre пайда болды жэне дамыды. Дыбыс- тарга белшген сездщ пайда болуы адамныц калыптасуы мен да- муында, адамдар арасындагы катынас орныгуында жэне алгаш- кы адам кауымдастыктары тузшувде орасан зор рел аткарды. Ты мацызы, ец алдымен, онсыз адамдардьщ ецбек эрекеп практикалык тургыда мумкш еместшмен сипатталады. 0 зара катынас аркасында адамдар 6ip-6ipiMeH байланыс орнатты, езара эрекетан эр турл1 мэселелер! бойынша келгсп, тэяирибе б е л и т жэне т.б. Тшдщ кемепмен 6ip урпак келеснпне акпарат, бипм, едет-гурып жэне дэстурлерд1 жетатзш отырды. Онсыз 6ip когамда eMip суретш эр турл1 урпактар арасындагы байланысты кезге елестету киын. Адамзат психикасы калыптасуы мен адамзат ойлауы даму- ында тшдщ рел! ете улкен. Адамныц жогарыда келпршген бар­ лык касиеттер! адам кауымдастыгынан тыс пайда болуы, eMip cyp yi, дамуы мумкш емес едь Бул жолдагы мацызды кадам моногамды отбасы мен ру туршдеп алгашкы адам кауымдас- тыктарыныц пайда болуымен сипатталады. Муныц аркасында адамныц биологиялык тур ретшде сакталуы мен дамуына колай- лы алгышарттар калыптасып кана коймай, ецгц оны «тэрбиелеу- мен» айналысуга, ягни б1рлесш eMip суруде тэртштер мен гурып- тарды сактап, ужымдагы eMipre уйретуге жагдай туды. Адамныц мэн1 мэселеа адам туралы философиялык ш1мнщ езегш курайды. Адамныц дамуы мен тарихи непзш жэне оньщ мэнш курайтын субстанция репнде Kasipri гылым когамдык eHflipic шецбершде жузеге асатын ецбек эрекетш атайды. К,огам- дык ещцрю пен Енбек эрекетшщ дамуы нэтижесшде адамдар- дыц когамдык катынастары да дамиды. Индивидтщ жеке дамуы когамдык катынастардыц букш жиынтыгын ен бойында жинак- тауына, игеруше жэне оны жузеге асыруына байланысты. Сон­ дыктан да Маркс адамды абстрактылы тургыда тусшгеш ушш Фейербахты сынай отырып, былай деп жазды: «адамныц м эндш т жекелеген индивидке тэн абстракт емес. Ол ез болмысында бар­ лык когамдык катынастардыц жиынтыгы болып табылады». Бул жерде когамдык катынастар жиынтыгы ретшде оныц материалдыгы мен идеалдылыгы да, бушп мен еткеш де айты- лады. Адам 6ip мезгшде ещцруий де, акылды да, медени .де, 242

имани да, саяси да жэне т.б. жан болып табылады. Ол оз бо­ йында белгш дэрежеде когамдык, катынастардын барлык турлерш корыта отырып жэне осылайша, езшщ элеуметпк бол- мысын юке асырады. Бул мэселенщ тагы 6ip кыры —адам адамзат тарихыньщ жем1с! екендш. K,a3ipri адам «ешкайдан» шыккан жок, ол когамдык-тарихи удергс дамуыньщ нэтижес1 болып та­ былады. Баскаша айтканда, адам мен адамзат тегшщ бфтутас екендш сезс1з. Алайда, адам когам мен когамдык катынастар нэтижеа гана емес, ез кезепнде оньщ жаратушысы да. Осылайша, ол 6ip мезгшде когамдык катынастардын объект де болып табылады. Адамда субьект пен объект тутастыгы жузеге асады. Осылайша адамныц елеуметтж-ерекеттж мэш туралы айтуга болады. Эрекетаз, елеуметгж карым-катынастарсыз адам адам бола алмайды. BipaK адам ез мендшшнде салыстыруга келмещй. Бул нак­ тылык оныц eM ip c y p y i барысында ацгарылады. Жене де, егер адамныц мэш —адамзат тепнщ жалпы сипаттамасы болса, ал e p 6 ip индивидTin eM ipi езшщ накты-эмпирикалык тургысында еркашан