Философия

Жем1сп емес багдарлар рсцсгггивт), канаушылык, ашкездш жэне нарыктык багдарларга белшедь Рецептивп багдарда адам барлык, и гт к т е р к ел сыргга жатыр, калаган нэрсещц алудьщ жалгыз тэсин — мейл1 ол материалдык болсын, суШспеншшк, 6uiiM, лэззат алу болсын, оны тек осы сырткы кезден алу деп есептейд1. Ен бастысы — езщ сую емес, суш ки болу. Олар тек бедедщ адамга, камкоршыларга гана емес, кандай да болсын кемек керсетуге кабшегп адамдардьщ барлыгына да тэуелдь Олар биз­ нес саласында элаздеу, ейткеш олар тэуелаз емес жэне жаскан- шак. Жалпы, алушы багдардагы адамдардьщ дуниетанымы оптимистис жэне ашык-жаркын болып келед1, олардьщ eMipre жэне оньщ сыйына деген сешмдипктер1 бар, 6ipaK кункорю кезш жогалту кауш туганда олар тынышсызданып, беймаза куй кешед1. Канаушылык багдардыц рецептивтшжпен уксастыгы, олар ушш де барлык игшпс кез1 езшен тыс орналасады деп есептеледь А л айырмашылыгы, канаушы тип 6ip нэрсеш езгелерден сыйга аламын деп ум1ттенбейд1, калаган нэрсесш олардан кушпен немесе кулыкпен тартып алады. Интеллектуалдык эрекегге ол суганактыкпен (плагиаттык) айналысады. Озгелерден тартып алган нэрсе оган унем1 езшжшен жаксы кершед1 де турады. Олардын кундылыктык кондыргысы душпандыктыц жэне ма- нипуляцияныц койыртпагымен боялган жэне олар кекес1нге Кумар болып келед1. Opoip адам канау объект! рет1нде карасты- рылады жэне пайдалылыгы бойынша багаланады. Ашкезд1к багдардагы адамдар сырткы дуниеден кандай да болсын жаца нэрсе аламын дегенге сенбейдк олардьщ Kayinci3fliri сарандык пен унемдеуге нег1зделед1, ал шыгынды катер ретшде кабылдайды. Олар оздерщ корганмен коршап алады жэне олар- дыц басты максаты - ез коймасына барынша кеп экелш , мешйнше аз беру. Олар ем1рл1к субстанциялардыц озш-оз! тол- тыру функциясы бар екенш, белсенд1лж пен куш жумсау энер- гияны арттырып, ал баяулык оны жоятынын тусшбейд1. Ш ы - гармашылык акт — олардьщ ©Mip баки сенбейтш кубылысы. Олардьщ девиздер1: «К у н астында жана ешнэрсе жок», «MeHiKi — б ул м е н т , ал cemKi — б ул сешкЬ>. Нарыктык багдар тек Ka3ipri заманда гана басымдылыкка ие болды. Нарыктык катынастар Ka3ipri когам дамуы мен кызмет етушщ Heri3i болып табылады. Сондыктан нарыктык кунды­ лыктык багдарды «нарыктыц» экономикалык угымымен шатас- тыруга болмайды. Кундылыктыц нарыктык угымы, айырбас кундылыгыныц пайдалылыктан у с т е м д т адамдар арасында, адамньщ езше деген катынастарында кундылыктыц осы угымын 300

калыптастырды. Озш тауар ретшде, ал жеке кундылыгын айыр- бас репнде кабылдауга непзделген мшез багдарын нарыкты* багдар деп атайды. Соцгы онжылдыктарда «тулгалы к нарык» деп аталатын баг­ дар калыптасты. Ондагы жэне тауар нарыгындагы багала} принниптер1 б1рдей: б1ршшгсшде тулга сатуга усынылса, екш цпсшде —тауар. Табыс кебше адамньщ езш рынокта каншалык,- ты жаксы сата алуына, оныц «корабыныц» каншалыкты тартым- дылыгына, оныц каншалыкты сергек, 6epiK, ж т жэне сешм д ш тн е , отбасылык жагдайына, кандай клубка жататындыгына керек адамдармен таныстылыгына байланысты. Адам езшщ OMip мен бакыты туралы ойланбайды, калай ет1мд1 тауарга айналуьп ойлайды. Утымды тауар сиякты адам да тулга рыногында сэнд болуы тшс, ал сэщц болу ушш тулганыц кандай туршщ сураныс ка ие екендшн 6uiyi тшс. Мундай улгшер картинасын жарнама газеттер, журналдар, кино, теледидар, радио беред1. Kaiipri адам взш базардагы сатушы рет1нде де, тауар ретшд< дё кабылдагандыктан, оныц озщ-оз1 багалауы езшен тыс жаг- дайларга тэуелд1. Егер ол улгерш калса — куны бар, ал олай болмаса — кунынан айырылады. О л езшщ куш-ж1гер1мен б1регей емес, ейткеш оныц кадеге асу кезшдеп езш-ез1 керсету1 емес, сатылу кезшдеп табысы мацыздырак. Ойлаудыц мундай ra n i Kasipri б т м беру жуйесше де езшщ терец ыкпалын типзед1. Окытудыц максаты ец алдымен нарык ушш пайдалы акцаратты барынша кеп жинактауга келш тсреледь Студенттерге ете кеп нэрсеш бшу керек, Tinri олардыц ойлану- га да Kym i мен уакыты жетпей калады... Барлык багдарлардыц да е\\прде ез улестер1 бар, ал олардыц кайсысыныц болмасьш басымдылыгы индивид eMip суретш мэде­ ни ортасы ерекшелжтерше байланысты. Мысалы, канаушылык багдар табиги жэне адами ресурстарын тек ез елшде гана емес, шамасы жеткен езге елдерде де пайдаланып калуга тырыскан авторитарлы жуйелерде устемдис етп. Олар куш кукын жария- лап, муны куштшщ Tipi калуын мэжбурлейтш табигат занымен байланыстырды. С у т с п е т ш л ж пен тэртштшис олсгздж деп ата- лынып, ал ой толгау — коркактар айналысатын ic саналды. Жемкгп кундылыктык багдар — б ул адам бойындагы мум- кшшшистерд1 юке асыру мен куштерд1 пайдалану кабшеть ЖемштЫк адамньщ езш жаратушы жэне neci ретшде кабылда- уын б1лд1редь Жемютшпс керкем шыгармашылыкка гана сэйкес емес. Жемгстипктщ классикалык у л п с ш Гете Фауст бейнес1 аркылы беред1 (Гете. Фауст — 2 бел1м, 5 акт). 301

Нарыктык багдардьщ жемютшжтен айырмашылыгы —шартгы сипатка ие. Нарыктык багдарды сынау жогары этика тургысы- нан журпзшетшш ескеру кажет. Нарыктык багдар онды нэти- желер беру ушш оньщ катысушылары б е л г ш 6ip мш ез-кулык- тык ережелерд! сактай 6uiyi тшс. Тек мшез-кулыктыц жалпы срежелер1 гана нарыктык тэртш тутастыгын бере алады. Аралас тэртш жагдайында бей1мделу кабшетш арттыруга мумкшдж берстшдей етш мшез-кулык ережелерш езгерткен топ кана та- быска жете алады. Мундай эволюция тура жолмен емес, ер турл1 типтеп тэртштер арасындагы бэсекелестж барысында, уздж аз «тэж1рибелер жасау», у неMi сынактар мен кателжтер удер1сщце калыптасады. «М ш ез-кулы к эволюциясы теп-тепс етпейдЬ, — деп жазады Ф.Хайек, — ейткеш оларды сактайтын куштер дурыс жене эдшетп деп есептелетш калыптаскан кезкарастармен кай- шылыкка келедЬ (Пагубная самонадеянность. М., 1992, 39-бет). Егер еркениет б1рте-б1ртс алдын-ала моральды езгерту пигылы нэтижесшде калыптасса, онда непзп моральдык кундыльжтар- дын жоктыгы нарыкты онын сыбайлас жэне кылмыстык нуска- сына айналдырады деген тужырым кел in шыгады. Эрине, ем1рдщ алдында бас ию этикасы бойынша жаксылык пен тулга рыногыныц арасында келгсгм болуы екпалай. А ла й ­ да, мынадай сурак туындайды: нарыктык багдар кай моральга келед1? Эрине, жогары адамгершшж кундылыктар моральдыц букш мазмунын тауыса алмайды. Сонда, нарыктык багдар кун- дылыктары кандай моральды устанады? Жеке мудделердщ езара эрекепн реттейтш катынастарга езш щ эдшетгшж (сйцрген ецбепне карай), тецдж (кукы к), тулга автономиясы, адам абы- ройы сиякты принциптер1мен 6ipre элеуметпк келкдм моралы сэйкес келедг 4 (ч 0неР I w I философиясы Эстетикалык мэдениет — езшщ кепкабаттылыгы- мен сипатталатын курдел1 куры лы м. К,андай да болмасын когамныц эстетикалык мэдениетшщ ш герш емел! дамуы элеуметпк прогрестщ манызды белпс1 болып табылады. 0 з консерватизм1мен ерекш еленетш кейб1р дэстурл1 мэде- ниеттердщ eMip c y p y iH iH e3i токырау бeлгiciн керсетедг Мундай мэдениеттер, эдетте, декоративт1 формаларды, коленер буйым- 302

дарын, гурыптык, керкем безенд1руд1, тургын уй интерьерш жэне т.б. кецейтшген тур1нде емес, жай гана кайта ецвдрш коюмен шектелсд]. Мэдениеттануда соцгы жылдары мэдениет- тщ белгип 6ip кубылысы мен кернпстерш рухани немесе ма­ териалдык мэдениет салаларына жаткызу елшем1 неде деген мэселеге байланысты шклрталас толастамай келедг Б1здщ ой- ымызша, эстетикалык мэдениет саласы ез курамына матери­ алдык мэдениетке де, рухани мэдениетке де катысты нэрселердг енпзедг Б ул магынада эстетикалык мэдениеттщ универсал- дылыгы айдан анык. Эстетикалык мэдениет кабаттары кэп жагдайда субъекттщ рухани куш-жперш пайдалану непз1нде де, эрекеттщ практи- калык тэжтрибесш, шеберлшн игеру нэтижеанде де куралады. Оныц устше эстетикалык кундылыктарды калыптастыру курал- дарды, курылгыларды жэне т.б.колдануды талап eTyi мумкш. TinTi музыкант немесе суретии ез ойын жетюзу ушш техникалык куралдарга жугшедь Адам енер1 мен таланты шыгарма тудыру сэтщце не нэрсенщ мэнд1 рел аткаратынын бшу манызды. Бул ушш дарындылык пен эстетикалык суцгылалык кажет е к е н д т айдан анык. Алайда, эстетикалык мэдениет кубылысыныц руха­ ни немесе материалдык мэдениет саласына жататындыгын анык- таганда, ец алдымен, бул кубылыстыц 6ip рет табылган uiemiMfli немесе шаблонды кайта Keniipyi емес, ecipece оныц каншальжды мелшерде нагыз шыгармашылыкты бшд1ретщщгше коды аудару кажет. Онер адамзат ем1ркамыныц ец ертедеп формаларыныц 6ipi болып табылады. Алайда бупнде ем1рдщ дэстурл1 TyciHiri кайта карастыруды кажет етедг Ойткеш енер ецбектщ, моральдыц, дшнщ кызмет етуш камтамасыз ететш эрекет турлершен жога­ ры турады. Сондыктан да, ец алдымен, енердщ неш бшд1ретшгн угынып алу кажет. Профессор Б.Р.Нуржанов ез ецбепнде енер терминшщ Ka3ipri тщце eKi магынада — кец жэне тар магынала- рында колданылатынын айтады (Культурология: курс лекций. Алматы, 1994). Озшщ кен магынасында енер адамныц барша шыгармашылык жасампаз эрекетш быд1рсд1 жэне бул магына­ да ещцргс те, TinTi дш де «енер» формалары гана болып табыла­ ды. O cipece осы магынасында ол ежелп грек тиинде кобфек колданылады: орыстыц «искусство» деген термишмен аудары- латын «poiesis» сез1 ежелп гректерде «бш1м», «туынды», «сана» угымдарын да бiлдipeдi. Адам эрекепмен байланысты жэне осы эрекеттщ OHiMi болып табылатын барлык нэрселер «poiesisia» — адамзат саласына жаткызылады жэне ол адамзат жаратпаган 303

табиги салага — «Physis’y» кдрсы койылады. Озшщ тар магына- сында енер эр турл1 формалардагы керкем шыгармашылык. нэтижелер1, удерютер! (бейнелеу OHepi, музыка, поэзия жэне т.б.) болып табылады. Д эл осы магынасы казфп элемде непзп болып табылады жэне 613 де оны осы мэнде карастырамыз. Жекелеген гылымдар мен рухани, практикалык, эрекет сала- лары элемнщ эр турл1 кырларын игеред1, тулганьщ б ел гш 6ip кырлары калыптасуына жагдай жасайды жэне соган сэйкес белгш 6ip мэдени кундылыктар калыптастырады. 0нер болса, ол элемд1 ез тутастыгында кабылдау кепш , адамзаттыц ом1рлж тэж1рибеа мен мэдениеп тутастыгын сактаушы. Онердщ бул букшэлемдж- тарихи максаты адамзат дамуынын барлык кезецдер1 ymiH кажетгшп мен кундылыгын камтамасыз ететш оныц полифунк- ционалдылыгын (кеп кызметтшгш) тудырады. Алайда дамыган когамдык ж уйелерде керкем шыгармаш ылыктыц барша кызметгершщ дерлж ез «дублерлерЬ (косалкылары) бар: енер - бул таным, алайда элемд1таньггатьш гылым да бар; енер —тэрбие, 6ipaK бул мэселемен айналысатын педагогика да бар; енер — тш жэне акпарат куралы, 6ipaK онымен катар табиги тш мен акпа­ рат куралдары да eMip суредц енер — эрекет, 6ipaK ецбек —элемдо езгертуии адамньщ эрекетпк мэш кершюшщ ец басты формасы. Алайда енер адам эрекетшщ 6ipfle-6ip формасын алмастыра ал- майды, ейткен1 о л эрб1р э р е к е тп ерекш е улплейд1. Б ул ерекшел1кт1 тусшудщ и л п ешнэрсеш де кеш1румен айналыс- пайтын, керкемдж эрекеттщ ерекше пререгативасы болып табы- латын енердщ эстетикалык жэне гедонистж функцияларында. Ерте кезд1ц ез1нде-ак ен ердщ к е щ л кетерте отырып, уйрететгндт б елгш едь 0нерд1 кабылдау мен керкем шыгарма­ шылык yflepici барысында адамньщ лэззат алуы мен эстетика­ лы к ыкпал eTyi аркасында оныц тэрбиелнс 9cepi де, акпарат алу да, тану да, тэж1рибе алмасу да, элем жагдайын талдау да, шатта- ну мен шабыттану да жузеге асады. Адам жаратылысы енер ерекшел iriH аныктайды. 0нер когамдык адамньщ накты ем1рл1к тэж1рибесш терецде- ту, кецейту ушш ом!рд1 ез тутастыгында кайта калыптастырады. Ол — адам ом1ркамынын бейнелж у лп с 1. Онер тулганы езшщ бук!л кепкырлылыгында жэне тутастыгында кайта жаратады, оныц ем1рл1к жэне керкемдж тэюрибешмен езара эрекетгесе отырып, адам эрекеп мен санасыньщ барлык курылымына эсер етед1. Керкемдж шыгармашылыкта диалектикалык езара эрекет барысында бейнелж ойлау курылымын айкындайтын тулга — улт — адамзат сиякты элеуметпк бастаулар киылысады. 304

бнер тулгалы к формата керкемдж идеяларды еге отырып, ез аудиториясына окырмандарды, керермендерд1, тыцдарман- дарды тартады. Жэне осыдан керкемдис идеялардын инвариантты кепшипп туындайды: 6ip гана керкем идея эрюмде эр турл1 кабылданады. Рылымда идеяларды иеленудщ децгеЙ1 тана эр турль 0нерде болса иеленудщ децгеш де, мазмуны да эр турл1: керкем шыгармада бершген элеуметпк-тарихи тэшрибеш адам езшщ индивидуалдык санасына кепнред1, нэтижесшде кетерш- ген мэселелер мен шындыкка деген оньщ тулгалы к катынасы калыптасады. Онерде тек суреткер тулгасы гана танбаланбайды. Шыгармада адамдардьщ жалпы букарасы ушш мацызды, к а ж е т , туракты нэрселерд1 бейнелей отырьш, суреткер оган тулгалык форма береда, ягни элемд1 e3i аркылы ашады. Осылайша, ол халыкты езшщ ем1рлж тэяарибесш иеленуге мэжбурлещц. Онердщ улттык е р ек ш елт автордьщ керкемдж ойлау ерекш елтнен кершедь Онердщ телтумалыгын ашу к и т де осында. Бейнелж (образдык) ойлаудыц эр турл1 улттык курылымдарында сез1мдер, бояулар, белгшер алмасуыныц эмоционалдык алгоритмдер1 де эр турль бнердеп улттык ерекшелжтщ дэл аньщтамасын Н.В.Гоголь береда «...нагыз ултжандылык сарафанды (алжапкьппты) сипатгауда емес, халык рухыньщ езшде. Акьш, T in ri, мулде бетен элемда сипатта- ган кезде де ултжанды бола алады, ол оган езшщ улттык стихия- сыньщ, ез халкыньщ кез1мен карайды, калай сезшш, калай сейлегеш —отандастарьшьщ e3i солай сезшш, солай сейлейтшщдей кабылданады» (Шыг. жинагы, 6 т., 1953, 34-бет). Ултты к ем1рлж-тарихи жэне керкем тэж1рибе ез кайтала- нуында да кайталанбайды. Ол халыктар б1ртутас когамдык зац- дар бойынша eMip cypin, жасампаздыкпен айналыскандыктан кайталанады. О л жалпы зацдар op6ip халык тарихында ез ин­ дивидуалдык езгеш елтм ен кершгендйстен кайталанбайды. Эр халыктьщ eHepi улттык пен жалпы адамзаттыктын осы диалек- тикасын жетюзе алады. Нагыз жогары енердеп ултжандылык- пен тутастыгы аркылы кершед1. Суреткердщ улттык алгышар- тпен сипатталатын санасы б елги и 6ip элеуметпк мудделерге сай жангырган кушнде жалпы адамзаттылыкты бейнелейдь Бул улы туындылардыц ез жаратушыларыныц тарихи шектеул1 шец- бершен шыгып, гасырлар бойы ез кундылыгын сактауга, езге кундылыктар багдарындагы жаца дэ\\пр адамдарыныц санасына еркш енуше мумкшдпс береди Элемге деген кундылык катынас турлерш щ 6ipi эстетика­ лы к катынас болып табылады. Эсемдж пен турпайылыкты, ас- 20-3219 305

