Философия

багдары мен кылыгы да сол денгейде непзшен адамнын imKi, рухани элемше багынышты. Адамнын бойындагы интеллекту- алдык-адамгершшж жэне epiK TiK касиеггер1 негурлым айшыкты K e p iH re H сайын, оныц ем1рлж багдарлары жалпыадамзаттык кундылыктармен сэйкес келеда, тулганыц 03i де мацызы артып, бул кундылыктардын орныгуы мен дамуына оц ыкпалымен эсер етедь Бул тургыда ол ез рухы, еркш дт, шыгармашылыгы мен кайырымдылыгы жактарымен сипатталады. Тулганыц ерж-жнер! мен рухыныц куштшш, оныц адам- гершшж кайырымдылыгы мен тазалыгы тек накты практика- лык эрекетте жэне белгш! 6ip элеуметтж жагдайларда гана беюп, icKe асады. Дэл сондай жагдайда гана, ягни ic накты кылыкка жеткенде гана тулга болудыц, еркш болудыц, адал, принципиал- ды болудыц жэне т.б. киын да ауыр екендш ацгарылады. Ойт- KeHi, егер индивид езш шын тулга деп есептеп, соган умтылса, ол ез1нщ тек акыл-ойында гана емес, ец алдымен кылыкта- рында да жауапкершшжп болуы тшс. Тулганыц ерюндж жа­ гынан сипаттамасы сезс1з кажет. Еркшдж — тулга атрибуты. EipaK жауапкер1ш л ж с 1з еркш дж — бул шектен тыс бей- берекетйздж. Сондыктан жауапкершшжтщ тулга атрибуты ретшдеп мацызы 6ip де кем емес, кейде epiKTi болганнан жауапкершшжп болу киынырак. Сонымен, тулга болу киын. Нагыз тулга е р к ш д т мен жауапкершшт унем1 шыгармашылыкты, кецш-куй сшкинсш, уайым-кайгыны талап етедь Тулга негурлым жогары жэне ма­ цызды болган сайын, онын 63i мен езгелер алдындагы жауапкершшж денгеш де жогары. 4 Л Этнос 1 W ■ философиясы 4.3Л. Этникалык, жэне оньщ полиэтникальщ %огам вм1ршдеп рвл! K,a3ipri эдемнщ этносферасы жеткшжп турде кур­ дел!, динамикалы жэне кайшылыкты. Онда сан мьвддаган, ал кейде жуздеген адамды гана камтитын архаикалык-этникалык кауымдастыктармен катар, K a 3 ip ri сан миллиондаган адамдар- ды курайтын этностар 6ipre eMip суредь 250

Барлык бул этностар элемдеп элеуметпк-саяси жэне эко­ номикалык курылыстары эр турл1 жэне кебше полиэтникалык (кепултты) eKi жузден астам елдщ курамына юредг Тек жиыр- мадан аз мемлекеттер гана салыстырмалы турде моноэтника- лык (б1рултты) деп есептелед1, ейткеш ондагы этникалык аз улттар тургылыкты халыктьщ 5%-дан азын курайды. Демек, моноэтникалык мемлекеттер де этникалык тургыда абсолюта б1ртект1 болып табылмайды. K,a3ipri элемнщ аса курделшш мен алуан кейштшп мынадай фактормен де куатталады. Дэстур;п кезкарас бойынша жердщ букш тургылыкты халкы уш нэсшге белшедк ак, сары, кара, ягни еуропеоидп, монголоидп, негроидт1. Ал сонгы зертгеулер бойынша адамдар тогыз несшге белшед1, оньщ устше отыз ею топтыц ешкандай бершген схемага енбейшп ацгарылды. 0 зге классификация бойынша адамдар ездершщ несщщк белгшерше карай eKi жуз категорияга белгнед1. K,a3ipri этнореалдарга тен сипатгама, олар аса курделшшмен катар динамизм1мен, кайшы- лыгымен жене тураксыздыгымен ерекшсленедк K,a3ipri этника­ лык удерктер кеп жагдайда кактыгыстык (конфликты) сипа- тымен де езгешеленедь Осыган дейгн бул этникалык кактыгыс- тар не капиталиста, не дамушы елдерге тэн, ал социалиста дос- тастык елдер1нде ол орын алмаган деп есептелш келдг K,a3ipri этникалык ахуал калыптаскан бул niKipfli теркке шыгарды, эт­ никалык коллизиялар мен кактыгыстар Батыста да, Шыгыста да, дамыган елдерде де, дамушы елдерде де болатынын дэлелдейда. Соцгы жылдары американдык ескери ауызею эцпмеге (жаргон- га) каз1рп элемдеп этноахуалды сипаттайтын жаца термин ещц — «ЭУС согыстары» (этникалык, улттык, сепаратиста). «ЭУС согыстары» рет1нде Днестр бойындагы, Грузиядагы, Абхазиядагы, Армениядагы, Эз1рбайжандагы жене ecipece, Ше- шенстан мен Тожжстандагы согыстарды айтуга болады. Жал­ пы, белгш магынада айтканда адамзат тарихындагы барлык согыстарды «ЭУС согыстары» деп айтуга болады, ейткеш бул согыстар ез этникалык к е ц к т т н кецейту, кайтарып алу неме­ се сактап калу ушш журпз1лд1. Осы орайда этникалык угымында 6i3 неш тусшем1з, оныц дестурл1 угымы еск1ргсн жок па жэне бул тусшпс этникалык - тыц езшщ дамуына кедерп болмай ма деген занды сурактар туындайды. Эдетте, этникалык угымы белгш 6ip этноска тен дестурл1 сипаттар сакталуымен тусщщршедг Этностьщ телтума мэдениетш, оныц дестурлергн сактау сол этнос ушш ем1рлж мацызы бар меселе болып табылады. Б1з кан- 251

дай да болмасын этностыц урпактан-урпакка емгрдщ барлык. ауыртпалыктары мен киындыктары аркылы таратылып келген рухани жэне материалдык кундылыктарын сактауымыз керек. Алайда, кейб1р зерттеушшердщ ауылдарда, деревняларда, кыс- тактарда этникалык кундылыктар жаксы сакталатындыгын, консервативтшгш алга тартып, «K epi карай» шакыруымен келюуге бола ма? Этникальщтыц бул угымы есюрген жок па? Бул мэсе- леге катысты этностар менталитетш тубегейл1 езгертетш кезкел­ ген сиякты. Б1здщ ойымызша, этникальщтыц дэстурл1 белгшерш сактай отырып, оларды жаца касиеттермен жэне сапалармен белсещп турде толыктыру кажет. Егер де жапондыктар ездерш дэстурл! этникалык касиеттермен шектегенде, онда олар Ka3ipri жетютистерше жете алмас едь K,a3ipri жапондьщтар туралы айт- канда 6i3 сакура гул шогын тузш, самурайльщ пен дзен-буддизм дэстурлерш сактап, табигатпен уйлесгмд1 OMip cypin отырган эт­ нос туралы гана емес, кебше электроникада ерен бшктсрге кол жетюзген этнос жайлы еске аламыз. Жапондьщтар аз гана уакыт- тыц иишде экономикада, Ka3ipri енеркэсште зор табыстарга кол жетгаздь Бул Ka3ipri этностыц тек дамуы ушш гана емес, Ka3ipri катал элемде этностыц сакталып калуы ушш де ем1рлис мацызы бар мэселе болып табылады. 0 з мэртебесш тек OMip cypin отыр­ ган дэстурлермен гана шектеген этнос езш куйретуге экелш, стагнацияга ушырайды. Этникалык кайта тулеу удеркггершщ галамдьщ сипат алуы когам ем1ршдеп этникалыктыц орны мен релш улгайтып, эко- номикальщ болсын, саяси немесе елеуметпк болсын, рухани болсын, барлык, кубылыстар этникалык кейшке ене бастайды. Этникалыктыц унем1 букш когам ем1рше, оныц барлык салала- рына осы уакытка дешн к у и т ьщпал етш келгендиш айта кету керек. Этникалык удерштердщ дуниетанымга, философияга ыкпалын J1.H.Гумилев тарихи айгактар непзвде нык сешм- дшкпен керсетш 6epfli. Ол езшщ этникалык «ергстер» концеп- циясында карама-кайшы ею этникалык ыргактыц 6ip-6ipiHe кабаттасуы барысында какофония, ягни химера (химера — бул 6ip-6ipiHe сэйкес келмейтш эр турл1 суперэтникалык жуйеге жататын eKi этностыц 6ipi ез ерекшелшн жогалтатын контакт формасы) калыптасатынын дэйектедь Химералык этностардыц пайда болуы философияны TepicKe шыгаратын антижуйелер курылуына экелед! Мысалы, эллиндер мен иудейлердщ иран- дыктармен кактыгысы III гасырда манихейлжтщ куатты антижуйесш дуниеге экелдь Б.з. II гасырында кушандар мен сак- тардын Ущцстанга басып Kipyi салдарынан авторы философ 252

Нагарджуна болып табылатын, 031нщ ©Mip суруш де сагым деп есептейтш «бос кещстж» туралы дуниеш тер1ске шыгарушы ш м Курылды. Онан да жаман коркынышты антижуйе гундар мен сянбилердщ коныс аудару тусында К,ытайда III гасырда пайда болды. Бул жерде TinTi елемш. TepicTeynii философия калыпта- сып та улгермед^ ce6e6i уш гасыр бойы тайпааралык согыстар нэтижесшде 27 этнос, оньщ йпшде ертекытай (хань) этносы да жойылып кетп. Б.з. X гасырында Араб халифатында гаремдер КУРУ барысында арабтар езге суперэтностармен араласып, нэтижесшде исмаилиттердщ антижуйса пайда болды. 4.3.2. Улт теориясыньщ марксш1лд!к тусшд1рм еа Улт жэне улттык катынастардын маркстж-лениндж- сталиндж теориясы калыптасуыньщ кайнар кездер1 ен алды­ мен осы мэселеш тусщддрудеп жана багыттын непзш калаган немгс зертгеушшер1 О.Бауэр, К.Каутский ес1мдер1мен байла­ нысты болды. В.И.Ленин жене езге марксиилдер олардын тео- риясын буржуазиялык ултшылдык, оппортунизм, психологизм, идеализм жэне т.б. туршде айыптагандыктарына карамастан, улттыц марксиплдж теориясы жогарыдагылардыц теориялык тужырымдарына непзделедь Бул мэселеге байланысты марксизмнщ непзп тужырымдары О.Бауэр, К.Каутский кезка- растарымен сейкес: екеушде де, француздык улпден айырма­ шылыгы (онда улт азаматтык когам ретшде тусщщршеда), улт этникалык тузш м рет1нде карастырылады жене улттыц непзп белгкп репнде тш мен жер аумагын (территорияны) мойындауы eKi кезкараска да ортак. Б1з узак жылдар бойы этникалык жене этнос аралык удер1стерд1 зерттеу барысында улт пен улттык катынастарыныц маркстж-лениндж-сталиндж теориясын бас- шылыкка алып келдж. Бул теория бойынша тарихи кауымныц мынадай непзп типтер1 бар: ру, тайпа, халык, улт. Мундай типология когамды дамудыц белгйп 6ip сатыларына болуге, ягни когамдык-экономикалык формацияларга белуге непзделд1, ep6ip когамдык-экономикалык формацияга адамдар- дыц тарихи кауымыныц накты 6ip тиш сейкес кедщ. Алайда тарих керсеткеншдей, кандай да болмасын 6ip когамдык-эко- номикалык формацияда адамдардьщ тарихи кауымыныц тек 6ip- ак тиш гана eMip сурмейд1, оныц устше елеуметтж-экономика- лык формациялар алмасуыныц этногенез урдютер1мен сейкес

келушщ мщцетп еместтн Л.Н.Гумилев тарихи айгактарга су- йене отырып дэлелдедй «Мысалы, Францияда феодализмнен капитализмге ету 1789—1791 жылдары аралыгында жузеге асты жэне элеуметтж куштердщ орналасуы езгерд! 6ipaK француз шаруаларыныц этникалык MOni сол куш калып койды...» Жэне де, акырында, Ka3ipri жагдайда когамдьщ-экономикалык фор­ мация теориясыньщ ез1 куйзелкке ушырады жэне Kasip букш элемде кебше еркениеттж принциптер колданылады. Бул мэселеге катысты кецестж этнографияда, тарихта жэне философияда кел1с1м болмады. Алгаш рет, 1950 жылдар ба- сында адамзаттыц букш тарихи дамуы барысында адамдардьщ тек уш непзп кауымы туралы идея калыптасты. Н.Н.Чебокса- ров пен М.Г.Левин адамдардьщ этникалык кауымдары тарихи дамудыц эр турл1 сатыларында 6ip-6ipiHeH туб1рл1 ерекшеленсд1 жэне тарихи дамудыц ep6ip сатысына этникалык кауымныц ерекше тиш гана тэн болады деп есептедк алгашкы кауымдык курылыс ушш —тайпа, кул иеленушшж жэне феодализм ушш — халык (халыктык) жэне акырында, буржуазиялык жэне коммунистж когамдар ушш —улт. Мундай жжтелю (клас­ сификация) кещнен таралды жэне осы соцгы уакытка дейш жалгыз ез1 устем болып келд1, TinTi 6yriH ri куш де оныц 1збасарлары табылады. B ipaK , кецестж когамтану гылымы да- муыньщ эр турлл кезецдершде адамдар кауымыныц тарихи типтерш белудщ осы дэстур1н пайдалана отырып, этникалык кауым типологиясыныц езге де критерийлерш усынган зерттеуш1лер де болды. Адамдар кауымыныц тарихи типтершщ езш алар болсак, этникалык кауымдастыктардыц барлыгы да М1ндетт1 турде осы сатылардыц бэршен OTyi ™ic емес екеш аныкталды. Мысалы, этностардыц барлыгы ру-тайпалык курылымга бел1нген жок: француздар, агылшындар, испандар, гректер, жене т.б. Оныц устше Л.Н.Гумилевтщ niKipiHme кландык немесе рульщ жуйеш ерте дэу1рге апарып Tipey м!ндепт емес, ойткен1 «византиялык- тар немесе сасанидтж парсылар моцголдардан 1000 жыл бурын, казактардан 1200 жыл бурын калыптасканымен, оларда рулар мен фратрияларга белшу болган жок». Халыкты зерттеу мэселес1 де туйыкка прелш отыр. Бул ец алдымен «халык» («халыктык») терминшщ кеп магыналылы- гымен байланысты. Бул угым «этникалык кауымныц» белгии 6ip типш де, канаушы тапка карсы турушы халык кепиилшн де, немесе жай гана тургылыкты халыкты да б1лд)ре алады. Со­ нымен катар эр турлг когамдык-экономикалык формациялар- 254

дагы этностарды да «халык» («халыктык») термишмен белплеу зерттеуиплер арасында эр алуан niKip тугызды. В.И.Козлов езшщ «Этникалык кауымдардын жжтелу1 туралы (мэселенщ жаг- дайы)» ецбегшде этникалык, кауымдарды жжтеудщ формация- лык принципш ескере отырып жэне элеумегпк-таптык куры- лым ерскшелжтершен шыга отырып, соган сэйкес былайша атауды усынады: «алгашкы кауымдык курылымды» этнос, «кул иеленушшк курылымды» этнос жэне т.с.с. немесе кыскартыл- ган туршде - АК,Э, КДЭ, ФК,Э, КК,Э, С К Д Онан ертерек, 1964 жылы С.А.Токарев кул иеленуншпк жэне феодалдык когамдык-экономикалык формацияларга катысты, ен алдымен, элеум еттш -эконом икалы к курылым ерекшелжтерше орай этникалык; кауымдардын принципиалды айырмашылыгы туралы идеясын усынды. Осыган байланысты «халык,» («халыктык») угымын феодализм тусындагы этника­ лык кауымды белплеу yuiiH калдырып, ал кул иеленуншпк курылыс ушщ жана «демос» угымын енпзущ усынды. Соцгы жылдары М.В.Крюков «халык» («халыктык») угымыныц коп магыналылыгына орай, оны колдану мумкш eMecTiri туралы мэселеш котердь Осыдан туындата отырып, Ю.В.Бромлей «ха­ лык» («халыктык») угымын кул иеленушипк когамныц этни­ калык кауымына катысты «палеос» жэне феодалдык когамга катысты «мезос» терминдер1мен алмастыруды усынды... «Халык» (народ) жэне «халыктык» (народность) угымдары арасындагы кайшылык накты мэселелерщ шешуге келгенде де кушейе туст1. Кецес зерттеуиплср1 «Кенеспк тарихи энциклопедияны» бас- пага даярлау тусында (1967—1976 жылдары) осы мэселеге бай­ ланысты киындыктарга тап болды. Ен бастысы, КСРО халык- тары мен улттарыныц арасындагы айырмашылыкты белплеу киынга тусп. Сол энциклопедияда КСРО-ньщ 20 шакты этни­ калык кауымы «халыктыкка» жаткызылып, ал езге жиырма шактысы «халык» деп белгшещц. Оныц устше катар децгейдеп этникалык кауымдар эр турл1 типтерге жаткызылган, мысалы, манси —«халыктык», ал ханты «халык» болжтсрше юрген (кара- цыз, СИЭ.М.: Советская энциклопедия, 1966, 9 т., 39-бет; 1974, 15 т., 515-бет). Сол сиякты 6ip этникалык кауымдар эр турл1 макалаларда эр килы жжтелген: «Халыктык» деп аталатын шолу макалада солардыц катарына эвенкшер, эвендер мен чукчалар жаткызылса (сонда, 9 т., 969-бет), ал олардыц эркайсысына ар- налган жеке макалаларда —«Эвенкшер» (сонда, 16 т., 396-бет), «Эвендер» (16 т., 397-бет), «Чукчалар» (16 т., 395-бет) «халык- тар» катарына енпзшш кеткен. 255