да индивидуалды жэне тек мендшжпен гана камтыл- майды. Адамныц eM ip c y p y i езшщ алуан турл1 формалары, турлер1 мен касиеттер1 KepiHicTepiHiH бутгн тутастыгы ретщдеп индивид болмысы болып табылады. Бул бутшдж, ец алдымен, адамныц уш непзп бастаудыц —биологиялык, элеуметтж жэне психикалык бастаулардыц тутастыгы екендшнен, адамныц биопсихоелеуметтж феномен екендшнен кершедг Бул фактор- дыц кезкелген 6ip eyiH алып тастасак, адамныц езш де жояр едж. Сондыктан да, адамныц кабшеттершщ дамуы жэне оныц бутшдж калыптасуы эркашан да осы непзп факторлармен бай­ ланысты: табиги жаратылыспен, елеуметгж ортамен жене imKi Мешмен (epiK , умтылыс, мудде т.с.с.). Адамныц eMip cypyi меселеа де адам меш мэселеа сиякты манызды. Оныц алгышарты туралы емес, адамныц eM ip cypyi мен мэндшшнщ тутастыгы мен кажетп байланысы туралы ай­ туга болады. Адам эркашан да, 6ip жагынан, эуел бастапкы «элдене» жэне, екшпп жагынан, ол езш щ 1з-тацбасы мен шектеуш калдыратыггЪлеуметтж ортада дамиды. Сондыктан да индивидуалдык eM ip суру осы кажегплжЫз, оныц мэн1н курай- тын когамдык катынастар жуйесшсгз мумкш емес. Сонымен катар, онын MBHi де оныц eMip сурушен тыс бола алмайды. Адам бойындагы биологиялык пен елеуметтшжтщ аракаты- насы мэселеа де осы eM ip суру мен мэндшж мэселеамен бай­ ланысты. Озшщ мэш жагынан адам элеуметтж жан. Сонымен 243

6ip мезгшде ол табигаттыц >KCMici жэне оньщ шектершен тыс ©Mip суре алмайды, езшщ биологиялык, кажеттшжтерш етейгп, ииедц жещп, дене кабатын тастап кете алмайды. Адамдагы био­ логиялык пен элеуметтшж ажырамас тутастыкта орналасады, оньщ 6ip жагын «элеуметтж сапага» ие тулга кураса, екшип жагын табиги непзг болып табылатын агза курайды. 0 зш1н биологиялык жаратылысы жагынан opoip индивидтщ ез ата-анасынан алатын гендер жиынтыгы —б е л г ш 6ip генотип! еуел бастан каланады. Туылысымен-ак ол нышандары генде сакталган биологиялык тукым куалаушылыкка ие болады. Бул нышандар индивидтщ сырткы, физикалык кейпше де (бойы, TepiciHiH Typi, бет-елпет1, дауыс куип, OMipiHin узактыгы жене т.б.), психикалык касиеттерше де (эмоция, темперамент, кейб1р мшез-кулыктары жене т.б.) эсер етедь Кейб1р галымдардыц niKipiHuie, адамдардьщ эр турл1 эрекет турлершдеп дарынды- лыгы да тукым куалаушыльщпен бершедь Алайда мунан адам кабшеттер1 тек табиги алгышарттармен байланысты деген коры- тынды шыгарудыц кажет1 жок- Нышандар —бул адам кабшет- TepiHiH алгышарттары гана, оны генотипке экелш Tipeyre бол- майды. Кабшеттер де езшщ жалпы туршде уш фактордьщ б1рлш: биологиялык, элеуметтж, психикалык. Элеуметтшж пен биологиялык меселелерд1 карастырганда ею кезкарастан бойды аулак устау керек: элеуметтж факторды абсолюттещцру мен биологиялык факторды абсолюттещцру. Б1ршшюшде адам элеуметтж ортаныц абсолюттж нэтижеа бо­ лып кершедь Екшип концепцияга эр турл1 биологияландыру- шы иимдер жатады. Оньщ шпнде, мысалы, табиги тургьща 6ip нэсшдо екшиисшен жогары коятын нэсшшш теорияларды жат- кызуга болады. Нэсшиилдшжтщ баянсыздыгын адам генотиш ерекшелитнщ нэсшдж емес, индивидуалдык денгейде корше- тщ д т аркылы дэлелдеуге болады. Табигатта