кдктык, пен таяздыкты, трагедиялык, пен комедиялыкты сезшу, туйсшу енер мен шындык касиеттерш багалау мен тануды бщцгредь Бул багалау кундылык менге ие эстетикалык каты- нас объектш игерудщ жалгыз гана мумкщщк тэсий болып та­ былады. Табигатты эстетикалык игеру удеркпнде адам табиги- биологиялык та, елеуметт1к те жан болып есептеледк Ж эне та- бигатта оган физиологиялык ез ом1ркамы ушш кажетп нэрсе гана багалы емес, оньщ элеуметпк болмысымен байланысты нэрселер де кунды. бйткеш адам табигатты ез OMipiMeH, ез кай- гысы, куанышымен пайымдай отырып, оны адамдандырады. Акындар, суретшшер, музыканттар, философтар табигатган уйлеамдиик 1здейд1. Ж эне уйлеЫмдшпстеп, ыргактагы, максат- тылыктагы, зандылык кершклндеп эстетикалык кундылыкты тер1ске шыгаруга болмайды. М эселе оньщ неш б1лд1ренц!цпнде. Уйлеам динк — бул алуантурлшпстщ тутастыгы, езшше кунды­ лык емес, тек адамга катынасында гана кундылык- Табигаттьщ езв д е уй ле а м д ш к те, ыргак та, тепе-тецдипк те занды eMip суредь Алайда муныц барлыгыньщ кундылыгы, ягни адам ушш мацыздылыгы — бул адамзат мэдениетшщ кубылысы. Эстетикалык кундылыктардын категориалдык талдауын эс­ тетикалык мазмуныньщ езшен бастаган дурыс. Эстетикалык- тыц аксиологиялык Tyciimipmyi эстетикалык кундылыктардын накты формаларын карастырудьщ бастапкы позициясы pcTirme кызмет аткарады. Эстетикалык —бул эсемдиске, турпайылыкка, аскактыкка, таяздыкка, трагедиялыкка, комедиялыкка жэне езге де енер мен eMip сипаттамаларына тэн жалпыльщты бейнелейтш эстетиканьщ ен кец жэне фундаменталды категориясы. Эстетикалыктьщ ец жогаргы KepiHici енер кейпшс енетш эсемдш болып табылады. Демек, эсемдж — б ул «адам элем Ь туралы угымдардыц 6ipi, ем1рдщ букы курделипп мен терещцгш камтитын оныц аныктамаларынын 6ipi. Тек накты eMipai гана емес, эаресе тарихтыц етпелл кезецдер1нде e3i тудырган eмipлiк элем шецбершен шыгып, адамзатты прагматикалык немесе ути- литарлык елшемдерге сыймайтын езге багамен багалайтын ру­ хани eMipfli де камтиды. Эсемдгк эстетикалык кундылык репнде адамзат мэдениеп тарихында, ец алдымен, антик философия- сында терец теориялык тургыда талданган ед1. Софистердщ 6i3re жеткен шыгармаларыныц к е п ш ш т эсте­ тикалык мэселелерге арналган. Мысалы, «Dialexeis» деп атала­ тын трактатты алуга болады. Бул шыгарманыц алты тарауы- ныц екшппа «су лу лы к пен турпайылык» мэселесше арналган: «Эссмдж пен турпайылык туралы еюжакгы п т р л е р айтылады. 306

Б1реулер оны ез атаулары керсетш тургандай есемдпс баска, турпайылык баска деп тужырымдайды; к елсалер 1 эсемдпс те, турпайылык та 6ip деп есептейдг М ен болсам былайша пайым- даймын. Эшекейлермен безену, шссуларды жагу, алтын заттар- ды тагу еркек ушш — турпайы, ал эйел уш ш — всем. Достарыца жаксылык жасау — всем, ал жауларьща — турпайы. Душпаныц- нан кашу турпайы да, ал аланда ж упру — эсем. Достарыц мен азаматтарды елп р у — турпайы, ал душпандарды олт1ру — эдемг Жене барлыгы да осылай... М енщ ойымша, егер 6ipey адамдар- га барлык турпайы нэрселерд1 6ip жерге жинауга буйрык 6epin (эрюмнщ ез калауы бойынша) жэне осы ушндшен эрим езшше эсем деп есептейтш нэрселерщд1 алындар деп буйырса, онда адамдар б у л дуниеден тук калдырмай талап экетер ед1, ейткеш адамдар эр турл1 ойлайды» (Лосев А .Ф . История античной эсте­ тики. Софисты. Сократ. Платон. М ., 1974, 16—17 беттер). Бул мэтш софистер эсемджтщ салыстырмалы сипатын мойындага- нын бицйредь Эсемдпс орынныц, уакыттьщ жэне максаттьщ шарттарымен байланысты гана eMip суредГ Нэрсе 6ip катына- сында эсем болса, екшлйсшде турпайы. Эсемджтщ мэш туралы осыган уксас ойлар кейшп гасыр- ларда да айтылды. V гасырда (Византия), X V гасырда (И спа­ ния), X X гасырда (А К .Ш ) айтылган бфнеше аксиологиялык ппарлерд1 келпрешк. Дионисий Ареопагит: «Эсемдпс деген1м1з барлык эсемдпс сиякты унем1 мэщц, б1рдей эсем, сонымен 6ipre ерекше есем, пайда болмайтын жэне жойылмайтын... вз-езш де жэне оз-оз1мен келклмшде о л букш эсемдпстщ терец сулулы - гын сэулелещ црш туратын эркашан да тутас бейнел1 эсемдпс». Леоне Эрео: «Т ен уйлеамдшнл, адам тэнш щ уйлес1мдшш не­ месе енердеп уйлеымдшпс элемдйс рухта да устемдпс ететш уйлес1мдш1к пен тутастык бейнес1 болы п табылады. Б ул уйлес1мдшпс элемдпс рухтыц бейнес1, ейткеш олемдж рухта реттелген тутастык пен формалардыц TepTi6i сиякты б у л да уйлеам щ ундестпс тэртштен куралады, уйлесзмд! эндеп, наси- хатты ой-толгау немесе елецдердеп дыбыстар тэрпбш есту нэтижеанде бгздщ рухымыз онда бейнеленген элемдйс рухтыц уйлес1мдшил мен ундестплне куанады». Дж. Сантаяна: «...С улу- льщ ... идеалдыц KepiH ici, куд1ретп парасаттыц символы болып табылады». Жана заманда эсемдистщ кундылык мэш Гегельдщ эстети­ калык ецбектершде карастырылган. Эстетикалык кубылысты Гегель танымныц диалектикалык эдга позидиясынан карасты­ рады. Эстетиканыц мацызды категориясы — эсемдистщ мэнше 307

берген оньщ аныктамасы терец диалектикалылыгымен ерек- шеленсдь Эсемдж идеяныц сырткы болмыспен накты б1рлггшщ сез1мд1к кубылысы ретшде, угым мен нактылыктыц, сырткы форма мен iniKi мазмунныц тутастыгы ретшде кершедг Эсемдйстщ осы тусйадрмесше суйене отырып, Гегель идеал мен оныц даму сатылары туралы ш м ш дамытады, идея мен оныц сырткы бейнеа арасындагы аракатьшаска байланысты енер формаларыныц калай езгеретшш керсетед1. Гегель эсемдйстщ мынадай аныктамасын бередй «Эсемджтщ мэнше сэйкес, эсем обьекцце оныц угымы, максаты жэне жанымен катар, езгеден емес, оныц езшен туын- дайтын сырткы айкындылыгы, алуан т у р л ш т мен нактылыгы да KepiHyi тшс. Ыз жогарыда айткандай, эдем! зат нагыз мэн мен угымныц жэне белгип 6ip сырткы болмыстыц имманентп тутас- тыгы мен келю1м1 ретшде гана шынайы... Угым мен кубылыс арасындагы кел1с!м олардьщ толык езара 6ip-6ipiHe енуш бшд1ред1. Сондыктан сырткы форма мен образ сырткы материалдан ажы- ратылган болып калмайды... оныц угымына сэйкес нактылык- тыц езгне тэн кристалданган форма болып табылады» (Эстетика в 4 т., т.1., М., 1968, 123-бет). Эстетикалык кундылык ретшде эсемдисп философтар гана емес, керкемсез окшдер1 де зерттедь внертанымдык эдебиеттер- де енерд1 тус1нуд1ц бастапкы алгышарты рет1нде, эдетте, Н.Г.Чернышевскийдщ мынадай белгш 6ip тусшд1рмесш келт1ред1: «Эсемдж бул eMip... ез угымдарымыз бойынша кандай болуы керек дейтш нэрсен1 ом1рде солай коре алсак — сол эдем1; езшде ом!рд1 керсететгн жэне бгзге eMip туралы ескертетш зат эсем» (Избранные эстетические произведения. М., 1978, 68-бет). К,анша дегенмен де, эсемдпстщ аксиологиялы к талдануы мэдениеттанымдык жэне эстетикалык дискурс шецбершде жем1ст! нэтижелер беред1. Ю. Борев эсемд1ктщ барлык алуан тур лш гш б1рнеше парадигмаларга жжтейдь Bipiumi парадигма (Платон, Тертуллиан, Фома Аквинский, Франциск Ассизский, Гегель): эсемшк накты заттар мен кубылыстардагы тацба неме­ се кудайдьщ (немесе абсолюттгк идеяныц) кегпл1. EKiHmi пара­ дигма: шындык эстетикалык тургыда бейтарап, оныц сулулы - гыныц кез1 — индивидтщ жанында (Т.Липпс, Ш .Лало, Э.Мей- ман), ол адамньщ рухани байлылыгыныц шындыкка «кепнрыу!- нщ» (Н.Гартман), «карызга бершушщ» (Б.Кроче) нэтижсспще пайда болады; сулулы к субъекттщ затты интернационалды (ба- гытгалган, белсенд1, «пайымдалган») кабылдауыньщ нэтижес1 (ф еноменология). Y u iiH iiii парадигма (Сократ, Аристотель, Н.Г.Черныхевский): эсемдж eMip касиетгершщ адаммен, оныц 308

практикалык кажеттшжтер1, вдеалдары мен эсем ©Mip тураль кезкарастарымен немесе сулулыктыц олшехп ретшдеп аракаты насынын нетижеа. Тертшип парадигма (француз материалистерО эсемдж салмак, туе, форма жэне т.б. сиякды табигат кубылыста рыныц кэдушп KacHGTTepi болып табылады. Кезкелген кубылыстьщ эсемджкс ие болуы онын езш щ то лык сез1мдж-накты тутастыгында когамдык-адами кундыльп ретшде кершу1мен, тулганьщ уйлеамш дамуына жагдай жасауы мен, адамзаттьщ барлык жаксы кабшеттер1 мен куш-ж!гер1 ick< асуына мумкшдж беру1мен, адамньщ накты болмыста бекптлу жэне оньщ ер к ш д тн кенейтуге ыкпал ету1мен байланысты бо лады. Сондыктан сулулы к эстетикалык идеалды беюте, байыт; отырып, адам бойында куаныш, сушспениплж, еркшдж сез1м дерш уялатады. Аскактык — б у л езш щ ерекше магыналылыгымен жэн< кущреттшпмен езгешеленген эсемдпсп сипаттайтын эстетика лы к категория. Сондыктан да кейб1р аскак кубылыстар фор малары езшщ сырткы ускынсыздыгына карамастан шаттану дьщ, шабыттанудыц, ерекше тацданудыд коздырушы сез1мдерп оятады. Элемнщ ш еказдш мен мэцгшш , табигат пен адамньп imKi куш -куатыны ц куд!рет1, элемд1 игерудщ ш ек а з мум кшджтер1 — муньщ барлыгы аскактыкты (эстетикалык катего рия ретшде) бейнелейдь Егер эсемдж пен аскактык эстетикалык кундылыктар бей neviepi болса, онда турпайылык пен таяздык оныц антиподтарг болып табылады. Турпайылык пен таяздык эсемдж пен аскак тыкка карсы угымдар. Аксиологияда, жогарыда айтылгандай «кундылык» угымы келемше катысты бфжакды калыптаска! niKip жок. Кейб1р авторлардьщ niKipiHme, кундылык тек жа гымды белплермен гана коршбешп, жагымсыз кундылык ретшд онын жагымсыз белгнл де болады. Эрине, кундылыктарды жа; гымды жэне жагымсыз деп беле салуга да болар ед1, алайда 6yjj терминнщ когамда калыптаскан дэстурл1 т у е ш т «кунды лы к угымыныц тек жагымцы магынасын гана кабылдайды, ейткен кундылык — б ул куны бар, жагымды нэрсе деген сез. М уна! шыгатын корытынды: кундылык катынастар шенбершдеп жа гымсыз магынага ие заттарды, кубылыстарды, окигаларды «ан тикундылык» термишмен белгшеуге болады. Демек, 6 ip -6 ip i» карсы турган эсемдж пен турпайылык — бул эстетикалык кун дылык жэне антикундылык. Жшркешштшж — аскактьжтын унехМ1 сырткы сулулы гы бол, бермейпш сек1лд 1, бул да кейде сырткы сулулы гы болатынын. 30

кдрамастан антик ундыл ыкты бшд1редь Жшркешштиик ете жа- гымсыз кундылык репнде сипатталады. Турпайылыктыц ец тупк1 ineri болып табылады. Бул адамньщ еркше толык багына коймаган, олар ушш кауш-катер тугызатын жагымсыз, купил, жасырын куштер. Егер адамзат ез когамдык катынастарын игер- месе, онда ол улкен каареттердщ кезше айналып KCTyi мумкш. Осындай каЬарлы катерлерге катысты барлык кубылыстарды - фашизм, тирания, согые жэне т.б. адамдар ж ш р к ен ш т кабыл- дайды. Ж ш р к ен ш тлж пен турпайылык тыгыз байланысты. Турпайылы к ецменщ нен итерсе, эсемдж езш щ 6ip Kepi- HiciMeH баурап алады. Турпайы лы к — бул дисгармония, пато­ логия, imKi байлыгы, жарыгы, рухы ж ок бос нерсе, 6ipaK ол адамзатка кауш -катер тещцрмещц, ейткеш б у л заттар бойы н- дагы куштерд1 адамдар жете игерген. Трагедиялык пен комедиялык кундылыктар мен антикунды- лыктар Kypeci удеркшде калыптаскан куштердщ курдел1 киюла- суы нэтижесшде пайда болады. Трагедиялык — б ул езше душпан куштермен куресте каареткс немесе ел1мге ушырайтын окига- ныц немесе элеуметпк когамныц, кубылыстыц, адамныц эсте­ тикалык кундылыктарыныц б е к т л у ь K,acipcTrin, ел1мнщ osi кундылык болып саналмайды, 6ipaK солар аркылы кундылык орныгады. Трагедиялык эмоция —бул эстетикалык-адамгершшк тургыда «тазалайтын», рухани шыныктыратын, ондагы ашыл- ган сулулы кка жакындастыратын терец кайгы мен жогары шат- тыктыц косындысы. Трагедияныц адамга ecepiH кез1нде Арис­ тотель «катарсис» — тазалану деп атаган болатын. Комедиялык та кундылык пен антикундылык кайшылыгы- ныц нэтижеск 0йткеш комедиялыктыц мэш кайшылыкта. К о ­ медиялык карама-карсы турудыц, контрастыц, айырылудыц нэтижес1: турпайылык пен эсемджтщ, жшркешштЫ к пен ас- кактыктыц, жалган мен акикаттыц, ацгалдык пен акылдылык- тыц жэне т.б. Комедиялык — бул акырында антикундылык бо­ лып шыгатын адамдар мен кубылыстардьщ езш-ез1 айкындап коюы, оныц нагыз кундылыктык магынасын ангару. Комедия- лыкты эстетикалык куйде кабылдау адам бойында к улю , эжуа тугызады. Адамдар кандай да 6ip акымактык мэнш шынайы кундылыкпен бейсаналы турде салыстыра отырып, езш щ бага- лау кабшетше орай келеке етед!. Комедиялыкта ултшылдык ерекшелпс бар, бграк сонымен 6ipre жалпыадамзаттык белплерд1 де ангару киын емес. Элеуметпк дамудыц жалпы зацдылыкта- рына орай 6ip кубылысты барлык халыктар да б1рдей кулю ге айналдыра алады. 310

Сез1мдер мэдениетгнщ саласы репнде эстетикалык кундылык­ тар сез1мге эсер ете отырып, адамньщ рухани элемш щ мацызды белшне айналады. 0 йткен1сез1мдер адамньщ акыл-ойына ыкпад етш кана коймай, кебше оныц алгышарты да бола алады. Эсте­ тикалык кундылыктар жаратылысын карастыру барысында, оныц мынадай кезкарасы калыптасады. Эстетикалык кундылыктар коршаган шындыкка деген эмоционалды-багалаушы-сез1мдж реакцияны сипаттай отырып, рухани к елЫ м н щ 6ip б е л п ш бщцреда. Эмоция — бул адамды козгайтын, токтататын, рацио- налды аныктауга багынбайтын сез1мдердщ сыртка шыгарылуы. 0 н ер 03iHin накты т у р лер в д е OMip суредг эдебиет, театр, кеекшдеу (суцгат), мусш, би, эн, графика, сэулет, колданбалы жэне декоративт1 енер, цирк, керкем фотография, кино, теле- дидар. Онердщ турдерге бе л ш у принцип! — шындыктыц эсте­ тикалык байлыгына суйенетш, элемд1 керкемдж игеру сала­ сындагы адамньщ когамдык практикасы типтерш щ алуан т у р лш и . Адамзаттьщ олемдж-тарихи практикасыныц непзщде, адамдардыц ецбек эрек еп удерклнде адамзат рухыныц байлыгы калыптасты, адамньщ эстетикалык сез!мдер1, оныц эуезд1 к у л а - гы, форма сулулы гы н керетш кез1, с у л у лы к п е н шабыттану Кабшеттер1 дамыды. Сазгер табигат картинасын естш кабылдайды, ал суретип сол картинаны дыбыспен емес, кез жанарымен кабылдайды, форма- лар сулулыгынан, желшер, жарык пен келецке ойынынан лэззат алады. Тек 6ip гана зат — адамга жакын табигат eMipiH cypeTuii де, музыкант та б1рдей кабылдаганымен, ол енердщ эркалай белек турлершде эр турл1 кырынан бейнеленед!. BipaK, нэтижесшде тек сол шындык кана бейнеленед1, кабылданады. Онердщ дамуы ymiH оныц эркайсысы ез ерекшелжтерше орай болшу1мен катар, эркайсысы ез кайталанбастыгымен да- раланатын музалардыц езара эрекеп де мацызды ьщпал етед1. 0нер турлерш щ 6ipiryre, косылуга жакындыгына карамастан, олар осы ездерщщ айырыкша ерекшелжтерш сактай отырып, адамзаттьщ керкемдж мэдениетше, элемдж эстетикалык иплж - ке жаца, езгеше улестерш косып отырады. Онердщ алуан тур лш п элемд1 e3iHiH курдел1 де бай куйшде эстетикалык тургы- да игеруге мумкшдж беред1. Басты немесе екшгш децгейдеп енер Typ.iepi жок- BipaK ep6ip турдщ енердщ езге турлер!мен салыстырганда элс1з де басым тустары бар. Колданбалы енер. Керкем шыгармашылыктыц ец ежелп жэне Ka3ipri кун1 де дамып отырган турлершщ 6ipi — колданбалы енер (коленер). Ол сулулы к зандарына сэйкес жасанган турмыс 311