Этникалык кауымныц тагы 6ip курдел! де шатастырылган т и т —улт. Улттьщ классикалык аныктамасын И.В.Сталин берд} жэне ол бугшп кунге дешн тубфЛ1 езгере койган жок,. Ол бо- йынша, халыктардын этникалык ерекшелжтершщ букш алуан турлш т онын терт белпсше экелш танылды жэне катан сакта- лынды; егер де, сол белплердщ 6ipeyi кай ултта болмаса, онда ол улт ретшде есептелмед! Ал бул ез кезегшде бipкатар негативп, онын im inae саяси салдарларга урындырды: ол халыктын озшдж сара жолын аныктау кукыгынан, белгШ 6ip мемлекетпк куры- лымын куру мумкнццктершен айырды. Улттын дэл осындай TyciHiriHiH батыста да орын алганын ескеру1м1з кажет. Мысалы, осы мэселеге катысты американдык мамандар —С.Дж.Х.Хайес, К.Кен, JI.Снайдер ецбектершде ултгы аныктаудьщ сталиндпс нускасы кыркылган куйшде бершедь 0зге де факторлар катарында эдетте территориянын, плдщ, дшнщ ортактыгы да корсетшед1 жэне ултгын осы бершген аныктама­ сын Ka3ipri этноултшылдыкты зерттеу барысында колданады. 4.3.3. Улттьщ K,aaipri тусшд1рмеа Ултгын табигаты мен онын аныктамасын айкындау- да Ж.Б.Абылхожин, Н.Масанов сиякты зерттеупилер озгеше кезкарасты устанады. «вткен мен болашак арасындагы К,азак- стан» деп аталатын Н.Эм1рекулов пен Н.Масановтын 6ipirin жазган ецбепнде (А., 1994) улт елдщ барлык азаматтары кукыгы- ньщ тендтне непзделген мемлекетпк-азаматтык кауым репнде тусшд1рыедь Бул мэселенщ онан epi кещнен ашылуы Ж.Б.Абылхожиннщ кептеген макалалары мен сейлеген сезде- рщде орын алады. Оньщ ппаршше, улт —бул этникалык емес, мемлекетпк-саяси категория, этникалык емес, азаматтылык. «Улттьщ б1регейл1к тулганын езшщ б1ртутас азаматтык кауым- га, мемлекетке катыстылыгын ce3iHyi мен багалануы аркылы сипатталатын жалпыадамзаттык ментальдылык». Улттьщ бул TyciHiri Ka3ipri замангы элемдж «стандартка», батыстык, ocipece англо немесе франкоплдпс тусшжке сэйкес келедь Мысалы, агылшын-орыс сездтнде (проф. В.К.Мюллер редакциясымен, М., 1962) nationality улт, улттык азаматтылык деп аударылады. Сол сиякты Ka3ipri батыстык саясаттануда «улттык» (националь­ ность) угымы « б е л гт 6ip мемлекеттщ азаматы», ал «улт» (на­ ция) угымы азаматтардыц сол мемлекеттеп элеуметпк кауым- дастыгын бшд1редг Демек, «улт», «улттык» тусшжтер1 этника­ лык емес, саяси, мемлекетпк магынаны бiлдipeдi. Бул угымдар 256

батыстагы тусшйше орай этатистж (французша e ’tat —мемле- кет) магынада колданылады: байрак, елтанба, энуран жэне т.б. Б1здщ элемдж еркениеттен тыскары калганымыз, дер кезшде элемшк гылыми кауымдастыкпен 6ipiKneremMi3 тек теориялык децгейде гана емес, турмыста да ацгарылады. Алые шетелге жаппай коные аудару нэтижейнде б1здщ бурынгы отандаста- рымыз анкетадагы улттык деген багананы толтыру кезшде ездер1нщ этникалык тегш керсететйй жш кездесед1, ал анау елдер улплер1 бойынша азаматтылыкты керсету талап етшедь Батыстагы улттьщ Ka3ipri т у е ш т Э.Ренанньщ «Улт дегешм1з не» деген ецбепнде келт1ршген улттьщ классикалык аныкта- масына айналган сезше сэйкес келедг «Улт —бул жан, рухани принцип... Жанды калыптастыратын eKi нэрсе бар... BipiHiiiici — бул ес пен жадыньщ бай мурасын игеру, eidHinici —шын келгам, 6ipre туруга умтылу жэне барынша ез улеейш косуга умтылу». Бул аныктамада ултты калыптастырудын манызды eKi сэтше кещл белшед1; б1ршшаден, тарихи тагдыр б1рлт туралы ортак тарихи жадыньщ болуы; екшшщен, 6ipre туру жэне ©з ултын- ныц болашагы yniiH ерйстщ, келкпмнщ жэне умтылыстьщ бо­ луы. Мунан шыгатын корытынды, улт калыптастырудын бастап- кы кезецшде б1регейл1к децгеШнщ каншалыкты екендшне улттьщ болашагы тэуелд1. Б1зде муньщ алгашкы белгкп, тари­ хи жадыньщ ортактыгы, тарихи тагдырдьщ б!рл1г! бар: ен бол- маганда, соцгы 80 жыл бойы Ka3ipri К,азакстан аумагын мекен- дейтш халыктардыц тарихи тагдырлары ортак жэне аштыкты да, булшиилйсп де, ужымдастыруды да, тыц игеруд1 де, согыс- ты да жэне т.б. 6ipre бастан кеипрдь Алайда, 6i3re эл1 улт болып калыптасу кажет, ез елщшц азаматы ретшде Отаныцныц ыры- сы уийн ецбек етш, 6ipre eMip суруге умтыла отырып, 6ipTyTac К,азакстан халкына айналу кажет. Жогарыда айтылгандардан шыгатын корытынды, улт —бул 6 ip мемлекетте OMip суретш жэне осыган орай кейб1р ортак белгшер1 бар адамдардын б1рл1п, этникалык кауымы емес. По- лиэтникалык когамда этникалык, конфессионалдык, мэдени жэне тшдйс айырмашылыктары бар адамдар тек ерекше аза- маттык кауымга, ягни ултка 6 ip ire отырып кана бейбтш лж , кел1с1ммен eM ip суре алады. Бул туаш ю й басшылыкка ала отырып, улттьщ мынадай аныктамасын беруге болады. Улт деге- HiMi3 — бул жалпы жер1мен (территориямен) жэне б1ртутас мемлекетпен б1рпскен, экономикалык, тарихи б1рлйшщ терен байланыстары бар, этникалык, конфессионалдык, тщщк айыр- машылыктарды курметтейтш жэне акырында б1ртутас мем- 17-3219 257

лекетпк Tiлi бар, жалпы ез1щцк санасы мен патриотизмге ие азаматтардын кауымдастыгы. Демек, улттык. б1рлж тарихтьщ, экономиканыц, территориянын, езшд1к сана-сез1м мен патриотизмнщ б!рлiriii бшд1рсд1, ягни этникалык, конфессио- налдык, мэдени жене тшдж айырмашылыктар сакталганымен, бул айырмашылыктар курметтелетш отанныц ортактыгы бо- лып табылады. Х.М.Энценсбергер улт калыптасуына байланысты былай деп жазды: «Оныц пайда болуы негурлым жасанды бол- са, улттык сез1м де согурлым куднсп. Бул отаршылдык жуйесшщ курсауынан шыккан жаца мемлекеттер мен «жас» еуропалык улттарга, сондай-ак зорльщпен 6 ip iK T ip m r e n , кулдырау мен аза- мат согыстарына карай козгалып бара жаткан КСРО, Югосла­ вия сиякты мемлекеттерге катысты». E ip мемлекет шш де тура- тын этностардьщ одагы езара курметке, азаматтык келйпм мен татулыкка непзделу1 тшс жэне epiK T i болуы керек. Х.М.Энценс­ бергер улт пен этностьщ арасындагы тубегейл1 айырмашылык- ты керсетедк «Кландар, тайпалар жерде адам пайда болгалы 6 e p i OM ip c y p i n келед1. Ал улттар бул кез1м1зден eK i гасыр бурын гана калыптасты. Айырмашылыгы айдан анык. Этностар оз- езшен, табиги жолмен пайда болады. Улттар болса, саналы куш- жпердщ нотижес!, K e 6 iH e олар арнаулы идеологиясыз OM ip суре алмайтын жасанды курылымдар репнде коршед1. Бул идеоло- гиялык Heri3, сэйкес гурыптармен, эмблематикамен катар (бай- рактар, енурандар жэне т.б.), XIX гасырда гана калыптасты жэне Еуропа мен Солтустж Америкадан букш элемге таралды» (Эн- ценсбергер Х.М. Великое переселение. — «Иностранная лите­ ратура», 1994, № 9, 226-бет). 4.3.4. Этнос. А д а м дар цауымынын этникалык, формалары Yлт жэне улттык катынастар теориясы шецбершдеп жогарыда ксл'пргсн терминологиялык шатасулар кецестж когам- тану гылымына этникалык терминология енпзшуше мурын- дык бодцы. 50-жылдардыц озшде-ак «этностьщ» мэш туралы мэселелерд1 шешу кажеттшш туындады. С.А.Токарев пен Н.Н.Чебоксаров бул мэселеш шешуд1 кун тэрпбше койды, 6ipaK озшщ абстракциялык ерекшелшн букш адамзат тарихы бойында сактайтындай езгермейтш жэне туракты категориялар рстшде ерекше «этностар» болмайтындьщтан, олар «этнос» угымын тыр- накшага алды. «Этнография жэне салалас пэндер» (М., 1988, 258

121—122 беттер) кггабыныц авторлары niKipiHuie, бул кезкарас- тарда 20-жылдар аягынан бастап «этнос» угымына тыйым сал- ган шектеудщ салдары ацгарылады. Бул этнос теориясымен алгаш айналыса бастаган белгии орыс этнографы С.М.Широ- когоровтьщ (1887—1939) eciMiMeH байланысты. 1921-1922 жыл­ дары ол езшщ К,иыр Шыгыс университетшдеп дэрктершде этностьщ типологиялык, белгшерш беруге тырысты. B ip a x бул мэселеш кешшрек шетелде (К,ытайда) жан-жакты карастырып, осы такырыпка арнайы «Этнос, Этникалык жэне этнография- лык кубылыстардыц Heri3ri принциптерш зерттеу» деп атала- тын монографиясын арнады (Шанхай, 1923). Оньщ аныктауын- ша, этнос —«6ip тыде сейлейтш, езшщ тупю тегшщ ортакты- гын мойындайтын, дэстурлершен кершетш жэне сакталатын, сонымен катар осы сиякты озгелерден ерекшеленетш ом1р тэртштсрт мен эдет-гурыптарыньщ жиынтыгы бар адамдар тобы». BipaK онда бул тусйпк этносты ерекше биологиялык тур ретшде карастырумен астасып жатыр. Этностар болашагы туралы мэсе- леге байланысты ол былай деп жазды: «Адамзат жакын арада болашакка бей1мделе алатындай езшен жана тур шыгарып улгере алмаса, онда ол аммониттер секщщ озшс i36acap да калдыра алмай омфден етед1, мундай кульминациялык кезец жакын тур». Этникалык проблематикага арналган зерттеулер тек 50—60 жылдары гана кайта жалгасты. Олардьщ катарына этностар ем1р cypyi барысындагы территория рел1 мэселеа непзшен сез бо- латын П.И.Кушнер мен оньщ «Этникалык территориялар жэне этникалык шекаралар» (М., 1951) атты монографиясын; этнос аныктамасы бершген, этностьщ непзп белш ретшдеп этника­ лык сана-сез1мнщ маныздылыгы келTipiлген жэне тайпа, ха­ лык, улт тишндеп этникалык кауымдар (б1рлеспктср) типоло- гиясы усынылган Н.Н.Чебоксаровтыц зерттеулер1 мен оньщ б1рлесш жазган ецбектерш (карацыз, Толстов С.П., Левин М.Г., Чебоксаров Н.Н. Очерки общей этнографии. М., 1957) атап етуге болады. 60-жылдардан бастап этникалык терминология гылы­ ми айналымга толыгымен енед1, 6ipaK бул мэселеге байланысты птрталастар элi кунге дешн толастаган жок- Барлык кезкарас- тарды eKi топка белуге болады: этносты элеуметпк кубылыс ретшде тусщщру жэне оны жаратылыстанымдык гылыми пози- циядан тусщщру. BipiHiui топка устем концепция болып табы- латын этнос теориясын жасап шыгарган Ю.В.Бромлей бастаган галымдардыц непзп тобын жаткызуга болады; екшписше —ец бастысы J1.H.Гумилев жэне оньщ iзбacapлapыныц шагын тобы жатады. Ю.В.Бромлей мен езгелершщ кезкарасы бойынша, 259

жалпы алганда, этнос элеуметпк, тарихи кауым, езге аналогия- лык кауымдардан ерекшеленетш, оздершщ ужымды эм1р сурушщ айрыкша формасы ретщде карастырылады. Этностьщ б1зде калыптаскан осы теориясына карсы узак жылдар бойы Heri3ri концепциясын озшщ фундаменталды «Эт­ ногенез жэне Жер биосферасы» енбегшде жэне баска да копте- ген шыгармаларында жариялаган J1.H.Гумилев болды. Ю.В.Бромлей мен онын 1збасарларына карсы JI.H.Гумилев «эт- носты» элеуметпк емес кубылыстар катарына жаткызады: «Эт­ нос... элеуметпк емес кубылыстар катарына жатады, ейткеш ол б1рнеше формацияларда суре алады» деп жэне ол муны копте- ген тарихи айгактармен дэледдейШ. Эрине, Ю.В.Бромлей де тарихи удерютер этникалык удерютермен сэйкес емеспгш ай- тып, осыган байланысты «этникос» угымын енпзедь Л.Н.Гумилев оз тужырымында В.И.Вернадскийдщ биохимия- лык энергия туралы концепциясына суйенедг «Бул энергия коршаган ортаны озгертуш! жэне сол ортада кедерплерд1 жо- йып ж1бере алатындай кысым корсететш энергия болып табыла- ды». Л.Н.Гумилевтщ niKipiHuie, «этнос биосфера феномен! бола отырып, биохимиялык энергиямен тыгыз байланыста болады, дэл осы энергия этникалык тещздер толкындарын котередь 8p6ip асау толкын су бепнде пайда болганнан кешн, озшщ жалдану шепне дешн жетед1 де, кайта пайда болу yniiH буркы- рай кулайды. Мындаган жылдар бойгы тербелютерде хальщ- тардьщ уздйссЬ алмасуы жузеге асып жатады». Бул жагдайда осы энергияны кабылдау этногенездщ эр турл1 кезендервде эр килы болып келед1 жэне бул пассионарлыкпен, субпассионар- лыкпен байланысты. Л.Н.Гумилев этногенездщ пассионарлык теориясын непздед1. Онын niKipiHuie 9p6ip этнос белгип 6ip пассионарлыкка жэне субпассионарлыкка ие, ягни этнос да- муындагы орлеу мен кулдырауды тугызатын биохимиялык энер­ гияны кабылдаудьщ эр турл1 денгейл! кабшепне ие болады. Этносфераны жан-жакты зерттеу нэтижеанде Л.Н.Гумилев этностьщ мэшн белгшер жиынтыгы аркылы (тш, мэдениет, психикалык ынгайластык, психология, экономикалык ортак- тастык, территория жэне т.б.) аныктау мумкш емес деген коры- тындыга келед!, ейткеш барлык этноска жэне TinTi этногенездщ эр турл1 кезендершдеп 6ip этноска да 6ip денгейде сэйкес келетшдей универсалды 3THo6ipiKTipymi белп жок. Жэне муны белгип дэрежеде онын карсыластары да колдайды (карацыз, Бромлей Ю.В. Этнос жэне этнография. М., 1973, 31-бет; Бел­ ков П.Л. О методе построения теории этноса//Этносы и этни­ 260

ческие процессы. М., 1993, 59—60 беттер). Л.Н.Гумилевтщ niKipiHuie «этнос угымын катан аныктауга жуйелж тэсш гана мумкшдж беред!» жэне «жyйeнiн накты ыкпалдары заттар емес, олардыц арасындагы байланыстар болып табылады». Мунан шыгатыны, «этнос —ездерш озге барша ужымга карсы коятын жеке-даралардьщ ужымы». Бул жерде «6i3 —03iMi3, ал калган- дары — езгелер» деген этникалык ужымныц ез бутш дтн мо- йындауы белп емес, адамдар арасындагы жуйелж байланыстын 6ip T y p i болып табылады. Л.Н.Гумилев этностьщ мынадай ана- гурлым толык аныктамасын бередп «этнос —ездерш езге ана- логиялык ужымдарга карсы коятын 6epiK, табиги жолмен калып- таскан адамдар ужымы жэне бул комплиментарлык сез1м- талдыкпен аныкталады 9pi тарихи уакыттарда зацдылыкпен o3repin отыратын езш дж стереотиптг мшез-кулыктармен ерекшеленедЬ (Гумилев Л.Н. Этносфера: История людей и ис­ тория природы. М., 1993, 540-бет). Этникалык даму ыргактарыньщ тарих ыргактарымен, ягни, ец алдымен когамдык-экономикалык формациялармен сэйкес емест1пн алга тарта отырып, «этносты элеуметпк емес» кубы- лыс репнде аныктаган Л.Н.Гумилевой niKipiMeH келюу киын. Иэ, шынында да, этногенез бен социогенез дамуыныц кезецдер1 6ip-6ipiHe сай келмейд1 жэне бул зерттеуm i галымныц жогары- да келпршген кептеген тарихи айгактармен дэлелденед1. Ырак, 6 ip in m iflC H , когамдык-экономикалык формация теориясынын уакыт сынына шьщай алмай, озшщ езектипгш жогалтканы жал- пыга мэл1м. Екшшщен, этногенез жэне социогенез даму ырга- гынын бул сэйкесаздш этностьщ «элеуметпк емеспгш» бщщре алмайды, этногенездщ шарттылыгын, салыстырмалылыгын, ягни этносфераныц езше тэн зандылыктарга багынатындыгын бщщредь Ушшшщен, этникалык касиеттердщ Heri3ri тасымал- даушысы мен субъекп адам болып табылады, сондыктан оны бул сапада «этнофор» деп белгшеу усынылды (Э.Л.Васильева, В.В.Пименов, Л.С.Христолюбова). 8p6ip адам белгий 6ip этнос­ тьщ OKi.ni болгандыктан, онын этникалык касиеттер1 болатыны жалпыга белгШ, ал 6ip aK адам биопсихоэлеуметпк сапалар б1регейлш, оган косымша «этнофор» ретшде географиялык ерекшелжтер косылатын курдел1 жэне кайшылыкты жан бол­ гандыктан этносты не «элеуметпк», не «элеуметпк емес» деп карастыру бул мэселеге деген б1ржакты козкарасты гана бшд1ред1. «Этностьщ» географиялык, биологиялык кубылыс екен д тн , этногенезге биохимиялык жэне биофизикалык уцерктер ыкпал ететшдтн Л.Н.Гумилев ете орынды пшрлермен 261