кандай да болсын нэсшдж, улттык немесе элеуметтж генотиптер eMip сурмейщ. Дарвиннщ табиги сурыпталу шгмш непзге ала отырып, когам­ дык ем1рд1 тусщщруге тырыскан социал-дарвинизмнщ окшдер1 де осы биологияландырушы позицияны устанды. K,a3ipri кездеп гылымда адамньщ биоэлеуметтж табигаты туралы niKip калыптасты. Мунда адамныц элеуметтш т темен- детшмейдц есесше Homo sapiens жануарлар элемшен белшш, элеуметтж жанга айналуындагы шешуип рел1 баса айтылады. Адам пайда болуыныц биологиялык алгышартын ешюм тергске шыгара алмайды. Tiirri гылыми дэлелдерге суйенбей-ак, кара- пайым бакылаулар мен кадагалауларды жетекпплжке ала оты- 244

рып, адамньщ табиги езгерктерге — атмосферадагы магниттж борандарга, кун белсендшшне, жер стихиялары мен апаттары- на барынша тэуедщлшн ацгаруга болады. Екпшп жагынан, адамныц калыптасуындагы улкен рол ен- бек, адамдар арасындагы езара катынастар, олардыц элеуметтж жэне саяси институттары сиякты элеуметтж факторларга тиесш. Булардыц еркайсысы жеке ез алдына адамныц жануарлар элемшен белшш калыптасуына екелу1 мумкш емес. Бул тек олардыц езара ecepi мен диалектикалык тутастыгы аркасында гана мумкш болады. Адам жер бетшде eMip суретш биологиялык турдщ 6ipiHe жаткандыктан, биологиялык табигатын гомоноид (адамга уксас) репнде оган тиесш турлж касиеттер жиынтыгы анык- тайды. Алайда, осы биологиялык параметрлердщ езше элеу­ меттж фактор тжелей эсер етед1, мысалы, eMip узактыгына, жас ерекшелжтерше жене т.б. эсер етедь Жануарга тен eMip суру ортасына тускен нерестенщ e3i калыпты жагдайларга сай физикалык тургыда Tipi калганымен, ол адам болып калып- таспайды. Бул ymiH индивид элеуметтецщрудщ белгш1 6ip кезецдерш бастан eTKi3yi керек. Сонымен катар темендеп ппармен де келюуге болады: «Туылган сэтшде нэресте адамга кандидат кана, ал окшау жагдайда кандидат та бола алмайды: ол адам болуды адамдармен карым-катынас барысында уйренед1» (А.Н.Леонтьев). Баскаша айтканда, елеуметтж жаг- дайлардан тыс, тек биология гана адамды тулга репнде калып- тастыра алмайды. Адамдагы елеуме'П1 л1кт1н биологияльжка ыкпалыныц тагы 6 ip кыры —биологиялыктыц элеуме-rriK формада канагаттан- дырылуы мен жузеге асырылуында. Адам eMip cyp yiH iH табиги- биологиялык жагы элеуметтж^-мэдени факторлармен «адамда- нады» жэне ортага тус1р1лед1. Осылайша, биологиялык алгышартсыз гомоноидтыц пайда болуын кез алдыца келпру мумкш болмаса, элеуметтж алгы­ шартсыз да адамныц калыптасуы мумкш емес. 8 p i карай муныц эркайсысы жагдайларга байланысты адамныц куш-жперш 6ipfle азайтса, б1рде кушейтт!. Жалпы, бутвдей алганда адамныц пайда болу кезшде де, Ka3ipri кезде де оныц eMip cy p y i биологиялык пен елеуметтшж тутастыгымен камтамасыз етшедг Адам eMip cypyiHiH психикалык жене биологиялык жакта- рын бейнелейтш философиялык антропологиядагы бейсаналык пен саналык мэселес1 де биологиялык жене елеуметт1лж меселеамен тыгыз байланысты. 245