жабдыктарында icKe асады. Бул тек пайдалы заттар гана емес, оньщ колданылуын бщщретш керкемдж бейнеа (образы) бар одеMi заттар болып та есептелед1. Bi3fli коршаган заттар, б1здщ турмысымызды, кунделпсп ем!рлпс кажеттАл1ктер1м13Д1 отейтш заттар енер шьщына дейш кетершу! мумкш. К,олданбалы енер езшщ табигаты жагынан ултжанды, ол халыктьщ эдет-гурпы- нан, салт-дэстуршен, наным-сешмдершен туындап, оныц ен- flipicTiK эрекетше, турмысына жакын болады. К,олданбалы енер туындылары езшщ кайталанбас индивидуалдылыгымен ерек­ ше кезге туседь Бул оны жаратушы — суретшшщ, коленершшщ букш тулгасы мен талантын сактап калатын уникалды туын- дылар. Жаца заманда ецщ рктщ дамуы заводтык тэсш енуше орай туындаган жаратушы индивидуалдылыгы белпсш em ipe бастады. EipaK енеркэсшке суретшшщ келу1мен дизайн дамуы басталды. Сэулет enepi (архитектура). Адам ецбек куралын даярлауды уйренгеннен кешн, енд1 оныц турагы уцпр немесе уя емес, эс­ тетикалык кешпке келген максатты курылыс бодцы. К,урылыс сэулет енерше айналды. Архитектура (грекше architekton —куры- лысшы) — адамньщ тургын уйге жэне когамдык орынга деген каж еттш тн етеуге непзделген гимараттар мен курылыстарды салу барысында шындыктыц сулулы к зацы бойынша калыпта- суы. Сэулет eHepi табигатган белек, стихиялык ортага карсы туратын жэне адамдарга ездершщ материалдык, рухани кажет- тшпстерше орай адамдарга кещстцсп пайдалануга мумкшдж беретш туйык утилитарлы-керкем игершген элем. М .В.Ломо­ носов бул енердщ ерекшелшн аныктай отырып, былай деп жазды: «С эулет OHepi куш-жперш жинактап, зэул1м агаштар мен зш-батпан тастарды багындыра отырып, мекен етуге колай- лы, кез тоймайтын эдем!, узак уакытка шьщайтын 6epiK гима- ратгар согады» (Ш ыг. тол. жин., 8 т., Л., 1959, 808-бет.). Сэулет eH epi аркасында «екпшп табигатгыц» курамдас б е л ш — адам ецбепмен дуниеге келген жэне оныц O M ipi мен эрекет! сонда отет1н материалдык орта пайда болады. Кесктдеу enepi (живопись). К ескш деу енердщ ец еж елп турлершщ 6ipiHe жатады. K,a3ipri т у сш т н д с жазудыц 6ip Typi ретшде карастырылады. Озшщ не icTereHiH жазуга талпыну, графикалык турде керсетуге умтылу адамга эуел бастан-ак тэн. Алгаш кы кауымдык адамньщ жартаска салган cyp errep i осыны дэлелдейд1 «Кескшдеу енерш ез ерекшелшнде угыну ушш, 6i3 оныц ец манызды элемент! — туст1 назарга алуымыз керек. О л TycTi жазу немесе жазу мен тустщ синтез! болып табылады. 312

Кескшдеудщ толык, аныктамаеын алу ушш туе пен жазуга сы- зык желшерш (линияны) коеуымыз керек: кескщдеме — сы- з ы к -ж е л т тует1 жазу. Осылайша жазу, туе жэне сызу жинакта- лып, кесюндеу енершщ мэнш курайды» (Нуржанов B.F. К ульту­ рология: курс лекций, 77-бет). TycTi, еурета, коммуникация - ны, бояуды пайдалана отырып, кесюндеме табигаттыц, адам- нын eMipi мен элеуметпк удерктер туралы кен кезкарасты бшд1рш, шындыктын колорита байлыгын, кещ етпетш т мен материалиетшпш бейнелейдь Материалдар (туе пен еызык желкО мен белгип 6ip бояушы пигменттерд1 тандаудан бастап, оларды колдану техникасынын жэне езара байланыстырушы- ларыныц (май, жел1м, балауыз т.б.) жиынтыгы кескшдеменщ эр турлш пш айкындайды: майлы кескщдеме, сылактагы кескш (фреска) жэне т.б. Керерменге терец эмоциялык эсерш типзетш кесюндеме жанрлары (тарихи, турмыстык, пейзаж, портрет,| натюрморт) мен тypjiepi (монумснталды-декоративт1, кондыр- гылы кесюндеме немесе картина, икон жазуы, панорама жэне диаграмма) адамдардыц рухани мэдениет1, дуниетанымы калып- тасуына да ыкпал етед1. Mycin enepi (скульптура). М усш ©Hepi - кубылыстардыц ем1рл1к бейнесш бере алатын, материалдарда тацбаланатын, элемд1 пластикалык образдар аркылы игеретш кещ еп ктж - бейнелеуии енер. Мусшдпс туындыларды мэрмэр, гранит жэне баска тастардан кашайды, агаштан ойып, саз балшыкпен сом- дайды. Жумсак материалдар уакытша деп ееептеледк олармен жумыс барысында, онан epi сакталуы ушш коладан, шойын- нан кую кезделедь Адам — мусш енершщ жалгыз болмаганы- мен, ец басты обьеклз. Анималистер жануарлар бейнесш сом- дайды. Д оц гелек мусш адамды коршаган ортаныц белшектерш гана бейнелещп. М усш н щ барельеф жэне горельеф сиякты турлер! кесюндемеге, графикага жакындайды. ддебиет. Эдебиет элемд1 керкем сезбен игередь Оныц сала- сына табиги жэне когамдык кубылыстар, ipi элеум еток ката- клизмдер, халык букарасыныц козгалыстары, тулганын рухани eMipi, сез1мдер1 енедь Барлык адамзаттык тшмен байланысты жэне тшге катысты барша нэрсе адамга тэн. Халык тудырган тш букш тэяарибеш езше жинактайды жэне ойлау формасына айналады. «Тшдер — бул жылнамалар узшдшершде сакталма- ган тарихи мэл1меттер коймасы, тшдер - бул ертенбейтш, жан- байтын, шайылмайтын, идеология ыкпалына бершмейтш ар­ хив. Ата-бабалардыц сансыз урпак алмасуларынан б1зге калган басты интеллектуалдык мура» (О.Сулейменов. Язык письма. 313

Алматы — Рим, 1998, 203-бет). Тш калыптасуыныц тарихи удерю ш щ 03i элемд1 ассоциативт1 кабылдауга, шындыкты керкем бейнелеуге дайындады. Эдебиет езш щ эр турл1 жанр- ларында эрекетп драмалык тургыда кайта калпына кел'пру ар­ кылы, окигаларды этикалык тургыда баяндау аркылы немесе адамньщ iniKi элемш лирикалык тургьша ашу аркылы осы ма- териалдарды камтиды. Театр. Театр - элемд1 драмалык эрекет аркылы керкемдж тургыда игеретш, оны актерлер керерменнщ кез алдында жузе­ ге асыратын онер Typi. Театрдьщ Heri3i — драматургия. Соны­ мен катар ол ез курамына кескшдеме, м у с т енерш, кейде сэу­ лет, сэн енерш (декорация), кейде кино, музыка, би енерлерш де енпзедь Театр енершщ синтетикалылыгы онын ужымдык сипатымен аныкталады: спектакльде драматургтыц, суретшшщ, сазгердщ, актердщ шыгармашылык куш-жйерлер1 6ipiKTipmefli. Театрдагы керкемдж бейненщ «курылыс материалы» —Tipi адам, актер. Драматург пен режиссердщ ойы актер аркылы icKe аса- ды. О л сахнадагы барлык нэрсеге театралдык сипат бередь Сах- нада белме интерьерш, пейзажды, кала Keineci кейшн д эл бе­ руге болады, алайда, егер актер сахналык ез эрекетамен шын­ дыкты TipuiTnece, бул декорацияныц 6epi ел1 бутафория болып кала бсрсд!. Жэне, керюшше, актер пьесаныц ic-эрекетше сай жагдай мен ортадагы адам бейнесш дэл, толы к бере алса, кор­ шаган ортаньщ ен жалпы деген белгшершщ esi (мысалы, Ш екс­ пир театрындагы сиякты, «бак», «дала» немесе «сарай» жазула­ ры бар тактайшаларга дейш) театралдык ем!рмен бгтекайнасып кетедь Театр мацыздылыгыньщ ер ек ш елт, мунда шыгармашы­ лы к акт (бейнеш сомдау) керерменнщ кез алдында жузеге аса- ды. Осыган байланысты театр аудиторияга эсер етудщ орасан зор мумкшшшшне ие болады. Кинода керермен шыгармашы­ лы к нэтижесш керсе, ал театрда удерк тщ езш кередь Спектакльдщ ец басты ер е к ш елтн щ кш п осында. Ойткеш те­ атр — ец алдымен, актердщ керерменмен жузбе-жуз (Tipi) бай- ланысы, аудиторияныц кез алдындагы шыгармашылык. Эстетикалык мэдениеттщ мацызы мен элеуметт1к релш карастырганда оныц жетклжтерш енер, фольклор, сэулет eHepi жэне т.б. туындылары децгеш мен к елем ш е экелш Tipey жеткшжаз болар едк Бул жерде мэдениеттщ, оныц шпнде эс­ тетикалык мэдениеттщ мацызды кызметтер аткаратындыгын естен шыгармау керек. Б ул TyciHiK 6i3re эстетикалык мэдениетп бутшдей кабылдау багдарын бередь Мундай кабылдау непзш эстетикалык мэдениет кубылыстары мен айгактарын «заттан- 314

дыру мен затсыздандыру» удерш нщ тутастыгы концепциясы курайды. Бул концепцияньщ карапайым мэш эстетикалык сала кубылыстарыньщ денгеЙ1, саиасы репнде гана емес, эстетика­ лы к мэдениет дамуыньщ елшем1 болы п табылатын белг1;п 6ip когамдагы онын сураныс децгеш репнде де кершед^ Батыстыц жэне Шыгыстын дэстурл1 мэдениеттерше укса- майтын езге халыктар мен улттардын езшдпс эстетикалык мэдениеп, телтума дамуы болгандыгын ескеру кажет. Мыса- лы, Тынык мухит аймактары социумдары, кеййр солтуспк тай- палар, австралиялык аборигендер жэне т. б. осыган мысал бола алады. Бул тургыдан алганда Ю.Бромлейдщ ез дэстур! туйык- тылыгымен, консервативтштмен, катандыгымен сипатталатын мэдениеттер ерскшелш туралы ойы кецшге конымды. Кезкел- ген сырткы ыкпалга деген тоскауыл, турактылык, карапайым ецщркже умтылу — олардыц жалпы ерскшелш. Мэдениетте уш саланы (немесе кабатты) белш алуга болады: материалдык, ру­ хани жэне керкемдж. Сонымен 6ipre керкем мэдениет (немесе енер) енерге багытталган букш ерекеттщ барша турш жинак- тап, дербес сала калыптастыру кабшетше ие. Эстетикалык мэде­ ниет жалпы медениет емес — ол ултжанды, жалпы универсалды феномен модификациям да гана емес. К,ай халык болмасын, езш щ рухани влем1 байлыгына карамастан, езшщ ултжанды элемш сактайды. О л белгш1 6ip кещ спкпк-уакы ттык ортада пайда болады, соныц мэн1 мен муддесш бивдредь О л осынысы- мен кудфспт жэне сонымен 6ipre ш ектеуль Оныц устше онда жепспктер езекп мэселелермен, мазасыздыктармен катар eMip суред1. Сондыктан да ол езшдпс, eMip суруге кабшетп езге керкемшк элемдермен байланыска тусуге тэуелд1. Кэркем мэдениет езегше енген адам эрекетшщ 6ip кырын бивдретш мэдениет кубылыстарыньщ жекелеген белжтерш — мэдениет салалары, ал оларды курайтын топтарды — мэдениет аймактары деп атауга болады. Адам эрекеп непзшде оныц кажеттЫктерш жжтеу нэтижесшде пайда болган топтарды — мэдениет турлер1 деп атайды. К,урылымдык тузш1м репнде карастырылатын эстетикалык мэдениет эрекет турлершщ жуйеа сиякты турде KepiHyi мумкш, алайда б у л эстетикалык м э д е н и е т енерге гана, керкемдж мэдениетке гана экелш преуд1 бш- дфмейдк Керкемдпс мэдениет эстетикалык мэдениет объектив- тещцршушщ 6ip TypiH гана бшдфсдг К еркем абстракциядагы адамзаттьщ алгашкы кадамдары керкемдпс бейпелерд1 «заттандырумен» байланысты болды. Э с­ тетикалык бастаудын бул KepiHiciH ерте замангы фольклормен 315

катар, турмыс жабдыктарынан, кшмнен, тутынатын заттардан жэне т.б. ацгаруга болады. К еркем дж парасаттьщ жетшген турлер1 кейппрек пайда болган. Жене колданбалы енердщ кара- пайым технологиясын игерген, дамыган когамда гана эсемджтщ Heri3i ретщцеп эстетикалык идеал шсш-жетшедь 0нер туындысыньщ жогары керкемдж белгнл репнде жара- тушынын бул керкем туындыны алуан турл1 элеуметпк мацыз­ ды мазмунмен толтыруы саналады. «Форма мен мазмун тутасты- гы» осьщан кершед1. Ертедеп эпостардыц езшде-ак, греки н «И л и ­ ада» мен «Одиссеясында», казактыц «К,обыланды батыры» мен «Алпамысында», жалпы туржтщ «Керуглысында», кыргыздыц «Манасында» этикалык мен мен мазмун эсем сулулы к пен куш- яагердщ жаркын керкемдж бейнелер1мен тутастьщта коршедк 0нер дамуыныц онан кейш п жолы жалпылыкты 6ipiKTipy жолдары мен куралдарын гздестфумен, шындыкты индивиуал- дык тургыда кайта ецдеумен байланысты болды. Б1здщ ойы- мызша улттык енер диалектикасы когамдык байланыстар мен удергстер курделшенуше, элеум етпк езгерютерге орай осыган дейш болган формалар — символдар мен белплер туралы кезка- растар куреамен сипатталады. Бул гурыптык поэзия белгшер1 сипатын зерттеген Д.Фрезердщ ецбектершде айкын кершедь Кезкелген кунпзбелж немесе отбасылык турмыстык гурып — фольклорлык кунпзбелж жэне отбасылык-гурыптык поэзия сиякты белплер мен символдарга толы. K a3ipri халыктык сана- да гурыптыц элеуметтж-практикалык, накты-экзистенциалды жэне эстетикалык белплер1 арасындагы терец байланыстар жой- ылган. Алайда улттык поэзия атмосферасын эмоционалдык кабылдаумен оцай аулауга болады. Б е л г ш 6ip улттык эстетикалык мэдениеттщ 6ipTe-6ipre калып- тасуы гасырлар бойына созылатын узак удерк. Алайда бул мэдениеттщ калыптасуы оныц кептеген белгклз жаратушыла- рыныц эстетикалык эрекеп нэтижеа екендиш ескеруш1з кажет. Турмыстык катынастыц эстетикалык элементтершщ, улттык эдет-гурыптармен катар керкем шыгармашылыктыц кейб1р са- лаларыныц непзш калаушылардьщ атын 6i3 атай алмаймыз. Халыктар мен ултгардыц эстетикалык санасы когамда калып- таскан эстетикалык кезкарастар, арнайы дэстурлер непзшде куралады. Жалпы мэдениет сиякты эстетикалык мэдениет те когамныц белгип 6ip тарихи кезещмен байланыстырылады. Та­ рихи дамудын эр турл1 кезендер1нде 9p6ip улт, элеуметпк топ езшщ эстетикалык мэдениетш, эсемдж туралы ез кезкарасы мен угымдарын калыптастырады. 316

Адамдар кейшнде, олардыц катынастарында, кшмшде, зат- тарында, Т1Л1 мен енер туындыларында эстетикалык, мэдениет ерекшел1ктер1, принциптер! ацгарылады жэне олардыц эконо­ микалык даму денгеЙ1 мен тагы баска алгышарттарынан улттыц тарихи тагдыры туындайды. Сондыктан ep6ip халы к ез ерекшелш мен куш-жперше орай элемдж мэдениет казынасы- на ез улесш косады. Кезкелген эстетикалык деталь, белп , бейне пайда болысы- мен унем1 ж етш у устщ де болады. Эстетикалы к кезкарас туб1рлер1 кейде умытылганымен, узак сурыптау удеркп бары­ сында б ул кезкарас кейде улттык эстетикалык сананьщ 6ip элементш е айналады. К ,.Ш .Н урланова былай деп жазады: «К,азактарда адамньщ Раламмен езара байланысын сезшу нэресте кезден бершед1, сондыктан б у л дуниетанымдык мэдениет абстракциялык мацыздылык децгешнде калып коймай, элем мен жанныц б1регейлт сез1мше ауысады жэне бул рухани iniKi сез1м терец канагатшылдыкка толы болады. Элемге деген бул катынастыц Ty6ipi терецде жаткандыктан болмыс купиясына, eM ip купиясына жакындатады жене сондыктан e p 6 ip адам OMipiHin м ен д1лт ем1рдщ ез сыйы сиякты шекс1з. Адам ем1ршщ ен бойын алып жаткан б ул катынастар ем1рдщ барлык алуан гурл1 катынастарына кайталанбас рец бере отырып, op6ip адам- ныц бай рухани OMipiH тусшуге cenTiriH тиг1зед1» (Человек и мир. Казахская национальная идея. А., 1994, 13-бет.). Отбасылык жене турмыстык децгейдеп окигалар мацызды- лыгы кебше эстетикалык куралдар аркылы жетк1з1лд1. Y лттык эстетикалык мэдениетке тэн символдар, белплер, атрибуттар жуйес1 б1рте-б1рте калыптасты жэне оныц магынасы эрк1мге де гусшпсп болды. «Жаца ошак куруга арналган некелесу гурпы, ец алдымен, жаца отбасын куру yniiH айдан, жулдыздардан руксат сурайды. Кейш1рек нэресте дуниеге келгеннен кешн жас ананы жалац аяк жер бастырып, жерден колдау сурайды. Жас отау ymiH бул гурыптьщ мацыздылыгы элемнщ мазмундык бейнесш ашатын этикалык мэнд1л1г1мен катар, касиетп сан- дык белплермен ерекшеленет1н элем эсемд1г1мен де сипаттала- ды: вертикальдык децгей (жогары елем, орта елем, теменп елем) жэне горизонтальды децгей (терт киырлы шартарап) жеп са- нын курайды» (Человек и мир, 20-бет). Эр турл1 ултты к ортада эстетикалык кезкарастар унем1 б1ртект1 болган жок, элеуметпк сатыныц теменгшег1 жэне жо- гарыдагы ек1лдер1 арасында айырмашылык болды. Алайда (зерттеуиилерд1ц — этнографтардыц, тарихшылардыц жэне енер- 317