дэлелдеген. Ол «этностьщ» элеуметпк табигатын терюке шы- гарганымен, оньщ аныктамасы муны KepiciHme дэлелдейщ. Ол этносты адамдардьщ ужымы ретшде сипаттайды, ал ужымныц, эрине, «белгЫ 6ip жалпы максатты шешу барысында адамдар- ды 6ipiKTiperiH элеуметпк кауым» екендш белпл1. Демек, б1ршш!ден, этнос тобыр емес, ужым, ягни элеуметпк кауым. Екшшщен, бул аныктамадан шыгатыны, этнос тарихи уакытта зацдылыктарга сай езгерютерге T y c in отырады, ягни элеуметпк елшемде OMip суред1. 4.3.5. Шетел зерттеулершдеп этнос м эселеа K ,a 3 ip ri шетел зерттеулер1нде этнос мэселес1 калай койылган? «Этнос» термишнщ 03i гылыми эдебиетте XVTII—XIX гасыр- лар аралыгында пайда бола бастады жэне оньщ колданылуы осы сездщ езшен туындайтын «этнография», «этнология» деген терминдермен шектелд1. Тек XIX гасырдыц соцынан бастап гылыми эдебиетте «этнос» угымы эр турл! магынада колданыла бастады: адамзат тарихынын ерте кезенш белплеу ушш (Л.Г.Морган), тарихи-мэдени провинцияларды (А.Бастиан), ка- рапайым мэдени б1рл1ктерд1 (Ж.В.Ляпуж) жэне т.б. белплеу ушш. Этникалык терминологияныц каз1рп угымына жакын T yciH iK T i XIX—XX гасырлар аралыгында француз антропологы Ж.Деникер берд1. Ол «этникалык топтар» ретшде T m i, eMip суру тэрпб1 мен мшез-кулкы жагынан 6 ip - 6 ip iH e H ерекшеленетш халыктарды тус1нд1. B ip a K ол ез жумыстарында «этнос» терми- ншщ орнына «нэс1л», «халык» угымдарын кеб1рек колданады. Этникалык терминологияга деген келес1 6 ip кызыгушылык толкыны 6ipiHmi дуниежуз1л1к согыстан кей1н жандана тусп. 1919 жылы Францияда осы мэселемен айналыскан Ф.Рено «эт­ нос» жэне «улкен этнос» угымдарын ажыратуды усынды. Дэл осы уакытта Германияда бул мэселемен белгии элеуметтанушы М.Вебер айналыса бастады. Оньщ «Шаруашылык жэне когам» ецбегшщ жеке 6 ip тарауы этникалык кауымдар катынастарына арналды. Этникалык терминологияныц таралуы мен калыптасуында- гы ерекше каркынды даму 60-жылдары орын алды жэне бул, ец алдымен, батыс элем1ндеп этносаралык катынастардыц ерши тусу1мен байланысты бодцы. Бул кезец этникалык терминоло- 262

гияныц алуан турл1 магыналы жасакталуымен сипатталады. Bcipece «ethnos», «ethnische Gruppc» (некие тшшдеп гылыми эдебиеттерде), «ethnic» (француз тшшдеп эдебиеттерде), «ethnic group», «ethnic community», «ethnic unit» (агылшын тшшде) сияк- ты угымдар кещнен тарала бастады. Сонымен катар, бул сездер- ден туындайтын «ethnic identity» (этникалык идентификация), «ethnic relations» (этникалык катынастар), ocipece агылшын -плдес гылыми эдебиетте коп кездесетш «ethnicity» (этникалык) терминдер] де кен танымал терминдерге айналды. Осы уакыт- тан 6epi кандай да болсын 6ip угымды жалпы кабылданган деп айту киын, этноболмыстыц угымдык жуйесшщ коптеген ма- цызды мэселелер1 бойынша осы кунге дешн толык келклм, б1рауыздылык жок. Осыган карамастан Ф.У.А.Риггс, Дж.Сар- тори сиякты олемдж гылыми кауымдастык екшдер1 этносфе- раны терен epi жан-жакты зерттеу ymiH этникалык терминоло- гияны универсалдандыруды усынады. К,андай да болмасын 6ip этникалык б1рлжт! аныктаудагы бул алуан турлЫ к ец алдымен субъективизмге непзделген. Мыса- лы, канадалык элеуметтанушылар Р.Бретон мен М.Пинард эт­ нос — бул «эмоционалдык жэне символикалык байланыстар- мен б1ржт1ршген адамдардьщ кауымы» деп есептещп, HeMic эт- нологы В.Мюльманныц ппаршше, этнос — «бул адамдардьщ езш дш сана-сез1м1мен б е к т л г е н тутастык»; ал француз 3eprreymici М.Маже этносты «кейб1р кундылык сипаттамалар- ды ездерше ужымдык жэне бейсаналык турде тацатын физика- лык тулгалардьщ Глрлш» тургысынан карастырса, американ- дык зерттеушшр JI.Вернер мен Л.Срола этнос угымы «езш б е л г т 6ip мэдениет1 бар топтыц Myineci санайтын жэне сол топтыц эрекетше катыса алатын» кезкелген адамга катысты колданыла алады деп есептейи. Алайда, этностьщ субъективтж непздерше баса назар аудара отырып, шетелдж зерттеушшер оньщ объективтж кырларын да терюке шыгармайтынын ескерген жен. Бул тургьща элеуметпк психологтар Т.Сибутани мен К.Кванньщ позициялары ерекше кызыгушылык тудырады. Олар ездершщ «Этникалык страти­ фикация. Салыстырмалы тэсш» деген ецбепнде былай деп жа- зады: «Этникалык категориялар субьективт1, ейткеш олар тек адамныц ойында гана OM ip cypefli, 6 ip a K адам езш калай болса солай жариялай алмайтындыгы ce6enTi объективть Бул катего­ риялар объектива, ейткеш олар сешм ретшде адамдар арасын- да терец тамырлаган жэне жекелеген индивидтердщ калауынан тыс eMip суредь Олар этносты «шыгу тепнщ ортактыгына карай 263

ездерш туыс деп есептейтш жэне оларды езгелердщ де солай деп санайтын адамдардын, жиынтыгы» тургысында карастыра- ды. Алайда, Т.Сибутани мен К.Кван да жалпы кабылданган субъективтж тусшжтен тыскары шыгып кете алмайды. Олар осы угымды онан epi нактылай отырып, былай деп жазды: «эт­ никалык топ эмоционалдык байланыстармен 6ipiKKeH жэне ездершщ типш сактап калуга умтылатын адамдардан курала- ды». Шетел эдебиетшде этнос угымына негурлым толык анык- тама бергеннщ 6ipi американдык зерттеуmi Энтони Смит бо­ лып табылады. Ол мынадай аныктама усынады: этнос — «бул шыгу Teri мен тамырыныц ортактыгы туралы мис}ш устанатын, ортак тарихи, 6ip немесе 6ipHeme ерекше мэдениет! бар, терри- ториялык 6ip.Tiri мен топтык ынтымактастык ce3iMi ортак белгип 6ip ужым». Бугшп кундерх ултшылдык идеяларыньщ кернекп авторла- рыньщ 6 ip iH e H саналатын Э.Смит позициясын сипаттауга К.Г.Юнгтщ урпактар жадында сыгымдалып сакталып калган «ужымдык бейсаналык» угымы анагурлым сейкес келед1. Э.Смиттщ n iK ip iH m e , этникалык топ коршаган орта талабына жауап ретшде калыптасады жэне бул ужымдык тэжтрибе этни­ калык топтьщ дамуын аныктайтын этникалык мифтер мен та- рихта сакталады. Ужымдык жадыда, эдетте, мына нэрселер сак- талады: топтын ездер1 пайда болган этникалык территориясы- на алып баратын жол, ездер1 мен езгелерд! карсы кою аркылы этникалык топтасуга жагдай жасайтын топтар мен согыстардьщ шыгу Teri жоншдсп мифтер. K,a3ipri жагдайларда этносаралык байланыстардын каркын- ды дамуына байланысты этносаралык удерютерге деген кызы- гушылык осе TycTi. BipaK бул саланы зерттеуде шетелдж когам- тану эдебиетшде жалпы кабылданган этнос теориясы жокты- гынан киындыктар туып отыр. Осыган орай, ecipece агылшын тшдес, онын imiHfle американдык гылымда этникалык концеп- циясы кецшен колданыла бастады. Алайда мунда да осы тер- минге катысты б]рауызды niKip жок. Зерттеушшердщ 6ip б е л т этникалыкты нэсшдж, дiни, улттык немесе аймактык б^рлжке нег1зделген топтын ужымдык ce3iMi реч^пде карастырады. Д.Ро- бертсонньщ «Саяси сездЫнде» бер1лген «этникалык» аныкта- масы осы тусшиске сэйкес келед1: «Этникалык дегешкйз нэс1лдис, мэдени жэне тарихи сипаттамалар непз1нде когамнын уакыт еткен сайын жекелеген, кейде 6ip-6ipiHe жау саяси достастык- тарга белшетш курдел1 курылымы болып табылады». Озге зерттеуш1лердш niKipiHme, этникалыкты —тулганьщ этника- 264

лык касиеттерш белплеу ушш, ал ушшинлершщ ойынша — этникалык б1рлжтерд1 белплеу ушш колданады. П.Ван ден Берг этникалыкты еуел бастан адамзатка тэн касиет ретшде сипат- тайды. 0зш щ «Этникалык феномен» (1981) кггабында ол этни­ калыкты табиги сурыпталу принципше непзделген элеуметпк биологиялык кубылыс ретшде карастырады. Оньщ niKipiHuie, бул сурыпталу 6ip-6ipiHe жакын эр! уксас агзалардыц топтасуына жэне душпандык элемде ездершщ сакталынып калуына жаг- дай жасайды. Ол адамдар 6ipiryiHiH бастапкы формасы кандас- туыстык байланыска непзделген ру жэне улкен отбасылык кауым болып табылады, ол кешшрек езшщ мэнш жогалтып, этникалык топка айналган деп есептейш (Знаменский А.А. Эт- нонационализм: основные концепции американского общество- ведения//США, 1993, № 8, 6-бет). EipaK, жогарыда айтылган- дай, соцгы 10—15 жылда гылыми когамтану эдебиепнде амери- кандык галымдар терминологиялык шатасушылыктан етш, келкпмге келу барысында «этникалык» термин! курамына кауымдастыктар, удерютер, эрекет турлср1 енетш элеуметпк объектшердщ ерекше класы —этникалык шамалар жуйесшдеп угымдардыц бастапкысы ретшде колданыла бастады. K,a3ipri шетелд1к когамтану гылымында этникалык кауымныц былай- ша ж1ктелу1 мойындалган: «этникалык кауымдастыктыц» ©3i «этникалык категория», «этникалык топ», «этноулт» деген тур- лерден куралады. Соцгы аныктамалык басылымдар мен американдык когам- танушылар зерттеулер1н талдай отырып, Т.В.Таболина этника­ лык б1рлжтерге мынадай аныктама беред1: «этникалык катего­ рия» барлыгында 6ip элеуметтж сипаттаманы —мойындалган элеуметтж категория мушелер1 реинде б1регейленд1ретш инди­ катор немесе маркерщ кабылдайтын адамдарды камтиды. Мундай маркерлерге нэс1л, тер1нщ Tyci, тш, дш, географиялык шыгу теп жатады. Р.Х.Джексон былай деп жазады: «Индивидуумга мура болып калган маркерлерд1 олардыц оздер1 мойындамаган жаг- дайда да бул маркерлер этникалык категорияларды жедегабыл таныта алады». Сонымен катар маркерлер —объективп накты- лыктар. К,алай болганда да этникалык кауымныц басым б е л т мундай сипаттамалардыц 6ipeyiH немесе б1рнешеуш бел1сет1н тулгалардан куралады. Бул тулгалар материалдык тенс1зд1к жуйес1нде жалпы платформаны иеленет1н тулгалар тобын бш- д1ретш элеуметпк тап сиякты жалпы этникалык платформада орналасады. «Этникалык топ» —бфегейлж пен уйымдасушы- лыктыц косымша сипаттамаларына ие болатын этникалык ка­ 265

тегория. Бул жерде б1регейлж тулганьщ элеуметпк категорияга катысын езшдж саналы турде сезшу1 мен багалауын бшд1ред1. Американдык зерттеуип Дж.М.Уингердщ niKipiHuie, этникалык топтар мынадай параметрлер1 бойынша ерекшеленедк пл, дши наным-cemMi, нэсщщк белгип жэне шыккан отаны. Бул топ- тьщ мушелер1 ездершщ кауымы мен когам арасындагы айыр- машылыкты жете сезшед1 (Смелзер Н. Социология. М., 1994, 306-бет). Бул туспццрме бгздщ гылыми эдебиеттеп этникалык топ угымымен сэйкес келедь Этникалык категория мен этникалык топтын арасындагы айырмашылык былайша сипатталады: егер этникалык катего­ рия белгип дэрежеде п ерм анент жэне ©3repicci3 (немесе оте жай езгеретш) элеуметтанымдык феномендер болса, ал этни­ калык топтар —элеуметтанымдык емес, озгерютерге тусш оты- ратын тарихи шамалар. Р.Х.Джексон «Этникалык категориялар саяси кысымга оте 6epiK болса, этникалык топтар баска куйге ауыса алады, реттеле алады жэне жойылып кету! де мумкш» деп санайды. Этникалыкты бакылаудагы непзп тарихи кателпс- тердщ 6ipi элеуметпк тургыда 6epiK этникалык категориялар- ды негурлым кец мэдениет курамына ciHipy саясаты болып та­ былады. «Этноулт» ез1н-ез1 билеу мен плш дамыту кукыгын камтамасыз ете отырып, елшде лайыкты саяси статуска умты­ латын этникалык топты б1лд1ред1. 4.3.6. Этникальщ цауымдардьщ Ж1ктелу1 Кецеспк жэне кейшп кецеспк когамтанушылык гылыми эдебиетке талдау жасау этникалык кауымдардьщ бурын- гы жжтелу1 Ka3ipri этноболмысты бейнелей алмай есюргецщгш немесе б1ржакты сипат алгандыгын керсетедк B cipece, эконо- микалык детерминизм мен формациялык принципке непзделепн этникалык кауымдардьщ дэстурл1 жпстелкл Ka3ipri кезде озш-оз1 актамайды. BipiniuuieH, когамдык-экономикалык формация теориясынын дагдарысы себепп этникалык кауым- ды тайпага, ултка белу кезкарасы ecKipin калса, екшшщен, тек экономикалык детерминизмге непзделу накты шындыктыц толык емес, шектелген кейпш гана бьвдредь Сол сиякты, езшщ онды жактары бар екендтне карамастан, Ю.В.Бромлей усын- ган этникалык кауымдар жжтелкп де Ka3ipri талаптарга толык жауап бере алмайды, ейткеш ол, жогарыда керсетшгендей, эт­ никалык кауымдагы табиги бастау релш темендетш, оны элеуметпк кубылыс репнде гана сипаттайды. Соцгы казакстан- 266

дык жумыстардыц шлнде этникалык кауымдар типологиясы туралы мэселеш карастырган К-Е.Кошербаевтыц «К,азакстан- ньщ этносаясаты: жагдайы мен келешектерЬ (А., 1996) ецбегш атап етуге болады. Бул жумыстыц авторы Ю.В. Бромлей мен оньщ 1збасарлары кезкарасын устанады. EipaK К,.Кошербаев озге де авторлармен катар этникалык топтыц iniKi белйпсш (эт­ никалык азшылыкты) ирредент пен диаспорага жпстей отырып, белгин классификацияны гана толыктырды. JI.H.Гумилев клас- сификациясы (жнсгелкл) жаратылыстанымдык-гылыми прин- ципке непзделш, нускалы ерекшеленгешмен, ол этникалык кауым элеуметт1л1гш тер1ске шыгаргандыктан, б1ршама шектеулшнтмен де козге тускен. Жогарыда айтылгандай, этни­ калык кауымныц субъск'п, тасымалдаушысы адам болгандьщ- тан, оньщ табиги бастауын элеуметпк непздерден ажыратып алу мумкш емес жэне адамныц табиги касиеттер1 де терец элеуметтецщршш кеткенджтен, оньщ табиги касиеттер! мен элеуметпк касисттср1 6ip-6ipiHeH ажырагысыз. Адам этнофор болгандыктан, ягни белгии 6ip этникалык касиеттерге ие бол- гандыктан, ол осы eKi жактыц да ажырамас тутастыгы тур1нде кершедь JI.H.Гумилев оз классификациями этникалык кауымдардын курделшену децгешне карай жасады, оныц шлнде ец карапа- йым этникалык б1рлпс консорция болып табылады. Алайда, оныц ез аныктамасына карап, консорцияны этникалык б1рлпске жат- кызу киын. Оныц niKipiHuie, консорциялар «эр турл1 тураксыз б1рлестжтер —ушрмелер, артельдер, секталар, содырлар жэне т.б., тез пайда болып, тез жойылады, кейде 6ipnem e ай гана OMip суредь Консорциялар бул 6ip тарихи тагдырлармен 6ipiKKeH адамдардьщ тобы». Келес1 таксономикалык бфлж конвиксия болып табылады, оныц катарына «не этностьщ озегше, не 6ip субэтностыц курамына к1ретш 6ip сипаттагы турмыспен жэне отбасылык байланыстармен б1рпскен адамдар тобын жаткызуга болады» (Гумилев JI.H. Этнос —состояние или процесс?//Эт- носфера: История людей и история природы. М., 1993, 210-бет). Конвиксиялар б1рнеше урпактар алмасуында OMip суредь Келес1 таксономикалык б1рлистерге ол субэтнос, этнос, суперэтнос, адамзат, гоминидтерд1 жаткызады. Этникалык кауымдардын бул турлер1 жалпыга мэл1м болгандыктан, оларды толыгымен карас- тырудыц кажеп шамалы. Бул жжтелуден коршепш, таксоно­ микалык б1рл1ктердщ алгашкы екеуш этникалык б1рл1ккс жа- ткызу киын, дурысы булар этноска дешнп тузинмдер, сол сиякты eKeyi де жеке этникалык кауымга жатпайды. Мундай 267

жжтелю нотижесшдс этнографиялык топтар, этникалык топ­ тар, метаэтникалык кауым жэне т.б. сиякты этникалык тузшмдер мен онын манызды турлер1 классификациядан тыс калады. Сондыктан да 6i3 бурынгы жжтелгстерщ талдау бары- сында ашылган актандактар мен кемшшжтердщ орнын толты- ратындай этникалык кауым классификациясын беруге тыры- самыз. Демек, кецестж, кешнп кецестж жэне Ka3ipri шетелдж когам- тану гылыми эдебиеттерше талдау жасау барша этникалык тер- минологияны универсалдандыру мен унификациялауга умты- лу, этносаланы терец де жан-жакты зерттеу максатында оларды тэрипке келпру мен жуйелеуге талпыну тургысында элемдж гылыми кауымдастыкка тез жэне бешмделе ену уипн теменде- гщей классификация жасауга мумкшдис бередь Этникалык кауымдарды жжтеуге Kipicnec бурын «этникалык кауым» жэне «этнос» угымдарыныц айырмашылыгын бшу кажет. Осыган байланысты «этникалык кауым» угымы этникалык тузЫмдердщ барлык турлер1 мен олардыц таксономикалык децгейлер1нщ (субэтностардыц, непзп этникалык белжтер мен метаэтникалык кауымдардьщ) «тектж» угымы ретшде коршед1 деп есептейин Ю.В.Бромлейдщ жэне В.И.Козловтьщ nkipiMeH келюуге болады. «Этнос» термиш болса этникалык кауымдар- дыц непзп болиш белплеу ушш гана колданылады. Этникалык кауымдар классификациясын курастыруда 6i3 карапайымнан курделгге ету принципш басшылыкка аламыз. «Этникалык, ка­ тегория» жэне «этнофор» угымдары 6ip магынаны б1лд1ред1, 6ipaK «этнофор» TyciHiri авторлардьщ ездершен баска эдебиеттерде колданылмагандыктан 6i3 шетелдис этнологияда кецшен колда- ныс тапкан «этникалык категория» угымын пайдаланамыз. Бул угым жогарыда керсеплгендей, ездерш белпл1 6ip этноспен б1регейлещцретш 6ip немесе б1рнеше маркерлерд1 мойындайтын тулгалардан куралатын этникалык кауымды бщщрепш белпль Курдел1л1п жагынан келес16ip таксономикалык денгей ката­ рына «этнографиялык топтар» жатады. «Этнографиялык, топ» угымы айкын озшдж санасы мен езшдж атауы жок этностьщ imKi б е л т н белгшеу ymiH пайдаланылады. Оларга, мысалы, солтуспк жэне оцтуст1к орыстарды жаткызуга болады. Келес1 этникалык кауым да iuiKi бол1нюпен байланысты, 6ipaK бул курдел1 кауым, ейткеш олар этностьщ непзп массасынан ауызек1 пл1, мэдениеп мен турмысы жагынан жерг1лжт1 сипатта ерек- шеленед1 жэне кейде езшдж атауы мен дубэрэ болса да ез1ндж санасы болады. Мундай этникалык кауымды «субэтнос» угымы- 268