¥зак уакыт бойы философияда антропологиялык рациона­ лизм принциптер1 устемдж erri, адам, оньщ кылыктары жэне болмысыньщ 03i саналык eMip KepiHici ретшде карастырылып кедщ. Адам «акылды адам» ретшде гана саналып келдк Ал Жана заманнан 6epi философиялык антропологияда бейсаналык мэселеа улкен орын ала бастады. Лейбниц, Кант, Кьеркегор, Шопенгауэр, Ницше сиякты авторлар адам санасынан тыс пси­ хикалык удерютердщ манызы мен ролш эр турл1 кырлары мен позициялары тургысынан талдай бастады. Адамныц елшем1 мен eMip сурушщ аса мацызды факторы ретшде бейсанальщты б ектп , философиялык антропология- дагы букш 6ip багытты ашкан 3.Фрейд бул мэселенщ ше- шшуше зор ыкпал er r i. Ол бейсаналыкты санага карсы тура- тын куш ретшде танытады. Фрейдтщ ойынша, ец басты K ym i жыныстык катынас — либидо болып табылатын бейсаналык моральдык стандарттар жэне шектеулермен коса коршаган элеуметпк ортага унем1 бойсунып отыратын саналыкпен кактыгыста болады. Ортаныц шектеулер1 индивидп куйзелкже ушыратады, соныц нэтижешнде бейсаналык катынастар нев­ роз, туе кору сиякты, кебше агрессивп шалые эрекеттерге урындырады. К,актыгыстык ахуалдыц шектен тыс кысымынан индивид ыгыстыру кемепмен кутылады: индивидке тш маз ойлар, кецш-куйлер санадан «куылып», саналыктан кешнп децгейге кеийршед^ 6ipaK оныц эрекетше, кылыгына эсерш типзш отырады. Осылайша фрейдтж талдау биологиялык каты­ настар мен саналы элеуметтж нормалар арасындагы, саналы- лык пен бейсаналылык, OMip инстинкт! мен эл1м инстинкп арасындагы б1ркатар кайш ылыктардан куралады. E ip aK , акырында биологиялык бейсаналык аньщтаушы ролге ие бо­ лады. Фрейд жэне оньщ !збасарлары концепциясындагы бей­ саналык релш багалай отырып, адамды жэне оныц eMip суруш бейсаналык пен саналык аракатынасы аркылы карастыру бул мэселеш философиялык туешуде жаналыктар экелгеш сезс1з. E ipaK , сонымен катар Фрейд бейсаналылык релш 6ipinaMa абсолюттещцрш керсетедь Осылайша, бейсаналылык мэселесш ойластыру адам психи- касы аймагын саналылык пен бейсаналылык салаларына беле отырып, индивидуалды жэне когамдык саналар курылымын зерт- теуге улкен улес косты. Осыган байланысты Ka3ipri кездер1 кещнен таралган менталитет, ментальдылык сиякты угымдарга кецш аудару кажет. Ментальдылык курамына бейсаналыкты да енпзетш индивидуалдык жене ужымдык сананыц терец децгейш 246

бгдщредь Ол индивидтщ немесе элеуметтж топтын элемд! белгш 6ip тэртшпен кдбылдауыныц, ойлауынын жэне эрекет етушщ ерекше калпы мен жуйеа жиынтыгын бвдцредо. Тулга менталитет дэстурдщ, мэдениеттщ жэне адамньщ элеуметпк ортасы непзвде калыптасады жэне ез кезегшде оларга да есер етедь Адам тект1 угым болып табылады, сондыктан адамзат тепне катысты барлык белгшер бейнеленедь B ip a K мундай кезкарас адам мэнш аныктау ушш жеткипксгз. Адамныц сапалык сипат- тамасын беру максатында индивид, тулга, индивидуалдык сияк­ ты угымдар колданылады. Адам адамзат TeriHiH жекелеген е к ш репнде индивид туршде карастырылады. Букш адамзат тепне тен жалпы белплершен катар, оньщ езгелерден ерекшеленетш ез касиеттер1 бар. Бул табиги —бойы, кезшщ T y c i, дене куры- лысы жене елеуметтж-дамуыныц интеллектуалдык децгеш, психологиялык катпары, рухани медениетшщ эр турл1 децгеш сиякты ерекшелжтер1 болып табылады. Индивидуалдык угы­ мы индивид тусш тм ен тыгыз