танушылардын байкдганындай), жогары элеум етп к ортада калыптаскан эстетикалык кезкарастар 6ipTe-6ipTe халык ара- сына сщедк Рурыптыц, стильдщ, катынастын, мшез-кулыктыц эстетикалык касиеттерш багалау елшем1, онын сурыпталуы олардын элеуметпк кажеттштне, моральдык-этикалык кезк,а- растар даму децгешне жэне т.б. сай келуш е байланысты болды. Эстетикалык мэдениет б е л г ш 6ip талгамдардыц, нормалар- дын,, идеалдардьщ урпактан-урпакка бершш (дэстур, тэрбие, енер аркылы) сакталуын жэне олардьщ езгеру1 барысында жана идеалдар, нормалар, талгамдар калыптасуын камтамасыз етедь У лтты к эстетикалык мэдениеттщ б е л г т 6ip элеметтершщ калыптасуы мен KepiHyi удергёш карапайымдандыруга болмай- ды. Эстетикалык дестурлердщ , м ш ез-кулы к нормаларыньщ бастауы кездейсоктыктан басталмайды. Автор ез киялымен кан- ша безсщнргешмен, шыгарманыц мазмуны объективп шындык бейнес1 болып табылады, ейткеш канша бай киял, канша бай елее болганымен, ол 6epi6ip ез пшшнмен Tipi eMip формаларын еске Tycipefli. Адам ерекеп саналылыгымен ерекшелененш белгш . Ойткеш эрекет басталмай турып-ак онын калаулы нетижелершщ карти- насы субъект санасында туады, калыптасады жэне нактыланады. Мунда алдын-ала жинакталган тэжтрибе, элеуметпк-психоло- гиялык стереотип улкен рол аткарады. Ол, 6ip жагынан, шечпмдер мен ic-эрекет тшмдийгше сштесе, екшпп жагынан, сотаз кадам- дар мен кимылдардан сактайды; бул тургыда жагымсыз тэ:яари- бенщ де пайдасы жагымды тэяарибеден 6ip де кем емес. Эстетикалык дэстурлерд1, оньщ шпнде мш ез-кулык норма- ларын да практикалык тэжтрибе TepicKe шыгара алады. Мыса­ лы, мусылмандыктьщ калыптасуы ек1жакты удерюп тугызды: мусылмандыкка дейш болган мiнeз-кyлык нормаларыньщ 6ip б ел и ! сэйкес символикага енш, дши колдауга ие болса, ал кал- гандары бастапкыда кайшылыкты катынас тудырып, 6ipTe-6ipTe жойылды. Эстетикалык мэдениеттщ пайда болу себептерш терец opi толык айкындамай, оньщ менш угьшу мумкш емес. Бул феномен кездей- сок кубылыс па, элде кажетшик пе? Агартушыларда, мысалы, И.Кангга оньщ жауабы мынадай: адам бойындагы эстетикалык мэдениетке, эстетикалык кабылдау дамуына деген кажетгшк онын (адамньщ) жаратылу актшщ езщде-ак жузеге асады. Адамзат дамуыныц бастапкы кезецдершде элемд1 эстетика­ лы к игеру адам эрекетшщ утилитарлык кызмепмен пкелей бай­ ланысты болгандыгын еске TyeipeftiK. Адам санасыныц, шыгар- 318

машылыктыц мумкшджтер1 мен куралдарыныц ш е к т е у л т п бул эрекет туршен тыекары шыгып кетуге мумкшдж бермедг Кепте - ген зерттеушшердщ, антропологтардьщ, этнографтардьщ, мэде­ ниет тарихшыларыньщ, ocipece Л.Морганньщ ецбектершде ерте кауымдастыктарда ем1ркамына деген кажеттшж накты емфлж макеаттарга рационалды жолмен жету жолдарын, куралдарын 1здест1руге мэжбур erri. Жогарыда койылган сурактьщ жауабы оеыдан келш шыгады. Эрекет максатына жету жолы негурлым карапайым болган еайын, оны урпактарга таяарибе тасымалы- нын басым тэсиине айналдыруга мумкшдш молая тусть М унан opi карай адам жетюлжт1 шектеул1 1здешстердщ мумкшдж шецбершен асып тусу жолдары мен куралдарын 1здест1руге умтылды. Функционалды сэйкестжтен куралдарды немесе жабдыктарды, заттарды пайдалануды жещлдетуге ты- рысты. Осылайша алгашкы кауымдык технология пайда болды. Адамньщ жасаган ешмдер1 жетше TycTi. О л кездеп шеберлж децгешне Караганда бул жетктжтерге жету ушш гасырларга со- зылган уакыт Kerri. Бул функционалды жетютжп каж етплпт етеудщ жаца тэс1лдер1мен 6ipiKTipy м ум кш ш ш тне орай алга­ шкы кауымдык дизайн пайда болды. Дайындаушыныц шебер- л ш алгашкы кауымдык коленердщ езге ен1мдер1 арасында устем- джке ие болды. Алайда шеберлж — бул эл1 де енер емес ед1 Халыктардьщ эстетикалык дамуы адамзаттьщ калыптасуы мен дамуы удерюшде гасырлар бойы жузеге асты. Озшщ эстетика­ лы к дамуы барысында адамзат коршаган табигатты бастапкы сез1мдж кабылдаудан эсемджтщ Ka3ipri тусшшне дейшп улкен жолынан eiri. Адам кальптгастырган затгай кундылыктар элемшде бастапкьща турпайы, кешшрек мазмунды эстетикалык кезкарас- тар пайда болады. Ецбек ешмдер1 ерте кезден-ак адам бойында эстетикалык сез1м тудырды, ейткеш оларда адамньщ букш когам­ дык мэш, кабшеп мен ш е б е р л т бейнеленетш едь Удерк бары­ сында субъекттщ 03i де езгердг оньщ кабшеттер1 дамыды, кажетгшжтер келем1 мен курамы, санасыньщ децгсш езгердг Эдебиеттерде кажеттиик пен эрекеттщ байланысы, езара байла- ныстары туралы кещнен карастырылса, бул диалектиканы эсте­ тикалык мэдениеттщ дамуына да колдануга болады. Элемд1 эстетикалык игерудщ ец жогаргы жэне курдел1 фор­ масы енер болы п табылады. Онда когамды гана емес, оныц та- нымын да игерудщ шекс13 мумкшджтер1 бар, сонымен катар этикалык, эстетикалык, моральдык, философиялык жэне езге принциптер орын алады. Мундай мазмунга дизайн да, эстети­ калык эрекеттщ езге турлер! де ие бола алмайды. 319

Онердеп субъект нактылыгы интеллектуалды тургыда кур- дел!, эмоционалдык тургыда толы к жэне руханилык денгсшмен тыгыз байланысты. Онда улттык сананьщ, улттык телтумалы- лыктьщ элементтер1 оте нозж кершед1 жэне кебше оны анык- тау киынга согады. Онердщ эстетикалык табигатында ултжан- дылык KopiHiciHin орасан зор мумкшджтер1 бар. Эстетикалык мэдениеттщ мазмуны кец жэне алуан турл1. Форма мен мазму- нньщ байланысы, олардьщ органикалык тутастыгы мэдениеттщ ©Mip cypyi мен дамуыньщ непзп аныктаушы шарты болып та­ былады. Онерде бул байланыс айкын кершед1. Онерге катысты оньщ формасы бейнел1 (образды) деген тужырым мойындалган. Алайда бейнелж форма тек онерге гана тэн бе? Эстетикалык мэдениеттщ езге турлерше катысы жок па? Онерде образ езшщ жеке касиетшде кешш лжтщ б ед н а мен сапасын бщщреда. А л б1здщ турмыстык карым-катынаста, «имидж» шецбершде бул кандай орын алады? Эстетикалык багдардагы гурып та б елгш 6ip «имиджде» «тэрбиеленген адамньщ» мшез- кулкындагы барша тартымды нэрселерд1, мшез-кулык белгшерш бойына жинактайды емес пе? Дэстурл1 кауымдастыктардагы «топ- тык бакылау» да индивидуумнын, мшез-кулык калпы карым- катынас дэстур1 калыптастырган «имиджше» идеалды сэйкес келуш катан кадагалайды. Bip ултгык мэдениетгеп карым-каты- нас пен мшез-кулык нормасын езге улттык медениет кабылда- мауы мумкш. Онермен салыстырганда турмыстык карым-каты- нас дэстурдщ сакталуымен сипатталады. О л гасырлар бойы сак- талуы мумкш. Алайда эстетикалык мэдениеттщ бул саласы элеуметпк удери: жеделдеуше сай адам болмысында, icKe асып жаткан езгерютерге бешм келедь Мысалы, eMip темпшщ жедел- деу1, бос уакыттьщ азаюы турмыстык гурыптардьщ б1рте-б1рте жогалуына, онын формальдылыгы кыскаруына экелед1. Енд1 X IX —X X гасырлардагы керкем мэдениет динамикасына токталайык. X IX гасырдьщ еркениет дамуы тарихындагы, шын­ дыкты керкемдж игеруден кершетш бетбурысты кезен болган- дыгы белгш . Bip гасырдьщ шпнде Агартушылык Романтизм- мен, Реализммен, Декаденттжпен алмасты. Романтизм шын­ дыкты жогары идеал тургысынан терюке шыгаратын мэдениеттщ барлык саласын камтыган керкем мэдениетгеп стилыд бщщредь Романтизмнщ езшдж санасыньщ философиялык формасын (онда декаденттж сарындар бар екендйше карамастан) жогары тулга идеясы турв д е Ф.Ницше жасады. Декаденттж болса X IX гасырдыц 50-жылдарындагы Батыстьщ элеуметпк-мэдени бол- мысын керкемдж пайымдауды бщщредь Индустриялык когам 320

непздершщ ж уйелж дагдарысы рухани мэдениеттеп кулдырау- ды, шындыктан кетш, езге мэдениет непздерш 1здеспрущ ту- гызды. Б ул мэдениеттщ н еп зп багыттарына импрессионизм (О.Ренуар, К.М оне, К.Даге жене баскдлары), постимпрессио­ низм (П.Сезан, В.Ван-Гог, П.Гоген жэне т.б.), символизм (Ш.Бодлер, О.Врубель, Верлен жэне т.б.), модернизм (Пруст, Кафка, Т.Манн, И.Стравинский жэне т.б.), акмеизм, экспрес­ сионизм т.б. жатады. Бул багыттардьщ барлыгы X X гасыр керкем мэдениетшщ езщдйс санасы — постмодерннщ калыптасуына ыкпал етп. Постмодерннщ элеуметпк-мэдени парадигмасы эс­ тетикалык 1здеше пэш мен объектш туб1рл1 езгертедь Эстетика объекп тылсымдык нактылыктармен, сананьщ езгерген жагда- йымен, аутиспк ойлаумен, неомифологизммен жэне мумкш бо­ латын элем семантикасымен сипатталатын керкемдж элемнщ гиперкещспгше, гипермэтшше, гиперэлемгне кеппр1лед1. Меде- ни мепндер букаралык санага терец енед1. Эстетика пэшнщ e3i символикаландыру мен категорияландыру аркылы керкемдпс нактылыктыц кещ спк пен уакытта тэртшке келпршу1мен, ягни мэдениеттщ трансляциялануымен ерекшеленед1. Символдар мен магыналар жуйес1 рет1нде оны зерттеуд1 эмпирикалык жэне тео­ риялык талдауга кенепн элеуметт1к-мэдени нактылыктардан тыс журпзу кажет, ейткен1 керкемд1к мэдениет объект! езшше eMip суред1. Мундай талдау символдардыц езара байланысын, сонымен катар, мэдени тэртштщ алгышарттары мен принцип- TepiH белплеуге мумк1нд1к беред1. Мысалы, «атжалман каскыр- дыц» символикалык образын Казакстан Республикасындагы Ka3ipri социомэдени удерютер контекст1нде карастыруга бола­ ды (альманах «Тамыр», 1999, вып. 1). Постмодернизмде мэдени талдау пэн1 мен объект! сана агымымен унем1 тогысып отыра- ды. У.Джеймс былай деп жазады: «Б1здщ калыпты сергек сана- мыз, акылды санамыз — сананьщ ерекше типшщ 6ipi гана. Са- наныц езге де формалары бар екендш туралы бшмей-ак 6i3 ем1рден ету1м1з мумкш, алайда дер кезшде кажетп стимул к ол- дансак болганы, ол лезде-ак пайда болады жэне б ул к ещ л-к уй езге тустарда колдануга бешмщ болуы мумкш ». Эстетикалык талдау объекп мулдем кутпеген формата ие болуы да мумкш. Мысалы, rinri, компьютерлж керкем эдебиеттер де бар. Бул керкем мэтшнщ ерекшел1п, оны компьютер дисплешнен гана оку га болады. О л гипернактылык репнде курылган. Ондагы кнопкалар аркылы сюжет козгалысын еткенге жэне болашакка ауыстыруга, эпизодтар орнын алмастыруга, акырын езгертуге жэне т.б. кимылдар жасауга болады. 21-3219 321

Француз мэдениеттанушысы Ж.Бодрийяр 6i3 каз1рдщ езшде гипернактылыкта eMip сурудсм!з деп тужырымдайды. Bi3 да- уылды кунп кеме сиякты гипернактылыктыц 6ip шетшен екшпп шетше аударылып T y c in журм1з. Оньщ ойынша Ирактагы «Кумдагы боран» операциясы (1991 жыл) карапайым накты- лы к болган жок- Бул видеопроектор экраны мен компьютер дисплейлерше «отыргызылган» гипермэтшдж сотые болды. Бул мистика емес — бул гипернактылыктьщ ерекше метафизикасы. Мундай жагдайларда адамньщ озщдж б1регейлт (самоиденти­ фикация) езгерш, ол «ойнайтын жэнджке» айналады. Ойын рейндеп мэдениет концепциясын голланд ойшылы Й.Хейзинга усынады. ©зш щ «H om o ludens» ецбепнде ол мэде­ ниет мэнш ойын элементтер1 басым жагдайга ие болатын элемш керкем кабылдаумен байланыстырады: «Кезкелген Tipi, гулдену- mi еркениетте поэзия ом1рлж, елеум егпк жэне литургиялык функция аткарады... Поэзия езш щ ерте медениет факторы ретшдеп бастапкы функциясында ойын ретшдеп ойында пайда болады. Бул касиетп ойын, алайда езшщ осы касиетилищае бул ойын унем1 кумарлыктьщ, эзищщ, к ещ л кетерудщ жиегшде калып кояды. Эсемджтщ кажеттшгш саналы турде етеу e л i де болса жок- О л экстаз ретшде, мерекелж масайрау, гажайып ретшде сезшетш жэне езш поэтикалык формада icKe асыратын касиетп актшщ кайта пршушде жасырынган (Самосознание ев­ ропейской культуры X X века. М., 1991, 70—72 бет). Керкемдж мэдениеттщ постмодернистж парадигмасында ойын кунделжт1 ем1рд1 де камтиды. Адам езш щ кэс1бш танда- ганда, белгии дэрежеде ез еьйршщ гипернактылыгын да — б е л г ш 6ip тшдж ойындарды, коммуникацияньщ белгш1 6ip шенберш, белгии 6ip дуниетанымды тандайды. Кэс1би эрекет- тен тыс кезде о л езге элем ге кетед1, е зш щ «бетпердесш » озгертш, иллюзиялар курастырады. Мундай ахуалды Г.Гессе езш щ «Бисер ойыны» деген романында сипаттайды. Бисер ойыны — бул гипермэдени кещстж-уакыттык континуум. Немесе Т.М анны ц «Доктор Ф аустус» романыньщ кешпкер1 былайша пайымдайды: «Формалармен ойнаганда, олардьщ кайсысыньщ ом1рден кеткенш бше отырып, ойынды жогары сатыга дейш кетеруге болады ». Постмодернистж эстетикадагы жанашылдык объект пен карастыру пэнш щ езгеш елЫ мен гана емес, керкем акпаратты алу тэсшдер1 мен формаларыныц клас- сикалык емес методологиясын колданумен де сипатталады. Кернекш ж ушш деконструкция мен мотивп (сарынды) тал- дауды алайык. BipiHiiii эдк непзш калаган постструктурализм 322

мен постмодернизмнщ кернект еюл1 Жак Деррида. Керкемдж мэдениет кубылыстарына бул тэс1лд1 колдану меш мэдениет мэт1н1не катысты зерттеушшщ тыскары орналасу поэзияеын тер1ске шыгарумен байланыстырылады. М уны тус1щпру зерт- теупп мен мэтш арасындагы сухбат (диалог) тургысында журпзшу1 тшс. Бул жагдайда мэтш зерттеуииге ыкпал етед1 (мы­ салы, полифониялык роман). Деконструкцияньщ максаты мэде­ ниет кезш щ езшщ мэдени елеуеп белсендшш н арттыру болып табылады. М отива талдау (Колум бия университетшщ профес- соры Б.М.Гаспаров) керкемдгк талдаудыц б1рлш ретшде достур.'п термдерд1 — сездер мен сойлемдерд! емес, мэселелердвд шым- шытырык тушнш еске туаретш сарындарды алады. Мотивтер кросс-децгешп б1рлжтер бола отырып, мэтшдеп езге сарын- дармен тогысып, кайталанып, оньщ кайталанбас архитектони- касын курайды (мысалы, С.Булгаковтьщ «Мастер жэне Марга­ рита» романыньщ курылымы). Бгз эстетикалык мэдениеттщ мэш туралы кезкарастардьщ калыптасу ерекшел пстерш карастырып, оньщ непзп багыттары мен парадигмаларын аньщтадык. М унан енертанудьщ каз1рп мектептер! 6yriH ri к ун п мэдени жэне еркениеттпс удерктер феномендерш кеп денгейде жене эр турл1 кырынан зерттейш деген тужырым жасауга болады. 4 ^9 Адамгергшлш ■ I I бастаулары Мораль адамзат когамыньщ белпл1 6ip кезешнде не­ месе адамзат индивидуумы дамуында, ягни филогенез бен онто- генезде пайда болады. Оган адамзат «М еш » калыптасуыньщ ею сатысы ыкпал етедк а) адамньщ элеммен тутастыгын бщщретш, «Bi3» феноменшен кершетш адамньщ элем мен езге адамдардан ажырамастыгын, дуниетаным б1рлитн б1лд1ретш культ (табыну) сатысы, э ) адам эрекеп мен адам индивидуалдылыгыньщ эр алуандыгы жагдайында мэдени формаларды ipucreyfli бщщретш культура (мэдениет) сатысы. Бул кезде 6i3 адамгершшж деп атай- тын адамньщ езара катынастарыньщ табиги нормасы, непзп адамгершЫк кундылыктар — ерюндж, кайырымдылык, зулым- дык, эдш етгш к калыптасады. Бул саты еркениет курылуымен аякталады; б) Алдьщгы екеушен езгеше социум (элеумет) саты- сында жогарыда аталган адамгершшк кундылыктар (кайырым- 323

дылык., зулымдык, ерю ндж ) парыз деген элеуметтж угымга бешмделш, накты когамда элеуметтж жэне кукыктык норма- ларга айналады. Егер алдьщгы ею сатыда 6i3 гуманистт этика туралы сез козгасак, ещц элеуметтш этика туралы айтып отыр- мыз. Оныц ерекш елт, егер бастапкыда мораль жекелеген адам муддееше багынса, ал мунда социум мудцесше багынады. Бул этикада адам когамныц немесе езге социумныц (когам болшепнщ немесе белгии 6ip элеуметтж институттын) ыкпал ету объект! Моральдыц б1ркатар ерекшелжтер1 бар: а) ол адамньщ 6ipre eMip суру кабшетш сипаттайды жэне адамдар арасындагы каты- нас формасын бшд1ред1; е ) моральдыц зацы эрекет субъекп мен объектш ажыратуга жол бермейд^ ягни моральды насихаттау мен оны ic жузшде устану — тутастай 6ip удергс; б) мораль — б ул адамньщ ез ерк1мен кетеретш ауыр жуп. Мораль — бул адам езш жеребеге коятын ойынныц Typi. Сократ у iiu yre мэжбур болды. Иисус Христос крестке тацылды. Джордано Бруно ертещи. Ганди елпрвдц. Б ул ойынньщ ережеа осындай. Моральдык кубылыстардыц бейнелену1 тек теориялык дец- гейде гана емес, накты сез1мдер, кезкарастар, симпатия жэне антипатия, иллюзия жэне т.б. турлершде кэдушп сана децгешнде де icKe асырылады. Б ул eKi децгейде де бейнеленетш нэрсе 6ip сездермен гана белгшенед1. Мысалы, парыз категориясы да бар, индивидтщ парыз туралы кезкарасы да бар. «М ораль» угымы оны, 6ip жагынан, инстинктивп, импульсивп мш ез-кулык калпына, екшии жагынан, белгии 6ip нэтиже алу- га багытталган рационалдык есепке карсы коюшылык аркылы ашылады. Ец алгашкы моральдык уагыздар: «Озщ е каламаган нэрсеш — езгеге жасама» (адамгершшжтщ алтын зацы) немесе сушспеншшж принцип!: «ез жакыныцды езщщ-езщ суйгендей суй» — адамнан 1згшжп сактауды талап етедь Адамгершшжтщ Keft6ip бастауларын карастырайык. Кайырымдылык, ( 1згш к ) жэне оныц антиподы зулымдык, езшщ абстракциялык магынасында адамгершшж пен имансыздыкты бищредь ЬС,айырымдылык угымы адамдардьщ ец жалпы муд- делерш, болашакка деген у м т н , талап-тшектерш бишредь Кайырымдылык ем1рдщ сакталуы мен дамуына кызмет етедь Зулымдык KepiciHine, eMipre кедерп жасап, оны жоюга тырыса- ды. Этикадагы барлык жаксы жэне жаман касиеттер салыстыр- малы мэнге ие. Мысалы, коркыныштан туган кенбютж ез кунын жогалтады. Э.Фроммныц айтуынша, жекелеген жаксыльщтар мен жамандыктар емес, i3ruiiK пен кунэкарлык мшез-сипаты — этикалык зерттеудщ нагыз пэш болып табылады. 324