мен белплей/ц жэне олардыц катарына, мысалы, орыс халкы- ньщ субэтностары ретшде казактарды, поморларды жаткызуга болады. Мундай болшю барлыгына тэн емес екен дтн ескерте кеткен жен, бул кебше еткеншде де, Ka3ipri уакытта да тиццк- мэдени катынасында б1ртутас бутшдисп б1дщрмейтш ipi этнос- тарда болады. Бул этникалык кауымдармен салыстырганда «эт­ никалык топтар» барлык этностарга тэн. «Этникалык, топтар- дыц» этностан, езшщ непзп массасынан ешкандай айырмашы- лыгы болмайды, 6ipaK олардан алшакдап кеткенджтен, булар- дьщ аумактык (территориялык,) тутастыгы болмайды. «Этнос» пен «этникалык топ» арасындагы ен басты айырмашылык осы- мен сипатталады. Этникалык топтар уйымдасу жолдарыныц айырмашылыгына орай, ез кезепнде, ирредента жэне диаспора деп белшед1. Ирредента — бул езге мемлекеттщ территориялык экспансиясы непз1нде бетен этникалык аймактарды косып алу нэтижесшде курылган этникалык топтыц 6ip белш болып та­ былады; диаспора — езшщ непзп этникалык территориясынан бетен этникалык аймакка миграция жасау непзшде туз1лген этникалык топтьщ белш. Этникалык кауымдар б1рлжтер1 ара- сында «этноулт» ерекше кезге тусед1. Бул белгип 6ip саяси ку- кыктарга ие болуга, ен алдымен, жергшисп езш-ез1 баскару мен тицйк кукыктарды мойындатуга умтылатын этникалык топтын саясаттандырылган белшн бшд1ред1. «Этнос» барлык этникалык кауымдар iminaeri орталык так­ сон болып табылады. Ce6e6i, б1ршш1ден, дэл осы «этностан» этникалык кауымдардыц, этникалык жэне этносаралык каты- настардьщ курделшену жагына карай немесе карапайымдану жагына карай езгеру удеркя басталады; екшшщен, барлык эт­ никалык кауымдар арасында «этнос» ен шатасып кеткен жэне niKip-талас тудырушы этникалык б1рлпс болып табылады, ол туралы осы уакытка дешн б1рауызды келйпм де жок. Б1здщ niKipiMi3me оган мынадай аныктама беруге болады: эт­ нос — ездерш езге кауымдарга карсы коятын, шыгу теп женшде ортак миф1 бар, езшдж сана-сез1м1мен, ез^ндж атауымен (этно­ ним) жэне езшдж б1регейлшмен езгелерден ерекшеленетш курдел1 динамикалык жуйе. Бул аныктама жуйелгк тэсшге непз- делген, ол касиеттерд1, сипатгык белгшерд11здеуге емес, байла- ныстарга суйенед1, ейткеш белгшер этногенез барысында езгерш, уакыт ете келе онын кейб1реулер1 езшщ езектшгш жогалтады. Сондыктан бурынгы аныктамалар этноболмыспен кайшылыкка келш, олардын талабына жауап бере алмайды. Сонымен, этнос ен алдымен курдел1, динамикалык жуйе, 6ipiHmiaeH —курдел1, 269

ейткеш бул географиялык, биологиялык, психологиялык, элеуметпк кубылыстар жиынтыгы, солардьщ курдел1 косынды- сы; екшппден —динамикалык, ейткеш ол дамудын барлык, са- тыларынан ететш, еркендеу мен кулдыраудан ететш езгермел1 кубылыс; уппншщен — езщщк ерекше жуйе бола отырып, ол арнаулы байланыстарга непзделген адамдар тутастыгы. Бул жуйелк байланыстагы мацызды нэрсе —«оз1\\йз» жэне «бетен- дер» деген ажыратушылык принципке непзделген ездерш озге этникалык, кауымдарга карсы коюшылык болып табылады. Bp6ip этностыц езшщ шыгу теп жешнде миф1 бар. Оныц миф деп ай- тылатын ce6e6i —бугшп кунп барлык этностар ез непздершде метистер (будандар) екендш даусыз. Этностарды 6ip-6ipiHeH ерекшелещцретщ басты алгышарт —бешмделудщ жогаргы фор­ масы болып табылатын мшез-кулык стереотип!. Мшез-кулык стереотиш угымын тусйадруде Л.Н.Гумилевпен келкуге бола­ ды: «мшез-кульщтыц ерекше т ш М.Е.Лобашев керсеткендей, кдн аркылы емес, шартты рефлекске непзделген сигналдык мурагерлж тетш аркылы бершед1 жэне кешнп урпактыц ата- аналары мен катар курбыларына елпстеу аркылы алынган мшез- кулык стсреотиптер1 сонымен 6ip мезплде бей1мделуип эдеп де болып табылады» (Этносфера... 101—102 беттер). К,огамтануда мшез-кулык стереотип! элеуметпк езара каты- настар модикрикациясы жэне дэстур ретшде б е л г т . 8 p 6 ip эт­ нос ушш езшщ мшез-кулык стереотип! ем1ркамыныц б1рден- 6 ip тэсшш б!лд1ред1, сондыктан да мшез-кулыктыц бул r a n i сол этнос ушш калыпты болганымен, езге этностар ушш колай- сыздау болып саналады. Бул мынадай кызыкты тарихи айгак- тармен дэлелденедк «Иудейлер римджтерд1 шошканыц етш жеген1 ушш жек керсе, ал римджтерге олардьщ сундетке отыр- гызу дэстур1 e p c i кергниц. Палестинаны жаулап алган сершер (рыцарьлар) арабтардыц кеп эйел алу дэстурше карсы болса, арабтар француз эйелдершщ беп ашык жургешн уятсыздык K epiH ici деп есептедЬ. Жэне, акырында, езщщк сана-сез1м мен езгщцк атаудыц болуы этностыц ерекшелж белгкп болып табы­ лады, ейткеш кезкелген халык езш этнос ретшде сезшш, езш езгелерден этноним аркылы ажырата бшмесе, онда ол этнос ретшде калыптаса алмайды. Озщщк б1регейлЬс (самоидентификация) белгш 6 ip кауым- ныц езгелерден ерекше мшез-кулык стереотип! мен езш ай- рыкша халык деп аныктай алатынын бшд1редт 8 p 6 ip этностыц болуы немесе болмауы, еркендеу1 немесе кулдырауы ондагы пассионарийлер мен субпассионарийлерге байланысты. Пассио- 270

нарлык теориясын JI.H.Гумилев Tipi агзаныц ecyi, кебекн жэне барлык, типте эрекет eTyi Tipi заттьщ биохимиялык энергиясы- на байланысты дейтш В.И.Вернадскийдщ жацалыгына непздеп ашкан болатын. Адамзат ужымдарында (этностарда) энергия таскыны тарихи материалдарда пассионарлык нуктелер ретвде сипатталатын максатты бeлceндiлiк оянуын тудырады. Пассио- нарийлер — бул сырткы ортадан энергияны ез ем1ркамына мейлшше мол спцре алатын кабшетс бар этностьщ 6ip бeлiгi. Бул энергия максатты эрекет етуге багытталады, сондыктан сол этностьщ дамуы пассионарийлерге тжелей тэуелд1. BipaK бфде- 6ip этнос yHeMi даму жагдайында бола бермейд^ ертел^кеш кулдырауга ушырайды жэне бул сол этникалык ортада субпассио- нарийлердщ, ягни инстинкт кажетш ретгер энергияны аз мелшер- де кабылдайтын муташтардьщ пайда болуымен байланысты. Этноска карама-карсы антижуйе ретшде JT.H.Гумилев «хи- мералык, этнос» деген жана угым енпздГ Бул этноспен сэйкес- пейтш байланыс жасау нэтижешнде пайда болатын Tepic дуние- танымдагы «деэтникалык кауымды» сипаттау ушш колданыл- ды. Химералык этностын Heri3ri ерекшелпшщ 6ipi, оларда «эт­ никалык аннигиляция» орын алып, дамуы, онан ep i eMip cypyi токтатылады. Сондыктан да этникалык кауымныц бул Typi epi карай тармакталмайды. Макроэтникалык, немесе метаэтникалык, кауымдар кепултты (полиэтникалык) мемлекеттер курамында калыптасады. Бул im­ Ki белшютер сакталганымен, этностар мен этникалык топтар жалпы езвд ж сана-сез1мге ие бола отырып, ip i кауымга 6ipiK K eH жагдайда жузеге асады. Этникалык кауымдардын келеа децгеш суперэтнос болып табылады. Суперэтнос ез менталитеттер! жагынан 6 ip -6 ip iH e жа- кын 6ip H em e этностардан куралады жэне унем1 саяси б1рл1п болмаганымен идеялык-дши немесе мэдени жагынан б1ртутас болып келедь Суперэтнос туыс, flim мен мэдениет1 бойынша жакын этностардан куралады. «Суперэтнос» терминш JI.H.Гуми­ лев гылыми айналымга енпзгенге дейш бул этникалык кауым «еркениет», «мэдениет» немесе «элем» угымдары аркылы анык- талып келд^ мысалы, «ислам элeмi», «шыгыс оркенисп» жэне т.б. Суперэтнос пен метаэтникалык кауым сатыньщ ец жогар- гы таксоны болып табылады. Этноспен салыстырганда метаэт­ никалык кауым жэне суперэтнос этноинтеграциялык байланыс- тыц да, этнодифференциялык байланыстыц да баяу каркыны- мен сипатталады. Bi3 жуйелеуге тырыскан этникалык кауым­ дар классификациям осындай. 271

4.3.7. Этникальщ жэне этносаралык, удер^стер К.Ясперстщ к,ызык,ты да терец идеяларыныц 6ipi адамзат карым-катынасы мен оныц непзшдеп ©зара тусгшстнске талдау жасау философияньщ куретамыр мэселесш курайды деген ойы болатын. Бул ой этносаралык катынас пен ©зара тусшгстжтщ манызды дуниетанымдык, мэселе екендшн ангартады. Методологиялык мацызы жогарыда керсетшген этникалык кдуымдардыц эр турл1 децгейш бейнелейтш угымдар 6ipiH nii угымдык жуйеге жатса, методологиялык, мацызы булардан еш кем туспейтш этникалы к жэне этносаралык удер1стерд1 бейнелейтш угымдар екшгш угымдык жуйеге жатады. Кейде осы екшш1сшщ мацыздылыгы жогары деп есептелед1, ейткеш дэл осы этносаралык жэне этникалык удерктерге, олардьщ сэйкес категориалдык аппарат кемепмен каншалыкты терец 9pi обьективп бейнеленуше ©те кептеген мэселелер тэуелдт Сон­ дыктан, екшип угымдык жуйе де 6ipiH niiciM eH катар 1ргел1 (фун- даменталды) методологиялык мэселелерге жатады, бул тургыда элеуметпк философия белгш 6 ip дэрежеде рол аткарады. Этникалык кауымдар динамикалык жуйелер болып табыла­ ды, олар, 6ip жагынан, езшщ жеке дамуы нэтижесшде, екшип жагынан, этносаралык байланыстар нэтижесшде унем1 ©згерк- терге ушырап отырады. K,a3ipri когамтану гылымында бул ©згерктер этникалык жэне этносаралык удерктер ретшде аныкталады. Эр турл1 сипаттагы, эр турл1 багыттагы этникалык жэне эт­ носаралык удерктерд1 реттеу, жуйелеу ушш, этносала удерктерш обьективп жэне жан-жакты ашуда оларды оцтайлы пайдалану ушш оларга типология жасау кажет болады. Бул жаг- дайда американдык галымдар дурыс керсеткен кагидаттарды да ескеру кажет, ягни «табысты концептуалды талдау жасау крите­ р и й терминологияныц толыктыгымен емес, непзп терминдерд1 дурыс таццаумен, олардьщ езара байланыс кызметс жуйелшшмен сипатталады» жэне осыган коса <op6ip терминнщ мазмундылы- гы, м эщ ц л тм ен » катар сол удер1стерд1 толык камту, объективтшш жатады. Бастапкыда, этникалык удерктер тек этникалык тиесшктщ e3repyi ретшде гана карастырылды жэне бул термищц алгаш рет 1920 жылдары Н.Я.Марр колданды. Кецестж когамтану гылымында этникалык удерктердщ барлык алуан турш «гул- 272

дену», «жакындасу» жене «6ipiry» сиякты шектен тыс идеоло- гияландырылган жене саясаттандырылган угымдарга экелш Tipefli, «ассимиляция» угымы кеп колданылмады, колданылган жагдайда зорлык-зомбылык жолымен емес, табиги жолмен жу- зеге асу ретшде тусгщприщ]. Этникалык удерктер «тарихи удерк барысында жекелеген этникалык элементтердщ, этнос белжтершщ жэне бутшдей этностьщ туб1рл1 езгеркке ушырауын, сонымен катар жаца эт­ никалык кауымдардыц пайда болуын бшд1рд1» (Этнография и смежные дисциплины, 53-бет). Этникалык жэне этносаралык удерктерд1 талдау, олардьщ кецестж, кешнп кецестж жэне шетелдж когамтану гылымда- рындагы TyciHflipmyi этникалык жэне этносаралык удерктердщ темендегщей типологиясын жасауга мумюндж бередь Ырак, алдымен мына нэрселерд1 аныктап алу кажет. Этникалык кауымдарды бейнелейтш непзп угымдарды унификациялауга мумкшдж беретш бастапкы угымдык жуйемен, ягни этника­ лык кауымдарды жжтеумен б1здщ жэне шетел гылыми когам­ тану эдебиеттер! игшжтерш б1ртутас жуйеге тогайластыруга болганымен, этникалык удерктерге типология жасауда бул мумк1н де емес жэне керек те емес. Егер б1здщ гылыми эдеби- етге типология жасалса, шетелдж едебиетте —этникалык удерк - тер дамуыньщ кезецдер1 колга алынды. Егер бул мэселеш шешудеп б1здщ тэсш бутшдей этникалык удерктердг жинакы- лайтын тутастык ретшде сипатталса, ал шетелдж зерттеуиилер бул тэсътд1 косымша толыктыра отырып, б1ршама нактылай тусетшдей жэне бул нактылау, ен алдымен, 3 T H o 6 ip iK T ip y m i удерктерге катысты кершедь Этникалык удерктердщ барлык алуан Typi этноэволюциялык, жэне этнотрансформациялык, удерктер деп белшедь Этноэво­ люциялык, удерктер этностын кейб!р жекелеген элементтер1мен гана шектеле отырып, этностьщ непзш бузбайды жене Tyoip.Ti езгер1стерге кезжтсрмейщ. Сондыктан бул удерк белгип 6ip эт­ нос тещрепнде гана кке асып, жана этникалык тузинмдер куры- луына алып келмейд1. Этникалык удерктердщ бул тишмен са­ лыстырганда этнотрансформациялык, удерктер курдел1 де кепса- тылы жэне оныц нэтижесшде 6ip этникалык кауымдар жойы- лып, келесшер! пайда болып отырады. Бул удерк ез ксзепндс 3mm6ipiKmipymi жэне этноажыратушы удерктер боп белшедь Этноажыратушы удерктердщ e3i де курдел1 курылым жэне ол былайша болшедк этникалык парциация — тутас этностьщ o ip H c iu e дербес кауымдарга белшш, езшщ e M ip суруш токта-

туы; этникалык, сепарация —этностыц тек 6ip б о л т гана белшш, дербес этноска айналуы; этникалык, дисперсизация —этностыц белшген 6ip белш жеке этноска айналмай, этникалык топ ретшде калыптасады. ЭтHooipiKmipyiui удерктер езшщ курылымы жагынан жога- рьщагыдан да курдел1 жэне консолидация, этносаралык инте­ грация, ассимиляция жэне этногенетикалык миксация деген типтерге белшед1, ал булардыц Keft6ipi оз кезегшде б1рнеше турлерге жжтеледг Мысалы, консолидация ш юэтникалык жэне этносаралык деп белшедг Егер шшэтникалык, консолидация эт- ностьщ курамына шретш субэтникалык. жэне этнографиялык топтар айырмашылыктарын алып тастау аркылы 6ip этноска 6ipiryi болса, ал этносаралык, консолидация тш1 жэне мэдениет1 жагынан туыс тайпалардыц жаца, ipi этноска, ягни суперэтнос- ка 6ipiryiH бишредк Келес1 тип ассимиляция жекелеген дербес этностардыц немесе оныц кейб1р еюлдершщ озге этностьщ, эдетте анагурлым ipi этностыц курамына сщш KeTyi. Ассими­ ляция табиги жэне зорлык-зомбылык Деп болшедг Табиги асси­ миляция —эр турл] этникалык топтардын тиселей катынасы нэти­ жесшде, мысалы, аралас неке аркылы icKe асса, ал зорлык,-зомбы- лык,ты ассимиляция бетен этникалык ортада этнос дамуыныц кушпен, кысыммен ассимиляциялануыньщ жасанды жеделдеть луш б1лд1редг Этногенетикалык, миксация да 3THo6ipiKTipyini уде- picTepre жатады жэне 6ipneme туыс емес этностардыц 6ip-6ipiH физикалык алмастыруы аркылы icKe асатын озара эрекет нэтижесь Шетелдпс эдебиетте бул удерклт белплеу ушш «амальгамация» немесе «мисцегенация» угымдары колданылады. Бул типтер негурлым тыгыз этникалык удерютермен сипатталады жэне, эдетте, жаца этностардыц тузшу1мен аякталады. Осы барша 6ipiK- Tipymi удерктер идшде этносаралык интеграция ерекше кезге тусе- да. Этноб1ржт1рупи удерк ретшде этносаралык, интеграция im i мен мэдениетс эр турл1 этностардьщ озара эрекетш бьадред!, осыныц нэтижесшде езщщк сананыц б1ркатар ортак элементтер1 мен си- паттары пайда болып, жаца этностыц емес, метаэтникалык не­ месе этносаралык кауымньщ пайда болуына экелед1. Этникалык удерктердщ даму кезендершщ де ез курдел1 курылымы бар. Бул, ец алдымен, жеке этникалык жэне этно­ саралык удерктер. Жеке этникалык, удерктер езшщ курылымы жагынан аса курдел1 емес, ейткеш бул шетелдж когамтану гылы­ мында «сакырлап кайнап жаткан казан» деп сипатгалатын imKi этникалык удеркпен байланысты. Жэне бул этникалык жац- гырумен этностыц нитей топтасуымен байланыстырылады. Ал 274