байланысты. Оны индивидпен байланыстыратыны — олардыц непз1 биологиялык, табиги екендш болып табылады. Индивидуалдык курдел1рек жене жан- жакты болады. Индивидуалдылык ец алдымен адамныц табиги жене психикалык касиеттер1нен, нактылап айтканда, оныц жа- дынан, темпераменпнен, мшез-кулкынан, эмоционалдылыгы- нан кершед1. Индивидуалдык белплер адамныц саналы ерекет- тершен де, оныц n iK ip iH eH , кылыгынан, мэдени кажеттшж- тершен де байкалады. B ip элеуметтж топтыц ок1лдер1 арасында айырмашылык аз болганымен, индивидуалдык ушш езгеше нэрселер тэн болады. Адамныц елеуметтж касиетгнщ келеа 6 ip жогары децгейдеп сипатгамасы оньщ тулгага айналуы болып табылады. Кебше адам­ ныц биологиялык табигатына непзделетш индивидпен, индиви- дуалдыкпен салыстырганда тулга меншщ ерекшшш оныц влеу- метг1к касиеттерге непзделетгн1нде. BipaK табиги индивидуал- дыктьщ тулга дамуына ез эсерш типзетшш ескеру керек. Элеуметтж индивидуалдылык, эрине, бос жерде пайда бол­ майды. Адам накты тарихи уакытта жэне элеуметтж кещстжте, тэрбие мен практикалык эрекет барысында калыптасады. Сон­ дыктан да тулга элеуметтж индивидуалдылык репнде — бул эркашан да накты нэтиже, ете ер алуан факторлардыц езара эрекеп мен синтез! Адам негурлым улкен децгейде элеуметтж- мэдени тэж1рибеш бойына жинактаса, согурлым тулга мацыз- дырак жэне ол, ез кезепнде, оныц дамуына езшщ индивидуал- ды улесш косады. 247

Тулганыц калыптасуына кандай факторлар ыкпал етед1 жэне тулганыц карапайым адамдардан кандай айырмашылыгы бар? Эрине, мундай факторлар ете кеп, 6ipaK оныц калыптасуында- гы непзп рел элеуметтж жагдайларга —тэрбиеге, бшмге, кор­ шаган элеуметтж ортага, ата-анага тиеспн екендтн атап ету мацызды. Тэрбиенщ рел1 адамныц балалык жэне жасесшр1мдж кездер] кандай моральдык, когамдык кундылыктарды игеру1мен байланысты. Бш м адамга эр алуан акпаратты жэне ен мацыз- дысы, eT in жаткан окигаларды талдау мен багалау кабшетш берш, ойлауды дамытады. К,оршаган элеуметтж орта —бул адам­ ныц мекен ету элем1, бул тулганыц калыптасуына тжелей эсер ететш дуниетанымдык, кэс1би, адамгершшж кундылыктар. Алайда, тулганын калыптасуына басты ыкпал ететш —ата-ана- лар. Нерестенщ кез алдында олар «алгашкы элем», онымен танысу барысында нересте елжтеущ, теркке шыгаруды немесе езгертуд1 уйренедь Сондыктан ата-ананьщ жеке абыройы, олар- дыц бала тербиесше катысы, когамга жэне e s i сияктыларга каты- насы —баланыц тулга болып калыптасуындагы мацызды фак­ тор болып табылады. Тулга бос кещстжте емес, ужымда, когамда эрекет ететш- джтен, ол белгш дэрежеде оларга тэуелдь Мундагы когамныц рел1 тулга пайда болуына жене оныц мумкшджтерш жузеге асыруга кажетп алгышартгар калыптастырумен катар, осы жолда кедергшер жасауымен де кершедь Сондыктан да когамдык куры- лыс, экономикалык жэне элеуметтж даму денгеш улкен мэнге ие болады. Нактылап айтканда, когам 9p6ip адамга езшщ акыл- ойын жэне физикалык кабшеттерш icKe асыру уш1н бш м алу- га мумкшдж, енбек ету мен еркшдж кукын беред! Философиядагы тулга ретшде адамньщ мэш — оныц елем мен тарихтагы орны меселелерше т1реледь Тулга бул жерде адам­ дар