Жаксы адам пайдалы заттарды, енер туындыларын жэне ой жуйел ерш тудыра алганымен, б ул игипктщ ен маныздысы оныц e3i болып табылады. Егер физикалык. eciM езше ти есш жагдай- лар барда жузеге аса беретш болса, ал адамгершшк децгейдеп жаратылыс yflepici автоматты турде icKe аса коймайды. «Адам ахуалыныц KacipeTi, — деп жазады Э.Фромм, — оныц дамуы то- лы к болмайтындыгында. Адам эркашан да толы к туылуга у л - гермей жатып-ак о\\йрден етедЬ. Адамньщ мэш мен жазмышы осында. Аристотельдщ айтуынша, i3iijiiKTi адам максатын назарга алу аркылы аныктауга болады. Жаксы адам — б у л акыл-ойдыц кемепмен ез орскетшде адам бойына тэн мумкшджтерге жол аша алатын адам. Спинозада i3rmiK адамньщ ез куш ш пайдала- нуды биадредк ал кунэкарлык ~ ез кушш пайдалана алмау- шылык, зулымдыктыц мен1 — елаздпс. Бул айтылгандардан шыгатыны, «кайырымдылыктыц» аныктамасы — б у л калыпты элеуметпк кундылыктарды бщщретш жалпы этикалык угым гана емес, адамдар кылыктарында жузеге асатын адамгершшк. Жаксылык пен жамандыкты онан opi талдау «Адам кайы- рымды ма элде зулы м ба?» деген туб1рл1 суракка жауап гздейдг Гуманистпс этиканыц кептеген еюлдер1 адам жаратылысынан кайырымды жэне зулымдык оныц табигатынан тыс деген тужы- рымды жауапты устанады (Э.Фромм. Человек для себя. Минск, 1992). 1згипкп адам концепциясыныц айшыкты K ep iH ici X X гасырдыц улы гуманис1 А.Швейцердщ ем1рд1 кастерлеу туралы Ы мшде байкалады. Оныц непзп сэттерше токталайык. Адам 63iHiH imKi умтылысында OMipre колынан келгенше кемектесуге тырысканда гана, кезкелген Tipi нэрсеге зиян келпрмеущ устанганда гана нагыз адамгершшшмен кер1нед1. О л ymiH eMip касистп. О л агаштыц жапырагын жулмайды, б1рде- 6ip ryju i узбейд1, 6ipfle-6ip жэндйсп басып кетпейд1. Жазгы тунде шаммен жумыс icTen отырганда отка умтылган кебелек кана- тыныц куйгенш кермес ушш терезен1 жауып, капырыкта отыр- ганды дурыс керед1 (А.1Пвейцер. Благоговение перед жизнью. М., 1992, 218-бет). OxMipfli кастерлеу этикасы езге адамдар алдындагы парыздан бас тартып, оздерш ерк1н сезшген адамдарды мактау да, даттау да керек емес деп ссептейдк О л кандай формада, кандай жаг- дайда болмасын, б1здщ езге адамдарга катынасымызда адам бо­ лып калуымызды талап етед1. Сен бакыттысыц, сондыктан кеп нерсеш курбандыкка шалуга тшссщ. Озгелерге Караганда са­ ган денсаулык, каб1лет, талант, табыс, байлык жэне т.б. кеп 325

мелшерде бершген — муньщ бэрш сен ез-езш ен келд1 деп есеп- теуге ™ ic емессщ. Сен оньщ акысын етеущ керек. Сен езге eMip YimH ез ем1рщнщ кушш беруге мшдетпсщ (А.Швейцер, 225-бет). Алайда, накты eMip компромистерге (келк1мдерге) толы, ез eMipinai сактау ушш мен зиян келт1ру1 мумкш езге ем1рлерден e3iMfli коргауым керек. М ен еам дж терд! жануар- ларды жою аркылы оз1ме азык табамын. М енщ бакытым езге- лерге зиян келгпруден куралады. Шындыгында, этикалык емес, тек eMip кажетгшш мен этиканьщ койыртпагы болып табыла- тын нэрселерд1 адамдар этикалык ретшде тутынады. Гу манией к этика бул компромисс мойындамайды жене акта- майды. О л тек ом1рд1 сактауга жэне дамытуга кызмет ететш нэрселерд1 гана i3rmiK, кайырымдылык ретшде мойындайды. Мунан езге кылыктардыц барлыгы, мейл1 ол кандай жагдайда жасалсын, зулымдыкты сипаттайды. Адам ©Mipre зиян кел'пру кажетгшйтне каншалыкты дэрежеде багынатынын жэне бул ушш езше каншалыкты кшэ аркалайтынын эркашанда e3i шешш оты- руы тик. Адам осылайша адамгериплж тургыда шыныгады. С о­ нымен, гуманистис этикада кайырымдылык, i3ruiiK — бул OMipfli бекггу, адамньщ ез кушш дурыс пайдалануы. Жаксылык, i3ri- лж —бул езшщ eMip cypyi ушш жауапкершшж. Зулымдык адам- ды кушшен айырады, жамандык, кунэкарлык ~ бул ез-езще деген катынастагы жауапсыздык. Этикалык ой тарихында зулымдыктын ер турл1 концепция- ларын кездеейруге болады: оны актаудан бастап, «аз зулы м ­ дык» теориясымен сипатталатын апологиясына дейш. Олардьщ арасында зулымдык туралы дши ш м белд! орын алады. Оньщ бизнес этикасына тисел ей катысы бар. Егер нарыктын дамыган ошактарын (Батыс жене А Т А ) алар болсак, онда хриетиандык пен буддизмнщ (эр турл1 модификадияда) устем ьщпалын бай- кауга болады. Элеуметтж зертгеулер мэл1метшше еуроамери- кандыктар Heri3ri этикалык кундылыктар регпнде христиандык- тьщ он есиетш атайды. Зулымдыктын хриетиандык концепциясы бойынша зулым­ дык К,удайдан емес, элемнщ К,удай жараткан бейболмысынан келш шыгады. Буйндей алганда, элем игишеп жэне эсем бо­ лып табылады, ал зулымдык онда салыстырмалы турде eMip суредк ж еткпеуш ш к, ж о к ш ы л ы к , тepicтeyшiлiк жэне бейбол- мыс турлершде. Элемде жетшмеген заттар — балшыктар, ipimiep, турпайылармен катар, моральдык зулымдыктар да — кунэ мен кунэкарлар да eMip суредь К у нол i эрекеттердщ мазмуны алуан турлг жалган, адасушылык, кулык, ез1м1шлдис, ыза, ел1м, кыр- 326

к.ыс, алдау, eTipiic, есек, екпе, мактаншактык, тэкаппарлык, б1рбеткейлпс, саткындык, каталдык, маскунемдж, урлык, жала жэне т.б. Олар жалпыадамзаттык, адамгерпллж нормалардьщ бузылуын бшд1ред1, ал дши тургьща жаратылыстагы кунэкар- лык туралы мифпен байланысты. «К,анауды, кулдыкты, турмеш, кару мен бомбаны К,удай емес, адам ойлап тапты. Жокшылык. пен ауыр ецбекта К,удайдыц epKi емес, адамньщ менмендш мен акымактыгы тудырды. Б1з каруымызды тастауга Tnic б у л ж - Ш1лдер\\пз» (К.Льюис. Страдание. —«Этическая мысль», М., 1992, 411-бет). Зулымдыкл'ын, христиандык тусшццрмеанде тэн каты- настарын сынау идеясы улкен орын алады. 1нжш уагызы былай дейт: «Тэн щ н щ камын жеудо кумарлыкка айналдырма». Адам­ ньщ табигаты алгашкы кунэкарлыктан 6epi бузылган, тек К,удайдьщ шапагаты гана адамды куткара алады. Христиандыкпен салыстырганда исламда адам уш ш зулым- дыктьщ кез1 езге адамда емес. Адам ушш тозак оньщ e3iMinLTuiiri болып табылады. Адам ез-ез1нен бас тартып, К,удайга жакын- дауы керек. B yriH ri элемде адамньщ бейшаралыгы идеясы ез KepiHiciH авторитарлык жуйелерден (фашизм, социализм, авто­ кратия) тапты. Оларда мемлекет, партия, элита, автократ устем куштерге айналса, ал мугедек ез бейшаралыгын мойындап, ба- гынуга мэжбур болды. K,a3ipri кездег1 кептеген «демократия- лык мемлекеттердеп» накты демократия мен еркпцдктщ жок- тыгын, жогарыда келт1ршген зулымдыктардыц устемдйгн олар­ дыц билеуиплер1 «халы к epKi» туралы арзан демагогиямен жап- кысы келед1. Шындыгында алдау — кунэ, ал арам пигылмен алдау — е й есе кунэ. Егер зулымдьщ накты eMip суретш болса, онда гуманистк этиканыц алдында мынадай сурак туады: авторитарлык буйрык- тар мен тыйымдарга суйенбей адам жаратылысыныц деструктивт1 кырларын калай шектеуге болады? Бул еуракка Э.Фромм езге- ше жауап беред!. Оныц niKipium e, жек керудщ рационалды жене иррационалды турлер1 бар. Реактивт1, рационалды жек керу — б ул адамньщ езш щ жэне езге адамньщ OMipme, еркшдшне, идеясына тенген каупгне жауап. О л OMip.niK катерге жауап ретшде пайда болады жэне катер сешлгенде жойылады: ол ем1рдщ умты- лыстарына карсы турмайды, KepiciHine оган cepiK болады. Иррационалды жек керу — бул мшездщ белпс1, унем1 жек керуге дайын туру. Жек керуип адам ез1нщ осы сез1мш керсе- туге колайлы жагдай туганда езш бакытгы сез1нет1ндей кер1нед1. 0з1цд1-езщ жек керуге де болады, ол курбаншылдыктан, аске- тизмнен жи1 кер1нед1. 0м1рд1 бек1туш1 энергияга кедерг1 327

келпретш индивидуалдык, жэне элеум етпк жагдайлар деструктивтшисп тудырады, ал ол ез кезегшде зулымдыктын эр алуан кезшщ бастау кезше айналады. Мунан шыгатын коры- тынды, адам м в д егп турде зулым емес, ол езшщ ecyi мен да- муына кажетп жагдайлар жоктыгынан зулым адамга айналады. Зулымдык ез алдына дербес eMip суре алмайды, о л кайырым- дылыктын жоктыгы болып табылады, ем1рде езш icKe асыруда- гы сэгаздйстщ нэтижeci болып табылады. Этиканыц Heri3ri категориясы «кайырымдылыкты» карасты- ру онын «пайда» туспйпмен аракатынасын аныктамай толык жузеге аспайды. «Пайда» адамдардьщ экономикалык умтылыс- тарыньщ сонгы максатын бвдиредь Бул, Bcipece, узак жылдар бойы тецеспршу мен аскетизм рухында тэрбиеленген, байлык, лэззат алу, табыс туралы ойлаудьщ e3i эдеттен тыс саналган кешеп посттоталитарлык когам мушелер1 ушш мацызды. К,айырымдылык пен пайданы карсы коюдыц бурыннан келе жаткан дэстур1 бар. Кезш де Аристотель «Н икомах эти- касында» этиканыц айналысатын мэселес1 жай игш ктер емес, жогары и п л истер деген болатын. Еуропалык этикада ер турлг ойшылдар моральдык эрекет пен утилитарлык эрекет ара- сын пайымдады. Алайда «кайырымдылыкты» да, «пайданы» да 6ipiK TipeTiH нэрсе бар: о л калыпты элеум етп к кунды лы к - тарды бшд1ред1. Егер кайырымдылык адамныц максатымен кеб1рек байланысты болса, ал пайда — б ул белгш1 6 ip максат- ка жету уш ш жарамды куралдардыц сипаттамасы. «П айда», «табы с», «эф ф ективтш к» — б ул ар максималды максаттарга минималды куралдармен жетугп бшд1ретш н еп зп угымдар. Мундай пайдалы эрекетп арнайы зерттейтш гылым праксео- логия деп аталады. Утилитаризмнщ непзш калаушы И.Бентам isrmiK пайдага карсы турмайды, ейткеш мудделер эр турл1, 1згшис улк ен муд- де уипн Kiuii муддеш курбан етуд1 б1лд1ред1 деп санайды (Изб. соч., т. 1, 21-бет). Утилитаризмнщ н епзп кундылыктарын мы­ надай афоризмдер (канатты сездер) аркылы ацгаруга болады: «Табыска умтыл», «О з муддецнен шыга отырып, барлыгынан пайда тап», «М аксатка жетуде тшмд1 куралдарды колдан». М ундай адамныц бойында тартымды касиеттер болады: максаткерлпс жэне теуекелпплдж , тэуелс1зд1к, батылдык, унемиилдж, тэртштшпс жэне т.б. Егер пайданы ез1миплдпспен араластырмаса, онда пайда принцип! жеке мудделер уй ле- с т д ш т н щ мацызды TeTiri ретшде кершед1, оныц устше мундай синэнергетикаландыру жалпы игиикке жакындатады. 328

Эрине, пайдалылык принцишн абсолютгещцрш, оны жогаргь i'irmiK репнде идеал тутуга болмайды. Пайдалылык принцип! сез жок, жогары гуманизмнщ абсолютпк моралше кайшы келед1 Мысалы, алкоголь, темек1 ешмдер1, экологияга зиянды техни­ ка en a ip ici сиякты бизнес турлер1 тургындардыц 6ip б о л т ушш пайдалы. Кызмет корсету мен тауардьщ кейб1р турлершщ на- рыкка тартылуы оларды экономикалык тургыда актаганымен, адамдарда жаман эдеттер тугызады, когамныц адамгершшпс ден- саулыгына зиян келт1редг М уны Б.Мандевиль ацгарып, езшщ «Аралар туралы ацызында» былай дейдк «Ж еке адамдардьщ жаман кылыктары — когам ym iH и гш к ». Пайдалылык принцип! жогары моральга кайшы келгешмен, ол когамдык катынастарга ене отырып, ол ymiH жагдай тугыза- ды, когамньщ уйлеам/ц дамуыньщ, ондагы адамдардьщ куш, кабшетс ашылуыньщ мацызды факторына айналады. Кайырым­ дылык пен пайдалылык аракатынасын карастыру элеуметпк жэне моральдык эдшеттшпс мэселесш туындатады. Кайырымдылыктыц нактыланган формасыныц 6ipi эдшетшпк болып табылады. О л гзплжтер арасында Heri3ri орын алады, ейткеш адамдар арасында игипктер мен зулымдыктар белгнюш сипаттайды жэне багалайды. Э дш еттш к адам eM ip суруш щ тэсЬтдер1 мен шарттарыныц багасы репнде адамдар eMipi мэш- мен тыгыз байланысты. «Эдшеттшпс, — деп жазады Д.Роулс, — гылым жуйесгнде ец басты i3rmiK репнде акикат саналатыны сиякты, когамдык институттардыц ец басты i3ruiiri болып табы­ лады» (Теория справедливости. - «Этическая мысль», М., 1990). К,огам ез мушелерше и гш к 6epin кана коймай, ол эдшеттшпс принцишмен эффективп реттелгенде гана жаксы уйымдасады. Жалган теорияныц ертел1-кеш TepicKe шыгатыны сиякты, эдшетегз когамдык катынастар да жойылуы немесе тузетшу1 тик. Эдш етгш ктщ кепшдпске берген кукыктары саяси сауда объекп бола алмайды. Э д ш е т т т к угымы, сонымен катар, салыстырмалы, накты- тарихи болы п табылады. Алгаш кы кауымдык мэдениетте эдшеттшпс «кезге-кез» магынасында табуга, талионга жакын турды. Ру~игш п кудайлардьщ мэцпге б е к т л г е н зацдары кам- корлыгында болды. Эдшеттшпс осы касиегп дэстурлерге дурыс катынаспен сипатталды. Оны бузгандар жазага тартылды. Оныц KepiHicTepiHiH 6ipiHe рулык кек институты жатады. Рулык курылыстан еркениетке етуге байланысты эдшет- тш ктщ жогарыдагы угымы оныц белшктпс (таратылушылык) тусшшмен алмасты. Аддыцгы орынга эдшеттшк — тендж шык- 329

ты. «Берше б1рдей б ел у » идеясы мен коб1рск алып калуга умты- л у адамзаттьщ кейш п моральдык дамуына улк ен ыкпал erri. Тек моральдык дамуга гана емес, эдшеттшж пен тецдж туы астында революциялар, булж тер, баскыншылыктар болды. «Элеуметтж эдшеттшж» уранымен большевиктер Ресей им- периясындагы бай жэне icKep адамдарды кырып-жойды. Жетшс жыл бойы номенклатура КСРО-дагы белшш куралдарын кол- дарында устады. Т ец дж п жузеге асыру уш ш мемлекеттж билж тщ кандай да 6ip органына когамдык ешмд1 ортальщтан- дырган баскару кук,ыгын беру керек. Алайда б ул моральдыц салдары адамдардьщ орасан зор мелшер1 жойылуына жэне кал- гандары кедейшшжке урынуына екелд1. «Э леум еттж одiл erri- л ж » деген т1ркес те «хальщтык демократия» деген сиякты жай семантикалык бос сез гана. Белш уип эдшеттшж идеясы —ep6ip индивид ез адамгершшж абыройына сай алуы тшс деген идея мундай кецейгшген адамзат кауымдастыгында ез мэш сш жо- галтады. «М ен щ байкауымша, — деп жазады Ф .Хайек, — «э л е у - метт1л1к» аныктамасы Kipic айырмашылыгын азайтуды немесе жоюды кездейт1н бар лы к н эр селер ге т1ркеле беред1... содиализмгпц «элеум етп к эдшеттийгше» карай тагы 6ip кадам итермелеу болып табылады. А л бул бэсекелес нарыктык тэртшпен, сонымен 6ipre тургылыкты хальщ санын устаумен, есу1мен жэне жеткен байлык децгей1н сактаумен сэйкес 'келмейд1» (Пагубная самонадеянность. М., 1992, 203-бет). K,a3ip- ri кездеп казакстандык (жэне Т М Д ) «элеуметтж коргалган эко­ номика» тер м и н у де осылайша багалауга болады. Алайда абстрактылы тецдж пен б е л ш с эд1летгьтп11н!ц жа- рамсыздыгы эд1летг1л1кт1ц моральдык принциш кунсыздануын бшд1рмейдк «Адамзат санасынын табигатында, — деп жазады Д .Белл, — эдш етилж тщ моральдык схемасы барлык элеуметтж тэртшт1ц кажетп Heri3i болып табылады: зацдылыктыц болуы ушш билж акталуы тшс. Жэне, акырында, дэл осы адамгершшж идеялар, ягни калаулы нэрсе туралы кэзкарастар адамзат умты- лыстары аркылы тарихты калыптастырады» (Культурны е про­ тиворечия капитализма. М., 1976). Тецдж туралы идеяныц ©3i гуманистж елеуенн саркыган жок. Букаралык санада тецд1ктщ уш Typi кездеседг Кудай алдында, мораль алдында жене зац алдында. Теори ялы к ойдагы «мумк1нд1ктер TeHfliri» концепциясы кызыгушылык тугызады. «Нетижелер тендшн» талап ету байлыктыц кедейлер пайдасы- на карай радикалды кайта бeлiнiciн б1лдАред1, ал бул белшю 330