этносаралык удерктердщ, ocipece 3THo6ipiryre непзделген удерктердщ курылымы анагурлым курделфек. Бул жагдайда этносаралык, удерктер б1рнеше жекелеген ке- зецдерге белшед1. Этносаралык удерктердщ ен, бастапкы жэне карапайым формасы алгашкы табысу болып табылады жэне бул жерде этносаралык контакт емес, 6 ip этнос екшдершщ келесла мэдениет1 жэне турмысымен танысуы гана орын алады. Тек «адаптация» (бешмделу) немесе «аккомодация» гана этностар арасындагы накты байланысты, бетен этникалык ортага бешмделуд1 бщщредь Шeтeлдiк эдебиетте адаптацияныц бастап­ кы кезещн маргиналдык, кезец деп те атайды жэне бул кезец автостереотиптщ езгере бастауы мен езш жаца когаммен б1регейлещцре бастауы аралыгын сипаттайды. K,a3ipri батыстык елемде этникалык; плюрализм формасы кещнен таралган. Бул кейб!р жекелеген элементтер1 ортак, тутас улттьщ-мемлекегпк кауымдастыкты бищретш эр турл1 этностардыц катар eM ip c y p y i болып табылады. Бул угым жогарыда карастырылган «этноса­ ралык интеграция» туспппмен белшй денгейде сэйкес келед1. Этникалык плюрализм 6ipHenie турлерге белшедь Мэдени плю­ рализм немесе аккультурация нэтижеанде езге этностьщ кейб1р жекелеген элементтерш, нормаларын, кундылыктарын игеру- мен байланысты этнос мэдениетшде езгерктер болады. Келтмдг плюрализм шетелдж эдебиеттерде этникалык тиесЫк, этника­ лык уйымдасу жэне этникалык езш-ез1 айкындау ерекшел1ктер1 сакталатын этносаралык удерктер деп аныкталады. Душпандык, плюрализмде этносаралык кайшылыктар шиеленке тусед1. Жэне, соцгысы, ресми плюрализм азшылык топтар ерекш елтн кукы к­ тык коргау мен олардьщ автономиясы кетлдШ н бщщредь Этносаралык удерктердщ келес1 кезещ ете тыгыз байланы- сымен сипатталып, ассимиляция угымымен туащцршед1 жэне аз топтыц жойылып, 6ipTe-6ipTC устем этноспен сщкуш бодцредь Шетелдж эдебиетте ассимиляция кугындау, жою жэне сегрега­ ция жолымен журетш —зорлык,-зомбылык,ты жэне езге мэдениетп удайы игеру аркылы кке асатын —бейбт ассимиляция турлерше белшед1. Бул орайда агылшындандыруды зорлык-зомбылыкты ассимиляция деуге болады, ейткеш ол агылшындык кундылык- тарды тацып, ез тшщнен, мэдениетщнен жэне т.б. бас тартуды б1лд1редь Бул удеркпен салыстырганда «балкытпа казан» прогрессивп, ейткеш ол дискриминацияны, элдеб1р этникалык топтыц устемдтн TepicKe шыгарады. «Балкытпа казан» барлык этникалык айырмашылыктарды кайта балкыту, корыту нэтижеинде жаца этностьщ пайда бо- 275

луын бшдфедк Балк;ытпа к,азанныц уш тутастыкты ydepici б1ркатар кезецнен етед1: конфессионалдык, кешннен мемле- кетт1к ортактык шецбершдеп айырмашылыктарды eiiiipy. Этносаралык удерктердщ сонгы кезещ шетелдж эдебиетте «амальгамация» немесе «мисцегенация» деп белпленед! жэне нэсшдж-мэдени топтардыц биологиялык алмасуын бодйредь Этникалык жэне этносаралык удерктердщ сипаттамасын жэне олардын классификациясын аяктай отырып, бул удерктер ста- тикальщ калпында айкындалган типологияга сэйкес келгешмен, динамикада муныц KopiHici 6ip магынада бейнеленбейтшш ацгартуга болады. Бул удерктер этникалык кауымдардьщ эр турл1 децгейлервде жэне эр турл1 багыттарында 6ip мезплде кке асады. Этносаладагы накты удерктер мен окигаларды тал­ дау барысында 6i3 эркашан да олардьщ курделш шн, 6ip- мезетплтн, кайшылыктылыгын жэне эр турл1 багыттылыгын ескеру1м1з кажет. 4 А Техника ■ ■ ■ философиясы 4.4.1. Техника философиясы i$a3ipri батыстьщ философияньщ 6ip багыты ретшде Философия тарихында адамзат еркениеттерш, тарих- ты зерттеуде, талдауда эр Typ.ai тэсшдер, принциптер, крите- рийлер колданылады. Олардьщ катарына экономикалык, гео- графиялык, биологиялык, дши, гуманиетж детерминизмдерд1 жаткызуга болады. Олардын арасында Ka3ipri когам ем1р1ндеп бугшп езгерктерд1 негурлым толык бейнелейтип технология- лык детерминизм болып табылады. Технологиялык детерми­ низм —бул когамдык дамудагы техниканьщ аныктаушы рол1 туралы козкарастардыц, постулаттардьщ 6 ip iK K eH жиынтыгы. Шындыгында да, K a 3 ip ri ом1рде техника мен технологияныц манызы, рел1 орасан зор. «Адаммен бетпе-бет келген бул мэселенщ мацыздылыгы сон- ша, —деп жазады К.Ясперс, - Ka3ipri уакытта техника б1здщ ахуалымызды туешудщ басты мэселесше айналды. K,a3ipri тех- никаныц барша ©Mip салаларына енпзшуш жэне оньщ ©Mip cypyiMi3flin барлык кырларына типзген салдарын кайта багалау 276

мумкш емес. Муны тусшбей жэне ойлау барысында дэстурл1 тарихи калыптарды колдана отырып, Ka3ipri жэне откен oMipiMiJ» арасында салыстыру журпзу мумкш емес. 0ткен мен б1здщ за- ман арасында параллель журпзу ушш м1ндегп турде Ka3ipri тех- никамен байланысты орын алган радикалды озгсрктерд1 еске- ру кажет» (Смысл и назначение истории. М., 1991, 113-бет). Техника мен технология бугшп когам жедел дамуыньщ ма­ цызды факторына айналды жэне техника ыкпалын типзбеген адам ©м1ршщ б!рде-б!р саласы калмады. K,a3ipri коммуникация курал- дары аркасында мемлекет epKi ен шалгай аудандарга дейш кам- тып, кезкелген уакытта эр шацырактан ©з куд1ретш сезд1ре ала­ ды. Техника эсер!мен терец удерктер орын алады, ецбек ошмдийп карышты каркьшмен осед1. Оныц мазмуны езгередь К,огамныц элеуметпк курылымы ©згеред1. Оныц устше адам да озгеред1 K,a3ipri техника т и т адамньщ тылсьгмдык туцгиыгына да ыкпа­ лын типзедь Егер ертеректе адам табигатга да, элеуметпк салада да ©Mip сурудщ ©згерген жагдайларына бей1мделу1 ушш жетк1лис'п дэрежеде уакыт тауып жатса, ал Ka3ip табигат пен когамдагы тех­ ника, технология ыкпалымен ©тет1н ©згерктер жылдамдыгы сон- ша, бугшп адам ©Mip сурудщ ©згерген жагдайларына бешмделш те улгере алмайды жэне кашан да таусылмайтын жаца мэселе­ лер толассыз туып жатады. Осыган байланысты Ka3ipri филосо- фияда адам мэселесш зерттеудщ техника философиясы туршдеп жаца кырын айкындау каж етал т туындайды. Техника философиясы —бугшп куш езшщ гулдену кезецш бастан кешш жаткан батыс философиясыныц Ka3ipri багытта- рыныц 6 ip i. Батыста техника философиясыныц калыптаса бас- тауын И.Бекман ес1м!мен жэне 1777 жылы басылып шыккан оньщ «Технология бойынша жетекийлпс, немесе кол©нерд1, фабрикалар мен мануфактураларды тану» деп аталатын ецбепмен байланыстырады. Б1рак к©пш1л1кт1ц n iK ip iH in e , бул саладагы непз калаушы ецбек 1877 жылы жарияланган жэне жуз жыл- дан кейш Германияда кайта басылып шыккан Э.Капптыц «Тех­ ника философиясыныц непзп белплерЬ деп аталатын жумысы болып саналады. Техника философиясы —Ka3ipri элемдеп техника феноменш философиялык-методологиялык жэне дуниетанымдык тургы- да зерттеуге непзделген Ka3ipri философиядагы бутшдей 6ip багыт. Бул багыт бастапкыда Батыс Еуропа мен Солтуспк Аме- рикада, кейш1рек 60—80 жылдары Жапонияда кецшен таралды. Батыстагы Ka3ipri техника философиясыныц бастапкы окктдер! катарына Э.Капп жэне Ф.Дессауэрмен катар О.Шпенглерд1, 277

М.Хайдеггерд], Ортега-и-Гассета, Мэмфордты, К.Ш иллинги жэне т.б. жаткызуга болады, BipaK , сонымен катар техника угы­ мы ертедеп ойшылдарда да кездеседг Мысалы, ецбектщ табиги жэне жасанды органдары арасындагы анология туралы ой Пла­ тон мен Аристотельде ушырасады. Егер Аристотель колды «куралдьщ куралы» деп атаса, Гегель де осы идеяны кайталай- ды. Гегель техника табигатын тусшуде б1ркатар идеялар усына- ды. Гегельдщ niKipiHuie техникалык жабдыктар объект табига- тымен аныкталады, ал екпшн жагынан жабдыктар техникалык куралдар аркылы icKe асатын максаттын тасымалдаушысы бо­ лып табылады. Гегель былай деп жазады: «адам ез максатында сырткы табигатка багынышты болганымен, езшщ куралдары аркылы устемднске ие болады». Антик элем! авторлары мен Гегельдщ бул идеяларын Батыстыц кейшп философтары Э.Капп жене JI.Нуаре жалгастырды. Олардын Heri3ri идеясы техника феноменш «органопроекция» непзвде тусшумен сипатталады. Олардын niKipiHme техника жасанды орта болып табылады, 6ipaK ол адам органдарыньщ табиги материалга проекциясы ретшде кершед1, ягни техниканын букш дамуы адамньщ табиги ецбек органдарын Keinipy аркылы, оларды сырткы элемге «проекция- лау» аркылы жузеге асады. Техника феноменш тусщщруде езге, карама-карсы позицияны устанган философ-неотомист Ф.Дессауэр болды. Ф.Дессауэр Э.Капп жэне JI.Нуаре усынган техниканын биологиялык кон- цепциясымен келюпедг Ол техника табигат зандарымен байла­ нысты жэне оныц шектершен тыскары шыкпайды деп есептейдг Алайда бул да ешнэрсеш айкындамайды, техниканын автоном- ды да мэн1 бар. Оныц niKipiHme техникалык идеялар адам акылында пайда болмайды, ол акылдыц кемепмен ауланады. Техникалык идеялар кудайдыц ойы, жаратушыныц куд1ретп акыл-ойыныц KepiHici. Техника мэселеы Хайдеггер философиясында непзп орын- дардыц 6ipiH алады жэне кептеген шыгармаларында унем1 кездесш отырады. BipaK бул такырыпка арналган оныц ец ма- цызды шыгармасы «Техника туралы мэселе» деп аталады. Бул жумысында М.Хайдеггер техниканы пайымдауды жаца ipreTacKa койды. М.Хайдеггер былай деп жазады: «техниканын мэш белпл1 магынада техникалык емес. Сондыктан да 6i3 ол туралы жай гана ойлаганда, оны колданганда, баскарганда немесе одан каш- кактаганда техниканыц мэн1не деген ез катынасымызды ешка- шан да сезше алмаймыз. Барлык осы жагдайларда, оны кызы- гушылыкпен колдасак та, теркке шыгарсак та, 6i3 техникага 278

кулдар секшд1 ажырамастай танылганбыз. Bi3 техниканы бей- тарап нэрсе деп есептеген кезде, оныц нагыз туткынына айна- ламыз. K,a3ipri кезде кец epic алган мундай кезкарас оныц менше деген мулде корсокырлыкты туындатады» (Вопрос о технике// Новая технократическая волна на Западе. М., 1986, 45-бет). Хайдеггерге дейш техника Акыл-ой мен К,айырымдылыктыц (iзгiлiктiц) салтанатты niepyi ретшде багаланып келдь KeftSip жагдайларда техниканыц e3iHe карсы шыгу емес, оны колдану- га карсы шыгу озекп сез болды. Мысалы, О.Шпенглер «туст1» нэсщцер еуропалыктардан техниканы тартып алып, оларды ус- тем жагдайынан айырады жэне тубшде техниканы жояды деп корыкты. Хайдеггер керкйнше, техниканыц езш адам ушш ул- кен кауш -катер деп есептедь Техниканы тусшд1рудеп Хайдеггердщ тагы 6ip жацалыгы, оган деган техника адамзат тарихы мен мэдениет1 дамуы байланысындагы коптеген фак- торлардыц 6ipi репнде карастырылып келсе, ал бул не\\пс ой- шылыныц niKipiHme техника Ka3ipri дэу1рд1ц болмысы болып табылады. Жэне Хайдеггерге дейш техника ец алдымен мэде- ниет философиясы мен тарих философиясыныц жэне тек кейш гана антропологияныц мэселес1 болып келсе, ал М.Хайдеггер онан метафизиканыц мэселеслн шыгарды. 4.4.2. Техника болмыстьщ терец цасиеттерш пайымдау тэсш ретшде М.Хайдеггерде де техника болмыстьщ терец касиет- тер1н пайымдаудыц мацызды тэсЫ болып табылады. Ол бол- мыстагы табылуга жэне e3iHin нагыз, булшбеген кейп1нде коршуге ти1с нэрсенщ жасырын жагын ашып керсетуге мумк1нд1к бередг Техниканыц мэн1 аркылы адам болмыспен Т1лдесш, оныц ун1н естид1. BipaK импульс дурыс табылмауы мумкш, ейткеш техника адамды оз1нд1к ашылудыц жалган жа- гына карай итермелейд1. К.Ясперс техниканы тусщщруде хайдеггерл1к тусш1кке жа- кын келд1. Ол озш1ц «Тарихтыц кайнар кездер1 мен максаты» деген ецбегшде техниканы элемд1к тарихтын тубегейл1 жаца фак­ торы реттнде карастырады. К.Ясперстщ niKipiHme Ka3ipri заман- да былайша пайымдау кажет: «К,аз1рп уакытта 6i3 тарихтыц бура- лац кезшде турганымызды сез1нем1з, будан жуз жыл бурын-ак бул кезенд1 антик элeмi дагдарысымен салыстыра бастап efli, ал кешшрек онын тек Еуропа мен Батыс мэдениеи ymiH гана емес, 279

букш элем ушш орасан зор мацызы бар екендш байкалды. Бул —техника гасыры езшщ барлык салдарымен коса, адамньщ ецбек, ©Mip, ойлау саласындагы, символика саласындагы мыц- даган жылдар бойы жинактаганынан сау-тамтык калдырмайтын сиякты» (Современная техника//Новая технократическая волна на Западе. М., 1986, 119-бет). K,a3ipri техниканын пайда болуы- мен барлыгы да езгерда. Ец алдымен, К.Ясперстщ niKipiHme, адам- ньщ табигатпен байланысы езгердь Адам техниканын кемепмен табигатты багындыра отырып, e3i табигаттыц ыкпалына тусед1, табигат адамньщ тиранына айналады. Техника адамньщ барлык кунделйсп eMipiH езгертш ж1берд1, ол «букш eMip суруд1 белгкйз техникалык механизм эрекетше, ал букш планетаны - тутас фабрикага айналдырды. Сонымен 6ipre адамньщ ез туб1ршен толык ажырауы жузеге асты жэне бул бугшп KyHi де жалгасуда. Адам отансыз жердщ тургынына айнальш, дэстур жалгастыгын жогалтты. Рух пайдалы функцияларды орындау мен окып-уйре- ну кабшетше айналды» (Современная техника... 121-бет). Ары карай К.Ясперс былай деп жазады: «Мына нэрсе кумэназ: тех­ ника адамньщ езш езгертуге багытталган. Адам ещц e3i калып- тастырган техника ыкпалынан босанып шыга алмайды. Жэне техникада шеказ мумкщщктермен катар, шеказ кауш-катердщ де бар екендш кудис тугызбайды. Адам e3i техниканын билш астына кашан жэне калай тускешн ацгармай да калды» (Совре­ менная техника, 145-бет). К.Ясперстщ niKipiHme, техниканыц мацызы мен релшщ кущретгшш сонша, оныц мэнш ашпай Kasipri акуалды пайымдау мумкш емес. Техниканьщ нактылыгы адам­ зат тарихындагы улкен бетбурыска экелд1, б!з адамзат OMipiH ме- ханикаландырудыц нагыз дер кезшде турганымызбен, оныц бар­ лык салдарларын болжау He6ip ушкыр керткелдердщ де колы- нан кслмейдь 80-жылдары техника философиясында антропологиялык ас­ пект, прогрестщ адамзаттык елшемше кецш аудару кушейе TycTi. Кептеген батыстык философтар техника мен технология- ны тек тарихи агымында гана карастырып, техника мэнш угы- ну мумкш емес деген корытындыга токталды. Техника мэселесшдеп антропологиялык тэсш американдык философ Х.Сколимовскидщ «Техника философиясы адам философия­ сы репнде» деген жумысында айкын кершедь Х.Сколимовски техниканыц дамуы унем1 мэдени мутациямен, терец э л е у м е т п к езгерютермен байланысты ма деген мэселеш зерттеумен айна­ лысады. Ол осыган байланысты К,ытайда техниканыц гулдену1 XIV жузжылдыкта, ягни батыстык Ренессанс пен еуропалык 280