эрекет! мен карым-катынастарыныц, когамдык катынас­ тардыц, когамдык идеалдардыц, кундылыктардын индивидуал- дык KepiHici жэне субъекп ретшде карастырылады. Тарихи тургьща да, «накты болмысы» тургысында да олардьщ сапалары тулганыц тарихи Ti-ini калыптасуына, онын накты жагдайлары мен касиеттерше орасан зор ыкпал етедц 9cipece, эрекеттщ тулгага 9cepi ерекше екендшн атап еткен жен. Адам эрекеп непзвде жэне соныц аркасында тулганын дамуы мен оныц когамда эр турл4 ролдерд] аткаруы жузеге асады. Тек эрекетте гана индивид тулга ретшде орныгады, онсыз ол «езшдж зат» болып калар едк Адам e3i туралы каншама ойларга бершш, кез­ келген киялдар тудыруы мумкш, ал езшщ накты болмысында 248

тек ic аркылы гана ангарылады. Бекерден-бекер Конфуций адам­ дар сездерш тындап кана коймай, олардыц icT ep iH де коре 61лген, сол сиякты Аристотель де былай деп жазган: «Жещс сыйлыкта- рын тек жарыска катыскандар гана алады». Баскаша айтканда, адамныц элеуметтж -эрекеттж мэш ец алдымен тулганыц влеуметтену непзгне жатады. Элеуметгену — бул индивидтщ когамда ез ем1ркамын дурыс тесшмен юке асы- руына мумкшдж берет1н бшмдердщ, нормалар мен кундылык­ тардыц белгш 6 ip жуйесш игеру y fle p ic i болып табылады. Ол адамныц элеуметтж тэж1рибеш игеру! барысында жузеге аса- ды, тек ец алдымен оныц белгш 6 ip когамдык катынастарга, врекет туршдеп карым-катынас формасына T y cy i нэтижесшде icK e асады. Бул жагдайда влеуметтену филогенезде де (адамныц тектж касиеттер! мен сипаттарыныц калыптасуы), онтогенезде де (накты тулганыц калыптасуы) жузеге асырылады. Адамныц тарихи дамуы тургысында да, онтогенезде де тулга —индивидтщ влеуметтену нвтижес1. «Тулга болып туылмайды, тулга болып калыптасады» (А.Н.Леонтьев). Элеуметтену динамикалык си- патта болгандыктан, тулга —бул еркашан да удерю, бул унем1 калыптасу. Озшщ калыптасуында, езшщ умтылысында турып калган, катып калган тулга — бул, демек, азгындап-токырай бастаган тулга. Тулганыц деградациялануы индивидтщ езге ержке толыгымен багынып жвне онын эрекеп алдын-ала баг- дарланып койылган жагдайда, ягни врекет пен тандау ерюндшне орын калмаган жагдайда да кездеседь Индивидтщ карым-катынастан, тандау мумкш дтнен, белгш 6ip дврежеде еркш кимылдаудан айырылуы да тулганыц дамуы мен оныц кещл-кушне Kepi есер етед1. Адамды когамнан жвне карым-катынастан безд!ру врдайым ен катал жазалардыц 6ipi болып саналды, ейткен1 удайы окшаулану мен жалгыздык тулга­ ныц ез мвнше кайшы келед1. Ал езге epiK пен ойды тулгага тацу онан да Tepic ыкпалын типзед1. Баска ержке толыгымен багынган жене ез дуниетанымынан, ез ойы мен кезкарасынан айырылган адам —бул тулга емес. Сол сиякты белгш 6ip се- бептерге байланысты акыл-ойы мен жадыдан айырылган индивидт1 де тулга деп айтуга келмейдг Тулганьщ тагы 6ip мацызды сипатгамасы —оныц адамгершшж- рухани мвн1. Тулга мазмуныныц жвне багалануыныц мацызды компонент ретшде онын санасыныц дуниетаным, адамгершшж жвне жауапкершшк децгешмен сипатгалатын тулгалык багдар- лары кершед1. Эрине, тулганыц калыптасуы мен кылыгына елеуметтж ортаныц айырыкша ыкпал eTepi сезс1з. BipaK тулга 249