пен экономикалык eciMHin арасындагы байланысты бузады. KipicTiH шамалы болса да кайта белш кл инвестиция есебшен тутынуды улгайтады жэне экономикалык ес1мнщ каркынын баяулатады. Кез1нде Аристотель «молш ер1 бойынша тещцк» пен «абыройы бойынша тецщктщ» айырмашылыгын айткан бола­ тын жэне тецге тенсн ретшде, тецазге тен ретшде катынас ор- натар едш етазд ж пайда болаты ны н айткан ед1. Д .Б еллд щ niKipiHme, тецаздж индивидтщ когамдагы орнымен аныктала- тын ©Mip жагдайына, элеум етпк ортага, кызмет турше, мура- сына сэйкес келу1 тшс. Сондыктан да дэрпер мен санитардьщ, жумысшы мен менеджердщ, ассистент пен профессордыц тецшздш туралы айту мумкш емес. Д .Б елл бойынша, азаматтардьщ б ул категориялары арасын- дагы тецс1зд1кп олардын элеум етп к статусы, K ip ici мен беделшде, индивидуалдылык кабыеттер тецс1здт жагдайында когамдык ецбектщ жойылмайтын нэтижеа ретшде мойындау керек. Эффектшш жагынан да, эдшеттшш жагынан да дурыс белппстщ жалгыз-ак принцип! темендепдей: ерюмге жеке коскан улесш е карай жэне оньщ ез эрекет саласындагы е к ш е т а л т мен спцрген ецбегше карай беру. Адамдарга пайда экелетш тецс1зджтер эдшетп. Ж эне эрюмге де ем1рде табыска жетуге мумкшдпс бер1лед1. Алайда когам игипктердщ б1рден-б1р колга жинакталуы мен калгандарыныц кедейгшлпске урынуына жол 6epM eyi тшс. К,огамдык топтар арасындагы мундай айырмашылыкка эр турл1 элеум етп к кимылдар карсы туруы керек. K,a3ipri уакытта элеумегпк-экономикалык жэне моральдык мэселелерд1 реттеу- де мемлекеттщ рел1 кушеюде. Ендш жерде ем1рдеп тецаздж уш1н ж ауапкерш Ш кп нарыкка (рынокка) артып кою мумкш емес. Аутсайдерлердщ (ж олы болмагандардыц) топтык кукыктарын камтамасыз ету м эселеа туындайды. Бул мэсе- лелерд1 шешу адамаат пр огр еете эдшеттшпс ж олмен жетуге жагдай жасайды. «Б а^ ы т » угымы — этикадагы ец 1ргел1 (фундаменталды) туешжтщ 6ipi. Оныц уетше о л ец жемют! элеум етпк идеялар- дыц 6ipi болып табылады. Спинозаныц айтуынша, «бакыт — б ул гзгшжтщ кайтарымы емес, 1згшжтщ osi, ез кумарлыктары- мызды нокталаганымыз ушш бакытты емесшз, Kepicm m e, бгздщ бакытты болуымыз оларды нокталауга кабшетп етедЬ. Бакыт адамга сезшеин кубылыс сиякты кершгешмен, ол imKi кайшы- лыктарга толы. Этика тарихында бакыттыц мэш туралы ппарлер мен кезкарастар ете кеп. 331

Мэдениет тарихында бакыт туралы колданбалы этикалык пэн — фелицитология калыптаскан. Манызды фелицитарлык шыгармалар катарына темендеплер жатады: Аристотельдщ «Н и- комах этикасы », Сенеканын «Бакытты eMip туралы сы », Ф.Аквинскийдщ «Бакыт туралы трактаты», Боэцийдщ «Ф и л о ­ софиялык жубанышы», Августиннщ «Бакытты OMipi», Гель- вецийдщ «Бакыт» поэмасы, Л.Фейербахтыд «ЭвдемонизмЬ>, Дж.С.Милльдщ «Еркщщк туралысы», Э.Фроммнын «Озщ ушш адамы», В.Татаркевичтщ «Адамнын бакыты» жене т.б. Этика тарихындагы б ул шыгармалар 6ip такырып тощрепнде жазыл- ганымен, алуан турл1 кезкарастарды устанады. Bipi бакыт суйюпеншиикте деп тужырымдайды. Алайда, ба- кытгьщ тез еткш ш ш п де белгш . Бакыт жастыкта ма? EipaK, Цицерон кершж — бакыттырак деп есептейдк К е ш ш л т бакыт кажетплжтерд1 канагаттандыруда деп санайды. Алайда, тойым- шылыктан бас тартып, езш-ез1шектейтшдер кателесе ме? Мумкш достыкта болар? EipaK «достан кашык, бол, жауьщ одан KayinTi емес». EmiM ше? EipaK «б ш м алган адам кайгыны да аркалай- ды». Данк? Алайда, «дацкты 1здеме, ейткеш онда сеш кезкелген жагымпаз тауып алады». Бакыттыц парадокстары кепкырлы. Алайда бул бакыт устатпайды жэне теориялык талдауга кенбещп дегещц бщцрмещЦ. В.Татаркевичтщ niKipiHme адам­ дар бакытты эркалай тусшедк Непзшен бакытты ерекшелеуге болады. Букаралык санада ед кецшен таралганы: бакыт — бул сэттш к, кездейсоктык, 6i3re багынбайтын тагдыр («бакыт кусы »). Екшшкп, бакыт — ем1рден канагат, лэззат алу, куаныш. YniiH iiiici, бакыт — бул жогары и гш к пен i3rmiKKe ие болу. Жэне, акыргы TopTiHmici, бакыт — бул лэззат алу мелшер1 де емес, 6ip сэтик куаныш та емес, сырткы игш ктерге ие болу да емес, ол бунндей ем1рден толык, узак канагат алу, кайгы- Kacipeirep аркылы болмыстьщ купия мэнше ие болу. Осы соц- гысы кещ лге конымды секщщ. EipaK ол да «бакыт формула- сын» толыгымен ашпайды. Фелицитарлык идеялардыд жалпы мазмунына ущ лсек, он- дагы п т р л е р д щ кайшылыктарымен катар, бакыт угымындагы жалпы белгшерд1 де ацгаруга болады: 1) леззат алудын субъективп к ещ л-к уш ез-ез1мен бакыт- тын жеткшисп елшем1 бола алмайды; 2) бакыт 1згшкпен катар журед^ 3) бакыттын объектива елш емш табуга болады. Платон муньщ елшем1 ретшде «жаксы адам» идеясын, ал Аристотель «адамнын максаты» идеясын есептедь Спиноза — 332

адамньщ ез кушш пайдалана отырып, жаратылысын юке асы- руы деп санаса, Спенсер — адамньщ биологиялы к жэне элеуметпк эволюциясын атайды. Адам бакыты туралы т м д е р д е непзшен уш багытты айкын- дауга болады: бакыт психологиясы, бакыт аксиологиясы, бакыт социологиясы. Психологиялык тургыда бакыт позитивт1 к ещ л- куй, о\\прдсн лэззат ал у, куаныш пен шаттык жэне ракаттану болып табылады. Бакыт ce3iMi бугшп к унп 6ip окигага байланысты туындаган 6ip сетпк, тез еткшгш нэрсе болуы мумкш. О л унем1, туракты, берис, рухани куштщ, жаксы келешектщ, уй леом д ш к пен кана- гатшылыктьщ толассыз куанышы болуы да мумкш. Бакыт cesiMi осылайша адамньщ езш е жэне элемге катынасыньщ алуан турлшшн бишредь Бул жагдайда бакыт пен куаныштьщ арасын ажырату манызды. Олардын айырмашылыгы, егер куаныш жеке- леген актка гана сэйкес келсе, ал бакыт — бул куанышты уздгказ жэне толык сезшу. Бакыт, — Э.Фроммньщ аныктауынша, - бул eMip суру енершдеп кемелдгк олшем1, езшщ гуманиста: этикада- гы магынасына сай гзгшк (Человек для себя. М., 1992, 182-бет). Адам эрекетшде, эрине, бакыттыц тура жэне ашык соньша тусу жок. Эр турл1 ем1рл1к максаттарды кою жэне оган жету адамды автоматты турде бакытты ете алмайды. Алайда, соган умтыла оты­ рып, ол бакытты сезшед1. Бул «к у стратегия», бакыпъщ «психо- логиялык зацы» больш табылады (Дж.С.Милль.). Адамда индиви- дуалдык. ем1ркамыньщ iniKi кундылык мэнш жэне оньщ сонгы эф ф екп лтн бакылап отыратын iniKi «мулпмейтгн коз» болады. Алайда, бакыт психологиясы непзшен кещ л-к уй айгактарын айкындайтын сипаггаушы терминдерд1 колданады. Лэззат алу немесе KacipeT бакыт немесе бакытсыздыктыц ец басты корсеткшггер1 бола алмайды. Кейб1реулер садизмнен, деструк- тивтшйстен, б1реулерд1 балагаттаганнан лэззат алса, ал кейб1р! сушспеншшжтен, достарымен болюкеннен, шыгармашылыктан лэззат табады. Егер бакыт пен бакытсыздык олар туралы б1здщ сез1мдер1м!зге сай болса, онда бул туралы бшмей лэззат алу не­ месе кайгыру 69pi6ip лэззат алмауды жэне кайгырмауды б1лд1редь Егер кулдар кожайыны келпрген KacipeTiH сезшбесе, онда бей- тарап адам жалпы адамныц бакыты уипн калай кулдыкка карсы шыга алады? (Э.Фромм.). Бакыт та бакытсыздык сиякты акыл- дьщ жагдайы гана емес, бакыт немесе бакытсыздык ~ бул букш ту л га жагдайыныц KepiHici. Бакыт ссз1м мен ойлау кушшщ, ■пршжтщ, жемгстшктщ улгаюына сэйкес келед1; бакытсыздык бул кабшеттер мен функпиялар элареуш е ыкпал етед1. 333

Аксиологиялык тургыдан алганда, бакыт — бул кундылык, адам емгршдеп кайырымдылык, олшемь Бакыт кайырымдылык,- ты, i'iii.'iiKxi бищ1ред1, тек сол гана адам бойында оньщ болмысы мешмен байланысты ец жаксы деген адами к.асиеттсрд1 дамыта алады. Бакыт жекелеген се-з1мдер немесе белгии 6ip эрекет емес. Батые этип Р.Барроудьщ айтуынша, адамныц элеммен катына- сын жэне байланысын багалауда ез позициясы болуы керек. Егер ол накты болса, объектива мумкшджтерге еай болса, онда адам бак,ыттыц уш мэндг шартына жетедк кауш аздж, езш-оз1 бекпу жене ахуалды дурыс туешу. Моральдык. кундылыктар бакыттыц тжелей ce6e6i бола алмайды. вйткеш моральды адам бак,ытсыз болуы мумкш, ал бакытты адам аморальды болуы мумкш. EipaK. кундыльщтык дагдарыс рухани-эмоционалды дагдарыспен мщцетп турде 6ipirefli. Бакытка умтылу еркашан да адамдарды 6ipiKTipe бермегда, ecipece б1реудщ бакытсыздыгы CKinmici бакытыныц шарты б о л ­ тан жагдайларда. Адамдар кейде «юшкентай бакытка» да ырза болады, ©3i ушш зиян жене озш томендететш жагдайларды, оньщ нагыз мэшн ацгармай жатып бакыт деп есептейш. Адамдардьщ бакыт туралы кезкдрасы мен бакыт угымы нактылык пен абст- рактылык сиякты ажыратылады, кажеттЫк пен м ендш к ара- сында кайшылык туады. Бакыт угымы ахуалдык алгышарт емес, императива непздеп идеалдылыкты, шынайылыкты, толымды- лыкты бищ ред]. Этика адамньщ n iK ip iH «баскашалау» бакытка толы деп кшеласа, ал адамдарга нагыз бакыт ушш б ул бершген OMip сай келмейтшдей болып кершед1. Бакыт социологиясы — фелицитологияныц манызды курам- дас б о л т . О л адамдар умтылатын курмет, байлык, урпак ocipy, д еулегп корипк сиякты жалпы белгип иплжтсрд1 сипаттайды. Сондыктан бакыт социологиясында когамдык иплжтерге жету жолдары мен куралдары жене ен алдымен езш щ барлык фор- маларындагы адал, таза ецбек ерекше орын алады. Бакыт социологиясы утилитаризм классиктср] ецбектершде кецшен сипатталган. Мысалы, И.Бентам адамды бакытка жа- к,ындататын кундылыктар Ti31Min келпредк денсаулык, icKep- JiiK, достык, абырой, билж , адамдык,, гзплж, шыдамдылык, карым-катынас, жубаныш жене т.б. Бул ecipece етпел1 когам- дарга тен. «K,a3ipri адам, — деп тужырымдайды Е.Дубко мен В.Титов, — езгермел1 тагдырга бешмделген оз-озш ен реттелетш курылгымен жене езшше еркш толкымалы «психика — гиро- скоппен» каруланган (Идеал, справедливость, счастье. М., 1989, 72-бет). Нарыктык экономика мен букаралык медениет жаг- 334

дайларында e M ip сапасы мен оз-озщд1 icKe асыру багаланады. Бурын ол когамньщ этикалык кабатына тен болса, ещЦ бука- рал ык сипат алды. Жас урпак ом1рдщ жогары стандарттарына зор мэн беред1, аштык пен ауру туралы аз ойлайды. Алайда, F T P жэне акпа- раттык жарылыс адам eMipi ыргагын жылдамдатып ж1берд1, кактыгыстарды окшауландыру TCTiKTepi элс1ред1, адамгершипк пен экологиялык ахуал шиелешсп. Бул удерютщ жагымсыз салдарлары, дэл1рек айтканда, туцшу, ем1рдщ мацызды ешнэрсе берм ейтш дтн сезшу, epiK жумылысыныц темендеу1, уайым, к т е л ш к ce3iMi мен агрессивтшк адамньщ бакытты ©Mip cypyiHe кедергшер келт1ред1. Нарыктык экономика мен адам бакытыньщ озара эрекеп м эселеа этикалык, жаратылыстык-гылыми, техникалык эде- биетгерде кещнен талкыланды. Бакыт — бул эр алуан кажеттшк- терд1 отеуге кабшетп айырбас затыныц пайдалылыгы (тауар) жэне «калтага салып журетш» зат (акша). 0 з бакытын кебейтш жэне озгелерге экелу адамгершшЫ м ол адамньщ гана колынан келед1. Т.Джефферсонньщ «Тэуелаздпс декларациясында» бы- лай жазылган: «Бакытка деген умтылысты коргай отырып, мем- лекет оз максаты бойынша адамдардагы кэсш керлж рухты, тэуекелянл дербестпс сез1мш колдауы жэне коргауы тшс, дэл осы бакыт ушш мацызды». К,орытындылай келе бакыттыц томендеп курылымдык эле- менттерш келпруге болады. Б1ршшщен, кайгысыз, жокшылык- сыз, ауру-сыркаусыз, бэле-жаласыз ем1рд1 бшд1рстш и г ш к п береке. Екшшщен, каж етттктерд1 канагаттандыру. К,ажет- ттктерд1 этеу y m iH б е л г ш дэрежеде калыпты баланс кажет. Б ул жерде адам м е н ш т улкен магынага ие болады, онсыз еркш- дис те, байлык та жок. YniiHUii элемент — канагат, ырзашыльщ. Бул адамньщ оз калауына сай eMip cypin жатканына ризашы- лы к сез!мш бшд1редь Тортшшщен, бакыт куанышсыз болмайды. Адам оз куаны- шында акылын да, сез1мш де, кундылыктык спектрш де керсе- тед1. EeciHini элемент ретшде eMipfli адами мэндшпс пен мшдет- тшис тургысынан багалауды айтуга болады. Этика езшщ ен басты i3rwiKTepi ретшде бакыт пен куаныш кундылыгын ете жаксы непздей алады, алайда ол адамнан анау-мынау емес, ен киын MinaciTi шешущ талап етугц де бшед1: бул оньщ жемкт] де то­ лы к дамуы (Э.Фромм. Человек для себя, 184-бет). У л ы Кантга мынадай тамаша ой кездеседь «Адамды eKi нэрсе жанын Te6ipeHTin, шекс1з тавдандырады: жулдызды аспан мен 335

iuiKi моральдык зандылык шекс1здщ». BipiHini шекспздисп адам жана KcnicTiKTcpfli 6ipTe-6ipTe игере отырып мевдерсе, ал екшппсш ар-уят дауысына багыну аркылы игередь Ар-уят деген не? Ар-уят ем1рдщ эр турл! кершктершде шатаскан туршде кер1нетш феномен. Ар-уят турлер1 мазмуныньщ айырмашылык- тары бар ма? Тарихтьщ бую л ен бойында карама-кайшы кон- дыргыларды устанатын адамдар ез «ар-уятымыз бойынша» эре- кет етт1к деп есептедг Конфуций мен Сократ, Заратуштра мен Платон, Иса мен Мухаммед адамдарды руханилыкка, ар-уят пен ар-ождан унше кулак туруге шакырса, инквизиторлар мен ксе- нофобтар, баскыншылар мен тирандар, фашизм мен большевизм фапатиктер1де ез ар-уятгары бойынша эрекет етпк деп санайды. Этикалык эдебиет бул сурактарга эр турл1 жауап бередь Сене- канын пж1ршше, ез этикалык Касиетгер1м1зге орай б1здщ кылык- тарымызды сынайтын немесе коргайтын imKi дауыс ар-уятты бищредь Стоикпк философия оны езщдж сактанумен (адамньщ ез-езше камкорлыгымен) байланыстырады. Дши философияда ар- уят кудайдьщ адамга ж1берген акыл-ойыньщ зандылыгы. Фихтснщ айтуынша, ар-уят адамдардьщ когамдык. жагдайына байланысты емес, ол kuKi «М еннщ » дауысы жэне Моральдыц нагыз бедел1 бо- лып табылады. К.Маркс бойынша ол ццке карай багытгалган ашу- ыза. Ж.П.Сартр ар-уятты адамга к,огам тарапьшан койылатьш сырт- кы талаптар мен тыйымдарга карсы туратын iuiKi тулгалы к эрекеттщ жалгыз аралы деп жариялайды. Ар-уят адамгершшйс сананьщ моральдык-психологиялык т е т т ретшде когамдагы моральдьщ императива (буйрыкты), байла- ныстырушы кушше уксас. Ол когамдык катынастарда, мэдени- етге, елеуметпк субъектшер эрекеп мен ем ip суру терт1бшде объектива б е к т л ге н адамгершшйс кундылыктардьщ бeлгiлi 6ip жуйесш тулганьщ рухани iniKi елем1нде коргайды. Ар-уятгьщ адамгершшис-психологиялык ерекшелц!, адамньщ психикалык eMipiHin ен алуан турл1 элементтерш органикалык тургыда ез курамына 6ipiKTipeTiH бутшдей механизм ретшде кершу1мен си- патталады. Ол барлык психика кабаттарынын езара ерекет1 нетижесшде калыптасады: рационалдылыктын, интуитивтшйстщ, ойлаудьщ салкын ece6i гана емес, OMip.-цк тож1рибе бейнеленетш субъективизмдер даналыгына, моральдык, интуицияга суйенед!. Ар-уяттын eзгeш eлiгi катарына оньщ тылсымдылыгы, бYpкeмeлeнyi жене тандамалылыгы жатады. Ар-уят — б ул imKi монолог, кейде онда диалог, Tinri кеп дауысты дискуссия да жузеге асып жатады. Латын даналыгы былай дейгп: «Ар-уят дегенщ мындаган куегерлер». «Адам бойында м енп оппонент 336