гылыми революцияга дейш жузеге аскандыгы туралы айгакка кощл аударады. Демек, гылыми революция эркашан да тех­ ника гулденушщ кажетп алгышарты бола бермейд1, ал техни- каныц epic алуы м вдегп турде кандай да болсын когамдык озгерютерге экеле бермещц. Х.Сколимовски техника философиясын адам философиясы ретшде тусшудо усынады. Бул магынада адам техникалык им- перативке багынганнан repi, техника адам императивше багы- нуы тшс. Ол адамньщ табигаттагы нэзж тепе-тецщкке курмет- пен катынаска тусуш жэне осы тепе-тецщкп бузбай, бекггетшдей жагдайда гана элемд1 жабдыктандыруга руксат беруд1 усынады. Оныц ойынша адамньщ биим! озге барша жаратылыстарга кар­ сы багытталмай, бипм бакылау мен манипуляция максатында- гы куш ретшде колданылмай, керюшше, заттардыц табигатын дурыс тусшуге жэне уйлеамдшжке кызмет ету1 тшс. Прогрестщ гуманиспк т у с ш т табигаттыц озге жаратылыстарыныц, соны­ мен 6ipre адам жаны мен оныц сез1мщк элеуетшщ жойылуын емес, KepiciHme, оныц рухани елемшщ кеценл аркасында жузе­ ге асатын адамньщ езшдж келбетш есейтуд1 бщщредь 4.4.3. Техника философиясы вркениетт1 сыни тургыда багалау ретшде Техника философиясыныц туткиылдан пайда болу ce6e6i неде? Неге бупн адамзатты техника келешеп мазалайды? Х.Сколимовскидщ niKipiHme, философиялык зерттеулердщ бул саласыныц пайда болуы еуропалык еркениеттщ пайда болуы мен жойылуындагы техника ролш кеш мойындауды байката- ды. Оныц ойынша техника философиясы таза схоластикалык пэн емес. Техника философиясы ец алдымен бгздщ оркениетп сыни тургьщан багалау нэтижесшде пайда болганын ескеру Кажет. Ол аналитикалык тургыда ойлаушы философтар уипн талдау жасайтын алац ретшде калыптасып, дамып отырган жок. Б1здщ оркениет ш еказ кеп техникаларды ощцрт шыгарды, 6ipaK оныц лингвистикалык-аналитикалык алуан Typi техника мэселесш m em in бере алмайды. Философтардыц, ойшылдардьщ, тарихшылардыц, инженерлердщ жэне K03i ашык азаматтардыц парызы —«оркениет ретшде 6i3 тудырган мэселелерге» жауап табу. EipiHuii дуниежузипк согыстан кейш техника философия- сында озге модени кундылыктарга гана емес, кандай да болма- сын бетен оркениетпк болмыска деген сагыныш кушейе TycTi. 281

Батыстык философтарды мынадай сурактар мазалай бастады: Еуропа жалган жолмен журш еткен жок па, батыстык рух мэде- ни-еркениеттж баламаны тацдауда кателескен жок па? Батые- тыц бугшп K a c ip e n e p i эуел баста адамзаттьщ еркениетпк даму жолын дурыс таба алмау себебшен емес пе екен? K,a3ipri батыстык философияда адамзаттьщ бастапкы кезещнде тарихи перспективаньщ эр турл1 нускалары болган деген идея калыптасты. Оньщ 6ipi — букш imKi ресурстарды адамзат рухын ез1щцк тануга шогырландыру. Ертедеп шыгыс халыктары осы жолмен журд1, муньщ дэлел1 ретшде олардьщ дшдерш алуга болады. Шыгыс дшдер1 адамньщ абсолютпен, болмыспен толык 6ipiryiH уагыздайды. Адамды табигаттан тыс кубылыс емес, оньщ б о л т рет1нде карастыру, элемге ciHin кетуге умтылу, рух кещстшнде барлык Еаламньщ ушн есту — мше, ежелп шыгыстык Шмдер мен дшдердщ насихаттары осын- дай. Егер де еуропалык эркениет осы жолмен жургенде, батыс­ тык философтар niKipiHme, онда ол антропологиялык жэне рухани ресурстарын дамытып, гарышка, Ралам универсумына жакындай тусер едь BipaK батыстык еркениет езге жолмен журдг Оны таным мен элемд1 канау кумарлыгы иектедг Адамзат жан мен тэнд1 жат- тыктыру кабшетш жогалтып, техника кемепмен букш элемш езше багындыру пигылына бер1дги. Адамдар ез табигатына се- нуден калып, рухты дамыту мен жепдшруден бас тартты. Тех- никамен карулана отырып, олар ездершщ куш-жперш iuiKi елемге емес, сырткы элемге багыттады. Хайдеггер термишмен айтканда техника адам Болмысына айналды. 4.4.4. Техницизм цогам туралы %a3ipri батыстык, теориялардьщ методологияльщ непз1 ретшде Техника философиясы езшщ курдел1 курылымы бар, жеткшйсп дэрежеде курдел1 философиялык агым болып табы­ лады. Техникалык еркениеттщ динамикалык удерютерш па- йымдауга умтылган жана концепциялар пайда болды. Техника философиясындагы эр турл1 агымдардьщ, кезкарастардьщ, по- зициялардьщ молдыгына карамастан, барлыгына ортак нэрсе олардын технологиялык детерминизмге непзделу1нде болып табылады, ягни когам eMipiHaeri техниканын аныктаушы рел1 мойындалады. 282

Техника философиясы ец алдымен карама-карсы ею багыт- ка болшед1 —техницизм жэне антитехницизм. Техницизм техника дамуыныц адамзат ушш сезс1з иплж - ■шйгше деген сешмге непзделедь Техницизм когам OMipinaeri техника ролш тек калыпты кубы- лыс ретшде, адамзаттьщ игшМ репнде гана карастырады. Неотехницизм езшщ алдьщгы формаларынан ерекшеленедг Мунда техникага бурынгысынша когам OMipinaeri непзп орын бершед1, б1рак оныц ез!ндж дамуы, езщщк реттелу мумкщцш. тер1ске шыгарылып, когамдык бакылау кажетгшп туралы мэсе- ле койылады. Антитехницизм —технофобияныц KepiHici, пайда болып, та- ралып жэне ocin келе жаткан жаца технологиялардыц жумбак Kayin-KaTepi алдындагы урей мен коркыныш, сешмс1здж. Антитехницизмнщ эр турл1 нускалары бар. Оныц шиндеп ец кешнен таралганы «батырлык пессимизм» (Ф.Ницше термиш) деп аталады. Ол бойынша техника мен зулымдык TereypiHi тех- никтер мен технократтар устемдшн, баскаруын тудырады. Антитехницизмнщ тагы dip KepiHici адам osi игере алмайтын рационалдык биймнщ эуел бастапкы агрессивтшшмен сипат- талатын, мэш «билжке деген epiKKe» непзделген техникага ра- дикалды душпандыкты бквдретщ позицияны устанады (Мар­ кузе, Адорно, Хоркхаймер). 60-жылдар соцында бул козкарас- тар контрмэдениет идеологиясына жуйелецщ (Т.Розак). Контр- мэдениет бойынша барлык Ka3ipri саяси куштер — мейл1 ол «солшылдар», «оцшылдар», «орталык» болсын, технократиялык когамныц б1рыцгай кундылыктарына, техникалык рационализм- ге деген дши сешмге нeгiздeлгeн билж ушш куреске экелед1. Техниканы философиялык зерттеу ете курдел! кубылыс жэне эр турл1 кырлардан турады; методологиялык, элеуметтж, саяси, эстетикальщ, аксиологиялык жэне т.б. К,ай мэселеш алга тарт- канына байланысты техника философиясы не гылым филосо- фиясына жакындайды, не элеуметпк философияньщ немесе ан- тропологиялык философияньщ бел1м1 ретшде карастырылады. Техника философиясы непзшен е й басты дэстур ыкпалында: неопозитивизммен ocepi жэне байланысы бар сциентистж мето- дологизм жэне мэдениетганымдык антропологизм. Техниканы философиялык зертгеулер осы eKi дэстурдщ 6ipiHe багдар устануы- на байланысты не логикалык-методологиялык мэселелермен ай- налысады, не техниканыц гуманистж кундылык кырларын зертгейдь Бул дэстурлер кейде киылысып жатады, ал бул аталган зертгеулер синтезше деген урдют! (тенденцияны) тугызады. 283

Техницизм дуниетанымы, «технологиялык детерминизм» ба­ тыстык ойшылдардьщ кептеген теорияларында камтылып жа- тыр: «индустриалдык когам теориясы», «постиндустриалдык когам теориясы», «гылыми революция теориясы», «акпараттык когам теориясы». Жэне жалпы адамзат когамы дамуын кезец- дерге белуги камтиды. Олардыц ппаршше, техника барлык элеуметпк факторлардыц алгышарты болып табылады, сонын нэтижссщдс ендаргшх куштер стихиялык турде жаца когамдык катынастарды тудырады. Техницизмнш эр турл1 екщдер1 адам­ зат оркениетшщ тарихи дэу1рлерш техниканыц б е л г т 6ip аспектшер1мен байланыстырады, мысалы, ецбек куралдарыныц алмасуы (Дж.Ленский), байланыс куралы (Маклуэн) немесе энергия коздер1, ягни когамныц дамуы мускулдык энергияныц жуйел1 турде алмасуымен (бу, электр, атом) байланыстырыла- ды. Батыстык авторлар элеуметпк дамудагы техниканыц анык- таушы ролше непздей отырып, адамзат тарихын уш кезецге беледк «индустриалдыкка дейшп когам», «индустриалдык когам» жэне «кейшп индустриалдык когам». Индустриалдыкка дейшп когамдагы басты сала ауыл шаруашылыгы, сондыктан да оны аграрлы, дэстурлз когам деп атайды жэне ийркеу мен эскер бул когамныц басты институттары болып табылады. Ин­ дустриалдык когам ец алдымен корпорациялар мен фирмалар жетекш штндеп онеркэсшке непзделед1. Кейшп индустриал­ дык когам тарихтыц жаца перзенп болып табылады жэне б1ркатар факторлармен аньщталады: тауар ещцруин экономи- кадан кызмет етуип экономикага кошу, когамныц элеумегпк курылымындагы езгер!стер, когамдагы саясатты аныктауда тео- риялык бШмнщ басымдылыгы, жана интеллектуалды техно- логияныц калыптасуы, технологиялык озгер1стерд1 жоспарлау жэне бакылау. Индустриалды когам теориясыныц 50-жылдар соцы мен 60-жылдар басында непзш калагандар катарына Да- рендорф, Арон, Белл, А.Турендермен катар У.Ростоу жатады. Элеуметтану мен элеуметак философия тарихында ол техно­ логиялык детерминизмге непзделген «экономикалык ociM кезендер1» концепциясыныц авторы ретшде б е л г т . Техноло­ гия дамуы децгейлершен шыгара отырып, У.Ростоу адамзат когамыныц даму тарихын бес кезецге болед1. EipiHmi кезецд1 ол «дэстурл1 когам» деп атады жэне билж басында жер иеленуш1лер туратын, гылым мен техника турпайы, «ньютонга дейшп» децгейде болатын, элеуметпк курылымы кепсатылы, оте теменп ауыл шаруашылык eimipici бар аграрлык когам репнде сипаттады. Екшш1 кезец — «отпел! когам», бул жаца 284

когам ушш алгышарттарды калыптастыру кезещ — ауыл шаруа- шылыгы ешмдипп ocyiMCH, «icKep, кэсшкер адамдардьщ жаца тиш» пайда болуымен, улттык каушс1зднстщ экономикалык 1ргетасын камтамасыз етуге умтылган «ултш ылдыктьщ » есу1мен жэне осыньщ непз1нде 6ip орталыкка багынган мемлекеттщ калыптасуымен сипатталады. Ушшин кезец — бул козгалыс кезещ, «енеркэсш пк TOHKepic кезещ». Бул кезец енеркэсштщ непзп салаларыныц тез есуш ен, капитал жинактау улесш щ жогарылауына алып келетш enaipic эд1сшщ радикалды езгеру1мен ерекшеленедг У.Ростоудыц niKipiume, б ул кезещц Англия X V III гасырдьщ аягында, Франция мен АК,П1 X IX гасыр- дыц ортасында, Германия X IX гасырдьщ екшип жартысында, Ресей 1890—1914 жылдар аралыгында, Ущцстан мен К,ытай X X гасырдьщ 50-жылдары басында еткердь Тертппш кезенд1 У .Рос- тоу кемелдену кезещ немесе индустриалдык когам деп атайды. Оныц niKipiHme индустриалдык когамныц непзп белгшерше енеркэсштщ карышты дамуы, ецщрютщ мулдем жаца салала­ рыныц пайда болуы, гылым мен техника ж етктктерш кещнен eHri3y, капитал салымы децгеш улттык KipicTiH 20%-ына дейш жогарылауы, кала тургындарыныц 60-90%-га дейй! ecyi, ква- лификациялык ецбек у лесш щ артуы жатады. У.Ростоуды ц есептеушше кемелденген кезецге жету ушш 50—60 жылдай етпел1 кезец кажет. Ж эне соцгы, бесшип кезец — «жогары букаралык тутыну» fleyipi. Бул когамнын басты мэселес1 eimipic емес, туты- ну мэселес1, ещйргстщ н епзп салалары дэстурл1 салалар емес, кызмет керсету жэне букаралык тутыныс тауарларыныц omupici болып табылады. Американ экономна жэне элеуметтанушысы У.Ростоудыц бул теориясы постиндустриалдык когам теориясыньщ алгышар- ты жэне Heri3i болды. Экономика мен оньщ салалары непзшдеп техника филосо­ фиясыныц курделшенген нускасын 6i3 американ элеуметтану­ шысы Д.Беллден кездест1рем1з. О л постиндустриалдык когам теориясы непзш калаушылардыц 6ipi. Б елл «б1ржакты детер- минизмдЬ жокка шыгарады жэне когамныц эр TYpлi салалары, мейл1 ол саясат немесе мэдениет, технология жэне т.б. болсын, оз алдына дербес жэне езш щ даму логикасы болады деп есептещп. «Постиндустриалдык когам» теориясыньщ методо­ логиялык Herni «белдеулпс принцип» болып табылады. Д .Б елл белдеулж принцип кемепмен когамдык катынастар мен инс- титуттардыц, рухани удерктердщ тек 6ip гана факторларга бай­ ланысты емес ексндшн дэлелдеуге тырысады. Олардьщ 6ipi — 285

6 ip белдеудщ бойында, C K in m b ie p i озге белдеудщ бойында ор- наласады. Беллдщ n iK ip iH m e «постиндустриалдык когамныц бeлдeyлiк принцип! орасан зор теориялык бiлiм жэне оныц элеуметпк езгерюп багыттаушы ретшдеri жаца рел! болып та­ былады. B p 6 ip когам бипм непз1нде кызмет етед1, 6 ip a K тек XX гасырдыц екшин жартыеынан баетап технология мошн езгерт- кен гылым мен инженерияныц косы луы жузеге асты». Постиндустриалдык когам концепциясы непзше адамзат когамы тарихыньщ уш кезецге болшу1 жатады: индустриалдыкка дейшп, индустриалдык, индустриалдыктан кейшп. Сонымен, алгашкы элеуметпк технологиялык революция аграрлык-коленерлпс болып табылады. Оныц со ц гы нэтижеа ощпрк саласы непзше епншшйс пен колонер технологиялары жататын, тарихи тургыда алгашкы оркениеттщ калыптасуы б о л ­ ды. Менипктщ эр турлл формалары, алгашкы мемлекеттердщ пайда болуы отырыкшылыкка кешудщ алгышарттары болды. Екший элеуметпк технологиялык революция индустриал­ дык болып табылады. Ол X V II гасырдан X IX гасырдыц басына дейшп кезецдерд1 камтиды, ал кейб1р елдер мен аймактарда онан да кеппрек жузеге асты. Онын нэтижесп индустриалдык жэне урбанистж еркениеттщ пайда болуы деп саналады. Соцгы б1здщ коз алдымызда ©Tin жаткан элеуметпк-техно­ логиялык революция акпараттык-компьютерлж революция болып табылады. Ол когам OMipi мен адам ом)ркамынын букш саласын акпараттандыру непзшде icKe асады. 80-жылдары техницизм идеологиясы кайтадан кушейе туст1. Бул багыттыц Heri3ri тужырымдары О.Тоффлердщ атакты «YiiiiH nii толкы н» ецбегшде жарияланды. О.Тоффлер когам да- муын толкын козгалысы репнде карастырады. О л адамзат кога- мыныц букш дамуын уш кезецге беледг 1. Аграрлык революция («6 ipiH in i толкы н»), 2. Онеркэсштж революция («екш ий толкы н»), 3. Акпараттык-компьютерлж революция («уипнин толкы н»), Ол когамдык езгерктерд1 техникалык прогрестщ тжелей рефлекс! репнде карастырады. О л когамдык ем1рдщ эр турл1 кырларын талдайды, 6ipaK Heri3i репнде энергетикалык база, евддрк жэне болш к курамына KipeTiH техносаладагы езгерктер алынады. О.Тоффлер болашак когамдык дамуды талдай отырып, онын экономикалык кацкасын электроника мен ЭЕМ, гарыштык кен1ст1к жэне биоиндустрия курайды деп есептейдь Оныц niKipiHme, ощцрк, отбасы, гылыми ой багытыныц ©3i, комму­ 286

никация жуйесп орталыктанудан орталыксыздануга, шогырла- нудан шашырауга, кэсшорынга жиналудан «электрондык коттедждеп» уй жумысына ауысады. Тоффлер жана еркениетке дэл аныктама беруге тырыспайды, оньщ айтуынша «постиндус­ триалдык когам», «гарыштыкfloyip», «галамдык деревня», «акпа- раттык когам» жэне т.б. колдануга келмейд1, ейткеш «олар жузеге асып жаткан езгерктердщ накты динамикасы, соньщ салдары барысындагы кайшылыктар мен кактыгыстар туралы дурыс болжам бере алмайды». Жана еркениетке аныктама беруге кептеген галымдар умтыл- ды. Дж.Лихтхайм — постбурж уазиялы к, Р.Дарендорф — посткапиталистж, А.Этциони — постмодернистж, К.Боулдинг — постеркениетпк, Г.Кан — постэкономикалык, С.Алстром — постпротестанттык, Р.Сейденберг — посттарихи, Р.Барнет — постмунайлык когам туралы айтады. Мунан opi карай постиндустриалдык когам теориясы акпа- раттык когам концепциясында нактылана туседг Акпараттык когамньщ эр турл1 нускалары Д .Б елл, А .К и н г, Дж.Мартин, А.Нормен, С.Нора, Дж.Нейсбит, И.Масуда, Дж.Пелтон, М .По- нятковский, Ж.-Ж.Серван-Шрайбер жэне т.б. сиякты теоретик- термен даярланды. Ж алпы алганда, олар акпараттык когамды постиндустриалдык когам рет1нде тус1щцредк 4.4.5. Ак,параттьщ цогам Жана еркениетке етуге байланысты адамзаттьщ та­ рихи тагдырларындагы туб1рл1 езгергстер болы п жаткан жаца- лыктарды пайымдау кажетг1лтн тудырды. 20-жылдардьщ оз^нде- ак муны алгаш сезшген О.Ш пенглер езш1н атакты «Еуропанын дагдарысы» енбег1нде 6yriHri индустриалды еркениеттщ акыры- ныц жалпы нобайын трагедиялык турде белпледь Онан кейш 40-жылдары австралиялык экономист К .К лар к жаца когам келе жатканын айкын баяндап, оны жана экономикасы мен техно- логиясы бар акпарат жэне кызмет керсету когамы репнде си- паттады. 50-жылдар аягында американдык экономист Ф.М ах- луп жана когам туралы идеяны дамыта отырып, акпараттыц мацызды тауарга айналатыны жене акпараттык экономиканыц келет1н! туралы тезисш жариялады. Ж эне тек 60-жылдар со- цында гана постиндустриалдык когам теориясы непзш калау- шылардын 6ipi американдык элеуметтанушы Д.Б елл алдыцгы- лармен салыстырганда ез1нщ акпараттык когам теориясында бул когамныц мэш мен сипаттамалык белплерш ашуга тырысты. 287

Bcipecc, езшщ «Акпараттык когамныц элеуметпк шецберЬ деген енбепнде Д.Белл когамныц непзп салаларын жан-жакты карастыра отырып, индустриалдык когамнан акпараттык когам- га ету барысында Ka3ipri когамныц кандай езгерютерге ушырай- тынын сипаттап жазады. Д.Беллдщ niKipiHme: «K eлeci жузжыл- дыкта экономикалык жэне элеуметпк eMip ушш, бш м ецщркшщ тэсщцер1 ушш, сонымен катар адамньщ ецбек эрекетшщ сипаты ушш телекоммуникацияларга непзделген жаца элеум етпк урдютщ калыптасуы m em ym i мэнге ие болады» (Новая техно­ кратическая волна на Западе, 330-бет). Онан opi карай ол индуст­ риалдык когамга тэн уш сипаттамалык белпш аныктайды: 1) индустриалдык когамнан сервиспк когамга эту; 2) технологиялык жацашылдыктарды жузеге асыруда коди- фикапиялык теориялык бш1мнщ memymi мэш; 3) жаца «интеллектуалдык технологияны» жуйелж талдау мен memiM кабылдау теориясыньщ Heri3ri куралына айналдыру. Д.Белл индустриалдык жэне постиндустриалдык, дэл1рек айт- канда акпараттык, когамныц арасындагы принципиалды айыр- машылыктарды айта келе, мына нэрселерге к ещ л аударады: индустриалдык когам ушш машиналы технология кандай ма- цызга ие болса, интеллектуалдык технология уйымдар мен кэсш- орындарды баскарудын н епзп куралына айналатындыктан, постиндустриалдык когам уш ш сондай мацызды магынага ие болады. Осыган байланысты индустриалдык когамда ецбек пен капитал непзп ауыспалылар болса, постиндустриалды когамда 6miM сондай memymi ауыспалыга айналады. Оныц устше Д.Белл акпарат пен теориялык 6Lmuii акпараттык когамныц стратегия- лы к ресурстарына жаткызады. У.Дайзард езшщ «Акпарат гасырыныц кадамы» деген ецбегшде акпараттык когам дамуыныц уш кезецше кещ л аударады: акпа- ратты enaipy мен тарату бойынша непзп экономикалык сала- лардыц калыптасуы; енеркэсштщ езге салалары мен оюмет ушш акпараттык кызмет номенклатурасыныц кецею1; тутынушылык децгейде акпарат куралдарыньщ кец торабыныц калыптасуы. Трансформацияныц бастапкы кезецш М.Порат «алгашкы акпараттык сектор» деп атады. Мунда улттык акпараттык жэне коммуникациялык инфракурылымды курайтын техника ецщру- ш!лер мен менеджерлер гана, ягни ат тебелшдей корпорация иелер1 гана устемд1к CTCfli. Мундай корпорацияныц ец ipm epiHin 6ipi — «Америкэн телефон энд телеграф» — 70-жылдар аягында элем нщ 118 елш щ улттык еш мш щ (В Н П ) барлыгын косып алгандагыдай KipicKe ие болды. 288

Жана акпараттык экономиканьщ еюнии кезещ де толыгы- мен ене бастады. Бул кезенде жаца акпараттык технологияныц Heri3ri пайдаланушылары жеке жэне когамдык салалар болып табылады. Осы кезден бастап олардьщ акпараттык технология- га деген суранысы кушейе туседг Мысалы, банк ici уакыт еткен сайын кагаз акшаныц непзп б е л т н алмастыратын «электрон- ды акшаныц» универсалды жуйесш калыптастыру багытына карай жедел каркынмен дами бастайды. Эдетте бул удерю уй компьютерлер1 жэне озге курдел1 техникамен жузеге асады. 0p6ip уйдеп ею курылгыныц —телефон жэне теледидардыц кэмепмен кызмет керсетудщ жаца турлершщ басым Kenniuiiri аткарыла- ды. Бул жуйелер акпараттык кызметтщ жаца базаларыныц эффективп каналдары бола алады. Т.Стоунвер акпараттык когамныц ерекшелпсгер1 туралы былай деп жазады: «Байлыкты адамдар жасайды. Адамдык ка­ питал—постиндустриалдык когамныц мацызды ресурсы». Бай- лы к техника куралдары кемепмен технологиялык бшгмд1 жэне уйымдастырушылыкты жетшд1ру аркылы калыптасады. Сон­ дыктан Т.Стоунвердщ niKipiHme «индустриалдык экономика- дан постиндустриалдык экономикага отудщ ец тшмд1 стратегия- сы — бул бтм д1, гылыми зерттеу мен тэж1рибел!к-конструк- торлык жумыстарды кец аукымды дамыту». Сондыктан акпа­ раттык когамда улттык байлыктыц ecyi ец алдымен бийм мен технология прогреете тэуелд1 болады. Осыган байланысты «постиндустриалдык когамда улттык акпараттык ресурстар — непзп экономикалык кундылык, байлыктыц ец улкен элеуетп козЬ деген Стоунвердщ niKipiMeH келгспеуге болмайды. Жогарыдагы айтылгандарды тушндей отырып, мына мэсе- лелерге кощ л кою керек: акпараттык когамныц мэш неде, акпа­ раттык когамныц кандай непзп сипаттамалык белгшер1 бар, когам дамуыныц озге белестершен туб1рл1 айырмашылыктары неде, акпараттык мемлекет катарына жататын мемлекет бар ма? Профессор А.И.Ракитовтыц niKipiHme, егер когам томендеп параметрлерге сэйкес келсе, онда оны акпараттык деп есептеу- ге болады: 1) егер кезкелген адам, ужым, кэс1порын немесе уйым езшщ ©MipKaMbi мен жеке немесе элеуметпк мацызы бар мшдеттерд1 шешу ушш кезкелген уакытта елдщ кезкелген нуктесшен кез­ келген акпаратгы ала алатын жагдайда; 2) егер когамда кезкелген индивидке, ужымга немесе уйым- га кызмет ететш Ka3ipri акпараттык технология ещприип, жо- гаргы пункттеп талаптарды отей алатын болса; 19-3219 289

3) егер гы лы м и -техн ологи ялы к жэне элеум етпк-тарихи прогрестщ туракты жедел каркынын устап туруга кажетп мелшерде улттык акпараттык ресурстарды калыптастыруды камтамасыз ететш дамыган инфракурылым болган жагдайда; 4) егер ©Hflipic пен баскарудьщ барлык салаларында авто- маттандыру мен роботтандырудьщ жеделдетшген yw p ici ж узе­ ге асса; 5) егер акпараттык эрекет пен кызмет салаларын кенейтуге мумкшдж беретш элеуметпк курылымда радикалды езгерютер жузеге асса. Бул салада тургылыкты халыктьщ басым кепшшш, ецбекке жарамды халыктьщ 50 %-дан астамы кызмет етед!. Д .Б елл мы- надай керсетюштер келпредг АК,Ш -та 1970 жылдыц езшде-ак кызмет корсету саласында жумыс куш ш щ 65%-ы, енеркэсш пен курылыста —30%-ы, ауыл шаруашылыгында — 5%-ы енбек етп. Белгш! американдык профессор Дж. Мартин мен жапон профессоры Й.Масуданьщ айтуынша 80-жылдардын басында Батыстын, дамыган елдершде, АК,Ш пен Жапонияда акпарат­ тык когам орнады. Жана акпараттык еркениеттщ калыптасуы коптеген жаца мэселелерд1 де тугызады. Элеуметтнс-экономикалык табыс 6yriHri кундер1 61л1м мен технологияга тэуелд1 болгандыктан, акпараттандыру жолына дер кезшде тусе алмаган елдердщ акпа- ратты дамушы елдерге тэуелд1 болып калатыны кумэн тугыз- байды. Осыган байланысты дамушы елдердщ шик1зат жэне энер­ гетика кездер! болып келген елдер акпараттык отар елдерге айналуы мумкш. М.Хайдеггердщ niKipiHnie индустриалдык когамда техника мен техницизм устемдж етсе, болашакка акыл- ойдыц экспансиясы катер тещиредк Кейб1р батыстык философ- тар акпараттык удер!стерд1ц каркынды дамуы жагымсыз сал- дарларга да экелу1 мумю н деген ой айтады. Мысалы, М .М ак- лю эн дуниетанымныц стереотиптш1г1, индивидуалдылыкты жогалту, адамньщ унслзд1к пен бейсаналык туцгиыгына батуы сиякты кубылыстарды болжайды. Бслгий американ элеуметта- нушысы О.Тоффлер оз1шц «Ф утурш ок» енбепнде Ka3ipri адам когам мен техниканын ш угыл езгер1стерше дайын еместшн айта келе, болашакпен кактыгыстьщ адамга ауыр тиетМ н ескертед1. X X гасырдагы индустриалдык когамнын ен к у и т сыншы- ларыньщ 6ipi Л.Мэмфорд болды. Бастапкьща о л болашакты еркениет технологиясына непзделген гуманиспк прогресс репнде елестетп. KeftinipeK езш щ позициясын туб1р1мен кайта карап, акпарат саласын ез колына шогырландырган жэне куш п 290

penpeccHBTi бюрократиямен баскаратын эскери-енеркэсштак истеблишмент тарапынан келетш кауш-катер туралы ескертедг Болашакка катысты эйфорияга карсы Питер Штерне жэне Майкл Харригтон сиякты сыншылар ез тю р лер ш айтты. К,огам- ды акпараттандыру удеркп техникалык жэне технологиялык удерктерд1 ез бойына 6ipiKTipe, жинактай жэне корыта оты- рып, тек технологиялык мэселе болудан калады. Сондыктан «...акпараттык когам адам болмысыньщ мэшмен катар курылымын езгертетшднетен, мыцдаган жылдар бойы философияньщ жумбак кубылыстары болып келген шыгарма- шыльщ купиялары мен адамзат акыл-ойыньщ терец тылсым- дарына ену мумкшшшжтер! мен оны адами игеру децгейлерш, тулга жуйесш тубегейл1 езгертетш болгандыктан, философия кекжиегшдеп зерттеу аймагы болы п кала бередЬ (Ракитов А.И. Философия компьютерной революции. М ., 1991). Болашакта адамзат еркениетшщ дамуы кандай болмасын, мейл1 ол гарыштык fleyip, компьютерлгк немесе акпараттык жэне т.б. болсын, муныц 6opi адам ушш, адамньщ и г ш т ушш жаса- лы п жаткандыгын ескеру1м1з кажет. Бул магынада техника фи­ лософиясы ец алдымен адам философиясы деген американ фи­ лософы Х.Сколимовскидщ niKipiMeH к елк уге болады. 4 .5. Кртдылы^тар философиясы Элем езшщ байлыгымен жэне алуантурлнппмен ерекшеленедг Элемд1 рухани-практикалык игеру yaepici бары- сында адам болмысты ез кундылыктары аркылы карастырады. Б у л коршаган ортадагы заттар мен кубы лы стар тулганы ц сез1мдерше, умтылыстарына сэйкес келетш элемге деген ерекше эмоционалдык рецге ие болатын катынасты бщщредь Адамньщ элемге катынасыньщ ерекшел iri оныц езш жэне езге адамдарды, коршаган дуниедеп затгарды, кубылыстарды, удерктерд1 кайы- рымдылык, эдшеттЫк, сулулы к, пайдалылык т.б. тургысынан багалап, кундылыктар аркылы карастыруымен сипатталады. К,ундылыктык катынас эркашан да субъектшщ, бойында б ел­ и л ! 6ip эмоцияларды — куану, суйсшу, тацдану, табыну т.б. тугызады. Оныц шйндеп ец жогаргысы — касиеттерге табыну. Адамга касиеттер кажет, мейл! ол дш болсын немесе дши емес зайырлык касиеттер болсын. Бул мэселе, ecipece, когамныц 291

адамгершшк тугырлары мен мэдени дэстурлершщ кунсызда- нуы мен деградадиясы кез1нде езш щ е зе к т ш т н байкатады. К,ундылыктар — касиеттер. Касиетаз адам жануарга айналып кетед!. Оларга деген табынушылык катынас бала кезден, ана сут1мен 6ipre, езшщ ана т ш аркылы, мораль непздер1 perimie, ез тарихын, мэдениетш, эдет-гурыптары мен салт-дэстурлерш игеру нотижес1нде орныгады. Касиеггер адам бойына мораль­ дык жауапкершшпстер жуктейд1, сез1мш айкындай туседь К,ундылыктык эмоцияныц ец жогаргы формасы — «жамандык- тан» тазаруды бищ ретш катарсис болып табылады. Эдетте ка­ тарсис термин! Аристотельдщ «Поэтикасындагы» трагедия тео- риясымен байланыстырылады. Антик философиясында катар­ сис м еселеа Аристотельге дейш-ак койылган болатын. Эдеби- еттерде айтылгандай, «катарсис» терминшщ к е п м е н д т п эсте­ тика тарихында оныц эр турл1 тусшд1рмелер1 пайда болуына екелд1. Шындыгында, бул термин антик элем1 эдебиетшде эсте- тикалык, психологияльщ, этикалык, rinri дши магыналарда да колданылады. Бул к е п м е н д т к кездейсок емес, ол антик эсте- тикасыныц ерекше сипаты болып табылады. Антик эстетика- сыныц уйрететш катарсис1 немесе тазалануы тек эстетикальщ угым емес, ол моральга да, интеллектке де, психологияга да катысты, ягни бутшдей алганда адамньщ барлык кырына катыс- ты (Лосев А.Ф ., Шестаков В.П. История эстетических катего­ рий. М ., 1965, 89-бет). Жалтыраганныц барлыгы алтын емес. К,ундылыктарды та- нудагы ец киын мэселе — нагыз кундылыктарды жалгандары- нан ажырата биту. О л тек теориялык жагьшан алганда гана киын. Bi3 кайырымдылык (i3rm iK) пен зулымдыкты ешкайсысына аныктама бермей-ак ажырата аламыз. Бул жерде барлыгын «таза сумен» шайып, кум еназ ететш гумандылык елшем1 кызмет етед1. T im i барлыгы зулым болганда да зулымдыктыц аты зулымдык, ешк1М кайырымды болмаса да кайырымдылыктыц аты кайы­ рымдылык. Тек кайырымдылык пен адамга кызмет ететш нэрсе гана нагыз кундылык болып табылады. К,ундылыктар элем1 — сездщ кец магынасында мэдениет элем1, адамньщ рухани эрекетшщ саласы, тулганыц рухани байлыгы елш емш б1лд1ретш, оныц адамгерпллж санасыныц, басымдылыктарыньщ саласы. Op6ip мэдениеттщ ез кундылык- тар кешеш бар. К,ундылыктар адам болмысыныц эр турл1 фор- маларына деген катынасты бшйретш адамзат мэдениет1 болып табылады. Кундылыктар — eMipre, ецбекке, шыгармашылыкка, адамгершипк насихаттарга, еркек пен эйел арасындагы байла- 292

ныска, адам ем1ртщ мэнше деген багалаушы катынас. К,унды- лыктар — материалдык жэне рухани кажеттш1ктерд1 етеу удер1сшдеп калыпты нэрселер. К,алыпты мэнге кайырымды- лык, сулулы к, эдшеттшгк идеалдары ие болуы мумкш. К,ундылыктар дуниетаным ыкпалымен калыптасады, ейткеш адам эркашан езш щ элеуметпк тэж1рибес1 барыеында эр алуан кезкарастарды 6ipiKTipyre умтылады. Б1з кундылыктык багдар- лардьщ кайта багаланып жаткан езгерютер деу1ршде eMip cypin отырмыз. К,ундылыктардыц алмасу удеркп эдетте узакка созы- лады. К,ундылыктык багдарлар, идеалдар жаца мэнге ие бола отырып, кайта тулеу1 мумкш. Бул тургыдан алганда мэдениеттщ ез нормалар, рэмЬдер, стандарттар коры бар. Алайда мунан адамзаттын рухани тарихында тек 6ip идеалдар гана унем1 кай- таланып келш отырады деген ой туындамауы m ic. Мэдениет, эрине, еркениетп, ейткеш ол унем1 белгш! 6ip кундылыктык багдарларды ещцрш отырады. К,ундылыктар когам уш ш ец мацызды деген эдет-гурыптар, нормалар мен магыналар кызметш езше багындыра отырып, оны реттейдг К,ундылыктар адамга коршаган шындыкты тануга мумкщцнс беретш магыналар жуйесш толыгымен кайта курып отырады. Э лем нщ барлык алуан турлып'ш щ кундылык сипаттамаларыныц бастаулары кайырымдылык, OMip, сулулы к болып табылады. Заттар мен кубылыстар сипаттамалары табигаттагы, когам- дагы, адамдагы удерютер бутш дш мен у з д ж а з д т н камтамасыз ету ушш кажет. Адамньщ ез ем1рлгк элемше деген катынасын — езше-ез1 тиесшш мен езшдйс мэртебесш кундылыктык куры ­ лымы айкындайды. Адамдар, дэу1рлер, мэдениеттер, адам когам- дары арасында каншалыкты айырмашылык болганымен, олар­ дын барлыгы кундылыкты-мэщц диспозициялардыц жекеле- ген жагдайларынан туындайды жэне оны ез бойында тасымал- дайды. Бул ментальдылыктьщ барлык децгейлершен коршедк жеке тулгалык жэне ужымдык бейсаналылыктан дуниетаным жуйелершщ iniKi мэщц уйымдаскан к у р д елш п мен институ- ционалданган этностык нормаларына, ерекшел жтерше дейш. К,ундылыктар мэселес1 когамныц идеологиялык тугырлары дискредитацияга ушырап, мэдени дэстурлер1 кунсызданган кез­ де, эрб1р халык ез1н мазалаган сансыз сурактьщ ец болмаганда 6ip белшне жауап табу ушш езшщ еткен тарихы мен мэдениетше бет бурган кезде, тарихтыц етпел1, дагдарыстык кезецдершде етк1р койылады. бтк ен гасырдьщ езшде гылымда «аномия» TyciHiri калыптасты. Бул — ем1рлж идеалдар туб1р1мен озгерш, калыптаскан кундылы ктар жуйес1 кайта пайымдалатын 293