пен м ецп коргаушы рухка уйкы бермей ширталасып жатады. Адамдагы м ен п тереип когамдык п т р д е н жасырын жаткан нерселерд1 керш, ойлап жэне сезш отырады» (А.М илтс. С о­ весть. — «Этическая мысль». М., 1999. 274—275 беттер). К ун д елш п ем1рде ар-уят ce3iMi адам кылыгы едеттеп жене «автоматтандырылган» улгщ еп шецбершен шыгып кеткен кез- де косылатын езшд1к адамгершшж компас р елш аткарады. Эрине, ар-уят барлыгын камтитындай куд1рстт1 емес. Адам­ гершшж компромисс жагдайында немесе адамгершшжке жат- пайтын сарындар басым болтан жагдайында еркш тандау м у м ю н д т бар кезде ар-уят ез бойына езге теки cifupin, езш-ез1 тер1ске шыгару урднпн кабылдайды. Ар-уяттын езш-ез1 мужу1, едетте, бастапкыда адамгериплпске жатпайтын кылыкты сезшумен сипатталады, уакыт ете келе тулганын ез) жасыкта- нып, адамгершшж атрофия жолымен журед1 жене ез кылыгын моральдык реттеу шецбершен сырт калады. Ар-уят адамньщ iniKi дауысы, «кайырымдылыкты нитей анык- тау удсрюЬ (Гегель) болганымен, ол жан-жагын ангаруы тшс. Мынадай кайшылык болуы мумкш: моральга жатпайтын кылык бшместжпен сипатталатын адамгершшж максимализм куцпмен тандалуы мумкш. Акикат пен жогары адамгершшж талаптар уй леам дш гш щ e ii де «ар-уятка сай кылыкты» еркш тандауга кегпл бола алмайды. Еркшдж пен демократия жойылып, сыбай- лас жэне бюрократтык куштер устем д т жагдайында индивид мшдетп турде куыршак релшде кершед1. Медени аномалия, когамнын маргиналдануы мен люмпендену1 жагдайында оныц мушелершщ ар-уяты уйкыга кеткен тер1зд1 болады... Ар-уятсыз билж —бул езш-ез1 жоятын билж. А л оныц деструктивтт табига- ты адамдарга шекс1з зиянын типзедо. Тирандар мен баскесерлердщ ец ти1мд1 акталуы — «заманныц каталдыгына» сштеме жасау. К,андай да 6ip «эталондык топтык» улгшер1 децгейше дейш мо- ральды темендету ар-уяты бар адамдарды кудалаумен тжелей байланысты. Жалган жуйеде адал адам аномалия тер1зд1 кершед1. Тоталитарлык жене сыбайлас когамдардагы накты практика муныц мысалдарына толы. Жалпы «колдаймыз» жагдайы ар-уятка аномалиялык кубылыс ретшде тезбейдь Айуандык, садизм, де­ магогия, егер осылардыц кемепмен кара бас мудделерше cenriri тиш жатса, кайсыб1рсулерд1 куантады. Сонымен катар езгелердщ адал жэне бакытты eMipi кызганыш пен кере алмаушылык ту- гызуы мумкш. Кептеген «тарихи кайраткерлер» мен «халыктар екелерЬ> когамдык шюрд1 багындыру аркылы ездерше колайлы моральды калы птасты руга умтылады. K e 6iHe б у л мораль 22-3219 337

«кесемдж» улгшер1 мен утилитарлык максаттарга кызмет ететш есепке курылган мораль. Олар ушш ен бастысы — имансыздык,- тьщ жалпы фонында оцай к ол жетюзугс болатын жаксы кершу жэне мактау есту. Посттоталитарлык когамдагы адамгершшк ахуалды талдау ушш Э.Фроммнын авторитарлы жэне гуманиепк ар-уят тура- лы iл1м1 езекп болып табылады. Оньщ аныктауынша, автори- тарлык ар-уят — б ул сырткы беделдщ, ата-ана, мемлекет беделшщ немесе кандай да 6ip мэдениеттеп бедел болатынньщ дауысы. Бул жерде ар-уят туралы айтудын ©3i киын; мундай кылык сэт талабына жай гана сэйкес келсдк жазалану коркы- нышымен жэне марапатталу у м т м е н реттелед1. Эркашан белпл1 6ip авторитеттер TereypiHiHe, олардын, жазалауга, марапаттауга деген накты немесе жалган мумкш пплш не тэуелд1 болады. Кеб1не журт бойында ар-уятган туындайтын, ездер1 кшэлиик сез1м1 ретшде кабылдайтын к ещ л-куй лер авторитет алдындагы коркыныштан езге ештеце де емес. Ен мацыздысы, авторитар- лы к ар-уят кагидалары адамньщ ез кундылыктык шк1рлер1мен аныкталмайды, авторитеттер буйрыктары мен тыйымдары ар­ кылы аныкталады (Человек для себя, 139—141 бет). Авторитарлы ар-уяттьщ ею Typi бар. Таза ар-уят — б ул авто­ ритет саган ырза деген сана; кшэл1 ар-уят — ол саган ырза емес деген сана. Таза (авторитарлык) ар-уят игшйсп жагдай мен каушаздж ce3iMiH тудырады, ейткеш ол авторитет колдауын жэне оган жакындыгын Снлд1ред1. Клнэл1 ар-уят коркыныш пен yMiT узушшнсп тудырады, ейткеш авторитет еркше карсы эре- кет жазалану каупше экелед1. Багынбау басты кунэ, ал тш алгыштык басты 1згшкке айна- лады. Бас шулгушылык авторитеггщ жогары б и л т . мен даныш- пандыгын, оньщ ез epKi бойынша буйыру, марапаттау жэне жа- залау кукыгын мойындауды бщщредь Авторитет ез буйрыктары мен тыйымдарын, марапаттаулары мен жазалауларын туспдаруге дешн темен тусе алады, 6ipaK, индивидтщ авторитетке еш сын айтуга кукыгы жок. Индивидтш сын айтуга батылы жеткендшнщ e3i айгак ретвде онын, кш элш ш нщ дэлел1 болып табылады. Авторитеттщ прерогатив! кандай болмасын, мейл1 ол Ралам- ньщ билеушкй немесе тагдыр ж1берген хальщтыц э к е а болсын, олардын жэне адамдардын кезкелген1 арасындагы туб1рл1 теназдж — мше, авторитарлы ар-уяттьщ непзп догматы осы. Авторитарлы ар-уятпен салыстырганда гуманистж ар-уят — бул сырткы санкциялар мен колдауларга багынбайтын жэне эрб!р адамга берьчген б1здщ ез1м1здщ жеке дауысымыз. О л ар-уяттын 338

дурыс кызмет eTyi немесе оньщ бузылуына бодщ букш тулга- туркымыздьщ жауабы. Ар-уят адам максатынын орындалуын багалайды, ол eMip енервдеп табыстарымыз бен шалыстарымыз туралы хабар берш отыратын б1здщ бойымыздагы акпарат. Сонымен, ар-уят — бул б1здщ 03i\\mre esiNm беретш жауабы- мыз. Бул б!зден жемкгп eMip суруд1, толык жэне уйлеам д! даму- ды талап ететш б1здщ нагыз «Мешм1здщ» дауысы. Бул бгздщ адалдыгымыздьщ корганы, ез1м1зге тура алу кабшет1, TinTi ез1м1зге «И э!» деп тэкаппарлыкден айтуга мумкшдж беретш кабшет. Жеке ар-уятымыздьщ дауысын есту ушш, 6i3 ез1м1зд1 тындауымыз ке- рек, ал бул б1здел мэдениет адамдарыныц кепшшЫ ушш киын- га согуда. Б13 ез дауысымыздан repi, езге дауыстардьщ кандайы- на болмасын кулак турем1з. Унем1 кино, газет, радио, бос мыл- жын сездермен толтырылган пгк1рлер мен идеялар коршауында- мыз. Кебш е 6i3 оз-оз1м1збен жеке калуга коркамыз. Ei3 ен жа- гымсыз копш1л1кпен, мэнс1з-магынасыз уакыт отюзуд1 калай- мыз. Ei3 ез-ез1м1збен бетпе-бет келу келешепнен коркатын сияк- тымыз. 0з1нмсн жеке калудан корку ~ бул шалыгу ce3iMi болар шамасы, 6ip мезплде езще сондай таныс epi сондай ботен адам- ды керуден туындайтын кобалжу куйгне уксас, 6i3 шатасамыз да аулакка кашамыз (Человек для себя, 156-бет). Ар-уят угымы, егер 6epiK ом1рл1к сешм| болмаган жагдайда, бай жэне ипл1кт1 адамдарда ете тайганак болуы мумкш. Д эу л еп енд1 курала бастаган адам мен байлыкка тойынган адамньщ ар- уят туралы угымы эр турл1 болуы ыктимал. Адамньщ ар-уят- тылыгыныц манызды элемент! бала кезден басталган тэрбие болары хак- Оган оны коршаган орта, сол ортанын, психология­ сы мен кундылыктык багдары зор ыкпал етед1. Сондыктан да, юкер адамдар маман тандаганда б ул адамньщ ар-уятына эсер етет1н факторларды ecKepyi кажет. Ар-уят угымына тарихи кезец, улттык, территориялык, кли- матгык ерекшелжтер де орасан ыкпалын типзед]. Ар-уят угымы- ньщ Ka3ipri кезец мен euaipic удерюше машиналар, механизмдер енд1 ене бастаган X V III—X IX гасырлар арасында айырмашылыгы бар екенд1пн де ескерген жен. Француздар мен казактардын неке катынастарында да ар-уят угымы 6ip-6ipiHeH айрыкшаланады. Алгашкылары ymiH белелер (кузендер) арасындагы неке калып- ты болып саналса, казактар ушш мундай неке кан алмасушы- лыкка жол берген уятсыздардыц ici. Шыгыс халыктарына тэн ар-уяттылык батыс елдер1 халыктары niKipiMeH унем1 сай келе бермейш. Сондыктан да, адамгерш1лж катынастарда эркашан бул факторларды ескерш, эдеп-гурыпка курметпен караган жен. 339

8 ^\\ЦРЩ ■ философиясы 4.8.1. Ку%ьщ философиясы пэт К,укык философиясы кукыктыц мэш, магынасы мен угымы, оньщ элемдеп орны, кундылыктары мен мацызы, адам, когам жэне мемлекет eMipinaeri жэне халык, пен адамзат тагдырындагы релш зерттеумен айналысады. Озшщ саналы жа- ратылысы бойынша адам белгин дэрежеде пайымдалган жэне зерделенген (сана аркылы) элемде OMip суред1 epi эрекет етед1 жэне б ул адам болмысыньщ фундаменталды (1ргел1) касиет- терш1ц, элем деп багдары мен эрекетш щ катарына жатады. Болмыстьщ адамзаттык, т э с Ы ез курамына зерделеуд1, па- йымдауды, бул болмысты, езп ш жэне букш элемщ, элемдеп езщщ, езщ деп елемщ тусшуд1 снпзедь Мундай принцип адамньщ кукык элем1мен езара катынас- тарында да орын алады. О л кукыктык мэл1метгерд1 ез акыл- ойыныц — теориялык, кэдушп, философиялык, акыл-ойыныц тургысында багалайды, сынайды, тексеред1, кумэн келт1редь Бул позитиви кукыкты акылдылык, эдшеттипк, шынайылык,, акикаттылык. жэне т.б. тургысынан сынауды бшд1ред1. Ж эне де ол позитивп кукыкка катынасында езге елшемге де ие болады. Бул елш ем билйстщ немесе оньщ оюмдер1мен емес, адамньщ когамдык болмысыныц 1ргел1 касиеттер1 мен мэселелер1, таби- гат пен кукыктыц мэнш тану каж еттш п, оныц адамныц б1рлескен ем1рдеп алатын орны мен мацызы сиякты нэрселер аркылы аныкталады. Акыл-ойдыц максаты — акикат жэне кукы к философиясы да кукы к туралы акикатты 1здеумен айналысады. К,укык фи- лософиясыныц пэцщк аймагы — кукык пен зацныц айырма- шылыгы жэне аракатынасы мэселеш. К,укык философиясыныц тарихы ертеден басталганымен, «кукы к философиясы» тер- миншщ e3i X V III гасырдыц соцында пайда болды. Буган дейш ерте заманнан бастап, философиялык-кукыктыц сала пробле- матикасы бастапкьща жалпы такырыптыц 6ip уз1щца жэне кыры ретшде койылып, ал кешшрек зерттеудщ жеке дербес пэш рет1нде дамыды. Бастапкьща «кукы к философиясы» термин! (сонымен 6ipre кукык философиясыныц концепциясы да) зацгерлис гылымда пайда болды. Оныц авторы, кукыктыц тарихи мектебшщ Heri3iH 340

кдлаушы, HeMic saarcpi Г.Гуго болып табылады. Гугоныд па- йымдауынша юриспруденция (зацгерлпс) уш белж тен турады: зацгерлж догматика, кукы к философиясы жэне тарихы. Бул жагдайда кукы к тарихы кукыктыц зац шыгарушылык нэти- жесшде емес, тарихилык нэтижесшде калыптасуы туралы тужы- рымды устанады. «К,укык философиясы» терминшщ кецшен таралуы Гегельдщ «кукы к философиясымен» (1820) байланыстырылады. Гугомен салыстырганда Гегельдщ ойынша кукык философиясы зацгерлгк емес, философиялык пэн. Оныц устше философия гылымын ол тарихи гылым рет1нде карастырады. Гегель бойынша кукык туралы нагыз гылым кукык философиясында кершед1. К,укык философиясы пэшн Гегель былайша сипаттайды: «кукы к тура­ лы философиялык гылым езшщ пэш репнде кукык идеясын — кукык угымы мен оныц цже асуын карастырады» (Философия права. М., 1990, 59-бет). К,укык философиясыныц максаты — кукы к непзше жаткан ойларды игеру. А л бул дурыс ойлау, кукыкты философиялык тану аркасында мумкш болады. К,укык философиясы пэншщ гегелыцк TycinnipMeciHiH алгышарттары- на ойлау мен болмыстыц, акылдылык пен нактылыктыц 6ipe- гейл1л1г1 туралы философиялык идеялары жатады. Философия- ныц, оныц пишде кукык философиясыньщ да м1ндеттер1 осы- дан туындайды, — «бар норсеш игеру, ейткен1 бар нэрсе — акыл- ой» (Философ ия права, 55-бет). К,укык философиясы пэн1 мен м1ндет1нщ гегельдж тусш - д1рмес1 кукык пен зацныц бурынгы табиги-кукыктык концеп- цияларына да, табиги кукыктын антирационалиспк сынына да (Гуго жэне кукыктык тарихи мектебшщ ек1лдер1) жэне кукы к- тык рационалист1к торт!б1не де карсы шыкты. К,укык философиясыныц пэндж сипатын зацгерлж жэне философиялык гылымдарда аныктау мэселелерш койган Гуго мен Гегель кезкарастары X IX —X X гасырлардыц философиялык,- кукыктык зерттеулершде онан opi дамыды. Ф илософ иялы к ш мдердщ оздер1мен катар, кукыктыц философиялык тусш - д1рмелер1 де букш зац гылымына, ондагы ф илософ иялы к- кукыктык ггэс1лдер мен концепцияларга эл1 кунге дейш ыкпа- лын типзш келед!. Сонымен катар, юриспруденцияныц o3i, кукык туралы, оныц калыптасу, жетшу жэне даму мэселелер1 туралы зангер.'пк-теориялык концепциялар да кукыктык такырыптыц философиялык зертгелу1не айрыкша эсерш типзд1. Философия немесе зан гылымдары жуйес1нде болсын, кукыкка деген бар- лы к философиялык тэсыдерде осындай озара ыкпал жэне езара 341

ерекет байкалады. XIX гасырдыц eKiHmi жартысынан бастап жэне XX гасырда кукык, философиясы зацгерлж пэн ретшде непзшен зан факультетгершде окытылганымен, оныц дамуы унем1 фило­ софиялык оймен байланыста болып кала беред1. Ерекше философиялык пэн рет1ндеп кукы к философиясында (табигат философиясы, дш философиясы, мораль философия­ сы жэне т.б. сиякты) танымдык мудде мен зерттеуш шк назар кукы к саласындагы белгш 6 ip философиялык концепцияньщ танымдык мумкщщктер1 мен элеуетйк мумюнджтерш ашып керсетуге багытталады. Мунда белгш 6 ip объект ерекшелжтерше карай, соган сэйкес концепцияны методологиялык жэне аксио- логиялык тургыда, сол концепция тш нде объектпп пайымдау- га, тусщщруге жэне игеруге колдана отырып, оныц мазмундык нактылануына коп кецш белшед1 Ал зацгерлж тургыда дайындалган кукык философиясы кон- цепцияларында жогарыдагы саламен салыстырганда эдетте зерттеудщ кукыктык сарындары, багыттары мен багдарлары басым болады. Жэне бул жагдайда философиялык талдау ай- магына кебше дэстурл1 юриспруденцияныц накты сурактары предь Алайда ец бастысы, эрине, такырыптар мен мэселелердщ кайсысын тацдау емес, Ka3ipri философиялык жэне кукыктык ойдыц жалпы контекспнде нактыландыру агымында оларды кукык философиясы тургысынан туащ цру мен пайымдау бо­ лып табылады. 4.8.2. А д а м цу^ыктары Адам кукыктары —туылу кезшен пайда болатын тулга- ныц ажырагысыз кукыктары мен бостандыктары. Адам кукыкта­ ры жаратылыс пен кезкелген озге кукыктыц непзп тусшш болып табылады. Олар азамаггык кукыктар мен саяси бостандыктарды, экономикалык, элеуметпк жэне мэдени кукыктарды, соцдай-ак, кауымдар кукыктарьш (балалар, эйелдер, улттык азшылыктар, халыктар жэне т.б.) камтиды. Адам кукыктары дегешлиз индивидтщ ез калауы бойынша эрекет ету м ум кш дтн (адам кукыктарыньщ бул белшн бостандыктар деп атайды) немесе белгш 6 ip игшжтерд1 иемдену мумкшдитн (бул адам кукыктарыньщ e3i болып табыла­ ды) камтамасыз ететш адамдар мен мемлекет карым-катынаста- рыныц нормалары, кагидалары. Адам кукыктары адамдар кызметш щ узак кайталанган актшершен, кайталанып отырган байланыстар мен катынастар 342

нысандарынан калыптаскан. Осылардьщ нэтижесшде адамдар карым-катынастарын тэртшке келт!рс алатын белпл16ip туракты нормалар, эталондар, кундылыктар пайда болган. 0 p6 ip адам б е л г т 6 ip материалдык жэне рухани игинктерд1 иемденуге та- лаптанады, ал оларды иемденуге когам мен мемлекет кемектесу1 керек жэне осы игшктср келем1 тарихи тургыдан эркашан да когамныц сыныптык курылымындагы, материалдык ещцрю жуйесшдеп индивид жагдайымен белгшешп отырады. Индивидке бершетш осы иплжтерд! адам кукыктары деп атауга болады. Адам кукыктары м эселеа эркаш ан да когамдагы адам ор- нын белплейтш кукыктарды иемдену ушш, олардьщ келемш кенейту ушш журпзшетш сыныптык шайкастар мэселеа бол­ ган. Тарих керсететшдей, эр урпак адам кукыктарын кайта коргауга мэжбур болады, адам кукыктары мен бостандыкта- рын коргау жэне колдау ушш куш кажет болмайтындай жаг- дай адамзатка кездескен емес. Эр урпак адам кукыктары мен бостандыктары сиякты улы кундылыкты коргауга байланысты тарихтьщ шакыратын мэцгийк жекпе-жек шайкасына шыгады. Адам кукыктары ец жогары мэдени кундылыктардьщ 6ipi, ойткеш олар барлык когамдык даму удер1стер1 ортасына тулга- ны кояды, онын ерк1ндш мен тен кукыктыгын белг1лейд]. Адам кундылыгьшьщ идеясы ежелп когамда айтылган ед1 жэне, егер басында бастапкы непз ретшде полис карастырылган болса, эллинизм дэу1ршен бастап ол индивидке ауды. Феодализмде дши сана адам даралыгынан басым туссе, жана дэу1рде мэдениет адам- ды кайтадан барлык заттьщ елшегппше айналдырды. Адам кукыктарыньщ бупнп т у с ш т либерализмнен бастау алады, ал оньщ кернект1 екшдер1 Локк, Гропий, Монтескье, Джефферсон, Смит, Милль жэне т.б. болган. Осы гуламалар адамньщ OMip суруге, кау1пс1зд1кке, еркш дж ке, езуш 1л1кке карсы карсылык корсетуге жэне т.б. 1ргел1 кукыктарын мем- лекеттен тэуелс1з жэне онымен коргалуга THicTi адам мшез- кулкыньщ табиги, ажырагысыз, к а с и е т нормалары рет1нде непздеген ед1. Бул жагдайда адам кукыктарыньщ табиги, жа- ратылыс сипаты деген1м1з — олардын адам туганынан пайда болуы, адам кукыктарыньщ ажырамассыздыгы, оларсыз инди- видп когам. Myuieci, нагыз элеуметтж субъект кылатын ерек- ше адамдык касиеттерден айыру Ka'repi пайда болатыны, жал- пы олардын индивидке Tipi жан ретшде тэн болуы. Ал адам кукыктарыньщ касиеттШгш, оларды ен жогары кундылыкты мэртебе ретшде карастыргандыктан, сыйлау, курметтеу жэне табыну деп TyciHyiMi3re болады. 343

Алгаш рет адам кукыктарыньщ либералды конпепциясы кукы кты к б е к т л у 1 1789 жылгы — американдык кукы ктар жеш ндеп Биллге непз болган 1776 жылгы тэуелаздж Деклара- циясында KepiHic тапты. Сэл кеинрек, адамньщ непз калаушы кукыктары 1789 жылгы адам мен азамат кукыктарыньщ фран- циялык Декларациясында бектдщ . Адам кукыктары категориясы —индивид кундылыгы женшде, тулга еркшдшн камтамасыз ететш кукы к пен соньщ непз1нде курылган тэртш жешнде кезкарастарды калыптастырган, жо- гары гуманистж мэдениетп туындаткан христиан дшше непз- делген еуропалык еркениеттщ даму нэтиж еа екенш айтып кеткешмгз жен. Сонымен катар, езге де, батыстык емес когамдарда адам кукыктары жешндеп идеялар бастамалары калыптаскан. Мы- салы, казак даласында белпл1 6 ip кешпещц демократия болган, оньщ непзп белгшер1 — индивидтщ катал жауыздык (деспот- тык) ережелермен езшш байланбауы, эйел адамньщ белпл1 6 ip дэрежедеп ерк1нд1г1 мен тенд1п, ежелп жэне орта заманньщ отырьщкы егш ш ш к еркениеттерше тэн билжке кул рет1нде т1зе бугуш1л1кт1н болмауы. К,азак хандарыньщ билш ешкашан да катал жауызды (де- споттык) болмаган, ал кешпенд1 тайпалар —жуз немесе ру бас- шылырымен келюпеушМк болган жагдайда эрдайым баска жер- лерге коныс аудару м у м кш дтн е ие болган. Адам кукыктары Тэуке ханнын Жет1 Жаргы деп аталган зандарында реттелген, онда индивидтщ жеке (азаматгык) жэне экономикалык кукыкта­ ры KepiHic тапкан. К,огамньщ кейб1р мушелсрше бер1лген сая- си кукыктар ханды сайлау институттарынан KepiHic табады. Билер институтыньщ мацызы зор болган, олар жеке жэне ужымдык дауларды шешу бойынша сот-эк1мш1лйс кызмета ат- карган ед1 жэне бул институттьщ демократиялык сипатын би атагы тулганьщ тек халык арасындагы бедел1 непзшде бер1ле- пнднш ен керуге болады. Тарихтагы Эбшкайыр ханды елт1рген1 ушш Барак султанды билерд1ц соттау дереп аксуйектердщ сот- талудан иммунитет болмаганын корсетедь К,азак жерш патша- лык режим отарлаганнан кейш адам кукыктары мен бостандык- тарын коргаудьщ дэстурл1 курылымдары 6ipTe-6ipTe жойылды. Сонымен катар, егер индуизм еркениет1 туралы айтатын бол- сак, оньщ непз1ндеп барлык когамдык eмipдi егжей-тегжейл1 реттейт1н ережелер жуйесш курайтын индуизм д1н1 белг1л1 6ip м1нез-кулык жэне eMip суру калпын белплеп, эдет-гурыптар мен дэстурлерд1 саналы турде багалауга м ум квдж бермейтш. 344

Баскд да элеуметтж себептермен 6 ipre (экономикалык жэне улттык шашырандылык, кауымдардын туйык окшаулануы) бул —кауымныц, «кастаньщ» шартсыз б и л т н керш отырган адамньщ макурым калуына улкен эсер жасады. Ислам непзшде, мусылман еркениет1нде тулганыц мшез- кулкын реттеудщ максаты — «дшдарлар» муддесш, жалпы ис­ лам муддесш камтамасыз ету. б зш осыган карсы койган адам ислам дшшен жацылган болып саналып, ауыр жазаланган. Му- сылмандык, кукы к дши сипатка ие болгандыктан, оныц норма- ларын сактау «ддндарлар» ушш дш и Miидет болып табылады. Мусылмандык кукык мусылмандардыц тек сырткы мшез- кулкын гана емес, соныц непз1ндег1 imKi себептерд1 де егжей- тегжейл1 реттеуге багытталган. Бул болса, ислам ережелерше суйенген кауымга индивидт1ц ез e p K i бойынша, саналы турде багынуын белг1лейд1жэне сол кезде бул «мемлекетке сенушшж» болып та табылады. Ислам мэдениет1 бойынша индивидтщ бил1кке деген талаптары рет1нде адам кукы ктары идеясын калыптастыру д1н ережелерш1н мызгымастыгына кол сугушы- льщ болып табылар ед1. Сонымен, ерк1нд1к пен адамныц даралыгы идеясын калып- тастырган христиан дш1 непзшдеп еуропалык еркениет кана индивидке барынша тандау ерк1н д т н 6 epin, адамды басшылык ететш ш1м непзш калады. XV—XVI гасырлардан бастап, адам кукыктары мемлекеттердщ ек1жакты шарттарында б е к т л е бастады, ал XX гасырда адам кукыктары бойынша кепжакты келк1мдер де кабылданды. Адам кукыктарын коргауга арналган алгашкы халыкаралык шарттар д1ни азш ылыктарды коргау ж еш н д еп еуропалы к елдерд1ц ек1жакты кел!с1мдср1 ед1. 1815 жылгы Вена конгрес1нде поляк азшылыгыныц кукыктарына кеп1лд1к беретш, ягни дши емес, улттык азшыльщтыц кукыктарын коргауга багытталган кужат Кабылданды. Сонымен 6 ipre, осы конгресте еуропалык мемле- кеттер алгаш рет негрлерд1 сатуды жою туралы Декларацияны кабылдады жэне бул кужат бойынша осындай эрекеттер абы- ройсыздык болып танылып, мемлекетгерден осы тэж1рибен1ток- тату талап етшдк Улттар Лигасы шецбер1нде халыктыц ец осал топтарыныц 6 ipi —улттык азшылыктарды арнайы халыкаралык коргау ж уйеа алгаш рет орнатылды. Б1рак, коргау механизм! ойластырылма- гандыгынан, сондай-ак, осы саладагы Улттар Лигасы муше- лершвд м1ндеттер келем1 тецс1зд1пнен, бул жуйе курушылар- дыц у м т н актамады. 345

B ipiK K eH Улттар Уйымы ( Б ¥ ¥ ) курылганнан кешн адам кукыктары осы уйым кызметшщ непзп багыттарыньщ 6ipiHe ай- налды. BYY Жаргысында адам кукыктарына 6ipa3 кош л болшген. Мысалы, бул кужатгьщ Kipicne белгмшщ езшде BYY непзп мак- саттарыньщ 6ipi ретшде «адамньщ непзп кукыктарына, адам ба- ласыньщ абыройы мен кад1р-касиетше, ерлер мен эйелдердщ тен кукыктыгына жэне улкен мен шагын улттардьщ тецдтне сенуиплпсп кайта бек1туге» белбайлаушылык белпленген. Осы- мен 6ipre, Жаргыныц 1-бабы BYY басты максатгарын айкындай отырып, солардьщ ишнде нэстне, жынысына, mini мен дт не к,ара- мастан барлыгы ушт адам к,щык,тары мен neei3zi бостандыктарын к,урметтеухН мадак,тау жэне дамыту бойынша халыкаралык, ынты- мак,тастык,ты жузеге асыруды атайды (1-баптьщ З-тармагы). Адам кукыктарыньщ непз калаушы сипаты Жаргыньщ 55-бабымен де расталады, ол жерде былай делшген —«халыктарды» эзш-ез1 би- леу жэне тен кукыктыгы кагидасын курметгеуге непзделген ултгар арасындагы бейбтш лис пен достьщ карым-катынастар ушш к а ж е т турактылык жэне тыныштьщ жагдайын калыптастыру максатьшда, BipiKKeH Улттар Уйымы: а) Халыктьщ eMip суру децгешн, толык ецбек бастылыгын кетеруге жэне экономикалык пен элеуметпк ерлеу мен даму шарттарына; э) Экономикалык, элеуметпк, денсаулык сактау жэне осы сиякты салалардагы халыкаралык мэселелерд1 шешуге; мэдени- ет пен бш м беру саласындагы халыкаралык ынтымактастыкка; б) Н эсш , жынысы, TLii мен дшше карамастан барлыгы ушш адам кукыктары мен непзп бостандыктарын жалпылай курмет- теуге жэне сактауга кемектесед1. 55-бапта орнатылган BYY максаттары калай алсак та адам кукьщтарын камтамасыз ету iciMeH байланысты. Оларды ажы- рататын жалгыз белп — адам кукьщтарын эр турл1 салаларда, эр турл1 денгейде жэне эр турл1 багыттар бойынша камтамасыз етуге арналуы. Алайда, бул максаттардьщ непзп екш ш — ол, адам, оньщ кукыктары мен бостандыктары. Сонымен, BYY непзп кызметшщ барлыгы кай денгейде болса да тубшде адам кукыктарын коргауга багытталган деп айтуга болады. Сонымен катар, адам кукыктары мен непзп бостандыктарын коргау Ka3ipri халыкаралык кукыктьщ непз калаушы кагидала- рыныц 6ipi болып табылады жэне мемлекеттердщ imKi кукыгы- ньщ да, халыкаралык кукыктьщ да 6ipfle-6ip эрекет кушшдеп нормасы осы императивтi кагидага кайшы келе алмайды. 346

Бул кагиданыц норматива мазмуны 1975 жылгы Еуропада- гы каушс1здж пен ынтымактастык Мэжипсшщ (ЕК,ЫМ/СБСЕ) Хельсинкиик К,орытынды aKTiciHiH курамдас б о л т болып та- былатын «К,атысушы-мемлекеттер» ©зара карым-катынастарын- да басшылыкка алар кагидалар Декларациясында ашылган. Осы кужатка сэйкес мемлекетгер адам кукыктарыньщ барлык кешеш адам баласына тэн кад1р-касиеттен туындайды жэне оныц еркш де толык дамуы ушш мацызды болып табылады деп таныды. Сонымен катар, катысушы-мемлекеттер барлык елдер арасын- дагы достык карым-катынастар мен ынтымактастыктыц даму- ын камтамасыз ету ушш кажетп бейбтш лпстщ , эдшдж пен тыныштыктыц манызды факторы болып табылатын адам кукыктары мен непзп бостандыктарын курметтеудщ жалпы- лай мацызын таныды. Осынын непзшде, мемлекеттер адам кукыктарын курметтеуге, олардыц тшмд1 жузеге асуын мадак- тауга жэне дамытуга, осьнан кэмектесуге, сондай-ак, осы сала- да EYY Жаргысы мен Адам кукыктарынын жалпылай Декла- рациясыныц максаттары мен кагидаларына сэйкес эрекет ету- ге, осы саладагы халыкаралык келкймдер бойынша ездершщ м1ндеттерш орындауга мшдеттемелер алды жэне адамдардыц ез кукыктары мен мшдеттерш бшу жэне соларга сэйкес эрекет ету кукы н растады. Адам кукыктарын курметтеу кагидасыныц к¥Рамында езш щ ар-ожданына сэйкес дшге сенуше тулганыц еркшдшн курмет­ теу жэне тану кажеттийп жешндеп, сондай-ак, улттык азшы- лыктарга жататын тулгалардыц кукыктарын сыйлау жэне оларга адам кукыктары мен бостандыктарын ic жуз1нде толык колда- ну мумкшдшн беру женшдеп ережелер белек белпленген. Сонымен, халыкаралык бейбтшлйс пен каушслзджтщ, сон­ дай-ак, мемлекеттер мен мемлекетаралык катынастардыц турак- тылыгы мен тыныштыгы адам кукыктарын жэне непзп бостан­ дыктарын курметтеумен тпселей байланыстырылды. Осы байланыс EYY-да кабылданатын эр турл1 кужаттарда эрдайым расталып отырады. Мысалы, 1970 жылгы 16 желток- санда халыкаралык каушаздпеп ныгайту женшдеп EYY Дек­ ларациясында «адам кукыктары мен непзп бостандыктарын жал­ пылай курметтеу жэне толык жузеге асыру жэне осы кукыктар- ды бузушылыкты жок кылу халыкаралык каушсЦщкп ныгай- тудын кажетп де кейшге калдырылмас шарты болып табыла­ ды» деп тагы да белпленд1 жэне осыган байланысты «езуш ш к», зулымдык пен кемсиуиплжлщ барлык нысандары, ecipece жа- салган жерше карамастан нэсипшлдпс пен нэсшдж кемспу 347

сепске алынды (22-тармак). Бул халыкаралык катынастардыц калпы мен дамуына улкен ыкпалын жасаган манызды жайт. Адам кукыктарын коргау K a 3 ip ri элемдеп халыкаралык сая- саттьщ нег1з калаушы кырларынын 6 ip iH e айналды. Адамзаттын прогресилл куштершщ адам кукыктары ушш Kypeci 03iHiH логикалык KepiHiciH EYY Бас Ассамблеясымен 1948 жылы 10 желтоксанда кабылданган «Адам кукыктарыньщ жалпылай Декларациясынан» тапты. Бул —адамзат тарихында- гы адам кукыктары мен непзп бостандыктары Ti3iMiH бектсен алгашкы халыкаралык кужат. Бул актшщ кабылдану себепте- piHiH 6ipi —EYY Жаргысы н э с ш , жынысы, тип мен дшше кара- мастан барлыгы ушш адам кукыктары мен непзп бостандыкта­ рын жан-жакты мадактау жэне курметтеу iciHe мемлекеттер мш деттерш беюте отырып, бул кукы ктардьщ т1з1мш бел- гшемеушде. Соцгы eKi-уш онжылдык шпнде адам кукыктары мен бос- тандыктарыныц мэселес! б1ркатар себептерге байланысты сая- си курес орталыгына айналды. Бул сауал бойынша халыкара­ лык кауымдастык айтарлыктай жепстжтерге кол жетк!здь Осы- ган карамастан, элде де коп елдер адам кукыктары мен бостан­ дыктарын жалпы адамзат кундылыктары репнде танудан ал- шактау. Мэселен, Венада 1993 жылы еткен адам кукыктары жешндеп Конференцияда тек б1рнеше азиялык мемлекет кана, оныц шйнде Жапония мен Оцтуспк Корея, адам кукыктарын эмбебап кундылык ретшде карастыруга шакыратын резолюция- ны колдады. Бул ец алдымен Азия елдершщ адам кукыктарына 6 ipereft козкарасы болмауына байланысты. Олардыц к еп ш ш п адамньщ жеке кукыктары категориясын оз еркениеттер1 ушш бетен деп санайды, ейткеш кептеген шыгыс когамдарында адамньщ жеке кукыктары емес, ужымдык курылымдардыц (отбасы, ру, тайпа жэне т.б.) кукыктары 6ipiHini орынга койылады. Ал, Иран сияк­ ты мемлекет Вена конференциясында адам кукыктары мен олар- ды беюткен халыкаралык кужаттар иудалык-христиан еркениеп кундылыктарыныц KepiHici болгандьщтан, бул елдщ мусылман кауымы кабылдай алмайды деп ашык жариялады. Демек, мэде- ни релятивизм —бул саладагы ец ауыр мэселелершщ 6 ipi. Адам кукыктарын толык жузеге асыру ymiH дамушы елдердщ сырткы карыздары, шектен аскан кайыршылык мэселелерш, нэсипшдщк пен нэсивдк кемспудщ, ксенофобия мен осыларга байланы сты тоз1мс1зд ж тщ эр т у р л 1 ны сандары н ы ц болу мэселелерш шешудщ мацызы зор. 348

Адам кукыктарыньщ барлык кешенш ic жузшде жузеге асы- ру жан-жакты да кешещц ic болып табылады жэне онын шешшу денгеш жеке елдердщ де, барлык адамзат еркениетшщ де даму децгешн, орлеу1 мен адамгершипгш сипаттайды. XXI гасыр бас- тауында адам кукыктарын сактау мен курметтеу iiiiKi жэне ха­ лыкаралык саясаттьщ адамгершшж елшемшщ мацызды белпсше айналуда. Адам кукыктарын курметтеу аркылы жекелеген мем­ лекеттер мен жалпы элемде тулганьщ жогаргы кундылыгы ор- ныгады. Жеке елдер шецбершде адам кукыктарын сактау бекем да- мудын кажетп шарты болып табылады, халыктарды эр турл1 тоталитарлык жэне езге де сынактардан, агресшш iiHKi жэне сырткы саясаттан сактайды. Дуниежузшж денгейде адам кукыктарын сактау жэне курмет­ теу халыкаралык катынастарды шынайы адамгершшж кагида­ лар непзшде курудыц, бейбтш лж п сактау мен ныгайтудыц кепшк Тулга кукыктарын курметтеу халыктар арасындагы сешмд1- л ж п ныгайтуга кемектесед1, адамдар арасындагы жан-жакты байланыстар мен ынтымактастык ушш колайлы жагдай жасай- ды, халыкаралык катынастарга енегел1 непз енпзедь