озгермел1 ахуалда сананьщ шарасыздык. жагдайын бшд1ретш тусйпк. Бул тек жекелеген адам упин гана емес, букш когамга да ауыр сын. Афины демократиясыньщ дагдарысы Сократка мынадай сурак коюга мэжбур erri: «Игипк дегешм13 не?» Бул жалпы кундылыктык теорияныц непзп сурагы болып табыла­ ды. Ан ти кп к жэне ортагасырлык философияда ойшылдар кундылыктык сипаттамаларды, дэл1рек айтканда этикалык, эстетикалык, дши сипаттамаларды нактылык, шынайы болмыс угымынын ез1не енпэда. Бул ежелп заманнан бугш п кунге дешн ойшылдарды мазалап келген сурактардын 6ipi. Bip Караганда 6epi TyciHiKTi сиякты. К,ундылык — бул кунды нэрсе. Алайда, адам ушш не кунды жэне неге кунды? Кейде 6ipey yniiH кунды нэрсе езгелер ушш кунсыз болатын кездер1 де кездесед1. BipaK онымен е ш к т н щ келгскйл келмейд1 жэне эркайсысы ©3i ушш кунды нэрсеш нагыз кундылык деп есептейцц. Ю м д т дурыс? Бул мэселеш кундылыктар теориясы немесе аксиология (грек тшшде «axia» — кундылык жэне «logos» — ипм) шешуге умты- лады. Аксиология — кундылыктар жаратылысы туралы, оньщ нактылыктагы орны мен кундылыктык элемдеп курылымы туралы, ягни элеуметпк жэне мэдени факторлар мен тулга курылымы арасындагы эр турл1 кундылыктар байланысы тура­ лы ш1м. Философ иялык бш м н щ арнайы бел1м1 ретшде аксио­ логия X IX гасырдьщ екший жартысында гана калыптасты. Кундылыктар проблематикасы еж елп Ш ыгыс жэне антик философияларында карастырылганымен, «аксиология» терминш тунгыш рет Э. Гартман колданды. Ойшылдар улелп сулулы к, береке, кайырымдылык жэне т.б. тусшштердщ мэн1н угынуга ум ты лды , кей1н1рек м уньщ бэр1 «к у н д ы л ы к » угы м ы на 6ipiKTipmfli. Философ ия тарихында «игипк деген не?» деген суракты алгаш койгандардьщ 6ipi Платон. Ол болмысты «зат- тар элем ш е» жэне «идеялар элем ш е» б е л е отырып, заттар элемшде акикат, эсемд1к, эд1летпл1к жэне т.б. сиякты жогары ипл1ктерге сэйкес келетшдей ешнэрсе жок деп есептейд1. Жэне сырткы элемнщ етк1нш1л1п мен салыстырмалылыгын ескере отырып, адамдардагы акикат, эсемдж т.б. угымдарды уакыттан тыс, м энп идеялар кецктшне орналастырды. «Егер к1м эсемд1кт1 дурыс пайымдаса, о л бул жолдыц акырына жетш, тосыннан жаратылысы жагынан танкаларльщтай эсем нэрсеш кередк.. бул нерсе, ен алдымен, мецп, ягни ол туылуды да, куйреу/ц де, есуд1 де, шегуд1 де бшмещи, ек!ншаден, о л em 6ip жагынан турпайы болмайды, кашан да, кай жерде де езгелермен салыс­ тырганда эдем1, ал баска уакытга, баска жерде, баскалар ушш 294

езгелермен салыстырганда турпайы. Эсемдж — бул бет, к ол не­ месе кандай да 6ip дене б ел ш туршде емес, кандай да 6ip сез немесе б т м тур1нде емес, езшен-ез1, эркашан да ез болмы- сында тутас бейне репнде кершед1; эсемджтщ езге турлершщ барлыгы оган катысында туылатын жэне куйрейтш болса, ал ол артып та, кемш те кетпевдд, ешкандай ыкпалды да сезшбейдЬ (Платон. Соч. в 3-х т. М., 1970, 142-бет). Кундылыктар м эселеа X IX гасырдыц ортасына дешн фило­ софиялык талдаудыц дербес объекпсш е айналмаганын айта кету1м1з керек. Антик философиясында гана емес, онан кейшп ортагасырлар мен жаца заман философиясында да кундылык­ тык сипаттамалар нактылык, болмыс шынайылыгы угымдарына енпзшдь Классикалык философияда кундылыктар болмыспен тутас кушнде карастырылды жэне сондыктан аксиология дербес философиялык пэн репнде белш ш шыккан жок. Аксиология философиялык зерттеудщ дербес аймагы репнде болмыс угымы ек1 элементке ыдыраганда гана пайда болды: нактылык пен кундылык эр турлл талап пен умтылыстар объект! репнде карас- тырылганда аксиологияныц басты максаты — болмыстыц жалпы курылымындагы кундылык мумкшдйш жэне оньщ нактылык айгактарына деген катынасын керсету. Мэдениеттщ мацызды компонент репндеп, адамньщ шындыкты рухани-практикалык игерушщ непз1 жене perreyiiiici ретшдеп кундылыктардыц тео­ риялык талдануы философиялык ой тарихында эр турл1 багыт- тармен сипатгалады. Бул багыттар арасында мынадай типтерд1 атап етуге болады: натуралиста: психологизм, трансцендентализм, мэдени-тарихи релятивизм жэне социологизм. Натуралистж психологизм екшдершщ (А.Мейног, Р.Б.Пер- ри, Дж.Дьюи жэне т.б.) тужырымдауынша, кундылыктьщ кай- нар K03i индивидтщ биопсихологиялы к тургыдагы кажетп- лпсгершде, ал кундылыктардыц ездер1 кундылыктьщ затгай нак- тылыкка орын алмасуын бвдцретш, кадагаланатын нактылык ер ек ш елт репнде эмпирикалык тургыда керше алады. Аксио- логиялык трансцендентализм (жаца кантшылдар — В.Виндель- банд, Г.Риккерт) yu iiH кундылык идеалды болмыс ретшде «таза» нормативп санамен сэйкестещцршетш болмыс нормасы репнде карастырылады. Нормалар мэдениеттщ барлык, функциялары- ныц (кызметтершщ) жалпы жоспарын курайды жэне кундылык- тыц 9p6ip жеке гске асуын аныктайды. Сонымен 6ipre болмыс нормасыныц тэсЫ норма статусын беретш оныц субъект ушш мацыздылыгы болып табылады. Трансценденталистер кундылык­ тар мэнш нормалар калыптастырудыц ете курдел1 удерюнде жа- 295

сакталатын езара катынастардьщ езшдж рухани концентрация- сы ретшде карастырады. Бул кундылыктарга олар Акикатты, Сулулыкты, К,айырымдылык пен Эдшетплисп жаткызады. Де- мек, кундылыктар — бул коршаган шындык KepiHicTepi емес, адамзат санасыныц терен туцгиыктарында калыптасатын транс- ценденталдык нормалардьщ ер турл1 формалары. Персоналистпс онтологизмнщ кундылык концепциясыньщ Heri3i дши этика принциптер1 болып табылады. Бул багыттыц кернекп OKmi М .Ш елердщ niKipiHme кундылыктар елемшщ ез иерархиясы бар. Кундылыктардын б ул жуйесшщ ен жогаргы сатысында К,удай орналасады. Кдаайга деген суйгспеншийк — адамзат сез1мдершщ ен жогаргы формасы. Иерархияньщ онан кейшп баспалдактарында «сулулы к » жоне «таным» орналасады. Медени-тарихи релятивизм аксиологиялык имморализм идея- сына, ягни тен кукьщты кундылыктык жуйелердщ кеп болуы мумкш деген идеяга суйенедь Бул концепцияньщ ерекшелш тек 6ip «шьшайы» кундылык жуйесгмен шектелш кана коймай, белгш 6ip медени-тарихи кезецдердеп кундылыктык жуйелер мен кундылыктык багыттарга басымдыльщ бередк В.Дильтейдщ кептеген 1збасарлары, мысалы, О.Шпенглер, А.Тойнби, П.Соро­ кин жене т.б. медениеттщ кундылы кты к монш туащ цруде интуитивпк тесш колданады. Медени-тарихи релятивизм ез ппарлер1 мен тужырымдарын елеум егп к психология мен елеуметпк философияньщ Tymcyi непзшде жариялайды. Кундылыктар концепциясындагы социологизм непзш калау- шы М.Вебер болып табылады. О л жаца кантшылдардыц норма ретшдеп кундылыктар туралы кезкарасын кабылдап, оны елеумегпк ерекет пен елеумегпк бiлiмдi Tyciimipyre колданды. О л кундылыкты елеум егпк субъект ушш мацызды норма, б о л ­ мыс Tecmi ретшде карастырады. Онан epi карай курылымдык- функционалдык талдау мектебшде (Т. Парсонс жене озгелерО «кундылык» угымы елеумегпк институттардыц кызмет eryi мен елеумегпк байланыстарды аныктаудыц куралы репнде мето­ дологиялык менге ие болады. Кундылыктар ©Mip cypin кана коймайды, сонымен катар 6ip- 6ipiMeH салыстырыла отырып, езщщк кундылыктык катарды, кундылыктык сатыны курайды. Б1зге белгин барлык кунды­ лыктар адамга багытталган жене, шындыгында, кезкелген кундылык езшщ накты тарихи пайымдалуы мен icKe асуында салыстырмалы. Алайда мунан тек накты тарихи ©Mip суретш адамдар мен елеуметпк топтар кажеттипктер1 мен мудцелерш отей'пн игЫктер гана кунды жене барлык езге кундылыктар 296

олшем1 болы п табылатындай, адам алдында категориялык та- лап рет1нде койылатын кундылыктар — максаттар жок деген niKip туындамайды. Эдебиеттерде кундылыктар ж1ктслу1 эдетте былайша бершедк витальды (©Mip, денсаулы к, игшпс, экологи я жэне т.б.); элеум етп к (элеум етп к статус, жагдай, байлык, отбасы, тэуелазд ж жэне т.б.); дши (К,удай, сешм, гурып, инркеу жэне т.б.); моральдык (кайырымдылык, достык, сушспеншшж, па- рыз, адалдык, эдш еттш к жэне т.б.); эстетикалык (сулулы к , идеал, уйлес1мдшпс жэне т.б.); саяси (зацдылык, мемлекетшпк, ата зан, азаматтык ерындистер жэне т.б.). Осылайша кунды­ лыктар жалпы динамикамен сипатталатын мэдени реттеушшжтщ козгалмалы саласын б1лд1ред1. Эр турл1 аксиологиялык теориялар адамдардын кундылык­ тык катынастары тэяарибелерш корытындылай келш, кунды- лыктардьщ кайталанып отыратын кластарын карастырады. Мысалы, Г.Риккерт кундылыктардьщ алты саласы болады деп есептещп: гылым, дш, енер, мораль, жетшген eMip жэне «KyflipcTii сушспешшлйс» (Риккерт Г. О системе ценностей// Логос. 1914, т. 1. Вып. 1). Г.Риккерттщ кундылыктар класси­ ф икациям кандай принципке непзделген жэне оньщ жуйесшщ Heri3i неде? Г.Риккерттщ кундылыктар иерархиясы принцип! «багалаушы субъекттен» келш шыгады. Жогарыда айтылгандай, кундылыктар когамдык-тарихи практика удерклнде пайда бо­ лады жэне оныц сипаттамалары болып табылады. К,ундылык- тардыц коптурлшпт адамдардыц практикалык эрекетше енген субъектпк-объектпк жэне тулгалы к-когамды к катынастар кептурлш гш ен туындайды. Субъект объекттщ касиетш адам- ныц танымдык жэне езгертупп эрекеп удерюшде багалайды. бйткеш элемщ танудан оны езгертуге кеш у алуан турл1 бага- л аул ар жуйесшде icKe асады. Б елгш поляк философы жэне эстетип Р.Ингартен кундылык- тарды витальды (ем1рлж) жэне мэдени деп беледь Алгаш кыла- ры — бул утилитарлык кундылыктар, пайдалылык кундылыкта- ры. Екшшшер1 — бул таным кундылыктары, эстетикалык кунды­ лыктар, элеуметпк касиеттер мен адамгершшж кундылыктары (Ингартен Р. Исследования по эстетике. М., 1962). Н.Ресчер езшщ кундылыктар типологиясында оларды эр турл1 адамзаттык кажетплистермен, мудделермен, талап-тшектермен байланысты- рады. Н.Ресчер бойынша кундылыктардыц мынадай категория- лары бар: материалдык, экологиялык, моральдык, элеуметпк, саяси, эстетикалык, дши, интеллектуалдык, кэаби, сез1мдис. 297

Кундылыктар типологиясын, сондай-ак, ресейлис жэне казак- стандык зерттеупплер де келп р едг P F A элеум етпк зерттеу- лершщ м эл1мсп бойынша непзп он терт кундылык туракты- лыгы байкалады (ягни, адамдардын кундылыктык санасы непзш курайтын жэне ресейлжтср OMipiiiin эр Typjii салаларында унем1 ез ыкпалын байкататын кундылыктар): адам ©Mipi, еркшдпс, адамгершшж, карым-катынас, отбасы, жеке бакыт, урпак кебей- ту, эрекет мэш жэне кункорю K©3i репндеп жумыс, иплйс (Kipic, денсаулык), инициативттк (дэстурд1 курметтеу), тоуелаздж , мешр1мдЫк, беделдипк, зандылык. К,Р Y F A саясатгану жэне элеуметтану институтынын 1996 жылгы м элш еп бойынша республика тургындары ушш ен бас­ ты кундылыктарды былайша уш топка 6ipiKTipyre болады (О б ­ щечеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. Алматы, 1997, 131—132 беттер): 1. 0м1рдщ туракты жэне калыпты децгеш, республикадагы бейбтиипк пен тыныштык, отбасындагы береке, денсаулык, жеке жэне отбасы кауш аздш , жаксы толенетш жумыс, ултара- лы к келнпм. 2. Азаматтардыц кукыгы мен еркшдшнщ кепин, экономи- калык кауш аздж, жеке тэуелс1зд1к. 3. К ° с азаматтыльщ, Казакстанныц т э у е л а з д т , кэсшкерлж ушш жагдай жасалуы, кызметпк карьера. К,азакстанда респонденттердщ 2/3_ci демократияны тулга кукыгы жэне абыройымен, азаматтык еркщщкпен, кукыктык мемлекетпен байланыстырады. Кейб1р респонденттер гана де- мократияныц кецестж TyciHiriH устанады — ертецп кунге деген сешм, ©м1рдщ жогары материалдык денгеш. Когамдык дамудьщ кундылыктык непздерш гздеу, кунды- лыктардыц белгш1 6ip жуйесш тандау карама-кайшылыкты, 6ipaK табиги удерю. Элеум етпк реттеудщ жогары децгешне непзделген кундылыктардыц б е л г Ы 6ip иерархиясы мен ар- найы жуйесшыз eni6ip когам ©Mip суре алмайды. Бул когамдык институттар мен адамдардыц (индивидуалды болсын, ужымды болсын) максатты эрекеттершщ норматива бакылауыныц нак­ ты жэне арнайы жуйелерш жасауга мумюндж беретш елш ем- дердщ кундылыктар жуйеанде бектлу1м ен сипатталады. С о­ нымен катар бул когамда б е л г Ы 6ip тэртптп камтамасыз етед1 жэне эр алуан когамдык субъектш ердщ «кунды лы кты к ынтымактастыгын» калыптастырады. XX гасырда ец алдыцгы орында эдетте прагматикальщ деп аталатын кэсшкерлж «насихаттарына» непзделген кундылык 298

багдарлар шыгады. Бурынгы К С Р О тургындарыньщ букаралык санасында бул насихаттар кешеп кунге дешн тер1ске шыгары- лып келд1. Алайда, осынау моральдык, кощ л-куймен шабытта- на отырып, 6i3 прагматизм туралы коп нэрсеш ацгара бермейм1з. Прагматизмде адам езше максат коя бшу кабшет1мен, оны icKe асыруымен, жагдайга ыкпал ету1мен, озгслср1мен б1рлесе оты­ рып шындыкты озгертулмен, eMip ал га шыгарган м1ндеттерд1 uieinyiMeH сипатталатын жалпы белсещц, эрекетшш жан рет1нде оган койылатын талаптар универсалданады жэне б1рпст1ршед1. Кейде пайда мен табыска багдар устанатын сана типш «реалистж » деп атайды. Мундай адамда белсендипк, инициа- тивтшк, дербестж сиякты касиеттер болады. Кэсшкерлпс пен бэсекелестжте тулга автономиясы, оньщ максатына умтылу- шылыгы мен еркщщп букаралык кубылыска айналады. «0зге yniiH емес, ез1м уиин OMip cypriM келедЬ> деген формула праг- матикалык дуниетанымды сипаттайды. Алайда муны б!рден эгоистж сананын дэрштелу1 деп есептеуге болмайды. Бул ойды былайша да жетюзуге болады. «Eipeyre кызмет етш, тэуелд1 болгым кслмейд!, оз1мс-оз1м кожа болгым келедЬ. Егер шыгыс данышпаныньщ т э у е л а з д т ез-езш ен бас тартуга непзделсе, бизнесменнщ т э у е л а з д т когамдык куш тщ KopiHici ретснде бай- калатын байлыкка ие б олу мен оны кебейтуге непзделедь Бул капиталдыц (акшаньщ) барлык нэрсеге айнала алу кабътеп ар- касында мумкш болады: тауарга да, тауар емес нэрсеге де. Эрине, прагматизм кундылыктарын абсолюттещпруге б о л ­ майды. Прагматик ертецп куннщ игипп ymiH кейб1р нэрселер- ден бас тартуга дайын. Алайда, келеш екке багдар устау, элеуметпк жанашылдык, ойлау em iriiri, муныц 6opi прагма- тикте 6ip нэрсеге — калып коймау, пайда Tycipyre багынады, онсыз о л прагматик, ягни «ic жасайтын» адам емес. Пайда- кунемдинк адамда ен басты нэрседен — суйе бшу кабшетшен айырады. Сую, унату — езщда 6epyni, жомарттыкты бшд1ред1, ал пайдакунем оsin фаустык у л п бойынша, ягни жанын эзэзшге беру аркылы сактауга кабшетп. K a 3 ip ri когам кундылыктарын талдау адамдардьщ Heri3ri кундылыктык багдарларын карастырмасак жеткшгказ болар еда. Мысалы, Ka3ipri замандагы кернект1 психоаналитик, этиктердщ 6ipi Э. Ф ром м ж ем к п емес жэне ж е м к т багдарл арды бол in керсетедк Б ул жерде элдеб1р угымдар б е л г т 6ip индивидтщ мшезш сипаттау емес, «идеалды типтер» екендггш ескеру кажет. Эдетте эр тулганьщ мшез1 б ул багдарлардьщ бэрш, немесе кейб1рш бишред!, 6ipaK оньщ 6ipeyi басымдылыкка ие болады. 299